Uszatka błotna

Asio flammeus (Uszatka b∏otna)
Asio flammeus
A222
(Pont., 1763)
Uszatka b∏otna
(sowa b∏otna)
Rzàd: sowy, rodzina: puszczykowate, podrodzina: puszczyki
Status wyst´powania w Polsce
Gatunek nieregularnie i bardzo nielicznie l´gowy na ni˝u.
Rzadko obserwowany w kraju w czasie w´drówek i zimà.
Opis gatunku
uszatka b∏otna
t´czówkach, sà podobne do oczu uszatki b∏otnej, natomiast oczy puszczyka sà ca∏kowicie czarne. Proporcjonalnie do wielkoÊci cia∏a uszatka b∏otna ma najd∏u˝sze
skrzyd∏a ze wszystkich gatunków sów spotykanych w zachodniej Palearktyce. Najwi´ksze ryzyko pomylenia istnieje z uszatkà, która posiada podobny wzór skrzyd∏a
i sposób lotu, a na przelotach mo˝e wyst´powaç w podobnych siedliskach. Uszatka b∏otna jest jednak nieco
wi´ksza od uszatki, z d∏u˝szymi i w´˝szymi skrzyd∏ami,
wielkoÊcià bardziej zbli˝ona do puszczyka, ale bardziej
od niego smuk∏a, z wyraênie d∏u˝szymi skrzyd∏ami
i mniejszà g∏owà.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Sowa o poÊredniej wielkoÊci mi´dzy uszatkà i puszczykiem.
Samica jest wi´ksza od samca. D∏ugoÊç cia∏a 37–39 cm,
rozpi´toÊç skrzyde∏ 95–110 cm, masa cia∏a: samce
260–350 g, samice 280–420 g. Oprócz niewielkiego zró˝nicowania wielkoÊci brak ró˝nic pomi´dzy p∏ciami. G∏owa,
wierzch cia∏a i pierÊ sà jasnokremowe z ciemnobràzowymi,
pod∏u˝nymi plamami, brzuch z rzadszymi plamami, niekiedy czysty, bia∏awy lub kremowy.
Ogon lekko klinowaty, z kilkoma wyraênymi ciemnobràzowymi paskami. Na wierzchu skrzyd∏a u nasady lotek 1. rz´du
widoczne p∏owo˝ó∏te okienko. Spód skrzyd∏a bia∏op∏owy,
z kilkoma czarnymi paskami na cz´Êci d∏oniowej. Szlara kolista, wokó∏ oczu czarna, dalej jaÊniejsza, szara lub kremowa. Oczy ˝ó∏te w ciemnej oprawie, nad okiem niewielkie, jasne czubki tworzàce „uszy”, znacznie krótsze ni˝ u uszatki, widoczne tylko wtedy, gdy ptak jest zaniepokojony. Upierzenie
ptaków m∏odych ciemniejsze ni˝ doros∏ych. Najpóêniej
w koƒcu paêdziernika m∏ode ptaki uzyskujà ju˝ szat´ ostatecznà. Skrzyd∏ami uderza raczej sztywno i nierównomiernie.
Potrafi je unosiç podobnie jak b∏otniaki i szybowaç jak myszo∏ów. W locie godowym samiec wznosi si´ szybko w gór´,
rytmicznie uderzajàc skrzyd∏ami. W miar´ wznoszenia uderzenia skrzyde∏ sà rzadsze, ptak mo˝e te˝ szybowaç lub zawisaç, odzywajàc si´ g∏osem wabiajàcym samic´, brzmiàcym
jak „bu-bu-bu…”, po czym nast´puje „Êlizg” w dó∏. Kulminacjà lotu godowego jest zatrzymanie si´ podczas lotu ko∏yszàcego w pozycji prawie pionowej, które wyglàda jak przetaczanie si´ z jednej strony na drugà ze skrzyd∏ami uniesionymi w kszta∏cie litery V. Najcz´Êciej wydawany g∏os ostrzegawczy przypomina szczekanie psa i brzmi jak „kew kew”.
Biologia
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Od sów podobnej wielkoÊci, uszatki Asio otus (A221,
nieopisana w tej ksià˝ce) i puszczyka Strix aluco (A219,
nieopisany w tej ksià˝ce), ró˝ni si´ stosunkowo kontrastowym rysunkiem na wierzchu cia∏a i subtelnym kreskowaniem na brzuchu. Oczy uszatki, o pomaraƒczowych
Tryb ˝ycia
Gatunek terytorialny, najbardziej aktywny o zmroku, mo˝e byç jednak spotykany o ka˝dej porze dnia i nocy. Podczas w´drówek mo˝e wyst´powaç w grupach, niekiedy
tworzy nawet wi´ksze skupienia, czasem mieszane
z uszatkà. Przy obfitoÊci pokarmu mo˝e równie˝ gniazdowaç w wi´kszych skupiskach.
233
Ptaki (cz´Êç II)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A222
L´gi
Uszatka b∏otna nale˝y do gatunków monogamicznych; dojrza∏oÊç p∏ciowà osiàga w 2. roku ˝ycia. W pary ∏àczy si´ na
zimowiskach (koniec stycznia-poczàtek lutego), tylko na
okres rozrodu. Samiec wybiera rewir l´gowy wczeÊnie, cz´sto ju˝ w lutym-marcu i od poczàtku go broni. Gniazdo zak∏ada w p∏ytkim zag∏´bieniu w ziemi, wyÊcielonym drobnym
materia∏em roÊlinnym. Usytuowane jest ono zwykle w suchym miejscu, wÊród niskiej roÊlinnoÊci, w pobli˝u jakiegoÊ
wzniesienia, z którego samiec obserwuje okolic´. JeÊli teren
jest podtopiony, wówczas gniazdo ukryte jest w k´pie roÊlinnoÊci wystajàcej ponad wodà. Wyprowadza jeden l´g w roku, do którego przyst´puje w okresie kwiecieƒ–czerwiec.
W szczególnie obfite w pokarm lata mo˝e wyjàtkowo wyprowadzaç 2 l´gi. W zale˝noÊci od zag´szczenia gryzoni samica sk∏ada 4–16 (Êrednio 7) jaj. W przypadku niedostatku
pokarmu nie przyst´puje do l´gu. Piskl´ta wykluwajà si´ po
24–29 dniach wysiadywania, cz´sto w odst´pach dwudniowych, dlatego mogà si´ znacznie ró˝niç wielkoÊcià. Gniazdo opuszczajà po 12–17 dniach od wyklucia, jeszcze nie
umiejàc lataç. ZdolnoÊç do lotu uzyskujà po 24–27 dniach
od wyklucia. Zag´szczenie populacji l´gowej w typowych
siedliskach: Uroczysko Biele 8,2 p./10 km2; Bagno ¸awki
5,4 p./10 km2; ca∏a Kotlina Biebrzaƒska 1,8 p./100 km2.
W´drówki
Gatunek w´drowny lub cz´Êciowo w´drowny. Przelot jesienny trwa od wrzeÊnia do listopada, a wiosenny w marcu i kwietniu. W lata obfite w gryzonie obserwuje si´ w naszym kraju jesienne inwazje: co kilkanaÊcie lat obfite, co
kilka lat s∏absze.
Zimowanie
Zimowiska europejskich populacji znajdujà si´ w po∏udniowej Europie i w Afryce. Pojedyncze osobniki spotykane sà zimà równie˝ w Polsce. Na zimowiskach ptaki wyznaczajà
granice terytoriów ˝erowiskowych i aktywnie ich bronià.
Pokarm
Pokarm stanowià prawie wy∏àcznie drobne gryzonie, w tym
w wi´kszoÊci norniki. Pozosta∏y, zazwyczaj przypadkowy
pokarm, stanowià inne drobne ssaki, ptaki, p∏azy i gady
oraz owady. Poluje najcz´Êciej rano lub wieczorem, jednak
pokarm mo˝e zdobywaç o ka˝dej porze dnia i nocy w ciàgu ca∏ego roku.
Wyst´powanie
Siedlisko
Bagna, torfowiska, wrzosowiska, turzycowiska, pastwiska
i ∏àki, luêne zakrzewienia, w tym równie˝ poroÊni´te trzcinami, poroÊni´te trawà zr´by i uprawy leÊne oraz ugory.
Generalnie w sezonie l´gowym gatunek unika terenów
uprawnych, chocia˝ niekiedy mo˝e byç spotykany w uprawach koniczyny i zbó˝, w uprawach ziemniaków itp. Wa-
234
runkiem wyboru siedliska jest dost´pnoÊç gryzoni, stàd
niekiedy brak uszatki w potencjalnie optymalnym siedlisku,
a wyst´puje w innym, na pozór mniej dogodnym, ale
z wi´kszà obfitoÊcià pokarmu. Poluje na terenach otwartych, pokrytych niskà roÊlinnoÊcià.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
4010 Wilgotne wrzosowiska z wrzoÊcem bagiennym Erica
tetralix
6410 Zmiennowilgotne ∏àki trz´Êlicowe (Molinion)
6510 Ni˝owe i górskie Êwie˝e ∏àki u˝ytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris)
7110 Torfowiska wysokie z roÊlinnoÊcià tofotwórczà (˝ywe)
7120 Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneacji
7140 Torfowiska przejÊciowe i trz´sawiska (przewa˝nie
z roÊlinnoÊcià z Scheuchzerio-Caricetea)
7210 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis)
7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze
m∏ak, turzycowisk i mechowisk
Rozmieszczenie geograficzne
Gatunek jest szeroko rozmieszczony na obu kontynentach amerykaƒskich, w Eurazji i w Afryce. Wyró˝niono 10 podgatunków.
Podgatunek A. f. flammeus gniazduje w Europie, pó∏nocnej Azji,
pó∏nocnej Afryce i Ameryce Pó∏nocnej. Zimuje w zachodniej i po∏udniowej Europie, Azji Mniejszej, Afryce Pó∏nocnej, Afryce tropikalnej pomi´dzy zwrotnikiem Raka a równikiem, a na pó∏kuli zachodniej na po∏udnie od area∏u gniazdowego. Inne podgatunki
zamieszkujà rozleg∏e tereny Ameryki Po∏udniowej, Falklandy oraz
inne wyspy na Pacyfiku (Galapagos, Hawaje, Karoliny).
Rozmieszczenie w Polsce
Mo˝e wyst´powaç lokalnie na ca∏ym ni˝u. Miejsca najcz´stszych l´gów to Kotlina Biebrzaƒska, Polesie, Dolina
Bzury, Torfowiska Che∏mskie. Podczas przelotów i inwazji
mo˝e byç spotykana w ca∏ym kraju.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à, wymagajàcy ochrony czynnej, którego nie dotyczà
zwolnienia od zakazów wynikajàce z wykonywania czynnoÊci zwiàzanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leÊnej lub rybackiej (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): VU gatunek nara˝ony na wygini´cie
Status zagro˝enia w Europie: (V) gatunek nara˝ony na
wygini´cie
BirdLife International: SPEC 3
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Asio flammeus (Uszatka b∏otna)
Wyst´powanie gatunku na
obszarach chronionych
Gniazduje w niektórych parkach narodowych (np. Biebrzaƒski PN), parkach krajobrazowych (np. PK Pojezierza
¸´czyƒskiego, PK Puszczy Knyszyƒskiej, Che∏mski PK) oraz
w rezerwatach przyrody (np. Bagno Wizna I, Bagno Wizna II, Jezioro Liwia ¸u˝a).
Rozwój i stan populacji
Nale˝y:
• powa˝nie ograniczyç plany zabudowy hydrotechnicznej
dolin rzecznych i plany przekszta∏ceƒ re˝imu hydrologicznego rzek;
• w uzasadnionych przyrodniczo przypadkach wprowadziç korekt´ instrukcji gospodarowania wodà na zbiornikach ju˝ istniejàcych, tak by w dolinie rzeki poni˝ej pi´trzenia utrzymane zosta∏y okresowe zalewy wiosenne;
• u˝ytkowaç doliny rzeczne zgodnie z dotychczasowà ewidencjà gruntów;
• w dolinach rzek utrzymaç wysoki poziom wód gruntowych póênà wiosnà, zachowaç okresowo wype∏nione
wodà obni˝enia i starorzecza;
• odstàpiç od budowy (lub rozbudowy) sieci melioracyjnej.
W przypadku istniejàcej sieci melioracyjnej zahamowaç
zbyt szybki odp∏yw powierzchniowy poprzez budow´ zastawek na istniejàcych rowach melioracyjnych oraz zaniechanie udra˝niania i pog∏´biania rowów;
• odstàpiç od planów zalesiania otwartych obszarów w rejonach gnie˝d˝enia si´ uszatki b∏otnej;
• w ramach ochrony czynnej podjàç prób´ rekultywacji
osuszonych torfowisk.
Dla unikni´cia nieporozumieƒ wynikajàcych z mo˝liwoÊci
odmiennego rozumienia zapisów powy˝szego tekstu przez
osoby nale˝àce do ró˝nych grup zawodowych, nale˝y go
interpretowaç w duchu zapisów zamieszczonych w cz´Êci
wst´pnej poradnika (T. 7., str. 20).
Propozycje badaƒ
Nale˝y zbadaç:
• rozmieszczenie stanowisk i liczebnoÊç krajowej populacji
l´gowej;
• dyspersj´ w obr´bie krajowej populacji.
Monitoring
• coroczna ocena liczebnoÊci populacji l´gowej (na podstawie liczby tokujàcych osobników), na powierzchniach
wybranych na obszarach wyst´powania gatunku. Metodyka do ustalenia.
Zagro˝enia
Bibliografia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce utrata siedlisk w wyniku:
• osuszania naturalnych siedlisk bagiennych i eksploatacji torfu;
• przekszta∏cania pastwisk i pó∏naturalnych ∏àk w tereny
orne; przeorywania i nawo˝enia ∏àk w celu uzyskania
wysokowydajnych u˝ytków zielonych;
• melioracji odwadniajàcych po∏àczonych z planowym zalesianiem lub stymulujàcych szybkà sukcesj´ lasu;
• zajmowania nieu˝ytków na cele zwiàzane z rekreacjà,
w tym pod zabudow´ letniskowà.
BAUER H. G., BERTHOLD P. 1997. Die Brutvögel Mitteleuropas.
Bestand und Gefährdung. Wiesbaden, 715 s.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
BUCZEK T. 1992. L´gi sowy b∏otnej (Asio flammeus) na torfowi-
A222
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Europejska populacja l´gowa uszatki b∏otnej oceniana
jest na 17 000–130 000 p. Najliczniej sowa ta zamieszkuje Rosj´ (10 000–100 000 p.), Finlandi´
(2000–10 000 p.), Norwegi´ (1000–10 000 p.), Szwecj´
(2000–4500 p.), Wielkà Brytani´ (1000–3500 p.) i Bia∏oruÊ (500–1500 p.).
W XIX w. gniazdowanie uszatki b∏otnej w Polsce podawano prawie z ca∏ego ni˝u, brak jednak Êcis∏ych danych
wskazujàcych na sta∏oÊç l´gowisk. W okresie po II Wojnie
Âwiatowej l´gi stwierdzano zazwyczaj bardzo rzadko i nieregularnie. Gatunek podlega du˝ym fluktuacjom liczebnoÊci skorelowanym z masowymi pojawami gryzoni. Pomimo ˝e uszatka b∏otna nigdzie nie jest cz´sta, w wielu rejonach Europy (Skandynawia, Wielka Brytania) populacje
sà stabilne. Tymczasem w Europie Centralnej istnieje tendencja do spadku liczebnoÊci, a w wielu miejscach gatunek ustàpi∏. Prawdopodobnie jest to spowodowane degradacjà siedlisk gniazdowych.
Ocena wielkoÊci populacji l´gowej jest bardzo utrudniona ze
wzgl´du na du˝e wahania liczebnoÊci, w zale˝noÊci od bogactwa ˝erowisk. Podobna sytuacja jest w ró˝nych paƒstwach
europejskich, co widaç na podstawie przytoczonych wy˝ej
szacunków liczebnoÊci. W przybli˝eniu mo˝na szacowaç liczebnoÊç w Polsce na ok. 20 p. w latach z ma∏à iloÊcià pokarmu i ok. 100 p. w latach pojawów gryzoni. W polskiej bazie obszarów ptasich sieci Natura 2000 uszatka b∏otna zosta∏a zapisana w 17 ostojach. Na wi´kszoÊci tych obszarów (zaznaczone na mapie) wyst´pujà 1–2 p. Wi´cej par gniazduje
w nast´pujàcych ostojach: Dolina Biebrzy do 25 p. (np.
w 1997), Che∏mskie Torfowiska W´glanowe do 11 p. (w latach 1990–1993), Bagno Bubnów do 3 p. (w 1990) i Dolina
Dolnej Odry do 3 p. (w latach 1990–2002).
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
235
Ptaki (cz´Êç II)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A222
236
skach w´glanowych w okolicach Che∏ma. Not. Orn., 33:
141–144.
DOMASZEWICZ A. 1995. Sowa b∏otna Asio flammeus w Polsce –
rozmieszczenie i ochrona. Chroƒmy Przyr. Ojcz., 51, 2:
40–50.
DYDUCH-FALNIOWSKA A., HERBICH J., HERBICHOWA M.,
MRÓZ W., PERZANOWSKA J. 2002. Krótka charakterystyka
typów siedlisk przyrodniczych o znaczeniu europejskim, wyst´pujàcych w Polsce. Wdra˝anie koncepcji sieci Natura
2000 w Polsce – materia∏y dla Wojewódzkich Zespo∏ów Realizacyjnych. Kraków–Gdaƒsk, 37 s.
GLUE D., KORPIMÄKI E. 1997. Short-eared Owl Asio flammeus.
W: Hagemeijer W. .J. M., Blair M. J. (red.) The EBCC Atlas of
European Breeding Birds. Their distribution and abundance.
London, s. 418–419.
GLUTZ v. BLOTZHEIM U. N., BAUER K. M., BEZZEL E. (red.) 1994.
Handbuch der Vögel Mitteleuropas. Band 9. ColumbiformesPiciformes. Wiesbaden, 1148 s.
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i obszaru Êródziemnomorskiego. Warszawa, 559 s.
KORPIMÄKI E., NORRDAHL K. 1991. Numerical and functional
responses of kestrels, short-eared owls and long-eared owls
to vole densities. Ecology, 72: 814–826.
LINDBERG P. 1994. Short-eared Owl Asio flammeus. W:
Tucker G. M., Heath M. F. (red.) Birds in Europe: their conservation status. Conservation Series No. 3. BirdLife Internatio-
nal, Cambridge, s. 332–333.
MIELCZAREK P., CICHOCKI W. 1999. Polskie nazewnictwo ptaków Êwiata. Not. Orn., 40, zeszyt specjalny: 1–264.
PROFUS P. 2001. Asio flammeus (Pontoppidan, 1763) – Sowa
b∏otna. W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona ksi´ga
zwierzàt. Kr´gowce. Warszawa, s. 238–241.
PUGACEWICZ E., ZUB K. 1999. LiczebnoÊç, rozród oraz pokarm
sowy b∏otnej Asio flammeus w Kotlinie Biebrzaƒskiej. Not.
Orn., 40: 69–77.
SNOW D.W., PERRINS C. M. 1998. The Birds of the Western Palearctic. Concise Edition. Vol. 1. Non-Passerines. Oxford,
New York. s. 1009–1697.
SOKO¸OWSKI J. 1972. Ptaki ziem polskich. T. 2. Warszawa, 457 s.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
WINIECKI A. 2000. Asio flammeus (Pont., 1763) – sowa b∏otna.
W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuêniak S., Winiecki A. (red.) Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznaƒ,
s. 320–321.
WINIECKI A., GRZYBEK J., KRUPA A., MIELCZAREK S. 1997. Awifauna l´gowa doliny Êrodkowej Warty – stan aktualny i kierunki zmian. Not. Orn., 38: 87–120.
Stanis∏aw Tworek, Grzegorz Cierlik