a002 - Nur czarnoszyi

Gavia arctica (Nur czarnoszyi)
Tytu∏
Gavia arctica
A002
(L., 1758)
Nur czarnoszyi
Rzàd: nury, rodzina: nury
Status wyst´powania w Polsce
Regularnie, nielicznie przelotny i rzadko zimujàcy. Dawniej
sporadycznie l´gowy na pó∏nocy kraju.
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
We wszystkich szatach istnieje mo˝liwoÊç pomylenia z innymi nurami, tj. z rdzawoszyim Gavia stellata (A001), lodowcem Gavia immer (A003, nieopisany w tej ksià˝ce) i bia∏odziobym Gavia adamsii (nieopisany w tej ksià˝ce). Szczegó∏owe informacje dotyczàce identyfikacji zosta∏y opisane
w rozdziale dotyczàcym nura rdzawoszyjego.
Biologia
Tryb ˝ycia
Aktywny g∏ównie w dzieƒ. Jest gatunkiem samotnym lub
tworzy ma∏e stada.
L´gi
Najcz´Êciej gniazduje pojedynczo, wykazujàc silny terytorializm, jednak na du˝ych, obfitujàcych w ryby jeziorach
tworzy wi´ksze skupiska l´gowych par. W Skandynawii na
wi´kszych oligotroficznych jeziorach osiàga zag´szczenie
0,4 p./km2, a na ma∏ych 0,6 p./km2. Mniej liczny na jeziorach eutroficznych.
nur czarnoszyi
Dojrza∏oÊç p∏ciowà osiàga w wieku 3–4 lat. W po∏udniowej
cz´Êci zasi´gu wyst´powania jaja sk∏ada pod koniec kwietnia, dalej na pó∏nocy termin rozpoczynania l´gów uzale˝niony jest od stopnia zlodzenia jezior. Gniazdo jest zwykle
umieszczone na làdzie, nie dalej ni˝ 1,2 m od wody. Zniesienie sk∏ada si´ zwykle z 2 jaj (rzadziej 1–3 jaja), a wysiadywanie trwa 28–30 dni. Piskl´ta pozostajà w gnieêdzie
przez 2–3 dni. Póêniej zaczynajà p∏ywaç po wodzie, gdzie
sà karmione przez rodziców. Odpoczywajà wówczas na
ich grzbiecie. W czasie niebezpieczeƒstwa rodzice nurkujà
z siedzàcymi na grzbiecie piskl´tami, które przytrzymywane sà skrzyd∏ami. Piskl´ta samodzielnie zaczynajà ∏apaç
ryby po oko∏o 60–70 dniach, a ca∏kowità niezale˝noÊç
uzyskujà pod koniec sezonu l´gowego.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Masywny ptak wielkoÊcià zbli˝ony do kormorana. Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a 65–75 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏
110–130 cm. Masa cia∏a samców latem ok. 3,4 kg,
a samic 2,0–2,5 kg. Zimà samce wa˝à 1,3–2,6 kg, a samice 1,7 kg. W szacie godowej noszonej wiosnà i latem
ca∏a g∏owa i ty∏ szyi sà ciemnopopielate. Boki szyi i piersi czarno-bia∏o kreskowane. Podgardle ciemne, przedzielone od czarnej plamy na przedzie szyi jasnym rysunkiem. Wierzch cia∏a z bia∏o-czarnym wzorem tworzàcym
rodzaj ∏uskowania, reszta ciemna. Dziób jednolicie czarny, bardzo mocno zaostrzony, trzymany poziomo. W szacie spoczynkowej noszonej jesienià i zimà wierzch i boki
g∏owy, ty∏ oraz boki szyi jednolicie ciemne, kontrastujàce
z bia∏ym podgardlem oraz bia∏ym przodem szyi. M∏ode
ptaki podobne do doros∏ych w szacie zimowej, jednak
przód szyi majà lekko przyciemniony. Samiec i samica
ubarwione sà jednakowo.
W´drówki
Gatunek regularnie przelotny. Trasy w´drówek na zimowiska poza Ba∏tykiem i Morzem Pó∏nocnym nie sà dobrze poznane. Jesienna w´drówka zaczyna si´ we wrzeÊniu, jednak intensywnoÊç przelotu w tym okresie, zw∏aszcza ptaków z dalekiej pó∏nocy i ze wschodu, uzale˝niona jest od
pogody panujàcej na l´gowiskach. Na wybrze˝u Ba∏tyku
najcz´Êciej bywa widywany w czasie jesiennych sztormów.
31
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A002
Szczyt przelotu nast´puje w paêdzierniku lub w listopadzie
i prawdopodobnie dotyczy g∏ównie ptaków pochodzàcych
ze wschodu. W g∏´bi làdu przelot jesienny zaczyna si´ ju˝
w sierpniu, a szczyt liczebnoÊci przypada na listopad. Pojedyncze nury lub niewielkie ich grupki obserwuje si´ najcz´Êciej na zbiornikach zaporowych lub jeziorach (rzadziej
rzekach i stawach). Przelot wiosenny zaczyna si´ na prze∏omie marca i kwietnia, a koƒczy na poczàtku czerwca
i jest mniej intensywny ni˝ jesienny. Nury czarnoszyje widywane sà równie˝ w okresie l´gowym. Sà to najprawdopodobniej osobniki niedojrza∏e p∏ciowo. W´drówka odbywa
si´ prawdopodobnie tylko w dzieƒ. Nad morzem ptaki lecà pojedynczo, w ma∏ych i Êrednio licznych stadach, cz´sto
z nurem rdzawoszyim, w g∏´bi làdu raczej pojedynczo,
choç obserwowane sà równie˝ ró˝nej wielkoÊci stada.
Zimowanie
Najliczniej zimuje na Ba∏tyku, Morzu Pó∏nocnym i Atlantyku. Na Ba∏tyku zimujà g∏ównie ptaki z Rosji, natomiast
skandynawskie w´drujà na zimowiska nad Morze Czarne
i Kaspijskie. W Polsce jest najliczniejszy na Êrodkowym wybrze˝u. Nieco rzadziej spotykany w rejonie Zatoki Gdaƒskiej i Zatoki Pomorskiej. W Êrodku zimy na Ba∏tyku obserwuje si´ mniejszà liczb´ nurów, które ponownie pojawiajà
si´ na poczàtku wiosennej w´drówki. W Polsce rzadko zimuje w g∏´bi làdu, choç w Europie znane sà takie miejsca
na du˝ych Êródlàdowych jeziorach, np. w Szwajcarii, Austrii, na W´grzech oraz w Azji, np. na Jez. Aralskim. Zimowe obserwacje dotyczà pojedynczych osobników przebywajàcych na niezamarzni´tych zbiornikach.
Pokarm
Podstaw´ pokarmu stanowià ma∏ej i Êredniej wielkoÊci ryby, które ptak wypatruje i chwyta, podczas nurkowania
schodzàc pod wod´ do g∏´bokoÊci 6 m. W okresie l´gowym pokarm wzbogacany jest owadami wodnymi, ˝abami
i wyjàtkowo ma∏ymi piskl´tami ptaków wodnych. Najcz´Êciej ˝eruje na tym zbiorniku, na którym gniazduje, jednak
w przypadku braku po˝ywienia ∏owi ryby na sàsiednich
akwenach. Zimujàce na morzu ptaki ˝ywià si´ niemal wy∏àcznie rybami – babkami, Êledziami, dorszami, a wyjàtkowo pokarm urozmaicajà wodorostami. Na s∏odkowodnych
akwenach polujà na okonie, p∏ocie, sielawy, trocie i inne.
Podczas nurkowania u˝ywa osadzonych daleko z ty∏u cia∏a du˝ych nóg. Rzadko prac´ nóg wspomaga skrzyd∏ami,
którymi pod wodà uderza podobnie jak w locie. P∏ywajàcy
na powierzchni wody ptak cz´sto wypatruje zdobyczy z zanurzonà jedynie g∏owà.
Wyst´powanie
Siedlisko
Zamieszkuje borealne i arktyczne obszary. Na pó∏nocy zasi´gu l´gowy na ma∏ych i Êredniej wielkoÊci oligotroficznych zbiornikach, a na po∏udniu zasiedla wi´ksze i g∏´bsze
32
jeziora, rzadziej eutroficzne. Szczególnie ch´tnie zasiedla
jeziora z ma∏ymi wyspami i pó∏wyspami, na których, g∏ównie samiec, buduje gniazdo. Nad Ba∏tykiem przelotne i zimujàce ptaki zatrzymujà si´ wzd∏u˝ wybrze˝a, wokó∏ wysp,
rzadziej na podmorskich ∏awicach, np. na ¸awicy S∏upskiej. Równie cz´sto wyst´pujà z dala od brzegu, maksymalnie do izobaty 40 m. Na Êródlàdziu zatrzymujà si´
praktycznie na wszystkich rodzajach zbiorników wodnych.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
1110 Piaszczyste ∏awice podmorskie
1130 UjÊcia rzek (estuaria)
1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
1160 Du˝e p∏ytkie zatoki
3140 Twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi ∏àkami ramienic Charetea
Rozmieszczenie geograficzne
Zasiedla arktyczne i borealne strefy w Europie, Azji i Ameryce Pó∏nocnej. W Europie wyst´puje wy∏àcznie podgatunek nominatywny G. a. arctica, zaczynajàc gnieêdziç si´
na pó∏noc od 55° N. L´gowy jest na Wyspach Brytyjskich,
w Skandynawii, Estonii, ¸otwie, Litwie, Bia∏orusi, pó∏nocnej
Rosji i Syberii – do rzeki Leny na wschodzie. Jego zimowiska, poza Ba∏tykiem, Morzem Pó∏nocnym i Atlantykiem,
obejmujà Morza Âródziemne, Czarne i Kaspijskie. Niektórzy badacze na obszarze od zachodniej Syberii do Leny
wyró˝niajà inny podgatunek, który zimuje nad Morzem
Kaspijskim. Kolejne dwa podgatunki wyst´pujà w pó∏nocno-wschodniej Azji na wschód od Leny i na Alasce oraz
w pó∏nocnej Kanadzie. Te ptaki zimujà nad pó∏nocno-zachodnim Pacyfikiem.
Rozmieszczenie w Polsce
Nur czarnoszyi zdecydowanie liczniej i bardziej regularnie
jest widywany na wybrze˝u. Miejscami najliczniejszego wyst´powania sà ostoje ptaków: ¸awica S∏upska, Zatoka Pomorska oraz Przybrze˝ne Wody Ba∏tyku. W Polsce w XIX w.
gniazdowa∏ na Pomorzu w okolicach Koszalina, Bytowa
i Chojnic. Ostatnie stanowiska l´gowe wykryto na poczàtku XX w. oraz pod koniec lat 30. w okolicach Choszczna
i Pi∏y, gdzie stwierdzono 3–4 l´gowe pary.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): EXP gatunek, który zniknà∏ z Polski jako l´gowy
Status zagro˝enia w Europie: V gatunek nara˝ony na
wygini´cie
BirdLife International: SPEC 3
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Gavia arctica (Nur czarnoszyi)
Tytu∏
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Porozumienie AEWA
Wyst´powanie na obszarach
chronionych
W okresie przelotu i zimowania cz´sto obserwowany w rez.
Mewia ¸acha oraz w okolicach rez. Ptasi Raj. Na Êródlàdziu istnieje mo˝liwoÊç wyst´powania we wszystkich rezerwatach chroniàcych Êrodowisko wodne.
Rozwój i stan populacji
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• uregulowaç zasady gospodarki rybackiej na obszarach
koncentracji ptaków wodnych (opracowaç i wprowadziç
przepisy precyzujàce czas i miejsce stosowania poszczególnych typów sieci rybackich);
• chroniç obszary morskie przed zanieczyszczeniami ropopochodnymi;
• odstàpiç od planów budowy elektrowni wiatrowych posadowionych na p∏ytkich akwenach morza (co najmniej
do izobaty 20 m).
Propozycje badaƒ
Nale˝y:
• zagospodarowaç przy∏ów ptaków w sieci rybackie na
polskich obszarach morskich (badanie: sk∏adu pokarmu, ska˝enia Êrodkami chemicznymi, molekularne, wiadomoÊci powrotne o ptakach obràczkowanych).
Monitoring
• monitoring ptaków zimujàcych – w ramach programu
„Zimowe liczenie ptaków wodnych”;
• coroczny monitoring ptaków zimujàcych na polskich obszarach morskich. Metodyka do ustalenia;
• coroczny monitoring stopnia zanieczyszczenia ptaków
produktami ropopochodnymi na polskich obszarach
morskich. Metodyka do ustalenia.
Zagro˝enia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• w czasie w´drówki i zimowania na Ba∏tyku i w mniejszym
stopniu na wodach Êródlàdowych – sieci stawne. Obserwuje si´ znaczny udzia∏ martwych nurów czarnoszyich
wÊród ptaków utopionych w sieciach. Zwiàzane jest to
z nasileniem po∏owów na Ba∏tyku od wrzeÊnia do maja,
tj. w okresie najliczniejszego wyst´powania gatunku. Ponadto znaczàcy wp∏yw na ÊmiertelnoÊç ma rodzaj u˝ywanych do po∏owu sieci. W lutym, gdy zmieniany jest rodzaj sieci z dorszowych o du˝ym oczku na Êledziowe
o ma∏ym oczku, liczba utopionych nurów maleje;
• dla ptaków zimujàcych na Ba∏tyku – zanieczyszczenie
wody substancjami ropopochodnymi; pobrudzenie piór
tymi substancjami stanowi dla ptaków Êmiertelne niebezpieczeƒstwo. W latach 60. i 70. ÊmiertelnoÊç ptaków
A002
Bibliografia
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BEDNORZ J., KUPCZYK M., KUèNIAK S., WINIECKI A. 2000.
Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznaƒ, 640 s.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.
BirdLife Conservation Series No. 10. Cambridge, 160 s.
CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds
of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the
Western Palearctic. Vol. 1. Ostrich to Ducks., Oxford, 722 s.
DURINCK J., SKOV H., JENSEN F. P., PIHL S. 1994. Important
Marine Areas for Wintering Birds in the Baltic Sea. Copenhagen, 105 s.
DYRCZ A., GRABI¡SKI W., STAWARCZYK T., WITKOWSKI J. 1991.
Ptaki Âlàska. Monografia faunistyczna. Wroc∏aw, 525 s.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
LiczebnoÊç europejskiej populacji na znacznym obszarze
wyst´powania gatunku powoli spada. Sukces l´gowy
skandynawskich ptaków jest niski, a tamtejszà populacj´
zasilajà prawdopodobnie ptaki ze wschodu. Z powodu
spadku liczebnoÊci nurów na g∏ównych l´gowiskach gatunek przesta∏ byç l´gowy w Polsce. Najbardziej stabilna
jest populacja szwedzka, a najliczniejsza fiƒska. W Europie gniazduje 120 000–230 000 p., z czego na Rosj´
przypada 100 000–200 000 p. Gniazduje w krajach
skandynawskich – w Norwegii (do 10 000 p.), w Finlandii (do 9000 p.) i w Szwecji (do 6000 p.). Zgrupowania
nurów na ba∏tyckich zimowiskach nale˝à do licznych
i osiàgajà ponad 37 000 ptaków. W Polsce na Ba∏tyku
skupiska nurów liczàce oko∏o 2000 os. obserwowane by∏y w latach 1988–1993 w ostojach Przybrze˝ne Wody
Ba∏tyku oraz na Zatoce Pomorskiej, nieco mniej licznie
w ostoi ¸awica S∏upska. W czasie jesiennej migracji nury
obserwowane sà cz´sto na ca∏ym wybrze˝u, np. ponad
200 os. na Mierzei WiÊlanej czy 188 ptaków nad Zalewem Szczeciƒskim. W g∏´bi làdu jest znacznie rzadszy,
choç pojawia si´ we wszystkich regionach kraju, czasami
w du˝ej liczbie – np. w listopadzie 1987 r. na Âlàsku
w ciàgu 2 godzin przelecia∏o 428 ptaków.
wodnych zwiàzana z zanieczyszczeniem morza substancjami ropopochodnymi by∏a bardzo du˝a, jednak w tej
chwili zagro˝enie to jest niewielkie, ze wzgl´du na popraw´ czystoÊci morza;
• potencjalnym zagro˝eniem mo˝e okazaç si´ realizacja
planów budowy du˝ych farm wiatrowych na p∏ytkich obszarach morskich.
33
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A002
34
FRANSSON T., PETTERSSON J. 2001. Svensk ringmarkningsatlas. Vol. 1. Stockholm, 189 s.
GILISSEN N., HAANSTRA L., DELANY S., BOERE G., HAGEMEIJER W.
2002. Number and distribution of wintering waterbirds in the
Western Palearctic and Southwest Asia in 1997, 1998 and
1999. Results from the International Waterbird Census. Wetlands International Global Series No. 11, Wageningen, 182 s.
G¸OWACI¡SKI Z., NOWAK E. 2001. Gavia arctica (Linne, 1758)
– Nur czarnoszyi. W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona
ksi´ga zwierzàt. Kr´gowce. Warszawa, s. 108–109.
GROMADZKI M., SID¸O P. O. 2000. Ostoje ptaków na polskim
wybrze˝u Ba∏tyku. Gdaƒsk, 131 s.
HAGEMEIJER W. J. M., BLAIR M. J. (red.) 1997. The EBCC Atlas
of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. London, 903 s.
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i obszaru Êródziemnomorskiego. Warszawa, 559 s.
MEISSNER W., STASZEWSKI A., ZIÓ¸KOWSKI M. 2001. ÂmiertelnoÊç ptaków wodnych na polskim wybrze˝u Ba∏tyku w sezonie 1998/1999. Not. Orn., 42: 56–62.
NIEDèWIECKI S., KALICIUK J., KALISI¡SKI M., KOZ¸OWSKA D.,
STASZEWSKI A., WYSOCKI D. 2000. ÂmiertelnoÊç ptaków
wodnych na szczeciƒskim wybrze˝u Ba∏tyku w sezonach
1991/1992 i 1992/1993. Not. Orn., 41: 250–254.
POKORSKI N., KULWAS A. 2002. ÂmiertelnoÊç ptaków morskich
w sieciach rybackich na wybrze˝u Pomorza Ârodkowego.
Not. Orn., 43: 267–270.
SIKORA A., MEISSNER W., SKAKUJ M. 1994. Rzadkie gatunki
ptaków obserwowane nad Zatokà Gdaƒskà w latach
1983–1989. Not. Orn., 35: 207–243.
SNOW D. W., PERRINS C. M. 1998. The Birds of the Western
Palearctic. Concise Edition. Vol. 1. Non-Passerines.
Oxford, New York, 1008 s.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
TUCKER G. M., HEATH M. F., TOMIA¸OJå L., GRIMMETT R. F. A.
1994. Birds in Europe. Their Conservation Status. Conservation Series No. 3. BirdLife International. Cambridge, 600 s.
WERNHAM CH., TOMS M., MARCHANT J., CLARK J., SIRIWARDENA G., BAILLIE S. (red.) 2002. The migration atlas. Movements of the birds of Britain and Ireland. London, 884 s.
WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wetlands International Global Series
No. 12. Wageningen, The Netherlands, 226 s.
Piotr Zieliƒski