Streszczenie - Wyższa Szkoła Filologiczna we Wrocławiu

Streszczenie - Wyższa Szkoła Filologiczna we Wrocławiu

Wyższa Szkoła Filologiczna we Wrocławiu, Wydział Neofilologii
Streszczenie rozprawy doktorskiej mgr Natalii Pietraszewskiej
Streszczenie
Niniejsza rozprawa doktorska, zatytułowana „Fraktalna natura komunikacji. Studium
z zakresu semiotyki”, ma na celu analizę fraktalnych właściwości tekstów, rozumianych jako
zjawiska
komunikacyjne,
a
dokładniej
jako
podstawowe
jednostki
komunikacji
międzyludzkiej. Wspólnym mianownikiem wszystkich poszukiwań jest więc komunikacja
czerpiąca z języka jako zasobu niezbędnego do wyrażania znaczeń, a także kształtująca jego
obraz.
Przyjęta perspektywa badawcza to przede wszystkim perspektywa semiotyczna.
Zdefiniowanie komunikacji i jej elementów jako systemu dynamicznie zmieniających się
symboli jest punktem wyjścia do analiz tego zjawiska. Teksty mogą być rozumiane jako
systemy semiotyczne będące zbiorem wzajemnie powiązanych znaków. Znaki te tworzą układ
złożony o hierarchicznej strukturze, a o kodowaniu znaczenia w tekście decydują przede
wszystkim oddziaływania między poszczególnymi elementami systemu. Języki, a także teksty
będące zjawiskami językowymi, powstają w wyniku licznych interakcji użytkowników
danego języka w danej społeczności. Możliwe jest więc badanie tych zjawisk jako wytworów
złożonych systemów adaptacyjnych. Przyjęcie perspektywy semiotycznej, czyli rozumienie
tekstów jako złożonych i hierarchicznych systemów znakowych, pozwala także na uznanie
ich za systemy złożone, co sugeruje możliwość wykorzystania metod badania cech systemów
złożonych w badaniach językowych. Złożona i pozornie nieregularna budowa tekstów,
wykazujących jednocześnie samopodobieństwo, wskazuje na możliwość uznania tekstów za
układy fraktalne.
Złożoność o charakterze fraktalnym jest często opisywana w przypadku zjawisk
i struktur występujących w naturze. Język jest wytworem umysłu, którego działanie może być
opisywane i badane jako fraktal. Co więcej, język powstaje w wyniku oddziaływań ludzi
w społecznościach, które są zorganizowane w sieci bezskalowe (ang. scale-free networks),
również wykazujące właściwości fraktalne. Można więc przypuszczać, że zarówno
komunikacja językowa, jak i jej elementy mogą być rozpatrywane jako fraktalne. Fraktalną
naturę języka, a więc i komunikacji, można rozpatrywać na wielu płaszczyznach. Przede
1
wszystkim sam język rozumiany jako system semiotyczny jest uporządkowanym zbiorem czy
też systemem znaków o wielu poziomach złożoności. W wielu złożonych procesach
o charakterze fraktalnym obserwuje się występowanie wielokrotnie powtórzonych pętli
sprzężeniowych. Struktura systemu językowego może być więc rozumiana jako wynik wielu
powtórzeń relatywnie prostych procesów. Dynamicznie zmieniająca się struktura komunikacji
może być wynikiem wzajemnego oddziaływania na siebie wielu elementów kultury i byłaby
kształtowana przez wybory podejmowane przez użytkowników języka.
Metody badań wywodzące się z geometrii fraktalnej pozwalają na opisanie wielu
pozornie
nieuporządkowanych
z najważniejszych
cech
zjawisk
układów
o
wysokim
fraktalnych
jest
stopniu
ich,
złożoności.
przynajmniej
Jedną
częściowe,
samopodobieństwo w różnych skalach. Oznacza to, że na różnych poziomach organizacji
systemu hierarchicznego czy w różnych skalach czasowych procesu o charakterze fraktalnym
możliwe jest odnalezienie zbieżności, przy czym podobieństwo może mieć charakter
statystyczny.
W niniejszej pracy jako materiał badawczy posłużyły fragmenty Nowego Testamentu
w języku angielskim, a także w siedmiu językach kontaktu opartych na języku angielskim,
takich jak bislama, kreolski Belize, jamajski, kreolski hawajski, kriol, tok pisin czy nigeryjski
pidżyn. Analizowano fragment Ewangelii Mateusza, co wynikało jedynie z dostępności tego
tekstu w wybranych językach. Zastosowano metodologię pozwalającą na porównanie
wymiaru fraktalnego szeregów czasowych skonstruowanych na podstawie wybranych
tłumaczeń wybranego tekstu. Szeregi czasowe zostały skonstruowane na podstawie długości
wyrazów, a także na podstawie częstości ich występowania w badanych tłumaczeniach. Dla
każdego szeregu czasowego oszacowano wartość wykładnika Hursta, H, jako miary
samopodobieństwa
szeregów
czasowych.
Wyliczenia
opierały
się
na
metodzie
przeskalowanego zakresu (ang. R/S), który został wyznaczony jako iloraz zakresu wahań R
do odchylenia standardowego S w szeregu czasowym zawierającym n obserwacji. Iloraz ten
szacowano dla różnych n, a następnie określono wartość współczynnika Hursta, wyznaczając
nachylenie liniowego wykresu logarytmów R/S względem logarytmów n.
W badanych tekstach wykazano pewne różnice wartości wykładnika Hursta dla
poszczególnych tłumaczeń. Teksty tłumaczone na języki kreolskie nie różniły się jednak
znacząco od tłumaczeń tekstu na język angielski. Na podstawie otrzymanych wyników można
wnioskować także, że nie istnieje korelacja między czasem powstania danego języka czy
liczebnością populacji posługującej się danym językiem a jego wymiarem fraktalnym. Gdyby
języki kreolskie rzeczywiście były o wiele mniej złożone niż język angielski, na którego bazie
2
powstały, należałoby obserwować znaczące różnice wymiarów fraktalnych badanych
tłumaczeń. Wartości wykładnika Hursta, a także wymiaru fraktalnego obliczonego dla serii
czasowych skonstruowanych na podstawie tłumaczeń na język angielski, powinny być
zbliżone do siebie, co obserwuje się jedynie w przypadku serii czasowych opartych na
długościach słów. Co więcej, języki kreolskie nie tworzą jednorodnej grupy o wyraźnie
niższym lub wyraźnie wyższym wymiarze fraktalnym niż teksty angielskie. Dla różnie
skonstruowanych serii czasowych badane teksty w językach kreolskich wykazują wyższe lub
niższe wartości H niż teksty w języku angielskim. Brak istotnych różnic wyliczonych
wskaźników między językami kreolskimi i językiem angielskim sugeruje, że nieuzasadnione
byłoby traktowanie języków kontaktu jako uproszczonych wersji języka angielskiego.
Oznacza to także, że wielkość społeczności językowej czy też czas powstania języka nie ma
znaczącego wpływu na wymiar fraktalny tekstów w tym języku. Muszą więc istnieć inne
czynniki o znacznie większym wpływie na statystyczny współczynnik samopodobieństwa H.
Wydaje się, że w procesach zmian językowych, podobnie jak w innych procesach
dynamicznych, obserwuje się dużą wrażliwość rozwiązań na pozornie niewielkie zaburzenie
parametrów. Oznacza to, że niewielkie różnice w warunkach początkowych procesu mogą
prowadzić do zmian rosnących wykładniczo w czasie. Tak więc nawet przy stosunkowo
krótkim czasie rozwoju danego języka kontaktu będzie on znacząco różny od języka, na
którego podstawie powstał, a języki kreolskie na bazie języka angielskiego będą rozwijać się
w inny sposób.
Badanie przestawione w niniejszej pracy jest tylko jednym z wielu sposobów
szacowania wymiaru fraktalnego zjawisk językowych. Istnieje szereg metod stosowanych
zarówno w analizie serii czasowych, jak i układów hierarchicznych pozwalających na
określenie ich samopodobieństwa, przed ich zastosowaniem konieczne jest jednak
przystosowanie do potrzeb analiz tekstów. Badanie większej liczby tekstów wspomnianą
metodą, a także zbliżonymi metodami analizy fraktalnej, może pozwolić na ustalenie wpływu
różnorodnych czynników na wartość ich wymiaru fraktalnego, co mogłoby prowadzić do
znalezienia korelacji między innymi czynnikami, które nie zostały ujęte w niniejszej pracy,
a samopodobieństwem statystycznym tekstów. Tego typu dane mogłyby zostać wykorzystane
chociażby w typologii tekstów czy nawet języków.
Możliwe jest także inne spojrzenie na fraktalność obecną w komunikacji. Dla
przykładu, jednymi z najbardziej charakterystycznych struktur fraktalnych są obiekty
o charakterze sieci. Typowymi przykładami mogą być sieci naczyń krwionośnych czy też
komórek nerwowych. Rozchodzenie się zaburzeń w sieciach telekomunikacyjnych, a także
3
informacji w mózgu może być przedstawione jako sieć bezskalowa o właściwościach
fraktalnych. Niewykluczone więc, że również wyrażenia językowe czy znaczenia mogą być
traktowane jako memy – jednostki informacji kulturowej zachowujące się jak replikatory
i rozprzestrzeniane w populacji według charakterystycznego wzorca – tworząc obraz typowy
dla fraktali. Tak więc jednym z proponowanych aspektów analizy fraktalnej natury języka
może być śledzenie transmisji informacji językowych (takich jak nowe wyrażenia) w sieciach
społecznych. Tego typu badanie jest możliwe z użyciem modeli rozchodzenia się trendów
opartych na grafach sieci społecznościowych. Przy założeniu, że wyrażenia językowe, czy też
zachowania związane z językiem, mają cechy memów możliwa jest ich analiza zgodnie
z modelem dyfuzyjnym, często używanym do wyjaśnienia powstawania sieci fraktalnych
w przyrodzie. Może mieć to przełożenie na problem rozprzestrzeniania się określonych
struktur w języku.
4