Goryczuszka czeska

Gatunki roÊlin
*4094
Gentianella bohemica
Skalický
Goryczuszka czeska
Gentianella bohemica
*gatunek priorytetowy
1
1cm
1cm
Syn.: Gentianella praecox (A. & J. Kerner) E. Mayer
subsp. bohemica (Skalický) Holub
1
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Gatunek Gentianella bohemica, w czeskiej literaturze
uznawany za podgatunek G. praecox subsp. bohemica
(Holub 1998), ze wzgl´du na du˝à zmiennoÊç, która wyst´puje tak˝e w obr´bie rodzaju, jest trudny do identyfikacji. Morfologicznie i geograficznie jest bliski, a nawet poÊredni w stosunku do G. germanica, G. austriaca i G. lutescens. Przy oznaczaniu nale˝y zwróciç uwag´ na najbardziej istotne cechy, tj. wci´cia mi´dzy zàbkami kielicha (1),
rozga∏´zienia ∏odygi oraz kszta∏t i wielkoÊç liÊci (2). Zakwita-
132
2
2
10cm
RoÊlina dwuletnia, o szerokojajowatym pokroju i wysokoÊci 5–40 cm (najcz´Êciej 10–25 cm). ¸odyga wyprostowana; zwykle od nasady, niekiedy dopiero od po∏owy rozga∏´ziona, przewa˝nie o 5–8 w´z∏ach i +/– jednakowo d∏ugich mi´dzyw´êlach. LiÊcie odziomkowe (w czasie kwitnienia obumar∏e), wàskojajowate do ∏opatkowatych, o d∏ugoÊci do 3 cm. LiÊcie ∏odygowe zwykle +/– lancetowate
do wàsko-trójkàtno-lancetowatych, przewa˝nie 3–4 razy
d∏u˝sze ni˝ szerokie (najcz´Êciej 3,5–5,0 cm d∏ugoÊci
i 1,2 cm szerokoÊci), na wierzcho∏ku zaostrzone, u nasady do 1/4 d∏ugoÊci najszersze; d∏u˝sze, do wyraênie d∏u˝szych od mi´dzyw´êli. Kwiaty 5-krotne, zebrane w zwykle
wielokwiatowà wiech´. Kielich 5-dzielny, d∏ugoÊci 13–19 mm, o nerwach g∏ównych tylko s∏abo lub wcale niezbiegajàcych na szypu∏k´. Zàbki kielicha +/– jednakowo szerokie, purpurowo nabieg∏e, d∏u˝sze od jego rurki, na brzegu +/– podwini´te, z rzadka lub g´sto brodawkowate, nagie. Wci´cia pomi´dzy zàbkami kielicha
zmiennego kszta∏tu, przynajmniej niektóre w postaci szerokiego U, inne wyraênie ostre – przypominajà liter´ V.
Korona dzwonkowatolejkowata, o d∏ugoÊci zwykle
25–30 mm (20–35 mm), jasnoniebieskofioletowa, o ∏atkach d∏ugich do 1 cm. S∏upek na gynoforze najcz´Êciej 4–7 mm d∏ugoÊci. Owoc – otwierajàca si´ dwiema
klapami torebka na gynoforze. Nasiona jajowate
(0,7–0,8 mm d∏ugie i ok. 0,6 mm szerokie), jasnobràzowe, z delikatnà do∏kowatà skulpturà.
10cm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
1cm
owoc
Spermatophyta, Magnoliophytina [=Angiospermae],
Magnoliopsida [=Dicotyledoneae], Gentianaceae
– goryczkowate
Gentianella germanica
jàcy w tej samej porze, najbardziej zbli˝ony do G. bohemica takson – G. germanica subsp. germanica – ma zwykle
pojedyncze ∏odygi, bardzo rzadko jedynie w górnej cz´Êci
rozga∏´zione. Wci´cia pomi´dzy zàbkami kielicha (1) u G.
germanica subsp. germanica sà ostre (w kszta∏cie V), a liÊcie
∏odygowe – nieco krótsze od mi´dzyw´êli, szerokopod∏ugowate lub wàskolancetowate (2), mniejsze ni˝ G. bohemica.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Dwuletni, jesienny hemikryptofit.
Rozmna˝anie generatywne
Goryczuszka czeska kwitnie od sierpnia do paêdziernika.
Jest zapylana przez owady. Na poczàtku rozwoju nasion
konieczne jest, podobnie jak u wi´kszoÊci goryczuszek, od˝ywianie za poÊrednictwem grzyba (mikotroficzne) – niezb´dna jest zatem endomikoryza.
Rozmna˝anie wegetatywne
Gatunek rozmna˝a si´ wy∏àcznie z nasion. Próby hodowli
zawodzà.
Aspekty populacyjne
RoÊliny tworzà skupienia liczàce nawet ponad 500 osobników. LiczebnoÊç populacji w centrum wyst´powania
RoÊliny kwiatowe
w Czechach waha si´ od kilku do kilkuset osobników, ale
wykazuje tendencj´ malejàcà. Populacje znalezione w po∏owie lat dziewi´çdziesiàtych XX w. na 2 stanowiskach
w Parku Narodowym Gór Sto∏owych w Polsce liczà kilka
i kilkanaÊcie roÊlin. Te dwie populacje, dzi´ki systematycznym zabiegom ochronnym (coroczne wykaszanie otaczajàcej roÊlinnoÊci), nie ulegajà wi´kszym wahaniom
pod wzgl´dem liczby osobników. OdnoÊnie do innych populacji na terenie Polski brak jest aktualnych danych.
Charakterystyka ekologiczna
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Miejscem wyst´powania gatunku sà suche ∏àki i murawy
bliêniczkowe (Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek 2003), pastwiska,
intensywnie koszone, nienawo˝one ∏àki, a tak˝e silnie
zaburzone siedliska, jak: pobocza Êcie˝ek, ha∏dy starych
kopalni odkrywkowych i nas∏onecznione leÊne okrajki
(Brabec 2005, Slavík 2000). W obszarze swego Êrodkowoeuropejskiego zasi´gu goryczuszka czeska najcz´Êciej
zwiàzana jest z pó∏naturalnymi i antropogenicznymi
zbiorowiskami muraw bliêniczkowych z klasy Calluno-Nardetea, z rz´du Nardetalia i zwiàzku Violion caninae
– zespó∏ Polygalo-Nardetum (Skalický 1969). Wyst´puje
tak˝e na bardziej wilgotnych siedliskach, w ciep∏olubnych okrajkach z klasy Trifolio-Geranietea i zwiàzku Trifolion medii (Procházka, Skalický 1999) i, rzadko, na pastwiskach z klasy Molinio-Arrhenatheretea, ze zwiàzków
Cynosurion i Koelerio-Phleion phleoidis (Slavík 2000,
Brabec 2005).
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
6230-3 – sudeckie murawy bliêniczkowe.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Gatunek jest endemitem Masywu Czeskiego, z centrum
wyst´powania w Czechach, skàd przenika do zachod-
Wyst´powanie w Polsce
Szczegó∏owy opis rozmieszczenia goryczuszki czeskiej
w Polsce jest niemo˝liwy ze wzgl´du na obecny stan
wiedzy na temat taksonu. Wed∏ug danych z literatury
(Meusel i in. 1978, Mesjasz-Przyby∏owicz 1988,
Dostál 1989, Zajàc 1996, Zajàc, Zajàc 1997, 2001)
wyst´puje ona w ni˝szych po∏o˝eniach górskich, si´gajàc po regiel dolny w Sudetach Ârodkowych i kilku pasmach karpackich: Pieniny, Gorce, Beskid Sàdecki
i Bieszczady, a tak˝e w Jurze Krakowsko-Wieluƒskiej,
w Górach Âwi´tokrzyskich i na izolowanych stanowiskach w pó∏nocno-wschodniej Polsce (Puszcza Bia∏owieska i okolice ¸osic). W szczegó∏owych, nowszych opracowaniach dotyczàcych ww. terenów goryczuszka czeska nie jest podawana (Soko∏owski 1995, Michalik 1996, Zemanek, Winnicki 1999, Razowski 2000),
z wyjàtkiem Gór Sto∏owych (Sudety Ârodkowe; Pender 2003). Przyczynà tego mogà byç zarówno trudnoÊci
w identyfikacji gatunku w obr´bie rodzaju, nadzwyczaj
taksonomicznie skomplikowanego, jak i opisywany w literaturze (Procházka, Skalický 1999, Brabec 2005) fakt
bardzo szybkiego ust´powania goryczuszki czeskiej.
Dlatego, w Êwietle aktualnej wiedzy, stanowiska w Górach Sto∏owych w okolicy Darnkowa nale˝y uznaç za jedyne obecnie potwierdzone w naszym kraju. Znajdujà
si´ one na pó∏nocnej granicy zasi´gu taksonu, w odleg∏oÊci nie wi´kszej ni˝ 7 km na po∏udniowy wschód
od stanowiska w czeskiej cz´Êci Gór Sto∏owych (Machov) i oko∏o 10 km na pó∏noc od dwu stanowisk w czeskiej cz´Êci Gór Orlickich, w pobli˝u Olešnice (Brabec 2005).
*4094
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Autekologia
Goryczuszka czeska wyst´puje na p∏ytkich i g∏´bszych glebach suchych i Êwie˝ych, rzadziej na Êrednio wilgotnych;
o odczynie od s∏abo kwaÊnego do zasadowego
(Procházka, Skalický 1999). Jest roÊlinà po∏udniowej cz´Êci
strefy klimatu umiarkowanego, gatunkiem Êrodkowoeuropejskim, suboceanicznym, zwiàzanym z górami. RoÊnie
przewa˝nie w krainach podgórskich, a w górach – w du˝ym rozproszeniu, w zbiorowiskach mezofilnych i rzadko
termofilnych (Slavík 2000). Najcz´Êciej w granicach wysokoÊci od 450 do 750 m n.p.m. (Skalický 1969). Gatunek
Êwiat∏o˝àdny, wymagajàcy mikoryzy.
nich Moraw, przyleg∏ej cz´Êci Bawarii w Niemczech
(Bayrischer Wald; Rothmaler 2002, Skalický 1969), Austrii (prowincja Mühlviertel i Waldviertel; Skalický 1969) i Polski (Meusel i in. 1978, Mesjasz-Przyby∏owicz 1988, Zajàc 1996, Zajàc, Zajàc 1997, 2001,
Pender 2003). W przesz∏oÊci gatunek by∏ licznie reprezentowany prawie w ca∏ej Republice Czeskiej (Wettstein 1896, Krist 1934, 1936, Tutin i in. 1972, Meusel
i in. 1978). Nie by∏ notowany w pó∏nocno-zachodnich
Czechach oraz po∏udniowych i po∏udniowo-wschodnich Morawach (Slavík 2000). Wyst´powa∏ doÊç obficie
przede wszystkim w po∏udniowych i po∏udniowo-wschodnich Czechach, od Planickiego Grzebienia,
Szumawy i jej pogórza po krain´ Wotyckà i Nieck´
Trzeboƒskà (Moravec 1965, Moravec, Vollrath 1967),
a tak˝e na Wy˝ynie Czeskomorawskiej na wschód
do Brna, w pó∏nocno-wschodnich Czechach na Wy˝ynie Drahaƒskiej, po ni˝sze po∏o˝enia Jesioników
i w pó∏nocnych Czechach: od Czeskiego Âredniogórza
przez Podkarkonosze do Gór Orlickich (Holub, Bertová 1984, Dostál 1989, Procházka, Skalický 1999,
Brabec 2005).
133
Gatunki roÊlin
je. Zmniejsza si´ liczba i liczebnoÊç stanowisk (Procházka,
Skalický 1999, Slavík 2000, Brabec 2005).
*4094
Potencjalne zagro˝enia
Goryczuszka czeska wyst´puje w Polsce na granicy zasi´gu
i jest gatunkiem bardzo rzadkim. Na potwierdzonych stanowiskach w Górach Sto∏owych, ze wzgl´du na realizacj´
odpowiedniego planu ochrony, nie wydaje si´ byç zagro˝ona. G∏ównym zagro˝eniem dla taksonu jest zanik gospodarki pastwiskowej i zarastanie ∏àk.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek w∏àczony
do Za∏àcznika II DS na mocy Traktatu Akcesyjnego
podpisanego w Atenach w 2003 r. jako takson o znaczeniu priorytetowym.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 1946 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – CR;
„Czerwona ksi´ga [...] Czech i S∏owacji” (Čerovsky
i in. 1999) – w Czechach – V; w S∏owacji nie wyst´puje;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – nieuwzgl´dniony;
„Zagro˝one gatunki [...] Dolnego Âlàska” (Kàcki 2003) – CR;
„Zagro˝one roÊliny naczyniowe Sudetów” (Fabiszewski, Kwiatkowski 2002) – EN.
Wyst´powanie gatunku na obszarach
chronionych prawem
Stanowiska goryczuszki czeskiej znajdujà si´ na terenie Parku Narodowego Gór Sto∏owych. Wyst´powania tego gatunku na podawanych w literaturze (Meusel i in. 1978, Mesjasz-Przyby∏owicz 1988, Zajàc 1996, Zajàc, Zajàc 1997, 2001)
stanowiskach na terenie Parków Narodowych: Pieniƒskiego,
Âwi´tokrzyskiego, Bieszczadzkiego, Bia∏owieskiego oraz Jurajskich Parków Krajobrazowych nie potwierdzajà aktualne
dane na temat flory tych obszarów chronionych.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Trudno jest oceniç stan i dynamik´ populacji na podstawie
danych tylko z dwu potwierdzonych stanowisk w Górach
Sto∏owych. W pobliskich Czechach gatunek szybko ust´pu-
134
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Konieczna jest ocena aktualnych zasobów i zagro˝enia gatunku dla ustalenia strategii ochrony goryczuszki czeskiej
na ewentualnie istniejàcych stanowiskach, poza Górami
Sto∏owymi. Z literatury czeskiej (Procházka, Skalický 1999,
Slavik 2000, Brabec 2005) wiadomo, ˝e wi´kszoÊç stanowisk w Republice Czeskiej utrzymywa∏a si´ dzi´ki odpowiednio prowadzonej gospodarce pastwiskowej, zw∏aszcza
hodowli owiec i kóz. Z obserwacji prowadzonych w Parku
Narodowym Gór Sto∏owych wynika, ˝e zachowaniu gatunku sprzyja regularne coroczne koszenie ∏àk, z usuwaniem
pokosu, co zapobiega eutrofizacji gleby i zarastaniu siedlisk przez wysokie byliny.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Podstawowym zagadnieniem badawczym powinno byç
sprawdzenie aktualnego wyst´powania gatunku na stanowiskach poza Górami Sto∏owymi, podawanych w latach
siedemdziesiàtych i osiemdziesiàtych XX w., wraz z krytycznà analizà taksonomicznà notowanych tam innych przedstawicieli rodzaju Gentianella. Pozwoli to nie tylko na weryfikacj´ danych odnoÊnie do rozmieszczenia goryczuszki
czeskiej w Polsce, ale tak˝e rzuci Êwiat∏o na proces specjacji w obr´bie taksonomicznie skomplikowanego rodzaju.
Monitoring
W Parku Narodowym Gór Sto∏owych prowadzony jest monitoring gatunku od 1998 r.
Bibliografia
BRABEC J. 2005 (w druku). Současný stav rozšiřeni hořečku mnohotvarého českého (Gentianella praecox subsp. bohemica)
v ČR. Recent distribution of Gentianella praecox subsp. bohemica in the Czech Republic (map). Bulletin of the Czech Botanical Society.
ČEROVSKÝ J., FERÁKOVÁ V., HOLUB J., MAGLOCKÝ S.,
PROCHÁZKA F. 1999. Červená kniha ohrozených a vzácných
druhov rastlin a živočichov SR a ČR. 5. Vyššie rastliny. Priroda a. s., Bratislava, s. 170.
RoÊliny kwiatowe
sytetu Wroc∏awskiego, Polskie Tow. Przyjació∏ Przyrody „Pro
Natura”, Wroc∏aw, s. 109–130.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 2003. Flora Polski. Atlas roÊlin
chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
PROCHÁZKA F., SKALICKÝ V., 1999. Gentianella praecox
(A. Kerner & J. Kerner ap. A. Kerner) E. Meyer subsp.
bohemica (Skalický) Holub. W: Čeřovský J., Feráková. V.,
Holub J., Maglocký Š., Procházka F. 1999. Červená kniha
ohrozených a vzácnych druhov rastlín a živočichov SR a ČR.
5. Vyššie rastliny. Príroda a. s., Bratislava., s. 170.
RAZOWSKI J. 2000. Flora i fauna Pienin. Monografie Pieniƒskiego Parku Narodowego t. 1. Pieniƒski Park Narodowy. KroÊcienko n. Dunajcem.
ROTHMALER W., JÄGER E. J., WERNER K. (red.) 2002. Exkursionsflora von Deutschland. Vol. 4. Gefäßpflanzen. Kritischer
Band. Spektrum Akademischer Verl., Heidelberg – Berlin.
SLAVIK B. (red.) 2000. Květena České republiky. Vol. 6. Academia, Praha.
SKALICKÝ V. 1969. Die Semmelart Gentianella germanica
(Willd.) E. F. Warburg s. l. im Böhmischen Massiv. Preslia 41: 140–147.
SOKO¸OWSKI A. W. 1995. Flora roÊlin naczyniowych Puszczy
Bia∏owieskiej. Bia∏owieski Park Narodowy, Bia∏owie˝a.
TUTIN T. G., HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M., VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A. (red.) 1972. Flora Europaea. Vol. 3. Cambridge University Press, Cambridge.
WETTSTEIN R. 1896. Die europäischen Arten der Gattung Gentiana aus der Section Endotricha Froel. und ihr entwicklungsgeschichtlicher Zusammenhang. Denkschr. Kais. Akad. Wiss.
Wien, cl. math.- natur. 64: 309–382.
ZAJÑC M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish lowlands.
Polish Bot. Stud. 11: 1–92.
ZAJÑC A., ZAJÑC M. (red.) 1997. Atlas rozmieszczenia roÊlin naczyniowych chronionych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants Protected in Poland. Nak∏. Prac. Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków.
ZAJÑC A., ZAJÑC M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roÊlin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in
Poland. Nak∏. Prac. Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków.
ZEMANEK B., WINNICKI T. 1999. RoÊliny naczyniowe Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Vascular plants of the Bieszczady
National Park. Monogr. Bieszczadzkie 3: 1–249.
*4094
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
DOSTÁL J. 1989. Nová Květena ČSSR. 2. Academia, Praha.
FABISZEWSKI J., KWIATKOWSKI P. 2002. Threatened vascular
plants of the Sudeten Mountains. Acta Soc. Bot.
Pol. 71.4: 339–350.
HOLUB J. 1998. Reclassifications and new names in vascular
plants 1. Rekfalifikace a nová jména rostlin 1. Preslia 70: 97–122.
HOLUB J., BERTOVÁ L. 1984. Gentianella Moench – Hořeček. W:
Bertova L. (red.) Flora Slovenska. Vol. 4/1. Veda, Bratislava: 126–145.
Holub J., Procházka F. 2000. Red list of vascular plants of the
Czech Republic. Preslia 72: 187–230.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
KÑCKI Z. (red.) 2003. Zagro˝one gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska. Endangered vascular plants of Lower Silesia.
Instytut Biologii RoÊlin Uniwersytetu Wroc∏awskiego, Polskie
Tow. Przyjació∏ Przyrody „Pro Natura”, Wroc∏aw.
KRIST V. 1934. Hořce Československé republiky. Sborn. Klubu
přírod. Brno 16 (1933): 60–139.
KRIST V. 1936. Hořce Československé republiky. Sborn. Klubu
přírod. Brno 18 (1935): 91–102.
MESJASZ-PRZYBY∏OWICZ J. 1988. Taksonomia i rozmieszczenie
rodzaju Gentiana L. sekcje Endotricha Froel. w Polsce. Praca
doktorska, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków,
Mscr.
MEUSEL H., JÄGER E., RAUSCHERT S., WEINERT E. 1978. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. 2. Karten. G. Fischer Verl., Jena.
MICHALIK S. (red.) 1996. Krakowskie Parki Krajobrazowe. Zarzàd Jurajskich Parków Krajobrazowych. Kraków.
MORAVEC J. 1965. Wiesen im mitteleren Teil des Böhmerwaldes
(Šumava). W: Vegetace ČSSR A 1 (Synökologische Studien
über Röhrichte, Wiesen und Auenwälder), Academia, Praha,
s. 179-385.
MORAVEC J., VOLLRATH H. 1967. Gentianella x astroamarella
hybr. spec. nova. Folia Geobot. Phytotax. 2: 333–336.
PENDER K. 2003. Zagro˝one gatunki zbiorowisk trawiastych
na Dolnym Âlàsku. Threatened plant species of gramineous
communities in Lower Silesia. W: Kàcki Z. (red.) Zagro˝one
gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska. Endangered vascular plants of Lower Silesia. Instytut Biologii RoÊlin Uniwer-
Zbigniew Go∏àb
135