Matka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu archaniołów (XIII

Mirosław P. Kruk, Maciej Salamon
Matka Boska z Dzieciątkiem
w otoczeniu archaniołów (XIII‑517)1
Enkolpion w zbiorach Fundacji Książąt Czartoryskich
Do mniej znanych zabytków związanych ze sztuką bizantyńską, a znajdujących się w zbiorach polskich, należą drobne przedmioty użytkowe o charakterze paraliturgicznym. Są
wśród nich plakiety, wykonane w różnym czasie i miejscu, z rozmaitych materiałów, pełniące na ogół funkcję enkolpionów, czyli oznak godności biskupiej, noszonych na piersi
w formie zawieszek. Jedna z takich plakiet jest przechowywana w zbiorach Książąt Czartoryskich w Krakowie2.
Jak wykazała ekspertyza Mariusza Paszkowskiego, plakietę wykonano ze steatytu3. Ma
kształt prostokąta zamkniętego półkolistym łukiem, a opracowano ją w głębokim reliefie.
Srebrna oprawa, zwieńczona uchwytem w kształcie kółka, służącym do zawieszania, obejmuje kamień ozdobnym falistym brzegiem. Ikona pełniła prawdopodobnie funkcję enkolpionu: insignium biskupiego, określanego – w przypadku często występujących na nim
wizerunków Matki Boskiej – jako Panagia, od przydomku Matki Boskiej (gr. Panagia –
Przenajświętsza).
W polu środkowym, dość wgłębionym w stosunku do brzegu, widnieje wizerunek Matki Boskiej w półpostaci, podtrzymującej na lewej ręce Jezusa. Chrystus błogosławi prawą
ręką, a w lewej trzyma rulon Ewangelii. Inaczej niż w tradycyjnej wersji typu Hodegetrii,
Maria nie wskazuje prawą dłonią na Jezusa, lecz przytrzymuje nią lekko Jego kolano. Ten
zasadniczo konwencjonalny wizerunek wyróżnia się intrygującym epitetem:
Μήτηρ Θεοῦ Ἡ Ἀκηδιωθημένη
1 Plakieta, steatyt, srebro, płaskorzeźba, 7,4 × 6,2 × 1 cm, Grecja (?), XV w. (?), Kraków, Fundacja Książąt
Czartoryskich, nr inw. XIII‑517.
2 Plakieta została opublikowana w katalogu wystawy: Cerkiew – wielka tajemnica w Muzeum Początków
Państwa Polskiego w Gnieźnie, lecz pominięto wtedy widoczną na niej inskrypcję. Zob. P. G r o t o w s k i,
M. P. K r u k, M. Pa s z k o w s k i, Ikony – enkolpiony ze zbiorów Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie
[w:] Cerkiew – wielka tajemnica: sztuka cerkiewna od XI w. do 1917 roku ze zbiorów polskich, katalog wystawy, kwiecień – sierpień 2001, Gniezno 2001, s. 58–59, kat. VI.89; kat. VI.90.
3 Ibidem, s. 58.
232
Mirosław P. Kruk, Maciej Salamon
Nie udało się jak dotąd odnaleźć analogii dla jego wyjątkowej treści, wyjaśnionej poniżej, w osobnej analizie prof. Macieja Salamona.
Wybrany rodzaj kamienia był szczególnie popularny w kręgach bizantyńskich, o czym
świadczy bogaty rejestr zachowanych enkolpionów steatytowych, opisanych w monografii
I. Kalavrezou‑Maxeiner4. Podobnie typowe są kształt, rozmiar, oprawa, a nade wszystko
ikonografia zawieszki. Kamień ujęty jest w oprawę metalową o brzegu falistym, podobnie jak w dwóch dwustronnych ikonach kamiennych, jednej przechowywanej w monasterze św. Katarzyny na górze Synaj5 i drugiej – w Museo Sacro na Watykanie6. Datowanie
plakiety na podstawie przedstawionych wyżej cech jest utrudnione, co znajdowało wyraz
w bardzo rozbieżnych propozycjach czasu jej powstania – wiek XV czy XIX7. W drugim
przypadku należałoby ją wręcz uznać za falsyfikat. Wydaje się, że najbliższe prawdzie jest
określenie czasu jej powstania na okres późno- lub postbizantyński ze wskazaniem na Grecję właściwą.
***
Na ikonie obok wyobrażonych postaci widnieją napisy identyfikujące Chrystusa i Matkę
Boską. Są one rozmieszczone w sześciu liniach:
X(ΡΙCΤΟC)
I(ΗCΟΥ)C
MHTHP Θ(Ε)ΟΥ
Η ΑΚΥ
ΔІωθІ
(ΜΕ)ΝІ
w zapisie ortograficznym:
Χ(ριστό)ς | Ἰ(ησοῦ)ς | Μήτηρ Θεοῦ | Ἡ Ἀκηδιωθη | (μέ)νη
Jezus Chrystus, Matka Boska Odpędzająca Acedię.
w. 1–2: skrót IC X(C) w odwróconej kolejności,
w. 3: ligatury MHTHP oraz OY,
w. 4: Y zamiast η – jotacyzm,
w. 5: końcowe I zamiast η – jotacyzm,
w. 6: MENI – notowany w piśmie greckim skrót z elementami ligatury8, I zamiast η –
jotacyzm.
4 I. K a l a v r e z o u ‑ M a x e i n e r, Byzantine Icons in Steatite, Wien 1985 (= Byzantina Vindobonensia
XV/1–2).
5 Plakieta dwustronna: Deesis | Dwaj święci biskupi, steatyt, metal, w. XIV–XV, Synaj, monaster św. Katarzyny; K a l a v r e z o u ‑ M a x e i n e r, o.c., appendix, poz. A‑55.
6 Plakieta dwustronna: Matka Boska z Dzieciątkiem | Św. Michał, steatyt, metal, niedatowana, wym.
6,1 × 4,3 × 0,8 cm, Watykan, Museo Sacro; K a l a v r e z o u ‑ M a x e i n e r, o.c., appendix, poz. A‑60.
7 Opinie ustne – w pierwszym przypadku prof. Y. Piatnickiego, w drugim – prof. Ch. Waltera.
8 Por. Γ. Β. Αν τ ο υ ρ ά κ η ς, Ελληνική χριστιανική επιγραφική, Αθήνα 1991, s. 133.
Matka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu archaniołów (XIII‑517)
Pod względem paleograficznym inskrypcja reprezentuje pismo epigraficzne o cechach
późnych, występujących jednak w stosunkowo szerokim przedziale czasowym. Forma
litery M (w ligaturze MHTHP) występuje od XI wieku. Kształt A z charakterystyczną
pionową laską znany jest od wieku XIV9. Te typy liter były stosowane w napisach także
w okresie postbizantyńskim.
Interesującym elementem napisu jest epitet Matki Boskiej: „Odpędzająca Acedię”, czyli
Ἀκηδιωθημένη. Epitet taki nie jest notowany w pracach poświęconych ikonografii Matki
Boskiej; co więcej, słowo ἀκηδιωθημένη nie jest poświadczone w żadnym innym źródle,
stanowi zatem w języku greckim hapax legomenon10. Nie ma jednak powodu, by wątpić
w autentyczność tego określenia Marii, które zostało utworzone zgodnie z regułami słowotwórczymi języka greckiego. Słowo Ἀκηδιωθημένη jest złożeniem, którego pierwszym
członem jest rzeczownik ἀκηδία (łac. acedia), oznaczający religijne „wypalenie”11, a drugi
człon – ὠθημένη – jest imiesłowem czasownika ὠθέομαι12, tutaj występującego w postaci
znanej z języka nowogreckiego13. Jest to imiesłów strony zwrotnej (medialnopasywnej)
perfektu (participium perfecti medii) słowa ὠθέομαι, który to czasownik w stronie zwrotnej oznacza – „odpierać, odpędzać”14. Niewątpliwie chodzi zatem o skuteczność pomocy
Matki Boskiej w przezwyciężeniu acedii.
Pewna trudność w spolszczeniu nowego epitetu Marii wynika stąd, że występujący
w nim człon ὠθημένη („odpędzająca”) nie jest imiesłowem czasu teraźniejszego, lecz perfektu, której to kategorii, wyrażającej aspekt dokonany w teraźniejszości, brak w języku
polskim15. Podobny problem pojawia się przy tłumaczeniu znanego określenia Marii:
9 Αν τ ο υ ρ ά κ η ς, o.c., s. 126–131. Trudno ściśle datować nietypowe Δ, jakkolwiek zdaje się ono także
nawiązywać do wzorów późnobizantyńskich.
10 Określenia tego brak w słownikach języka greckiego. Wśród nowszych wypada wymienić:
G. W. H. L a m p e, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1987, E. Tr a p p, Lexikon zur byzantinischen Gräzität, H. 1, Wien 1994; Ε. Κ ρ ι α ρ ά ς, Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, vol. I,
Θεσσαλονήκη 1969.
11 Acedia to „obojętność wyrażająca się w smutku i duchowej pustce”, „syndrom wypalenia religijnego
przejawiający się w przygnębieniu i braku motywacji do zaangażowania”, Religia. Encyklopedia PWN, t. 1,
Warszawa 2001, s. 40; U. Vo l l, Acedia [w:] The New Catholic Encyclopedia, Washington 1967, s. 83–84;
Acedia, duchowa depresja, red. S. H i ż y c k i, Kraków 2008; por. L a m p e, o.c., s. 61–62; 1561; C. d u F r e s n e d u C a n g e, Glossarium mediae et infimae latinitatis, t. 1, Paris 1883, s. 52.
12 H. G. L i d d e l, R. S c o t t, A Greek‑English Lexicon, Oxford 1996, s. 2031, por. też s. 323 (ἀπωθέομαι).
13 Grecka forma participium medii/passivi brzmi w klasycznej grece ὠθουμένος/η, czego liczne przykłady można znaleźć w tekstach epoki bizantyńskiej, np. Ni c e p h o r u s B l e m my d e s, Opera, Turnhout–
Leuven 1984, s. 66 (XIII w.), M i c h a e l Ps e l l o s, Philosophica Minora, t. 2, Leipzig 1989, s. 54,13 (XII w.).
W języku nowogreckim równolegle obok tej formy rozpowszechniona jest forma ὠθημένος/η, występująca w omawianym epitecie.
14 Medium ὠθέομαι (w znaczeniu „odpierać, przepędzać [wroga]), O. Ju r e w i c z, Słownik grecko‑polski, Warszawa 2001, s. 537–538; „odeprzeć przepędzić nieprzyjaciół”, Z. Ab r a m o w i c z ó w n a, Słownik
grecko‑polski, Warszawa 1965, s. 675–676; „thrust or push away from oneself, force back esp. in battle”,
L i d d e l, S c o t t, o.c., s. 2031.
15 W języku nowogreckim imiesłów medialno‑pasywny (zwrotny i bierny) uznawany jest za imiesłów
perfektu, który od średniowiecza zbliżył się w grece znaczeniowo do aorystu, czyli czasu historycznego
(O. Ju r e w i c z, Gramatyka historyczna języka greckiego, Warszawa 1992, s. 287). W przypadku omawia-
233
234
Mirosław P. Kruk, Maciej Salamon
Κεχαριτωμένη (Łk 1,28), oddawanego w języku polskim na wzór łacińskiego tłumaczenia
Pisma św. jako „Łaski pełna” (łac. Gratia plena), choć idąc za greckim oryginałem Ewangelii należałoby może przetłumaczyć: „Obdarzona Łaską”. Dla rozpatrywanego tu nowego
epitetu maryjnego słowo Κεχαριτωμένη stanowi niewątpliwą analogię. Jest faktem nie bez
znaczenia, że słowo to jako epitet Matki Boskiej pojawia się także na ikonach bizantyńskich16. W każdym razie, z punktu widzenia językowego, forma określenia ἀκηδιωθημένη
nie może budzić zastrzeżeń.
Określenie Matki Boskiej mianem „Odpędzającej acedię” mogło się pojawić w środowisku uprawiającym intensywnie ascezę chrześcijańską, przede wszystkim w klasztorze
lub w gronie duchownych wychowanych w duchu monastycznym. Walka ze zobojętnieniem, pojawiającym się w trakcie intensywnych praktyk ascetycznych, stanowiła problem
kręgów monastycznych już od IV wieku. Acedię uważano za wielką wadę, a nawet grzech
zagrażający trwaniu w wierze. Wypowiadali się na ten temat wybitni ojcowie greccy i łacińscy, m.in. św. Atanazy, Jan Kasjan, Ewagriusz z Pontu, św. Grzegorz Wielki. W średniowieczu pisał na jej temat św. Tomasz z Akwinu i inni teologowie zachodni, a także autorzy
bizantyńscy: Jan z Damaszku, Teodor Studyta, Symeon Nowy Teolog, Nil17. Podkreślano,
że zagraża ona w sposób szczególny ascetom, dążącym w samotności do „wyciszenia”,
tj. hesychii18, należy się zatem spodziewać, że problem acedii przyciągać musiał także uwagę późnobizantyńskich hezychastów. O tym, że tak rzeczywiście było, świadczą wypowiedzi jednego z wybitniejszych reprezentantów tego nurtu w XIV wieku, Grzegorza Synaity,
nauczyciela i praktyka hesychii19. Jednak zarówno u wcześniejszych pisarzy, jak i u Grzegorza Synaity brak jest wypowiedzi na temat roli Matki Boskiej w walce z acedią. Zapewne
zwyczaj zwracania się do Niej z modlitwą o wsparcie w zmaganiach z tym zagrożeniem
życia monastycznego rozwinął się stosunkowo późno pod wpływem narastającego kultu
maryjnego. W pismach teologów palamickich pojawiają się wypowiedzi na temat pomocy
udzielanej przez Matkę Boską mnichom uprawiającym nabożne praktyki, m.in. dążącym
nego epitetu nie może jednak chodzić o sens historyczny sformułowania, lecz raczej o aspekt dokonania,
zatem Matka Boska byłaby tą, która: „skutecznie odpiera acedię” lub tą, „która jest zwycięzcą acedii”.
16 Н. П. Ko н д а к о в, Иконография Богоматери, t. II, Санкт Петербург 1915, s. 39–40. Inny epitet:
Φανερωμένη odnotowano bez precyzyjnej chronologii w popularnym kompendium: Е. По с е л я н и н,
Богоматерь. Описание Ее земной жизни и чудотворных икон, Moсква 2002, t. II, s. 119 Natomiast formę gramatyczną imiesłowu czynnego czasu teraźniejszego mają przydomki: ᾽Ελεοῦσα i Γλυκοφιλοῦσα.
17 G. B a r d y, Acedia [w:] Dictionnaire de Spiritualité, t. I, Paris 1937, szp. 166; A. Va u c h e z, Duchowość
średniowiecza, Gdańsk 1996, s. 31; Vo l l, l.c.; A. Boland, Tiédeur [w:] Dictionnaire de Spiritualité, t. 15,
Paris 1991, s. 917–922. Por. Év a g r e l e Po n t i q u e, Traité pratique ou le moine, Paris 1971, s. 84–90,
520–527, 562–569; Ew a g r i u s z z Po n t u, Pisma ascetyczne, t. 1, Tyniec–Kraków 1998, s. 148–149,
207–209, 212–213, 288–289, 393–395, 411; Io a n n e s D a m a s c e n u s, Patrologia Graeca (dalej: PG), t. 95,
Paris 1860, szp. 80–81, 83, 87; T h e o d o r u s S t u d i t a, PG, t. 99, Paris 1860, szp. 1724; S . Ni l u s, PG, t. 79,
Paris 1860, szp. 1160, 1236, 1456–1460; por. G. B u n g e, Ewagriusz z Pontu – mistrz życia duchowego, Tyniec–Kraków 1998, s. 178–306; И г у м е н И л а р и о н (A л ф е е в), Духовный мир преподобного Исаака
Сирина, Санкт Петербург 2002, s. 112–119.
18 Jo a n n e s C l i m a x, PG, t. 88, Paris 1860, szp. 860–861, 1109–1117; E w a g r i u s z z Po n t u, Pisma...,
s. 393, 411; И г у м е н И л а р и о н, o.c., s. 115–116.
19 G r e g o r i u s S i n a i t a, PG, t. 150, Paris 1865, szp. 1268, 1277, 1321, 1328, 1329.
Matka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu archaniołów (XIII‑517)
do hesychii20. W zwalczaniu zobojętnienia i rezygnacji, składających się na stan acedii,
pobożność maryjna mogła być skuteczna zwłaszcza z racji swych treści emocjonalnych21.
O nasilaniu się w późnym Bizancjum emocjonalnego charakteru kultu maryjnego świadczy upowszechnienie pewnych typów ikon, przede wszystkim Eleousy i Glykophilousy,
które zyskały wielką popularność zwłaszcza w okresie późno- i postbizantyńskim22.
20 B. S c h u l t z e, Theologi palamitae saeculi XIV de mediatione B. M. Virginis [w:] De Mariologia et oecumenismo, Roma 1962, s. 365–367, por. s. 364, 402–403, 417. O mariologii w kręgu palamitów zob. też
D. S t i e r n o n, Bulletin sur le palamisme, „Revue des Études Byzantines” 30, 1972, s. 305; Th. Ni k o l a o u,
Hesychasmus [w:] Marienlexikon, Bd. 3, St. Ottilien 1991, s. 178.
21 22 Na rolę emocji w walce z acedią zwraca uwagę ś w. Ni l (PG, t. 79, szp. 1236, 1457).
Por. A. G r a b a r, Remarques sur l’iconographie byzantine de la Vierge, „Cahiers Archéologiques” 26,
1977, s. 170–175; i d e m, Les images de la Vierge de tendresse. Type iconographique et thème (à propos de
deux icônes de Dečani), „Zograf ” 6, 1975, s. 25–30.
235
Matka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu archaniołów (XIII‑517)
Plakieta Matka Boska z Dzieciątkiem i archaniołami, steatyt, srebro, relief, 7,4 × 6,2 × 1 cm,
Grecja (?), XV w. (?), pochodzenie nieznane, Kraków, Fundacja Książąt Czartoryskich,
nr inw. XIII‑517 (fot. M. Studnicki)
237