Scenariusz jako metoda diagnozy i prognozy
Transkrypt
Scenariusz jako metoda diagnozy i prognozy
WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH UW INSTYTUT GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ ROZWÓJ REGIONALNY ROZWÓJ LOKALNY SAMORZĄD TERYTORIALNY 12 Stanisław M. Komorowski SCENARIUSZ JAKO METODA DIAGNOZY I PROGNOZY W arszatua 1988 RADA REDAKCYJNA Antoni Kukliński (przewodniczący), Piotr Dutkiewicz, Stanisław Gebethner, Bohdan Gruchman, Bohdan Jałowiecki, Bogdan Kacprzyński, Wincenty Kawalec, Stanisław Komorowski, Tomasz Potkański (sekretarz), Kazimierz Secomski, Karol Sobczak REDAKCJA PIOTR DUTKIEWICZ (redaktor naczelny), Grzegorz Gorzelak, JADWIGA KOBUSZEWSKA (sekretarz), Hanna Libura, Agnieszka Mync Adies Redakcji: Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Instytut Gospodarki Przestrzennej Krakowskie Przedmieście 30, 00—927 Warszawa Tel, 200-381 SPIS TREŚCI Wstęp Część 1. 2. 3. 4. 5. Część 1. 2. ................................. I. Analiza scenariuszowa ................................................. Analiza prognostyczna systemu społecznego ................ Metody analizy prognostycznej ........................................ Metoda scenariuszowa........................................................ Niektóre trudności stosowania analizy scenariuszowej . Organizacja analizy scenariuszowej ............................... II. Analiza diagnostyczna ............. Okres objęty analizą ....................... Dane i informacje o badanym systemie społecznym ....... A. Opracowania analityczno-opisowe .................... B. Podstawowe dane społeczne i gospodarcze ......... C. Inne dane i informacje ............ 3. Dane i informacje o społecznościach............................. A. Społeczność rolnicza .............................................. B. Społeczność wiejska .................................................. C. Społeczność miejska ................................................. D. Społeczność industrialna .................................... 4. Analiza zebranych danych i informacji .......................... A. Ujawnianie tendencji ................... 3. Ocena tendencji - funkcja celu .................................. C. Regiony a całość kraju ............ D. Chronologia zdarzeń zewnętrznych .............................. E. Zachowanie się systemu zarządzania ................. F. Analiza synchroniczna i diachroniczna ...................... G. Rola społeczności industrialnej i podsystemu gos podarczego ..................................................................... H. Analiza ewolucji "naturalnej" i sterowanej podsys temu gospodarczego i. społeczności industrialnej . . . 5 n 7 25 32 51 62 69 70 72 77 93 96 113 113 117 132 147 192 192 195 198 199 200 203 207 208 4 I. Kilka zagadnień metodycznych: problem spójności analizy, cechy uniwersalne i specyficzne podsys temów, rozpoznanie czynników notorycznych, tra k towanie przestrzeni, określenie podsystemu . , ......... J. Ewolucja "składowych", napięcia i r e g u l a c j a ........... 5. Podsumowanie wyników analizy diagnostycznej . . . . . . . . . . 6. Konsultacja ................. 215 220 224 226 Część I I I . Analiza prognostyczna-.................................................. 1 . Pomocnicze prace analityczne .............................. A. Prognoza zachowania się otoczenia badanego systemu społecznego ......................................................... B. Prognoza możliwego postępu naukowo-technicznego i organizacyjnego ................... C. Przestrzenna organizacja systemu- społecznego . . . . . . . D. Efektywności owe przesłanki zmian w strukturze pro dukcji .................................... E. Style życia ............ 2. Tok analizy prognostycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Prezentacja wyników ....................... 229 232 Bibliografia 263 ........................... Aneksy ..................................................................................................... Aneks 1. Syntetyczna charakterystyka społeczności r o l niczej ................................................ Aneks 2. Syntetyczna charakterystyka społeczności wiejskiej ........... Aneks 3. Syntetyczna analiza społeczności miejskiej ....... Aneks 4. Syntetyczna charakterystyka społeczności industrialnej ....................... 232 233 241 245 247 250 259 269 270 272 274 276 WST?P P r a c a t a p o w s ta w a ła z tr u d e m i e ta p a m i p r z e z m n i e j w i ę c e j 3 l a t . Główną p r z e s z k o d ą "był b r a k w ła s n y c h d o ś w i a d c z e ń , b a r d z o s k ą p a l i t e r a t u r a p r z e d m i o t u i m ałe z a i n t e r e s o w a n i e w k r a j u z a równo m e to d ą s c e n a r i u s z o w ą , j a k i m eto d y k ą d i a g n o z y i p r o g n o z y . Bodźcem do r o z w i n i ę c i a t e m a t u i s z c z e g ó ł o w e g o o p ra c o w a n ia m e to dyki s c e n a r iu s z y d l a p o tr z e b d ia g n o s ty c z n y c h i p ro g n o sty czn y ch b y ł o o n r a c o w a n i e " D ia g n o z y p r z e s t r z e n n e g o z a g o s p o d a r o w a n i a P o l s k i " p r z e z Z e s p ó ł P rob lem o w y, Dowołany w tym c e l u n r z e z K o m i t e t . P r z e s t r z e n n e g o Z a g o s p o d a r o w a n ia K r a j u PAK, k ie r o w a n y p r z e z A. K u k l i ń s k i e g o ( K u k l i ń s k i , 1 9 8 3 ) . Z e b ra n e w t o k u te g o o p r a c o w a n i a d o ś w i a d c z e n i a s t a n o w i ł y c e n n y m a t e r i a ł e m p i r y c z n y , p od b u d o w u ją cy n i n i e j s z e o p raco w an ie. O p ra c o w a n ie z a jm u je s i ę pewną m e to d ą p r o g n o z o w a n ia , b a d a n i a p r z y s z ł o ś c i s y s te m u s p o ł e c z n e g o - tz w . m e t o d ą a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j. J e s t ona j e d n ą z h e u r y s t y c z n y c h m etod p r o g n o z o w a n ia , z n a j d u j ą c ą z a s t o s o w a n i e p r z e d e w s z y s tk im w p ro g n o z o w a n iu d ł u g o te rm inow ym . Do t e j t e ż p r o b l e m a t y k i o g r a n i c z a s i ę n i n i e j s z e op raco w an ie. Z b i a k u w ła s n y c h d o ś w i a d c z e ń p o s ł u g i w a n i a s i ę m eto dą s c e n a r i u s z o w ą w s k a l i sy s tem u s p o ł e c z n e g o c a ł e g o k r a j u , o p r a c o w a n i e w znacznym s t o p n i u o p i e r a s i ę n a d o ś w i a d c z e n i a c h z a g r a n i c z n y c h , w s z c z e g ó l n o ś c i f r a n c u s k i c h , g d z i e m e to d a t a z o s t a ł a b a r d z o k o n s e k w e n t n i e z a s t o s o w a n a i w w i e l u s z c z e g ó ł a c h o p ra c o w a n a (DATAR, 1971 1972; 1 9 7 4 ; 1 9 7 5 ) . Cenne b y ł y r ó w n i e ż d o ś w i a d c z e n i a p r o g n o z y "Eu r o p a 2000" ( H a l l , 1 9 7 7 ) . N i e m n i e j , j a k s ł u s z n i e z w r ó c i ł uwagę P . S a r t r e , k a ż d a m e to d a wymaga d o s t o s o w a n i a do p r z e d m i o t u i warunków b a d a n i a . Tak w ięc o p i s m etod y n i e może b y ć g o to w ą r e c e p t ą , c h o ć a u t o r w n i n i e j s z e j p r a c y p o d j ą ł p r ó b ę z w r ó c e n i a u w ag i n a s p e c y f i k ę p r o b l e m a t y k i p o l s k i e j £ z w ią z a n e z tym a d a p t a c j e p o d e j ś c i a m e to d y c z n e g o . J e d n a k - 6 o i c h o s t a t e c z n y m k s z t a ł c i e zadecydow ać można j e d y n i e w t r a k c i e k o n k r e t n e j a n a l i z y , "b io rą c pod uwagę i s t o t ę p ro b le m u o r a z o g r a n i czen ia in fo rm ac y jn ej n a tu r y . A u t o r p r a g n i e p o d z ię k o w a ć w s z c z e g ó l n o ś c i p r o f . S. Ż u r a w i c kiemu za k r y t y c z n ą a n a l i z ę p i e r w s z e j , z n a c z n i e s k r o m n i e j s z e j w er s j i n i n i e j s z e g o o p r a c o w a n i a , p r o f . A. Ł u k a s z e w ic z o w e j z a c e n n e uwagi i p r o p o z y c j e zm ian o r a z p r o f . A. K u k liń s k ie m u z a z a c h ę t ę do p r a c y n a d tym z a g a d n i e n i e m o r a z u m o ż l i w i e n i e p u b l i k a c j i t e j pracy. CZEŚĆ I . ANALIZA SCENARIUSZOWA 1 . ANALIZA PROGNOSTYCZNA SYSTEMU SPOŁECZNEGO D y s c y p l i n ę naukow ą z a j m u j ą c ą s i ę przew id y w an iem p r z y s z ł o ś c i p r z y j ę t o u n a s n a z y w a ć " p r o g n o s t y k ą " . NŁ Z a c h o d z ie nazyw a s i ę t o " f u t u r o l o g i ą " ^ , t r a k t u j ą c j ą ja k o n a u k ę z a j m u j ą c ą s i ę b adan iem p r z y s z ł o ś c i . T ru dn o j e s t d o c i e c , ' czym r ó ż n i s i ę " p r o g n o s t y k a " od " f u t u r o l o g i i " . W ydaje s i ę , że nazw a " p r o g n o s t y k a " z r o d z i ł a s i ę z c h ę c i o d c i ę c i a s i ę od " f u t u r o l o g i i " , k t ó r e j we wczesnym o k r e s i e r o z w o j u z a r z u c a n o p o w ie rz c h o w n o ś ć i b r a k r o z w i n i ę c i a p o d s ta w n a u kowych.- N ie o r z e s z k o d z i ł o t o p r o g n o s t y c e w w y k o r z y s t a n i u d orobku * ‘ 2 i d o ś w i a d c z e ń f u t u r o l o g i i o r a z we w s p ó ł p r a c y z f u t u r o l o g a m i . Nazwa " p r o g n o s t y k a " o t y l e n i e j e s t s z c z ę ś l i w a , że może s u g e ro w a ć o g r a n i c z e n i a b a d a ń n a d p r z y s z ł o ś c i ą do p ro g n o z o w a n ia , k t ó r e j e s t j e d y n i e j e d n ą , co p ra w d a n a j w a ż n i e j s z ą , m etod ą badaw c z ą t a k f u t u r o l o g i i , j a k i p r o g n o s t y k i . S to s o w an e są je d n a k i ■inne m eto dy , j a k n p . m etod a t z w . z a ł o ż o n e j p r z y s z ł o s c i , typowa d l a b a d a ń n a d p r z y s z ł o ś c i ą i s z e r o k o s t o s o w a n a w f u t u r o l o g i i ; ma ona w ie le z a l e t i n ie s łu s z n a b y ła b y j e j d y sk ry m in a c ja . Z d r u g ie j Nazwę t ę z a p ro p o n o w a ł j e s z c z e w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h 0 . K. F l e c h t h e i m , p i o n i e r b a d a ń n ad p r z y s z ł o ś c i ą . P r z y j ę ł a s i ę ona jednak d o p ie ro w l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h , k ie d y b ad an ia te z a c z ę ł y s i ę - u j n i e j r o z w i j a ć . Za " r o k zerow y" f u t u r o l o g i i u z n a j e s i ę r o k 1 9 5 2 , w k tó r y m u k a z a ł a s i ę p r a c a R. J u n g k a p t . " P r z y s z ł o ś ć ju ż s ię z a c z ę ł a " . 2 K . i n . n a forum z a ł o ż o n e j p r z e z z a c h o d n i c h f u t u r o l o g o w o r g a n i z a c j i m i ę d z y n a ro d o w e j W orld F u t u r e S t u d i e s F e d e r a t i o n , k t ó r e j c z ł o n k i e m j e s t P o l s k a A kadem ia Nauk i w i e l u p o l s k i c h naukow ców. C złon kam i t e j o r g a n i z a c j i s ą m . i n . O.K. F l e c h t h e i m i R. Jungk, p io n ie rz y f u t u r o lo g i i. ^ " Z a ł o ż o n ą " l u b " w y n a l e z i o n ą " - z a n g i e l s k i e g o "assu m ed " l u b " i n v e n t e d f u t u r e " . U n a s używ a s i ę t a k ż e o k r e ś l e n i a " h i p o t e za w stęp n a". s t r o n y p ro g n o z o w a n ie j a k o m e to d a a n a l i t y c z n a s to s o w a n e j e s t n i e t y l k o w b a d a n i a c h nad p r z y s z ł o ś c i ą . N a l e ż y t u o d r ó ż n i ć p r o g n o z o w an ie d ł u g o t e r m i n o w e od k r ó t k o t e r m i n o w e g o j a k o z a s a d n i c z o r ó ż n e m e t o d y c z n i e i a p l i k a c y j n i e . P ro g n o z o w a n ie d łu g o t e r m in o w e j e s t podstaw ow ą m etodą badań n a d p r z y s z ł o ś c i ą , t a k j a k t o r o z u m ie p r o g n o s t y k a i f u t u r o l o g i a . N a t o m i a s t p ro g n o z o w a n ie k r ó t k o t e r m i nowe, n o t s b e n e z r e g u ł y w ysoce s f o r m a l i z o w a n e , j e s t ele m e n te m m e to d y k i p r o c e s u p o d e jm o w a n ia d e c y z j i i z n a j d u j e s z e r o k i e z a s t o s o w a n ie w b i e ż ą c e j a n a l i z i e p l a n i s t y c z n e j . T e o r i a p o d e jm o w a n ia d e c y z j i r o z w i n ę ł a s i ę n a g r u n c i e e k o n o m ii b u r ż u a z y j n e j i , r e s - . D e k t u j ą c o g r a n i c z e n i a o g ó l n e j t e o r i i r ó w n o w a g i, p r z y b r a ł a c h a r a k t e r w g r u n c i e r z e c z y s t a t y c z n y - n i e u w z g l ę d n i a on a e x ^ l i c i t e p a r a m e t r u c z a s u , a w n a j l e p s z y m wypadku a u a s i - d y n a m i c z n y . W sw ej o b e c n e j p o s t a c i n i e n a d a j e s i ę n a p o t r z e b y p od ejm ow ania d e c y z j i d łu g o term in o w y ch , o perspektyw icznym c h a r a k t e r z e (S z a n ia w s k i, 1 9 7 8 ) . N o t a b e n e , u p o rc z y w e i d ł u g o t r w a ł e p r ó b y s t o s o w a n i a wspom n i a n y c h , s f o r m a l i z o w a n y c h m etod p r o g n o z o w a n i a k r ó t k o t e r m i n o w e g o do b a d a ń p r o g n o s t y c z n y c h i f u t u r o l o g i c z n y c h n a d ł u g i o k r e s z a h a mowały i c h r o z w ó j , p r o w a d z ą c j e c z ę s t o n a manowce, a n a w e t kom p ro m itu ją c . 3ad an ie p r z y s z ło ś c i j e s t n ie z m ie rn ie tr u d n e . P rz y s z ło ś ć , wbrew p o zo ro m , n i e j e s t z d e t e r m i n o w a n a . Z o s t a ł o t o o s t a t e c z n i e d ow iedzione p rz e z I . P r i g o g i n e 'a . P r z y s z ło ś ć j e s t s t o c h a s ty c z n a . D l a t e g o t e ż możemy j ą p rz e w id y w a ć t y l k o z pewnym p r a w d o p o d o b ie ń stwem. R zecz w tym, aby t e n s t o p i e ń p r a w d o p o d o b ie ń s tw a b y ł d o s t a t e c z n i e w y so k i i w m i a r ę m o żn o ś ci z n a n y . T y lk o t a k i e p r z e w i d y w a n ia m ają s z a n s ę s p r a w d z a n i a s i ę . N i e s t e t y , metody p r o g n o z o w a n i a , j a k i m i d y sp o n u je m y , s ą c z ę s t o j e s z c z e d a l e k i e od d o s k o n a ł o ś c i . P a k t , że l u d z k o ś ć j e s t n i e mal c i ą g l e z a s k a k i w a n a ró ż n y m i n i e p r z e w i d z i a n y m i z j a w i s k a m i , z k t ó r y c h w i e l e ma t r a g i c z n e s k u t k i , w y d a je s i ę by ć n a j l e p s z y m t e g o dowodem. Ozy s ł u s z n e j e s t j e d n a k o b a r c z a n i e za t o o d p o w ie d z i a l n o ś c i ą samych t y l k o metod p r o g n o z o w a n ia - n a pewno n i e ! N a l e ż y s ą d z i ć , że p o z a n i e d o s k o n a ł o ś c i ą metod p ro g n o z o w a n ia są j e s z c z e co n a j m n i e j dwa c z y m i i k i , k t ó r e m ają i s t o t n y wpływ na j a k o ś ć p r e d y k c j i p r o g n o s t y c z n e j . Jednym j e s t n a s z a n i e w i e d z a , n ie d o s ta t e c z n y s to p ie ń p o z n a n ia rz e c z y w is to ś c i - ten z a k r e s n i e w ie d z y , o k t ó r e g o o k r e ś l e n i e a p e l u j e J . F o u r a s t i e . Drugim j e s t wpływ c z y n n i k a , na zw ijm y go i n s t y t u c j o n a l n e g o , k t ó r y w s p o s ó b - 9 - t e n d e n c y j n y w ypacza w ynik a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j - dogmatyzm i a p o l o g e t y k a o d g r y w a ją t u r o l ę w io d ą c ą . Tymczasem nam w s z y s t k i m z a l e ż y n a s z u k a n i u i p o z n a n i u o b i e k ty w n e j p ra w d y , choć może o n a n i e o d p o w ia d a ć n a s z y m :ż y c z e n i o m . S k u t e c z n e , a zatem i s p r a w n e a d m i n i s t r o w a n i e a l b o z a r z ą d z a n i e ^ wymagają p l a n o w a n i a , k t ó r e g o za d a n iem j e s t o r g a n i z o w a n i e p r z y s z ł e g o d z i a ł a n i a w w a ru n k a c h n i e p e w n o ś c i . P la n o w a n ie j e d n a k n i e może o b e j ś ć s i ę b e z p r o g n o z o w a n i a - n o t a b e n e zarówno d ł u g o - , ' j a k i k r ó t k o t e r m i n o w e g o - k t ó r e j e s t metodą, p r z e w id y w a n ia p r z y s z ł y c h z j a w i s k i z d a r z e ń . C hodzi t u o t a k i e p rz e w id y w a n ie , j a k r o z u m i a ł j e H. P a y o l , k t ó r y p i s a ł , że " p r z e w id y w a ć - t o z n a c z y z ara zem o c e n i ć p r z y s z ł o ś ć i p rz y g o t o w a ć s i ę do n i e j " ( F a y o l , 1916; K o o n tz i D o n n e l l , 1 9 6 9 ) . Pow yższe w s k a z u je n a t r u d n o ś ć o k r e ś l e n i a g r a n i c y m ięd zy pro gn oz ow a niem a p la n o w a n ie m ; c z y n n o ś c i t e - p r o c e s y a n a l i t y c z n e - w p r a k t y c e w z a jem n ie s i ę p r z e n i k a j ą . N i e m n i e j t r z e b a j e r o z g r a n i c z y ć , p o n ie w a ż n a tym t l e l u b w zw iązk u z tym m i a ło m i e j s c e w ie le i s t o t n y c h n iep o ro z u m ie ń . Zanim p od ejm iem y p r ó b ę w y j a ś n i e n i a t e j k w e s t i i , n a l e ż y wy j a ś n i ć i n n e p y t a n i a , p r z e d e w s z y s t k im : " c z y a n a l i z y p r o g n o s t y c z ne m a ją s i ę s p r a w d z a ć i j e ż e l i t a k , t o w j a k i m s e n s i e ? " o r a z ś c i ś l e z nim z w ią z a n e d r u g i e p y t a n i e : " j a k i m celo m s ł u ż y ć ma a n a liz a p ro g n o sty czn a?". N ie p rz y p a d k i e m u ż y t o t u o k r e ś l e n i a " a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a " ■ zam iast t e g o , co p o w s z e c h n ie nazyw a s i ę " p r o g n o z ą " . Żadna p r a w i dłowo o p ra c o w a n a p r o g n o z a n i e d a j e * n i e może i n i e p ow in na d a ć j e d n o z n a c z n e j o d p o w ie d z i - o b r a z u p rz e w id y w a n e j p r z y s z ł o ś c i . J e j o d po w ied ź j e s t w a r i a n t o w a , d a j e w i e l e m o ż liw y c h obrazów p r z y s z ł o ś c i , k tó ry c h z m a te ria liz o w a n ie się c h a r a k te r y z u je różny s t o p i e ń p r a w d o p o d o b ie ń s tw a - n i e r a z b a r d z o podobny d l a n ie p o d o b n y c h obrazów - i obok b a r d z i e j p ra w d op od ob ny ch o b ra z ó w u k a z u j e nam o b r a z y mało p raw d o p o d o b n e, n i e m n i e j m o ż l iw e . Od c zego z a l e ż y u r z e c z y w i s t n i e n i e s i ę je d n e g o z t y c h o b ra z ó w , a n i e i n n y c h , A A d m i n i s t r o w a n i e i z a r z ą d z a n i e s ą te r m i n a m i je d n o z n a c z n y m i i używanymi w y m ie n n ie , choć p r z y j ę ł o s i ę zwyczajowo mówić o a d m i n i s t r a c j i p u b l i c z n e j i z a r z ą d z a n i u p r z e d s i ę b i o r s t w a m i . R o z ró ż n i e n i e to n ie j e s t jednak o g ó ln ie p r z y j ę t e i c z ę s to te rm in "ad m i n i s t r a c j a " stosow any j e s t z a m ia s t o k r e ś l e n i a " z a r z ą d z a n ie " (m an age m en t) .• 10 r ó w n i e ż m o żliw y ch ? C z ę s t o o b r a z n a j b a r d z i e j praw dopodobny j e s t w ł a ś n i e n i e p o ż ą d a n y . Po w y ższe w s k a z u j e , i ż z a d a n ie m a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j j e s t n i e t y l k o u j a w n i e n i e o b ra z ó w p r z y s z ł o ś c i , a l e i ro z w o ju wypadków - s e k w e n c j i z d a r z e ń - w w yniku k t ó r y c h może u r z e c z y w i s t n i ć s i ę k a ż d y z t y c h o b ra z ó w . Bez t e j i n f o r m a c j i p r o g n o z a ma o g r a n i c z o n ą w a r t o ś ć u ż y tk o w ą , zn ik o m ą z p r a k t y c z n e g o , t z n . p l a n i s t y c z n e g o p u n k tu w i d z e n i a ' ’. W tym t e ż k o n t e k ś c i e n a l e ż y o c e n ia ć " spraw dzalność" pro g n o zy : z n a k r e ś lo n y c h p rz e z a n a l i z ę pro g n o s t y c z n ą ob razó w p r z y s z ł o ś c i s p r a w d z i ć s i ę może t y l k o j e d e n , i to n i e k o n i e c z n i e t e n , k t ó r y p ro g n o za o k r e ś l a jako n a j b a r d z i e j pra w d o p o d o b n y . S t ą d p r a w i d ł o w o ś ć a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j d o t y c z y r a c z e j p r a w d z iw o ś c i s t w i e r d z e n i a , że k a ż d y z p r z y s z ł y c h , o k r e ś l o n y c h p r z e z n i ą o b ra z ó w j e s t m o ż liw y , p r z y je d n o c z e s n y m o k r e ś l e n i u warunków , k t ó r e muszą z a i s t n i e ć , aby t e n , a n i e i n n y o b r a z u r z e c z y w i s t n i ł s i ę . D la te g o p l a n i ś c i e p o tr z e b n a j e s t a n a l i z a progno s t y c z n a , a n i e p r o g n o z a , r o z u m i a n a j a k o w ynik końcowy a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j - z b i ó r o b razó w p r z y s z ł o ś c i , k t ó r e c e c h u j e o k r e ś l o n e p ra w d o p o d o b ie ń s tw o i c h z a i s t n i e n i a . J a k j u ż w sp om nia no , n a j b a r d z i e j praw dopodobny o b r a z p r z y s z ł o ś c i może n i e b y ć p o ż ą d a n y d l a s p o ł e c z e ń s t w a , k t ó r e g o d o t y c z y . Można n a w e t z a r y z y k o w a ć t w i e r d z e n i e , że zw ykle nim n i e j e s t i b a r d z i e j p o ż ą d a n y j e s t o b r a z m n i e j p raw d o p o d o b n y , k t ó r e g o z r e a l i z o w a n ie wymaga p o d j ę c i a świadomych d z i a ł a ń i w y s iłk ó w o r a z poko n a n i a n i e r a z w i e l u t r u d n o ś c i . D l a t e g o t a k i s t o t n e j e s t , aby a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a u j a w n i a ł a , j a k i e c z y n n i k i po w o d u ją t a k i e , a n i e i n n e z a c h o w a n ie s i ę b a d a n e g o s y s t e m u , p o w o d u ją c e , że dany o b r a z j e g o p r z y s z ł e g o s t a n u j e s t b a r d z i e j l u b m n i e j p ra w do po do b ny. W tym m i e j s c u d o ch o d z im y do s e d n a sprawy - r ó ż n i c y m iędzy a n a l i z ą p r o g n o s t y c z n ą a p l a n i s t y c z n ą . W iąże s i ę t o ś c i ś l e z z a g a d n i e n i e m z a c h o w a n ia s i ę systemów z ł o ż o n y c h k l a s y system ów sp o ł e c z n y c h - k l a s y n a j w y ż s z e j w śród w s z y s t k i c h systemów r o z p o z n a w a ln y c h ( B o u l d i n g , 1 9 5 6 ) . S ystem y t e c h a r a k t e r y z u j e m . i n . c e lo w e , a l e i a n t y i n t u i c y j n e ( F o r r e s t e r , 1 9 7 3 ) zac h o w a n ie o r a z z d o l n o ś ć Tego ty p u s ą c z ę s t o p r o g n o z y t z w . o s t r z e g a w c z e , zwykle o p a r t e n a p r o j e k c j a c h , k t ó r e mówią, że j e ś l i n i e zmienim y n a s z e go p o s t ę p o w a n i a , wówczas g r o z i nam t a k a czy i n n a k a t a s t r o f a ; i c h z n a c z e n ie n a le ż y o c e n ia ć w innych k a te g o r ia c h n i ż p o trz e b y ana liz y p lan isty cz n ej. ■ l i do s a m o o r g a n iz o w a n i a s i ę , k t ó r a w y ra ż a s i ę m . i n . w i s t n i e n i u w n i c h , obok mechanizmów a u t o r e g u l a c y j n y c h , mechanizmów s t e r o w a n i a i tz w , w y ż s z e j r e g u l a c j i f u n k c j o n o w a n i a , s y s te m u r e a l n e g o , t j , meta s y s t e m u z a r z ą d z a n i a ( a d m i n i s t r o w a n i a ) . N ie w chodząc w s z c z e g ó ł y : z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u s p o ł e c z n e g o z a l e ż y od z a c h o w a n ia s i ę je g o e le m e n tó w , w tym w s z c z e g ó l n o ś c i t z w . o b i e k t ó w a u t o n o m i c z n y c h ( K a c e n e l i n b o j g e n , 1 9 7 3 ) , z a c h o w a n ia s i ę o t o c z e n i a system ów o r a z od z a c h o w a n i a s i ę — sp o s o b u d z i a ł a n i a — m e t a s y s t e m u z a r z ą d z a n i a , k t ó r y p o d e jm u je d e c y z j e s t e r u j ą c e , o k r e ś l a j ą c e p a r a m e t r y n a w y j ś c i u p rz e d m io to w e g o s y s te m u — innym i sło w a m i: o k r e ś l a je g o t r a j e k t o r i ę , t z n . s e k w e n c ję z m i e n i a j ą c y c h s i ę w c z a s i e stan ó w sy s te m u r e a l n e g o , o r a z , a k t y w i z u j ą c mechanizmy r e g u l a c y j n e , powo d u j e z a c h o w a n ie s i ę sy s tem u r e a l n e g o zgodne z o k r e ś l o n y m i p a r a m etram i n i e z a l e ż n i e od z a c h o w a n i a s i ę o t o c z e n i a sy stem u o r a z pow s t a j ą c y c h w nim n a p i ę ć p o w o d u ją c y c h t e n d e n c j e do odmiennego n i ż p o ż ą d a n e z a c h o w a n ie s i ę samego sy s te m u . D z i a ł a n i e s y s te m u z a r z ą d z a n i a p o l e g a n a podejm ow aniu d e c y z j i s t e r u j ą c y c h i r e g u l u j ą c y c h f u n k c j o n o w a n i e s y s te m u r e a l n e g o i p o wodowaniu i c h r e a l i z a c j i . - M a t o n a c e l u z a p e w n i e n i e p o żąd a n e g o z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u mimo p rzew id y w an y ch l u b n i e p rz e w id y w a n y ch zachow ań s i ę o t o c z e n i a s y s te m u i je g o e le m e n tó w . Tym p o ż ą danym zach ow an iem s i ę j e s t t a k i e , k t ó r e n a j m n i e j s z y m n a k ła d e m e n e r g i i , a w ię c m i n i m a l i z u j ą c e n t r o p i ę s y s te m u s p o ł e c z n e g o , r e a l i z u j e c e l ę s y s te m u s p o ł e c z n e g o - s p o ł e c z e ń s t w a . C e le s p o ł e c z e ń s tw a — s y s te m u s p o ł e c z n e g o - t o n i c i n n e g o j a k je g o p o ż ą d a n e p r z y s z ł e s t a n y , w k t ó r y c h s y s te m w c o r a z wyższym s t o p n i u z a s p o k a j a s t a l e r o s n ą c e p o t r z e b y s p o ł e c z e ń s t w a ^ . S t a n y t e muszą j e d n o c z e ś n i e b y ć t a k i m i , k t ó r e r o z p a t r u j ą m o ż l iw o ś ć d a l s z e g o , p r z y s z łe g o p o d w yższania s t o p n i a z a s p o k a ja n ia p r z y s z ły c h - s t a l e r o s n ą 7" c y ch - p o t r z e b s p o ł e c z e ń s t w a . P r o c e s y t e t o n i c in n e g o j a k r o z - P o t r z e b y s p o ł e c z e ń s t w a rozum iem y t u zarów no ja k o p o t r z e b y s p o ł e c z e ń s t w a j a k o c a ł o ś c i , j a k i p o s z c z e g ó l n y c h j e g o c z ło n k ó w , z w y k lu c z e n ie m p o t r z e b a n t a g o n i s t y c z n y c h . I n t e r p r e t a c j a p o j ę c i a p o t r z e b a n t a g o n i s t y c z r . y c h , t j . t a k i c h , k t ó r e można z a s p o k o i ć j e d y n i e k o s z t e m in n e g o czy i n n y c h człon kó w s p o ł e c z e ń s t w a , k o m p l i k u je się n ie c o w s o c ja liz m ie jako fo rm a c ji p rz e jś c io w e j? w y jaśn ia j ą a k c e p t a c j a z a s a d y " r ó w n e j p ł a c y z a rów ną p r a c ę " . 7 ‘ W ażność t e g o w y j a ś n i e n i a o g r a n i c z a s i ę do n i e a n t a g o n i s t y c z n y c h f o r m a c j i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y c h . C e l e systemów i s t n i e jący c h i fu n k c jo n u ją c y c h w fo rm acjach an ta g o n is ty c z n y c h są od m ie n n e ; z a g a d n i e n i e m t y c h systemów n i e zajm ujem y s i ę w ; t e j p r a c y . wćj s p o ł e c z e ń s t w a . T o w a rz y sz ą mu n i e u s t a n n e j a k o ś c i o w e i i l o ś c i o we zmiany s y s te m u r e a l n e g o , zm ian y w je g o s t r u k t u r z e i j e j o r g a n iz a c ji. I n t e g r a c j a i ro z w ó j s y s te m u s p o ł e c z n e g o t o p r o c e s , k t ó r y ro z p o c z ą ł się z ch w ila p o w sta n ia p ie r w s z e j o r g a n i z a c j i s p o łe c z n e j i na p rz e s trz e n i ty się c y l a t b ie g n ie n ie u s ta n n ie i z rosnącą spra w n o ś c i ą w m i a rę d o s k o n a l e n i a s i ę s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i system u s p o ł e c z n e g o o r a z d o s k o n a l e n i a fo rm d z i a ł a n i a m e t a s y s t e m u z a r z ą d z a n i a , co w ogromnym s t o p n i u z a l e ż y od d o s k o n a l e n i a s i ę san eg o sp o łe c z e ń s tw a - je g o u c z e n ia s i ę . C z ło w ie k , a n a s t ę p n i e c a ł e s p o ł e c z e ń s t w a u c z y ł y s i ę w p r o c e s i e i t e r a c y j n y m , m eto d ą p ró b i b ł ę d ó w , z u ż y w a ją c n a t o ogromne i l o ś c i e n e r g i i . W ied z a n a b y t a p l u s i n t u i c j a - w sum ie d o ś w i a d c z e n i e - p o z w a la ją n a u n ik a n i e b łę d n y c h d e c y z j i , z w ła s z c z a w m niej z ło ż o n y c h s y t u a c j a c h ; mogą j e d n a k z a w o d z ić w b a r d z i e j z ł o ż o n y c h , w s z c z e g ó l n o ś c i gdy s t a j e m y wobec nowych p ro b lem ó w , s y t u a c j i , wo b e c k t ó r y c h w s p ó ł c z e ś n i e , p r z y o g ro m n ie p r z y ś p i e s z o n y m te m p ie ro zw o ju , stajem y c o ra z c z ę ś c i e j . 3 łę d n e d e c y z je p r z y b ardzo szyb kim w s p ó ł c z e ś n i e t e m p i e i c h r e a l i z a c j i c o r a z t r u d n i e j j e s t szybko i s k u t e c z n i e k o ry g o w a ć . D l a t e g o sta w ia m y im c o r a z w yższe wymaga n i a , c o r a z o s t r z e j musimy o g r a n i c z a ć w s z e l k i e i t e r a c y j n e z acho w a n i a s i ę sy stem u s p o ł e c z n e g o , k t ó r e s ą wynikiem b ł ę d n y c h d e c y z j i , zw y k le s t e r u j ą c y c h , i p r z e d ł u ż a j ą c y c h s i ę p ro c e s ó w i t e r a c y j n y c h n a s k u t e k n i e r a z c a ł y c h s e k w e n c j i d e c y z j i k o r y g u j ą c y c h zarówno r e g u l u j ą c y c h , j a k i s t e r u j ą c y c h , j e d y n ą d r o g ą do o g r a n i c z e n i a powodowania p r o c e s ó w i t e r a c y j n y c h j e s t p l a n o w a n i e - ś c i ś l e j : c i ą g ł a a n a l i z a p l a n i s t y c z n a - ś c i ś l e p o w ią z a n a z p ra w id ło w o prow a dzonym p ro c e s e m p o d e jm o w a n ia d e c y z j i . A n a l i z y t e k o n c e n t r u j ą s i ę n a o k r e ś l a n i u i o c e n i e skutków r e a l i z a c j i podejm ow anych d e c y z j i w sp o só b k o m ple kso w y. Celem j e s t o k r e ś l e n i e o p t y m a l n e j - w d an y ch w aru n k a c h - t r a j e k t o r i i s y s te m u . P la n o w a n ie p o z w a l a n a w y e lim in o w a n i e , a w każdym r a z i e poważne o g r a n i c z e n i e p r o c e s ó w i t e r a c y j n y c h w s y s t e m i e r e a l n y m , a tym samym n a j e g o s p r a w n i e j s z e f u n k c jo n o w an ie . Ocena t y c h s t a n ó w , o p a r t a n a p o w ią z a n i u ze stan em wyjściowym - obecnym - j e s t n i e w y s t a r c z a j ą c a p r z e d e w s z y s t k im d l a t e g o , że n i e g w a ra n tu je p o ż ą d a n e j d a l s z e j p r z y s z ł o ś c i sy s te m u . J e s t to n ic i n n e g o ja k tz w , d y l e m a t p l a n i s t y , k t ó r y w y ra ż a s i ę w d e c y z j i p o d z i a ł u dochodu n a rod ow e go n a s p o ż y c i e i a k u m u l a c j ę . J e d n a k t a k i e - 13 w y - a ż e n i e p ro b le m u j e s t ogromnym i n ie d o p u s z c z a l n y m je g o u p r o s z c z e n i e m , de f a c t o przeja w em tz w . ekonomizmu, p o g l ą d u , że c a ł o k s z t a ł t z j a w i s k i p r z e m ia n s p o ł e c z n y c h można w y j a ś n i ć p r z e z b e z p o ś r e d n i e i j e d n o s t r o n n e s p r o w a d z e n i e i c h do p o d ł o ż a e k o n o m ic z n e go i że z j a w i s k a 1 p r o c e s y e k o n o m ic z n e s ą jedynym aktywnym c z y n nik iem ro zw o ju . D la o cen y t y c h stan ó w k o n i e c z n a j e s t b a r d z i e j d o k ł a d n a -zna jom ość p r z y s z ł y c h m o ż l i w y c h do o s i ą g n i ę c i a stan ó w s y s te m u , s p o ś r ó d k t ó r y c h musimy w y b ra ć s t a n n a j b a r d z i e j p o żąd an y w ś w i e t l e zn an y ch nam celów s y s te m u - c e ló w , do k t ó r y c h z m i e r z a społeczeństw o. I t u d o cho dz im y do s e d n a p r o b l e m u , g d z i e k o ń c z y s i ę p r o g n o z o w a n ie , a z a c z y n a p l a n o w a n i e . Zadaniem p l a n o w a n i a j e s t w y b ra n ie spośród szeregu m o ż l i w y c h t r a j e k t o r i i s y s te m u t e j , k t ó r a : 1 ) j e s t n a j b l i ż s z a p o ż ą d a n e j-, 2 ) j e s t , w ś w i e t l e a n a l i z y z a p o t r z e b o w a n i a śro d k ó w n a j e j r e a l i z a c j ę o r a z śro d k ó w , j a k i m i s y s tem może dysponow ać w danym o k r e s i e , n a t e n c e l p r z e z n a c z o n y m , m o ż liw a do r e a l i z a c j i , a zatem c e c h u j e j ą z a d o w a l a j ą c y s t o p i e ń praw dopodobieństw a. J a k z p o w y ż sz e g o w y n ik a, i s t o t ą r ó ż n i c y m iędzy plano w aniem a pro gn ozo w aniem j e s t t o , że w a n a l i z i e p r o g n o s t y c z n e j n i e p o d e j muje s i ę ża d n y ch d e c y z j i co do w yboru k i e r u n k u r o z w o j u sy s te m u , r o z w a ż a s i ę w s z y s t k i e możliw e k i e r u n k i , k t ó r e można uw ażać z a p ra w d o p o d o b n e. W t o k u a n a l i z y p l a n i s t y c z n e j b a d a s i ę t e wybrane s p o ś ró d z id e n ty fik o w a n y c h p rz e z a n a l i z ę p ro g n o s ty c z n ą m o żliw o ści, k t ó r e uważa s i ę z a p o ż ą d a n e l u b t a k p ra w d o p o d o b n e , że n i e można i c h w y elim ino w ać z r o z w a ż a ń . T r z e b a j e d n a k zau w ażyć, że sy s te m s p o ł e c z n y n a s k u t e k n i e k o r z y s t n y c h zm ian w o t o c z e n i u a l b o , co n i e pow inno s i ę w y d a rz y ć , n a s k u t e k p o p e ł n i o n y c h b łędó w może z n a l e ź ć s i ę w t r u d n e j s y t u a c j i , k t ó r a zw ykle c e c h u j e s i ę tym, że n i e ma on m o ż l i w o ś c i k o n ty n u o w a n i a r e a l i z a c j i s w o ic h z a m i e r z e ń rozw o jow y ch i musi w s z y s t k i e s i ł y s k o n c e n t r o w a ć n a p r z e t r w a n i u , p r z y g o t o w u j ą c s i ę do nowych w a ru n ków, a n a s t ę p n i e do ponownego r o z w i n i ę c i a p ro c e s ó w ro zw o jow ych , zw ykle po d o k o n a n i u zmian w s t r u k t u r z e s y s te m u i j e j o r g a n i z a c j i . W t a k i c h s y t u a c j a c h m o ż l i w o ś c i wyboru sp o s o b u f u n k c j o n o w a n i a s y s temu s ą b a r d z o o g r a n i c z o n e , w rę c z przym usow e. W p r a k t y c e mamy t u do c z y n i e n i a z dwiema z a s a d n i c z o ró żny m i s y t u a c j a m i d e c y z y j n y m i : d ł u g o - i k r ó t k o t e r m i n o w y m i , wymagającymi - 14 - ze w zg lęd u n a m o ż l iw o ś c i m e to d y c z n e , r ó ż n e g o p o d e j ś c i a . N ie s ą j e d n a k n i e z a l e ż n e . D e c y z je d ł u g o t e r m i n o w e s t w a r z a j ą ram y, w k t ó r y c h podejmowane s ą d e c y z j e k r ó t k o t e r m i n o w e , b ę d ą c e d e c y z j a m i z m i e r z a ją cym i do r e a l i z a c j i d e c y z j i d ł u g o t e r m i n o w y c h . J e d n e i d r u g i e a n g a ż u j ą w p r o c e s p o d e jm o w an ia a n a l i z ę p r o g n o s t y c z n ą , je d n a k z n a t u r y r z e c z y c h a r a k t e r t y c h a n a l i z , a w z w ią z k u z tym i i c h m e to d y k a, muszą b y ć r ó ż n e . Wynika t o p r z e d e w s z y s t k i m ze s k a l i n i e p e w n o ś c i, z j a k ą mamy do c z y n i e n i a w każdym z t y c h wypadków, a w k o n s e k w e n c j i i z w ielom a in n y m i c e c h a m i, w tym s t o p n ie m s z c z e g ó ło w o śc i. Z a g a d n i e n i e t o w ią ż e s i ę r ó w n i e ż z m e to d y k ą p l a n o w a n i a o r a z r e l a c j a m i , j a k i e i s t n i e j ą m ięd zy p la n o w a n ie m d łu g ote rm ino w ym ( p e r s p e k t y w i c z n y m ) a ś r e d n i o - i kró tko term in o w y m ,- k t ó r y c h z a p o t r z e b o w a n i e n a i n f o r m a c j ę p r o g n o s t y c z n ą j e s t r ó ż n e . Wynika t o p r z e d e w s z y s t k i m s t ą d , że p l a n o w a n i e p e r s p e k t y w i c z n e k o n c e n t r u j e s i ę g ł ó w n i e n a p o s z u k i w a n i u i w y bo rze k i e r u n k ó w r o z w o j u system u i w z w ią z k u z tym o k r e ś l a n i u zad ańj k t ó r e sy s te m b ę d z i e r e a l i z o w a ć . N a t o m i a s t p l a n o w a n i e ś r e d n i o - i k r ó t k o t e r m i n o w e z a jm u je s i ę sz c z e g ó ł o w ą a n a l i z ą t y c h z a d a ń , p o s z u k u j ą c n a j k o r z y s t n i e j s z y c h sposobów i c h r e a l i z a c j i w k o n k r e t n y c h w a ru n k a c h , W u p r o s z c z e n i u można p o w i e d z i e ć , że p la n o w a n i e p e r s p e k t y w i c z n e mówi p rz e d e w s z y s t k im o ty m , " c o i k i e d y r o b i ć ? " , a p l a n o w a n i e ś r e d n i o - i k t ó r k o t e r m i n o w e " j a k i k t o ma t o z r o b i ć ? ”. S t ą d t e ż i t r e ś ć p o tr z e b n e j in f o r m a c ji p ro g n o s ty c z n e j j e s t ró ż n a , t a k ja k różny j e s t h o r y z o n t czasow y p r o g n o z y . S i ł ą r z e c z y , j a k w sp om n ian o, od m ien n a musi być i m e t o d y k a p r o g n o z o w a n i a . P ro g n o z o w a n ie d łu g o t e r m in o w e ma p r z e d e w s z y s t k im c h a r a k t e r n i e j a k o e k s p l o r a c y j n y , a ś r e d n i o i krótk o term in o w e - w e r y f ik u ją c o - k o n tr o ln y . W tym k o n t e k ś c i e n a l e ż y - i t o w c e l a c h o s t r z e g a w c z y c h wspomnieć o tz w . p r o g n o z i e n o r m a t y w n e j , k t ó r e j k o n c e p c j a p o w s t a ł a w ł a ś n i e n a t l e n i e z r o z u m i e n i a g r a n i c y d z i e l ą c e j p r o g n o z ę od p l a n o w a n ia i r o l i , j a k ą a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a o dg ry w a w p l a n o w a n i u . P r o g n o z a no rm aty w n a j e s t p r o g n o z ą s p e c y f i c z n ą , m e to d ą b a d a n i a pew nych a s p e k tó w p r z y s z ł o ś c i typow ą d l a f u t u r o l o g i i , a o p a r t ą n a k o n c e p c j i tzw . z a ł o ż o n e j p r z y s z ł o ś c i , o k t ó r e j wspomniano w y ż e j." Zadan iem j e j j e s t z n a l e z i e n i e " ś c i e ż k i d o j ś c i a " , t r a j e k t o r i i s y s te m u , k t ó r a za p e w n i n a j e f e k t y w n i e j s z e o s i ą g n i ę c i e p r z e z sy s te m z g ó r y z a ło z o n e g o j e g o s t a n u , 0 i l e z a d a n i e o k r e ś l e n i a t e g o p r z y s z ł e g o s t a n u w cho dzi n i e w ą t p l i w i e w z a k r e s o b j ę t y b a d a n i a m i n ad - 15 - p r z y s z ł o ś c i ą , o t y l e o k r e ś l e n i e w sp om nia nej ś c i e ż k i d o j ś c i a j e s t za d a n ie m p a r e x c e l l e n c e p l a n i s t y c z n y m t y p u o p t y m a l i z a c y j n e g o . O k r e ś l e n i e " p r o g n o z a norm atyw n a" j e s t w ię c m y l ą c e , c h o d z i t u b o wiem o p l a n d z i a ł a n i a , a n i e prognozę-' s e n s u s t r i c t o , maj.ący na. c e l u z r e a l i z o w a n i e k o n k r e t n e g o i j e d n o z n a c z n i e o k r e ś l o n eg o z a d a n i a , a t o n i e ma n i c w s p ó ln e g o z p ro g n o z o w a n ie m , w s z c z e g ó l n o ś c i t a k i m , j a k i e j e s t p r z e d m io t e m n a s z y c h r o z w a ż a ń . Osobnym z a g a d n i e n i e m , w y k r a c z a ją c y m p o z a z a k r e s n i n i e j s z y c h r o z w a ż a ń , j e s t sDOSÓb - m e to d a - o k r e ś l e n i a t e g o p r z y s z ł e g o s t a n u . Może t o b y ć w y nik iem w yboru j e d n e g o z m o żliw y ch p r z y s z ł y c h s ta n ó w s y s te m u o k r e ś l o n y c h w d r o d z e a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , a l e w ybór t e n j e s t d e c y z j ą s y s te m u z a r z ą d z a n i a dokonywanym n a p o d s t a w ie a n a l i z y p l a n i s t y c z n e j ; w tym k o n t e k ś c i e p o j ę c i e "p ro g n o z y n o rm a ty w n e j" j e s t po p r o s t u z b ę d n e . J e ż e l i j e d n a k j e s t t o wynik wyboru j e d n e g o ze s ta n ó w " z a ł o ż o n y c h " l " w y m y ś lo n y c h " , .w ję z y k u a n g i e l s k i m używ a s i ę o k r e ś l e n i a " i n v e n t e d " ) , t o znowu wyboru s p o ś r ó d r ó ż n y c h p ro g n o zo w a n y ch w a r i a n t ó w musi d o k o n a ć d e c y d e n t ; je g o p o z y c j a b y ł a b y b a r d z o l e k k o m y ś l n a , gdyby b y ł a d o k o n a n a bez w e r y S f i k a c j i p r z y pomocy a n a l i z y p l a n i s t y c z n e j . Używana p r z e z f u t u r o l o g ó w m e to d a " z a ł o ż o n e j u r z y s z ł o ś c i " ma w i e l e z a l e t i może b y ć b a r d z o p r z y d a t n a n p . Drży fo rm u ło w a n iu Z b i o r u c eló w s y s t e m u . P ro w ad zo na w j e j ram ach a n a l i z a o c e n i a j a c a p r z y d a t n o ś ć k o n e e D C ji p r e z e n t o w a n e j " p r z y s z ł o ś c i " może b y ć pomoc n a w o c e n i e s t a n ó w s y s te m u ujm owanych w t o k u a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . N a t o m i a s t można i n a l e ż y z g ł o s i ć z a s t r z e ż e n i a co do j e j p r z y d a t n o ś c i j a k o b a z y w y j ś c i o w e j a n a l i z y p l a n i s t y c z n e j . Prow a d z o n e p r z y j e j z a s t o s o w a n i u b a d a n i a mogą p r o w a d z ić do wniosków, k t ó r e n a l s ż y je d n a k t r a k t o w a ć j e d y n i e ja k o i n f o r m a c j e p o m o c n ic z e . P r o g n o z o w a n ie k r ó t k o t e r m i n o w e ma sw o ją s p e c y f i k ę , k t ó r a w znacznym s t o p n i u w y n ik a z j e g o o p e r a c y j n e g o z a s t o s o w a n i a - ma ono c h a r a k t e r aktyw ny w p r z e c i w i e ń s t w i e do p ro g n o z o w a n ia d ł u g o t e r m i now ego, m ająceg o c h a r a k t e r p asyw ny. F a k t , że w to k u d ł u g o t e r m i n o wej a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j n i e d o k o n u j e s i ę żad ny ch wyborów i n i e W t e n sp o só b p o w s ta w a ły n p . p l a n y p r z e s t r z e n n e g o z a g o s p o d a r o w a n i a k r a j u , k t ó r e b y ł y w iz ja m i s t a n u sy s te m u , n o t a b e n e w b l i ż e j n ie o k re ślo n y m c z a s i e , k tó r y c h r e a l n o ś ć i w łaściw o ść n ie b y ł y z w e ry fik o w a n e a n a l i z ą p l a n i s t y c z n ą (w s z c z e g ó l n o ś c i b i l a n s p o d a ż y i p o p y tu n a ś r o d k i . p o t r z e b n e do r e a l i z a c j i t y c h w i z j i ) . - 16 p o d e jm u je d e c y z j i , l e c z t y l k o b a d a k o n s e k w e n c j e s w o i s t y c h z a c h o wań s i ę s y s te m u ( k t ó r e r z e c z j a s n a może h y c powodowane m . i n . d e c y z ja m i podejmowanymi p r z e z p o d m io ty z a r z ą d z a j ą c e - m e t a s y s t e m z a r z ą d z a n ia — oraz o b ie k ty au to n o m ic z n e ), n a d a je j e j c h a r a k t e r p asyw n y. S t ą d w l i t e r a t u r z e spotykam y s i ę z n i e z b y t s z c z ę ś li w y m o k r e ś l e n i e m , n azyw ającym j ą p r o g n o z ą b i e r n ą . W l i t e r a t u r z e s p o t k a ć można r ó w n i e ż o k r e ś l e n i e " p r o g n o z a t e n d e n c y j n a " , s to s o w a n e w o d n i e s i e n i u do omawianych p r o g n o z d ł u g o te r m i n o w y c h . J e s t t o r ó w n i e ż p r o g n o z a p asy w na wyżej o p is y w a n e g o t y p u , j e d n a k s k r ę p o w a n a a r b i t r a l n i e n a rz u c o n y m i o g r a n i c z e n i a m i , d o ty c z ą c y m i d o p u s z c z a l n y c h sposobów z a c h o w a n i a s i ę s y s t e m u . Wy k l u c z a t o z p o l a a n a l i z y z a c h o w a n ia , k t ó r e n i e m i e s z c z ą s i " w t y c h n a r z u c o n y c h o g r a n i c z e n i a c h . Spraw a j e s t i s t o t n a , wymaga w ięc ch o ć b y p o b ie ż n e g o o m ó w ie n ia. S y ste m s p o ł e c z n y j e s t celow o z o r i e n t o w a n y . O z n a c z a t o , że j e go d z i a ł a n i e z m i e r z a ku r e a l i z a c j i o k r e ś l o n e g o c e l u , a r a c z e j z b i o r u c e ló w , i temu z a d a n i u p o d p o rz ą d k o w a n e j e s t f u n k c j o n o w a n i e s y s te m u , a zate m i j e g o s t r u k t u r a o r a z j e j o r g a n i z a c j a , p r z y j e d no czesn ym p r z y s t o s o w a n i u s i ę do w arunków, j a k i e c e c h u j e o t o c z e n i e s y s te m u , n a k t ó r e g o z a c h o w a n ie p r z e d m io t o w y sy s tem ma b a r d z o og r a n i c z o n y wpływ. P a k t c e l o w e j o r i e n t a c j i s y s te m u a p r i o r i p r z e s ą d z a o tym , że s z e r e g m o ż liw y c h j e g o zachow ań j e s t n i e p o ż ą d a n y c h ; s ą t o z a c h o w a n ia u n i e m o ż l i w i a j ą c e l u b u t r u d n i a j ą c e r e a l i z a c j ę c e ló w s y s te m u , z a c h o w a n ia o b n i ż a j ą c e s p r a w n o ś ć , a tym s a mym i e f e k t y w n o ś ć f u n k c j o n o w a n i a s y s t e m u , p o w o d u jąc e w z r o s t je g o e n t r o p i i . F u n k c j a c e l u s y s te m u j e s t j e g o k r y t e r i u m ; s y s te m n i e u s t a n n i e s z u k a i s t a r a s i ę z b l i ż y ć do ek strem u m t e j f u n k c j i . K r y t e r i u m t o w nic zym n i e o g r a n i c z a z a k r e s u a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , p o z w a l a je d n a k n a o cen ę je g o m o żliw y ch zachowań z p u n k t u w i d z e n i a " i n t e r e s ó w " s y s t e m u . A n a l i z a musi u j a w n i a ć t a k ż e i t a k i e - m o ż l iw e , choć n i e p o ż ą d a n e - z a c h o w a n i a s i ę s y s t e m u , z w ła s z c z a j e ż e l i są one wysoce p raw d o p o d o b n e . Może t o mieć m i e j s c e w n i e k o r z y s t n y c h d l a s y s te m u s y t u a c j a c h , np.. n a s k u t e k n i e k o r z y s t n e g o z a c h o w a n ia s i ę je g o o t o c z e n i a . S p ra w a j e s t w z g l ę d n i e p r o s t a w n i e a n t a g o n i s t y c z n y c h f o r m a c j a c h s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y c h , k o m p l i k u j e s i ę je d n a k p o w a ż n ie w s p o ł e c z e ń s t w a c h r o z d a r t y c h k la s o w o , k t ó r y c h f u n k c j o n o w a n i e p o d p o rz ą d k o w a n e j e s t celo m k l a s y d o m i n u j ą c e j . P rz y k ła d e m sa k r a j e k a p i t a l i s t y c z n e , ja k o że s p o ł e c z e ń s t w o i j e g o i n t e r e s y w t y c h - 17 - s y s t e m a c h p o d p o rz ą d k o w a n e s ą r e a l i z a c j i t y l k o g o s p o d a r c z y c h celów s y s te m u - a k u m u l a c j i i k o n c e n t r a c j i k a p i t a ł u . J e s t t o b a r d z o u p r o s z c z o n e i s c h e m a ty c z n e o k r e ś l e n i e p r o b l e m u , a l e w y s t a r c z a j ą c e d l a p ro w a d z o n e g o r o z w a ż a n i a . P o d o b n ie j a k wspomniano w y żej i w ta k im s y s t e m i e k r y t e r i u m o c e n y z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u s t a n o w i j e g o fu n k c j ę c e l u . R ó ż n i c a p o l e g a n a tym , że o i l e w s y s t e m i e n i e a n t a g o n i sty c z n y m je g o f u n k c j a c e l u j e s t wyrazem w o l i s p o ł e c z e ń s t w a , -jego swobodnego w yboru, o t y l e w s y s t e m i e a n t a g o n i s t y c z n y m j e s t mu n a r z u c o n a p r z e z k l a s ę d o m i n u j ą c ą , k i e r u j ą c ą s i ę swym subiektyw nym in te re se m . F u n k c j ę c e l u można j e d n a k z m i e n i ć . O k r e ś l a j ą c h a r a k t e r f o r m acji sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z e j, w k t ó r e j ż y je i ro z w ija się sp o łe c z e ń s t w o , a k t ó r e j wyrazem j e s t u s t r ó j p a ń s t w a . U s t r ó j można z m i e n i ć , s p o ł e c z e ń s t w o może p r z e j ś ć z j e d n e j f o r m a c j i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j do d r u g i e j . Zmiany- t a k i e może spowodować z m ia n a w z a c h o w a n iu s i ę s y s t e m u , k t ó r a p o c i ą g n i e z a so b ą zmianę u s t r o j u f o r m a c j i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j i zmianę f u n k c j i c e l u s y s te m u . T aka zm ia n a w z a c h o w a n iu s i ę sy s te m u j e s t w pewnych w aru n k ach m ożliw a, i m o żliw o ść t a k ą u j a w n i p r a w id ł o w o p ro w ad zon a a n a l i z a p ro g n o sty czn a. R z ecz j a s n a , t a k a zm iana w z a c h o w a n iu s i ę s y s te m u j e s t n i e p o ż ą d a n a d l a k l a s y d o m i n u j ą c e j w danym s y s t e m i e i b ę d z i e o n a r o b i ć w s z y s t k o , aby n i e p o w s t a ł y w a r u n k i p ro w a d z ą c e do t a k i e j zm ia n y . A n a l i z a p r o g n o s t y c z n a musi w ię c u j a w n i ć w s z y s t k i e m o ż liw e, z a c h o d z ą c e w s y s t e m i e ( t a k ż e w je g o o t o c z e n i u ) p r o c e s y g e n e r u j ą c e w a ru n k i do t a k i c h zm ian w z a ch o w an iu s i ę s y s te m u . Tu j e d n a k an a l i z a może s t a n ą ć w o b l i c z u s u b i e k t y w n i e p a r a d o k s a l n e j , z p u n k tu w i d z e n i a k l a s y d o m i n u j ą c e j , s y t u a c j i , w k t ó r e j w aru nk iem maksy m a l i z a c j i a k u m u l a c j i k a p i t a ł u b ę d z i e z m ia n a z a c h o w a n ia s i ę s y s temu j e d n o z n a c z n a ze z m ia n ą u s t r o j u . P rz y k ła d e m s ą t u k r a j e so c j a l i s t y c z n e , k t ó r e o s i ą g a j ą z n a c z n i e w yższe tempo w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o , a tym samym i z n a c z n i e w y ż s z ą s t o p ę a k u m u l a c j i , n i ż r o z w i n i ę t e k r a j e k a p i t a l i s t y c z n e . We w spo m n ian ej s y t u a c j i f u n k c j a c e l u k a p i t a l i s t y c z n e g o sy s tem u o k a z u j e s i ę k r y t e r i u m n ie w y s t a r c z a j ą c y m do o c e n y m o żliw y ch sposobów z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u . K r y t e r i u m t o n i e b r o n i i n t e r e s ó w k l a s y d o m i n u j ą c e j . Musi by ć u z u p e ł n i o n e dodatkow o o g r a n i c z e n i a m i d o ty c z ą c y m i d o p u s z c z a l n y c h sposobów z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u . W danym wypadku o g r a n i c z e n i e m b ę d z i e w y k l u c z e n i e m o ż l i w o ś c i zmiany u s t r o j u danego p a ń s t w a jako - 18 - w a ru n e k k o n i e c z n y i e w e n t u a l n i e o g r a n i c z a j ą c y s t o p i e ń r e a l i z a c j i f u n k c j i c e l u p r z e z s y s te m - w danym wypadku poziom m o ż l i w e j do o s i ą g n i ę c i a stopy ak u m u la c ji (b e z p ie c z n y d la k la s y d o m in u ją c e j). P ro w a d z i t o w n a j l e p s z y m wypadku do o g r a n i c z e n i a s p r a w n o ś c i s y s tem u , j e g o e f e k t y w n o ś c i , ’ a tym samym i do w z r o s t u j e g o e n t r o p i i . W s k r a jn y m wypadku może je d n a k p r o w a d z i ć do t a k i e g o w z r o s t u e n t r o p i i , k t ó r y b ę d z i e je d n o z n a c z n y ze s t a g n a c j ą czy r e g r e s e m s y s te m u , a je g o n i e w y d o l n o ś ć może z a g r o z i ć mu u p a d k ie m , a n a w e t ro z p a d e m (Z iem b a, 1 9 8 0 ) . Tego t y p u o g r a n i c z e n i e - można j e w ł a ś n i e n azw ać t e n d e n c y j nym, ja k o że n i e ma o b ie k t y w n e g o u z a s a d n i e n i a - e l i m i n u j e z a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j s z e r e g zachowań m o ż liw y c h , a l e a p r i o r ' ! u z n a n y c h za n i e d o p u s z c z a l n e . A n a l i z a p r o g n o s t y c z n a , k t ó r e j n a r z u c o n o t a k i e o g r a n i c z e n i e , u j a w n i j e , n a w e t o k r e ś l i i c h praw do p o d o b i e ń s t w o , a l e n i e b ę d z i e ro z w a ż a ć d a l s z y c h i c h k o n s e k w e n c j i , z a k ł a d a j ą c , że m e t a s y s t e m z a r z ą d z a n i a p o d e jm ie d z i a ł a n i a , k t ó r e n i e d o p u s z c z ą do i c h z a i s t n i e n i a - o g r a n i c z y o na d a l s z e b a d a n i a t y l k o do m ożliw ych i d o p u s z c z a l n y c h (w ram ac h n a r z u c o n y c h o g r a n i c z e ń ) zachowań s i ę s y s t e m u . Taką a n a l i z ę p r o g n o s t y c z n ą - p row ad zo n ą w ram ach a r b i t r a l n i e n a r z u c o n y c h o g r a n i c z e ń - nazywamy t e n d e n c y j n ą . S p raw a n i e j e s t b ł a h a , j a k o że t a k i e p ro g n o z y o p r a c o w u j e s i ę z c a ł ą powagą i pod a u s p i c j a m i Nauki w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h . P rz y k ł a d e m może by ć t u j e d n a z p ro g n o z f r a n c u s k i c h (DATAR, 1 9 7 1 ) , k t ó r a n o t a b e n e j e s t pod w ie lo m a w zg lęd am i w sp an iały m o s i ą g n i ę ciem u c z o n y c h f r a n c u s k i c h . W ła ś n ie t e j a n a l i z i e p r o g n o s t y c z n e j n a r z u c o n o o g r a n i c z e n i e n i e d o p u s z c z a l n o ś c i zm iany u s t r o j u we F r a n c j i . K o n se k w en cją t e g o o g r a n i c z e n i a j e s t . n i e u c h r o n n y u p a d e k s y s temu w l a t a c h d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h , n i e z a l e ż n i e od w a r i a n t u t r a j e k t o r i i s y s te m u . P r z e p r o w a d z o n a a n a l i z a u d o w a d n ia t o po nad w s z e l k a w ą t p l i w o ś ć we w s z y s t k i c h m o żliw ych - i d o p u s z c z a l n y c h w ram ach n a r z u c o n e g o o g r a n i c z e n i a - w a r i a n t a c h z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u . E rg o - z a n a l i z y t e j w y n ik a k o n i e c z n o ś ć p r z e p r o w a d z e n i a zmian u s t r o j o w y c h we F r a n c j i p r z e d 1990 r o k i e m . - 19 X X X 3 i o r ą c n a j o g ó l n i e j , p rz e d m io te m b a d a ń n a d p r z y s z ł o ś c i ą , k t ó rym z a j m u j e s i ę p r o g n o s t y k a czy f u t u r o l o g i a , j e s t p r z e d e w s z y s t kim p r z y s z ł e z a c h o w a n ie s i ę systemów s p o ł e c z n y c h . Mogą one d o t y c z y ć c a ł e j z a m i e s z k u j ą c e j Ziem ię l u d z k o ś c i , s p o ł e c z e ń s t w a g l o b a l n e g o , systemów s p o ł e c z n y c h p o s z c z e g ó l n y c h p a ń s t w l u b g r u p pań.stw, system ów r e g i o n a l n y c h i t d . Tak s z e r o k i e p o s t a w i e n i e z a g a d n i e n i a pow oduje z a r z u t , że f u t u r o l o g i a (z a r z u t te n r z a d z i e j sta w ia s ię p ro g n o sty c e) b l i ż s z a j e s t " s c ie n c e f i c t i o n " n i ż n au ce. J e s t to jednak z a r z u t n i e s ł u s z ny i t o n i e t y l k o w s t o s u n k u do n au k b a d a j ą c y c h p r z y s z ł o ś ć , a l e i w s t o s u n k u do " s c i e n c e f i c t i o n " , g a t u n k u l i t e r a c k i e g o , k t ó r y , t r a k t o w a n y p o w a ż n ie i p o d p orz ądk ow any d y s c y p l i n i e l o g i k i i p r a wom n a t u r y , miewa n i e r a z i s t o t n e w a r t o ś c i po zn aw c ze. W y s t a r c z y t u p rz y p o m n ie ć d z i e ł a J . V e r n e ' a ( 1 8 2 8 - 1 9 0 5 ) , z a w i e r a j ą c e ogrom ny ł a d u n e k w ie d z y , k t ó r e g o w a r t o ś c i n i k t p r a w i e , w j e g o e p o c e , n i e p o t r a f i ł d o c e n i ć . W s p ó ł c z e ś n i e t a k ż e i s t n i e j ą p r a c e , j a k n p. i . T o f f l e r a , k tó r e s t o j ą b li s k o g ra n ic y " s c ie n c e -f ic tio n " i tak s ą , n i e s ł u s z n i e , p r z e z w i e l u c z y t e l n i k ó w t r a k t o w a n e . Można r z e c z j a s n a w i e l e im z a r z u c i ć , w s z c z e g ó l n o ś c i j e ś l i s ą t e n d e n c y j n e a l b o z a j m u j ą s i ę z j a w i s k a m i r e p r e z e n t a t y w n y m i t y l k o d l a pewnych s p o ł e c z n o ś c i czy s p o ł e c z e ń s t w , n i e m n i e j z a w i e r a j ą w i e l e p rz e m y ś l e ń , k t ó r e - m ają i s t o t n e z n a c z e n i e i s t a n o w i ą e le m e n ty d o ro b k u b a d a ń n a d p r z y s z ł o ś c i ą . J u ż sam f a k t , że pow odują r e f l e k s j ę , stanow i o ic h w a r to ś c i. W ie l e b a d a ń na d p r z y s z ł o ś c i ą , w tym t a k ż e p r z e d s t a w i o n y c h w f o r m i e p r o g n o z , d o t y c z y l u d z k o ś c i ja k o c a ł o ś c i - n p . p r o g n o z y o p ra c o w a n e d l a Klubu R zy m sk ieg o ; i n n e d o t y c z ą s to s u n k ó w m ię d z y n a ro d o w y c h , c e c h u j e j e u j ę c i e p o l i t o l o g i c z n e b ą d ź g o s p o d a r c z e j e d n a k i r z e w a ż n i e p o l i t y c z n i e t e n d e n c y j n e , p r z y n i e m a l zupełnym p o m i n i ę c i u p r o b l e m a t y k i s p o ł e c z n e j . W ie le o p ra c o w a ń , n i e r a z wy so c e s p e c j a l i s t y c z n y c h , d o t y c z y p r o b l e m a t y k i g o s p o d a r c z e j w u j ę c i a c h g lo b a ln y m l u b r e g i o n a l n y m - n p . d o t y c z ą c y c h EWG; op ra co w u ją je n i e ty lk o n au k a, a l e i sk o m ercja lizo w an e p r z e d s ię b i o r s t w a s p e c j a l i s t y c z n e głów nie d l a p o tr z e b g o s p o d a rk i k a p i t a l i s t y c z n e j . W ie le t a k i c h o p raco w ań w y konuje s a m o d z i e l n i e lu b z l e c a O r g a n i z a c j a Narodów Z j e d n o c z o n y c h ; n i e g w a r a n t u j e t o je d n a k i c h o b i e k t y wi zmu. - 20 P ra w d z iw e b a d a n i a nad p r z y s z ł o ś c i ą s ą p r z e d e w s z y s t k im domeną n ą u k i i t r z e b a p r z y z n a ć , n i e ma i c h z b y t w i e l e . Są b a r d z o t r u d n e , w ymagają m u l t i d y s c y p l i n a r n e g o p o d e j ś c i a , a tym samym s ą t r u d n « do z o r g a n i z o w a n i a . T a k ż e ś r o d k i , j a k i e s ą n a n i e p o t r z e b n e , n i e r a z z n a c z n e , n i e j e s t ł a t w o z n a l e ź ć . Ta o s t a t n i a t r u d n o ś ć w yn i k a p r z e d e w s z y s tk im s t ą d , że są t o b a d a n i a d o t y c z ą c e p r z e d e w s z y s t k i m s p o ł e c z e ń s t w a , j e g o z a c h o w a n ia w p r z y s z ł o ś c i , co w ią że s i ę z k o n i e c z n o ś c i ą b a r d z o s k r u p u l a t n e g o b a d a n i a t e r a ź n i e j s z o ś c i i p r z e s z ł o ś c i — o b n a ż a n ie m " g o ł e j p ra w d y " . Tym o b n a ż a niem n i e s ą n a o g ó ł z a i n t e r e s o w a n e s f e r y s t o j ą c e u w ła d z y - n a wet j e ś l i w y n ik i t y c h b a d a ń n i e s ą p u b l i k o w a n e - p r z e d e w s z y s t kim w i e l k i e b i u r o k r a c j e , w tym n a w e t n o m i n a l n i e p o s t ę p o w e . S tą d b a d a n ia t a k i e n a p o ty k a ją ró żn e p rz e s z k o d y ju ż w f a z i e i n i c j a l n e j , w xym t r u d n o ś c i z d o b y c i a śro d k ó w p o t r z e b n y c h n a i c h p ro w a d z e n i e , o r a z r ó ż n e o g r a n i c z e n i a p u b l i k a c y j n e . To w s z y s t k o n i e d o t y c z y o c z y w i ś c i e " b a d a ń " ty p u a p o l o g e t y c z n e g o - a s ą i t a k i e ; p r z y n o s z ą one w sty d n a u c e , a w y rz ą d z a n e p r z e z n i e sz k o d y s ą n i e raz n ie o b lic z a ln e . P ak tem j e s t , że gd yby b a d a n i a t a k i e b y ł y zaw sze prow a d z o n e z n a l e ż y t ą in te n s y w n o ś c ią i w sposób b e z w z g lę d n ie ob iek ty w n y , t o zarów no p o s z c z e g ó l n e s p o ł e c z e ń s t w a , j a k i l u d z k o ś ć mogłyby u n i k n ą ć w i e l u t r u d n o ś c i i n i e b e z p i e c z e ń s t w . T a k ie b y ł y i n t e n c j e p r o g n o z K lubu R z y m sk ie g o , m a j ą c e p r z e d e w s z y s t k im c h a r a k t e r o s t r z e g a w c z y , choć w i e l u naukowców i n t e n c j i t y c h n i e z r o z u m i a ł o i u s t o s u n k o w a ł o s i ę do n i c h k r y t y c z n i e , w ychodząc z p r z e s ł a n e k m e ry to ry c zn y ch . W P o ls c e bad an ia m i nad p r z y s z ł o ś c i ą zajm uje s ię p rz e d e w s z y s t k i m K o m ite t Badań i P ro g n o z " P o l s k ą 2000" p r z y P r e z y d iu m P o l s k i e j Akademii S a u k . Z a jm u je s i ę zarów no t e o r i ą i m e todyką b ad ań n a d p r z y s z ł o ś c i ą , j a k i samymi b a d a n i a m i p r z y s z ł o ś c i , w tym p ro g n o zo w an iem , p r z e d e w s z y s tk im p o l s k i e g o 3 y stem u s p o ł e c z n ego i t o w b a r d z o w i e l u a s p e k t a c h . D z i a ł a l n o ś ć b a d a w c z a , z w ła s z c z a p r o g n o s t y c z n a , p ro w a d z o n a j e s t r ó w n i e ż n i e z a l e ż n i e p r z e z b a r d z o w i e l e i n s t y t u c j i i o r g a n i z a c j i s p o z a s f e r y N a u k i . Wynika to z p ra k ty c z n y c h p o tr z e b w z a k r ś s ie p lan o w an ia ic h d z i a ł a l n o ś c i b i e ż ą c e j i r o z w o j o w e j . D z i a ł a l n o ś ć t a k a wymaga k o o r d y n a c j i , a t a k ż e n a d z o r u m e r y t o r y c z n e g o i m e t o d y c z n e g o , m a ją c e g o n a c e l u z a p e w n i e n i e o d p o w i e d n i e j j a k o ś c i opracow y w an ych p r o g n o z . Sprawy t e r e g u l u j e u c h w a ł a Rady M i n i s t r ó w n r 150 z 1970 r » , k t ó r a j e d - 21 n ? k n i g d y n i e b y ł a w p e ł n i z r e a l i z o w a n a , a z czasem p o s z ł a - n i e s t e t y - w z ap o m n ien ie. U ch w ała t a p r z e w i d y w a ł a m . i n . , ż e n a d c a ł o ś c i ą b a d a ń p ro g n o s t y c z n y c h i i c h k o o r d y n a c j ą ma czuwać Główna K o m is ja Prognozow a n i a , w s p ó ł d z i a ł a j ą c a z K o m is ją P l a n o w a n i a p r z y R a d z i e M i n i s t r ó w , P o l s k ą Akademią N auk, M i n i s t e r s t w e m N a u k i , S z k o l n i c t w a Wyższego i T e c h n i k i , Głównym U rzędem S t a t y s t y c z n y m , r e s o r t a m i i ra d a m i narodow ym i o r a z l i c z n y m i placó w kam i i o ś r o d k a m i na uk ow o-b ad aw c z y m i . U chwała p r z e w i d y w a ł a h i e r a r c h i c z n ą s t r u k t u r ę a p a r a t u n a d z o r c z o - k o o r d y n u j ą c e g o i m i a ł a n a c e l u m . i n . z a d a n i e s t a ł e g o do pływ u s k o o r d y n o w a n e j i n f o r m a c j i p r o g n o s t y c z n e j do p l a n o w a n i a p ersp e k ty w ic z n e g o n a s z c z e b lu c e n tra ln y m . X X X J a k j u ż w spom niano, d a l s z e r o z w a ż a n i a b ę d ą d o t y c z y ć a n a l i z y p ro g n o s ty c z n e j d łu g o term in o w ej z o rie n to w a n e j na z a s p o k o je n ie p o t r z e b i n f o r m a c y j n y c h p l a n o w a n i a p e r s p e k t y w i c z n e g o , a tym samym i f o r m u ł o w a n i a d ł u g o f a l o w e j p o l i t y k i s p o ł e c z n e j p a ń s t w a i j e j po chodnych, p o l i t y k szczegółow ych, t a k i c h ja k : d em o g raficzn a, nau k o w o - t e c h n i c z n a , g o s p o d a r c z a , a w ię c d o t y c z ą c y c h s y s te m u s p o ł e c z n eg o j a k o c a ł o ś c i i j e g o p o d sy stem ó w , n a j a k i e można go w edług r ó ż n y c h k r y t e r i ó w d z i e l i ć , p r z e d e w s z y s t k im k r y t e r i ó w : r e g i o n a l n e g o i d z i a ł o w o - g a ł ę z i o w e g o . P rz e d m io to w y sy s tem s p o ł e c z n y d e f i n i o w a n y j e s t ja k o z b i ó r o b ie k t ó w i i c h r e l a c j i , z n a j d u j ą c y c h s i ę w p r z e s t r z e n i g e o g r a f ic z n e j o k re ś lo n e j p o lity czn y m i granicam i 9 p a ń s t w a . System t e n j e s t o t w a r t y , t z n . p o w ią zan y r e l a c j a m i ze . swym o t o c z e n i e m - in n y m i s y s te m a m i.. Na tym s y s t e m i e r e a l n y m zbudowany j e s t m e t a s y s t e m z a r z ą d z a n i a , k t ó r y nim s t e r u j e i r e g u l u j e j e g o f u n k c j o n o w a n i e w sp o só b z a p e w n i a j ą c y s k u t e c z n ą i sp r a w n ą , a tym samym e f e k t y w n ą r e a l i z a c j ę j e g o z a d a ń . R o z w a ż a n i a n a s z e d o t y c z y ć b ę d ą p r z e d e w s z y s tk im s o c j a l i s t y c z n y c h system ów s p o ł e c z n y c h , t z n . m a j ą c y c h s c e n t r a l i zowane m e t a s y s t e m y z a r z ą d z a n i a } w m niejszym l u b większym s t o p n i u o g r a n i c z a j ą c e a u to n o m ię s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a n i e podmiotów z a r z ą d z a j ą c y c h . S k r a j n ą form ą o g r a n i c z e n i a i c h a u t o n o m i i j e s t r e a l i 9 C hodzi t u w ie c zarowno o o b i e k t y n a t u r a l n e , ne p rz e z c z ło w ie k a ( s p o łe c z e ń s tw o ) . jak i stw orzo - 22 - z a c j a tz w . n a k a z o w o - r o z d z i e l c z e g o spo sob u z a r z ą d z a n i a , k t ó r y j a k wiadomo - n i e mógł zd a ć i n i e z d a ł eg zam in u p r a k t y c z n e g o . W każdym r a z i e spraw ne f u n k c j o n o w a n i e s y s te m u z a r z ą d z a n i a wymaga pewnego o g r a n i c z e n i a a u t o n o m i i podm iotów z a r z ą d z a j ą c y c h , j e d n a k n i e może ono w żadnym wypadku o g r a n i c z a ć i c h m o ż l i w o ś c i g e n e r o w a n i a r ó ż n o r o d n o ś c i k o n i e c z n e j do o p a n o w a n ia r ó ż n o r o d n o ś c i w ł a ś c i wej z a rz ą d z a n e m u p r z e z dany p o d m i o t z a r z ą d z a j ą c y p o dsy stem o w i czy o b i e k t o w i (A sh by , 1 9 6 1 ) . W y k ła d n ią s t o p n i a a u t o n o m i i podmiotów z a r z ą d z a j ą c y c h są p r z e p i s y p raw a o r a z i n s t r u m e n t y j e g o r e a l i z a c j i , d e c y d u j ą c e o z a k r e s i e a u t o n o m i i c e n tr u m s y s t e m u z a r z ą d z a n i a o r a z o możliwym z a k r e s i e j e g o o d d z i a ł y w a n i a n a p o d m io ty z a r z ą d z a j ą c e n i ż s z y c h s z c z e b l i s y s te m u z a r z ą d z a n i a w z a k r e s i e t a k k s z t a ł t o w a n i a s t r u k t u r y sy stem u i j e j o r g a n i z a c j i , j a k i sp o s o b u d z i a ł a n i a m e c h a n i z mów r e g u l a c y j n y c h , a tym samym f u n k c j o n o w a n i a m e t a s y s t e m u z a r z ą d z a n i a o r a z s y s te m u r e a l n e g o . N ie m i e j s c e t u n a r o z w a ż a n i e k o n s e k w e n c j i zarówno n i e u z a s a d n i o n e g o o g r a n i c z a n i a a u t o n o m i i p od m io tów z a r z ą d z a j ą c y c h , j a k i p r z e s a d y i d ą c e j w p rzeciw n y m k i e r u n k u , p r z y z n a n i a im n i e s ł u s z n i e w y s o k ie g o s t o p n i a a u t o n o m i i . P i e r w s z e p a r a l i ż u j e f u n k c j o n o w a n i e s y s t e m u , ' d r u g i e p r o w a d z i do j e g o d y s k o o r d y n a c j i , u p o d o b n i a j ą c sy s te m r e a l n y do k a p i t a l i s t y c z n e g o . N as i n t e r e s u j e je d n a k , jak ie ma t o z n a c z e n i e d l a a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . O c z y w i ś c i e , musi ona u w z g l ę d n i a ć wpływ t y c h wypaczeń n a z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u ; o k r e ś l i go a n a l i z a d i a g n o s t y c z n a d o t y c z ą c a p r z e s z ł o ś c i i t e r a ź n i e j s z o ś c i p rz e d m io to w e g o s y s t e m u , k t ó r a m usi p o p r z e d z i ć a n a l i z ę p r o g n o sty c z n ą , d o s ta rc z a ją c j e j potrzebnych in f o r m a c ji, m .in . d o ty czą c y c h sp o s o b u f u n k c j o n o w a n i a sy s te m u z a r z ą d z a n i a . P o w s t a j e t u j e d n a k b a r d z o s p e c y f i c z n y p r o b l e m . S p ro w a d z a s i ę on do p y t a n i a : c z y można z a ł o ż y ć , n a p o t r z e b y a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , że n i e p r a w i d ł o w o ś c i w s t r u k t u r z e i o r g a n i z a c j i , a z ate m i s p o s o b i e f u n k c j o n o w a n i a ( z a c h o w a n iu s i ę ) sy stem u z a r z ą d z a n i a , z o s t a n ą u s u n i ę t e , co p o z w o li l i c z y ć n a j e g o p r z y s z ł e p r a w i d ł o w e f u n k c j o n o w a n i e ? W g r u n c i e rz e c z y c h o d z i tu p rz e d e w szy stk im o p r a k ty c z n ą r e a l i z a c j ę z a s a d y c e n t r a l i z m u d e m o k r a ty c z n e g o w j e j l e n i n o w s k i e j i n t e r p r e t a c j i , k t ó r a musi z n a le ź ć w ie rn e o d b ic ie w s t r u k t u r z e i o r g a n i z a c j i s y s te m u z a r z ą d z a n i a . D o ś w i a d c z e n i e u c z y , że j e s t t o b a r d z o t r u d n e - t r u d n o j e s t w y jś ć p o z a w e r b a l n e d e k l a r a c j e i z a p e w n i e n i a , k t ó r e p o tem n i e mogą s i ę z m a t e r i a l i z o w a ć . 23 - O a n a l i z i e d i a g n o s t y c z n e j b e d z i e j e s z c z e mowa szczegó łow o w d a l s z e j c z ę ś c i o p r a c o w a n ia . J e s t ona w każdym r a z i e etapem b adań , K tóty zawsze musi p o p r z e d z i ć a n a l i z ę p r o g n o s t y c z n ą . J e s t - t o j e d nak b a d a n i e , k t ó r e musi by ć p o tr a k to w a n e n i e z a l e ż n i e , ja k o t a k i e , k t ó r e d o s t a r c z a s z c z e g ó l n i e ważnych i n f o r m a c j i , nie od zow n ych d l a system u z a r z ą d z a n i a , i n f o r m a c j i o decydującym z n a c z e n iu d l a n i e u s t a r - e g o u s p r a w n i a n i a sposobu fu n k c jo n o w a n ia systemu r e a l n e g o , a tym samym - i p r z e d e w sz y stk im - system u z a r z ą d z a n i a , k t ó r e g o s p r a w n e ' i p raw idłow e f u n k c jo n o w a n ie d e c y d u j e o fu n k c jo n o w a n iu system u r e a l n e g o . W nioski w y n ik a ją c e z a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j powinny s t a ć s i ę p o d sta w ą d e c y z j i podejmowanych p r z e z o d p o w ied n ie p odm ioty z a r z ą d z a j ą c e , p rz e d e w sz y stk im n a c e n tr a ln y m s z c z e b l u z a r z ą d z a n i a o r a z w m ia rę p o tr z e b y n a s z c z e b l u p a rla m e n ta rn y m , k o n t r o l u j ą c y m , w i m i e n i u i p r z e z t o s p o ł e c z e ń s t w o , spo sób f u n k c jo n o w a n ia i fu n k c jo n o w a n ie centrum sy stem u z a r z ą d z a n i a . T r e ś ć ty c h d e c y z j i musi b y ć z n a n a podejmującym a n a l i z ę p r o g n o s t y c z n ą badaczom - i t a w ł a ś n i e a n a l i z a musi m . i n . o b ją ć t a k ż e r e a l i z a c j ę t y c h d-ecyzji o r a z i c h s k u t k i , w y r a ż a j ą c e s i ę w o d p o w ie d n ic h zmianach w sp oso b i e f u n k c j o n o w a n i a system u z a r z ą d z a n i a . A n a l i z a t a wykaże t a k ż e e w e n tu a l n e p o t r z e b y d a l s z y c h zmian i możliw e i c h w a r i a n t y o ra z s k u t k i i c h r e a l i z a c j i - ' t a k a j e s t r o l a i z a d a n i a a n a l i z y pro g n o sty c z n e j.. Problemowi temu p o św ięco no św iadom ie w ię c e j m i e j s c a , a to ze względu n a k o n i e c z n o ś ć w y k aza n ia , że a n a l i z a p ro eno s t y c z n a „ musi d o ty c z y ć n i e t y l k o r e a l n e g o system u sp o łe c z n e g o - je g o za ch ow an ia s i ę , a l e t a k ż e je g o systemu z a r z ą d z a n i a . N a leży t o uwa żać za ważną c z ę ś ć z a k r e s u b a d a n i a o b j ę t e g o a n a l i z ą t a k d i a g n o s t y c z n ą , ja k i p r o g n o s t y c z n ą . Zadaniem a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j j e s t d o s t a r c z e n i e naukowo u z a s a d n i o n e j i n f o r m a c j i o możliwych p r z y s z ł y c h zach ow an iach s i ę system u w to k u r e a l i z a c j i je g o f u n k c j i c e l u . Chodzi t u o i n f o r macje p o t r z e b n e do praw id ło w eg o p ro w a d z e n ia a n a l i z y p l a n i s t y c z n e j w ramach p l a n o w a n i a d ług ote rm in ow ego - p e r s p e k ty w ic z n e g o . P lan ow anie p e r s p e k t y w i c z n e ja k o o rg an od po w iedn iego podmio tu z a r z ą d z a j ą c e g o ma dwa główne z a d a n i a : 1 ) z i d e n t y f i k o w a n i e i o k r e ś l e n i e ( j a k o ś c i o w e i i l o ś c i o w e ) r e a l n y c h , t z n . możliwych do w yk o n a n ia , zadań system u na dany o k r e s ( h o r y z o n t p la n o w a n ia ) , - 24 - k t ó r y c h wykonanie stan ow i o r e a l i z a c j i celów sy s te m u '1'0 ( j e g o f u n k c j i , c e l u ) i 2 ) o k r e ś l e n i e sposobu i z o rg a n iz o w a n ie r e a l i z a c j i ty c h zadań w warunkach n ie p e w n o ś c i , k t ó r e o k r e ś l a sam system i jego o t o c z e n i e . Rzecz j a s n a , r e a l i z a c j a ty c h zadań p r z e z org any p l a n u j ą c e z a l e ż y od j a k o ś c i , w tyra k o m p l e t n o ś c i , s z c z e g ó ło w e j i kompleksowej i n f o r m a c j i , ja k ą może d o s t a r c z y ć im i systemowi z a r z ą d z a n i a a n a l i z a p r o g n o s ty c z n a . Jak już wspomniano, z b i ó r celów systemu - f u n k c j e c e l u s y s temu - j e s t znany opracowującym a n a l i z ę p r o g n o s t y c z n ą 1 1 . Sformu ło w a n ie z a k re s u zadań system u, j a k i e mają być p r z e z system wyko nalne w danym o k r e s i e , n i e j a k o o k re s o w ej f u n k c j i c e l u systemu ( " f u n k c j i z a d a ń *) j e s t zadaniem system u z a r z ą d z a n i a ( j e g o p lan ow a n i a ) . Chodzi t u o i d e n t y f i k a c j ę o r a z ja k o ś c io w e i i l o ś c i o w e o k r e ś l e n i e zadań systemu n a dany k o n k r e t n y o k r e s , b i o r ą c pod uwagę: 1 ) s t a n rozwoju system u, 2 ) je g o m o żliw ości rozw ojow e, a tym s a mym i uw arunkowania jeg o ro z w o ju . I n f o r m a c j i t y c h , obok in n y c h , musi d o s t a r c z y ć a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a . Z powyższego w ynika, że a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a musi m .i n . o p i e r a ć s i ę na b a d a n i a c h d o ty c z ą c y c h p r z y s z ł e g o k s z t a ł t o w a n i a s i ę p o t r z e b s p o ł e c z e ń s t w a zarówno ja k o c a ł o ś c i , ja k i p o sz c z e g ó ln y c h ■członkow - i c h z a s p o k a j a n i e s ta n o w i z b i ó*r podstawowych 1 ? zadań systemu - co i m p l i k u j e c a ł y " p a k i e t " badań d o ty c z ą c y c h m . i n . " s t y l u ż y c ia " w c z a s i e i w k o n k r e t n e j p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j o r a z w s z y s t k ic h czynników w p ły w ających n a o k r e ś l e n i e i c h k s z t a ł t o w a n ia s i ę , k t ó r y c h r o z p o z n a n i e n a l e ż y uważać za problem k l u c z o wy. D rugi ty p p o t r z e b n e j i n f o r m a c j i p r o g n o s t y c z n e j ma u m ożliw ić o k r e ś l e n i e sposobu i z o rg a n iz o w a n ie r e a l i z a c j i zad ań; po d staw o wych i p o ś r e d n i c h . O c zy w iście s z u k a n i e opty m alny ch sposobów i 10 I m p l i k u j e to r ó w n ie ż a n a l i z ę 3kutków r e a l i z a c j i ty c h z a dań t a k z a m ie rzo n y ch , j a k i u b o c zn y c h , n i e zam ie rz o n y c h , o ra z ocenę i c h e fe k ty w n o ś c i z systemowego p u n k tu w id z e n ia . 11 O k r e ś l e n i e z b i o r u celów systemu - f u n k c j i c e l u - j e s t osobnym zadaniem n a u k i , z a jm u ją c e j s i ę bad an ia m i nad p r z y s z ł o ś c i ą . Z b ió r celów systemu-ma c h a r a k t e r ponadczasowy - t r e ś ć fu nk c j i c e l u n i e z a le ż y * o d poziomu rozw oju przedm iotowego systemu (Komorowski, 1978). 12 Z ad an ia d z i e l ą s i ę na podstawowe i p o ś r e d n i e - t e o s t a t n ie n ie b io r ą b ezp o śred n io u d z ia łu w zasp o k ajan iu p o trz e b sp o łe c z e ń s t w a , a l e i c h r e a l i z a c j a w arunkuje m ożliw ość r e a l i z a c j i ’ zadań podstawowych (Komorowski, 19 7 8 ). - 25 - o p t y m a l n e j o r g a n i z a c j i m o ż l iw e j r e a l i z a c j i t y c h z ad ań p r z e z ko n k r e t n y s y s te m i w k o n k r e t n y c h - o k r e ś l o n y c h p r z e z a n a l i z ę p ro g n o s t y c z n ą - w aru n k ac h j e s t z a d an ie m p l a n o w a n i a . Wymaga t o m o ż liw ie d o 3 k o n a ł e j z n a jo m o ś c i z m ie nn ego w c z a s i e s t a n u sy s tem u o r a z s t a n u o t o c z e n i a i s p o s o b u f u n k c j o n o w a n i a s y s te m u . Punktem w y j ś c i a j e s t z n a jo m o ś ć a k t u a l n e g o s t a n u s y s te m u i j e g o z a c h o w a n ia s i ę w d a n y c h w a ru nk ach o t o c z e n i a o r a z r e g u ł o k r e ś l a j ą c y c h p r z y s z ł e z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u . N a l e ż y t u p o d k r e ś l i ć , że p r o c e s f u n k c j o n o w a n i a i ro z w o ju ( e w o l u c j i ) sy stem u o r a z e w o l u c j a s t a n u i sp o sob u zachow ania s i ę o t o c z e n i a są zjaw isk am i n ie p o w ta rz a ln y m i o c h a ra k t e r z e s t o c h a s t y c z n y m . S t ą d k o n i e c z n e j e s t p o in f o r m o w a n ie p l a n i s t y 0 m o ż liw y c h p r z y s z ł y c h z a c h o w a n ia c h s i ę t a k samego s y s t e m u , ja k 1 j e g o o t o c z e n i a - i c h m o żliw y c h t r a j e k t o r i a c h ( c i ą g a c h stan ów ) i i c h p r a w d o p o d o b ie ń s tw - o r a z o k r e ś l e n i e p rz y c z y n y t a k i e g o czy i n n e g o i c h z a c h o w a n ia s i ę , a w ię c i n f o r m a c j i o c z y n n i k a c h , k t ó r e j e p o w o d u ją . S t e r o w a n i e systemem i r e g u l o w a n i e je g o fu n k c j o n o w a n i a p o le g a w ła śn ie n a o d d ziały w a n iu n a c z y n n ik i d e c y d u ją c e o j e go z a c h o w a n iu p r z e z w z m a c n ia n ie l u b o s ł a b i a n i e a l b o n e u t r a l i z o w a n ie i c h d z i a ł a n i a l u b , . j e ś l i sy s te m z a r z ą d z a n i a n i e ma n a n i e wpływu, p r z e z kom p enso w anie n i e p o ż ą d a n y c h skutków i c h d z i a ł a n i a ( o d d z i a ł y w a n i a ) . Z ad anie m a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j j e s t i d e n t y f i k a c j a t y c h c zy n n ik ó w o r a z sp o s o b u i s i ł y i c h o d d z i a ł y w a n i a n a s y s te m w p r z e s z ł o ś c i d l a o k r e ś l e n i a w t o k u a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j j e g o p r z y s z ł y c h m o żliw y c h zachow ań i j e g o p r z y s z ł y c h m o ż l i .wych s t a n ó w j a k o p o d s t a w y do u s t a l e n i a sp o s o b u d z i a ł a n i a - w c z a s i e - -systemu z a r z ą d z a n i a , k t ó r e powodowałoby p o ż ą d a n e - z p u n k t u w i d z e n i a r e a l i z a c j i z a d a ń s y s te m u - j e g o z a c h o w a n ie s i ę , a tym samym i p o ż ą d a n e j e w o l u c j i s t a ń u s y s te m u . D l a t e g o w ł a ś n i e a n a l i z a p ro g n o s ty c z n a j e s t ś c i ś l e zw iązan a z a n a l i z ą d ia g n o s ty c z n ą ; w s k a z u j e t o r ó w n i e ż n a z w i ą z k i m e to d y c z n e p o m ięd zy n i m i . 2 . METODY ANALIZY PROGNOSTYCZNEJ M e t o d o l o g i a p r o g n o z o w a n ia j e s t d o p i e r o w f a z i e k s z t a ł t o w a n i a s i ę . J e s t d z i e d z i n ą p e ł n ą j e s z c z e n ied o m ó w ie ń i n i e p o r o z u m i e ń , w y n i k a j ą c y c h p r z e d e w s z y s t k im z z a s a d n i c z e j o d m i e n n o ś c i metod w ła ś c i w y c h ró żnym h o ry z o n to m czasowym p r o g n o z o w a n ia o r a z różnym s to p n io m j e g o s z c z e g ó ł o w o ś c i , w zw iązk u z tym i im właściwym z a - - 26 - k res o m a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . Z n a j d u j e t o o d s t r i e r e i e d l e n i e -zwła s z c z a w s t o p n i u s f o r m a l i z o w a n i a t y c h a n a l i z . P a t r z ą c n a metody a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j z t e g o p u n k t u w i d z e n i a , n a l e ż a ł o b y w y ró ż n i ć t r z y z a s a d n i c z e g ru p y m e to d , a m i a n o w i c i e : a ) metody h e u r y s t y c z n e , b ) m etody, s y m u l a c y j n e , c ) metody m a t e m a t y c z n e . M o ż liw o ść i c h s t o s o w a n i a z a l e ż y p r z e d e w s z y s t k im od r o d z a j u a n a l i z o w a n e g o s y s te m u , h o r y z o n t u czasowego a n a l i z y , p o s i a d a n e j w ie d zy o a n a l i zowanym s y s t e m i e - t z n . i n f o r m a c j i o nim - o r a z c e l u , ja k ie m u ma s ł u ż y ć p r z e d m io t o w a a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a . M o żliw o ść wyboru m etody j e s t wówczas o s t r o o g r a n i c z a n a , gdy p rz e d m io te m d ł u g o o k r e s o w e j a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j j e s t s y s te m s p o ł e c z n y , W ynika t o z t r u d n o ś c i z w ią z a n y c h z j e g o modelowaniem , d a l e k i c h j e s z c z e oó r o z w i a z a n i a . W yklucza t o s t o s o w a n i e m eto d mat e m a ty c z n y c h i b a r d z o o g r a n i c z a z a k r e s i m o ż l iw o ś ć s t o s o w a n i a metod s y m u l a c y j n y c h 1 ^ . S i e z n a c z y t o , aby n i e m i a ł y p r a k t y c z n e g o z a sto so w an ia w d ługookresow ej a n a l i z i e p r o g n o s ty c z n e j, tr z e b a je d n a k s to s o w a ć j e k r y t y c z n i e i z w i e l k ą o s t r o ż n o ś c i ą i n t e r p r e t o wać w y n i k i . S y t u a c j a t a k i e r u j e n a s z ą uwagę ku metodom h e u r y s t y c z nym, k t ó r e j a k n a r a z i e n a j l e p i e j r a d z ą s o b i e z e z ł o ż o n o ś c i ą s y s temów s p o ł e c z n y c h , Wś^ód metod h e u r y s t y c z n y c h dw ie można u z n a ć z a naukowo z a aw ansowane: a ) metodę d e l f i c k ą , b ) metodę a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j . N ie m i e j s c e t u n a s z e r s z y o p i s metody d e l f i c k i e j ' r o z w i n i ę t e j p r z e z 0. K e l n e r a z RATTD C o r p o r a t i o n (OSA). I s t n i e j e b o g a t a l i t e r a t u r a d o t y c z ą c a t a k metody p o d s t a w o w e j , j a k i p ó ź n i e j o p ra c o w a n y c h j e j m o d y f i k a c j i , k t ó r y c h o p r a c o w a n ie p r z e w a ż n i e w i ą z a ł o s i ę z r o s n ą c ą l i c z o ą z a s t o s o w a ń . M etoda t a p o l e g a n a w ielo etap ow y m p r o c e s i e p o s z u k i w a n i a z g o d n e j o p i n i i g ru p y e k s p e r t ó w , d o t y c z ą c y c h z d a rz e ń m ających n a s t ą p i ć w p r z y s z ł o ś c i . O p in ie t e z b ie r a n e są w t r y b i e a n k i e t o w a n i a , a p o s z c z e g ó l n i e k s p e r c i p o z o s t a j ą względem s i e b i e anonimowi p r z e z c a ł y c z a s b a d a n i a . 1 K t ó r e są n i e z a s t ą p i o n e w a n a l i z a c h k r ó t k o t e r m i n o w y c h i d l a t e g o są s z e r o k o s to s o w a n e w b i e ż ą c e j a n a l i z i e p l a n i s t y c z n e j i p r o c e s i e b i e ż ą c e g o p o d e jm o w a n ia d e c y z j i o p e r a t y w n o - r e g u l a c y j n y c h p r z e z p o d m io ty z a r z ą d z a j ą c e w t o k u r e a l i z a c j i z a d a ń s y s te m u . ^ Są one b a r d z o spraw ne i p r z y d a t n e do a n a l i z y problem ów b e z p o ś r e d n i o p o d d a j ą c y c h s i ę k w a n t y f i k a c j i , d o t y c z ą c y c h p ro c e s ó w c i ą g ł y c h . J a k o t a k i e są one b a r d z o p r z y d a t n e w p l a n o w a n i u . Do t e j g ru p y metod z a l i c z a m y p r z e d e w s z y s t k im g r y s y m u l a c y j n e t y p u " c z ł o wiek - k o m p u te r " o r a z metody s y m u l a c j i k o m p u t e r o w e j , w s z c z e g ó l n o ś c i metodę DYNAMO, o p raco w a n ą i s t a l e d o s k o n a l o n ą p r z e z g r u p ę S y s te m s D y n a m ic s , k i e r o w a n ą p r z e z J.W . P o r r e s t e r a z MIT (OSA), - 27 - Anonimowość e k s p e r t ó w i w ie l o e t a p o w o ś ć p r o c e d u r y s ą k o n i e c z ne do o s i ą g n i ę c i a z a d o w a l a j ą c e j z g o d n o ś c i n i e z a l e ż n y c h o p i n i i s t a n o w i ą n a j h a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n e c e c h y metody d e l f i c k i e j , N i e p r z e s t r z e g a n i e i c h p r o w a d z i do w u l g a r y z a c j i metody - p r z e s t a j e ona wówczas b y ć o b i e k t y w n a , a końcowa o p i n i a r e p r e z e n t u j e zw ykle s u b i e k ty w n y p o g l ą d j e j r e d a k t o r a . W iele o p i n i i i e k s p e r t y z o k r e ś l a s i ę j a k o o p ra c o w a n e m e to d ą d e l f i c k ą . J e d n a k t y l k o n i e w i e l e z n i c h o p ra c o w a n y c h j e s t w p e ł n i z g o d n ie z j e j podstawowymi z a s a d a m i. N a j c z ę ś c i e j n i e d o t r z y m u j e s i ę warunku a n o n im o w o ś c i, a p r o c e s o g r a n i c z a s i ę zw ykle do j e d n e g o , n a j w y ż e j dwóch e ta p ó w , n i e d a j ą c ż a d n e j p o d s t a w y do o b ie k t y w n e g o u o g ó l n i o n e g o w n io s k o w a n ia . Z d a r z a 3 ię n a w e t , że końcowa o p i n i a r e d a k t o r a e k s p e r t y z y b y ł a s p r z e c z n a ze zgodnym s t a n o w i s k i e m w i ę k s z o ś c i e k s p e r t ó w . M eto d a d e l f i c k a n a d a j e s i ę n a j l e p i e j do d a n i a o d p o w ie d z i n a p y ta n i e , czy j a k i e ś z jaw isk o ( r a c z e j z d a rz e n ie n iż p ro c e s ) w y stą p i , czy n i e w y s t ą p i w p r z y s z ł o ś c i , w danym p r z e d z i a l e ' c z y momen c i e c z a s u o r a z o k r e ś l e n i a p r a w d o p o d o b ie ń s tw a je g o w y s t ą p i e n i a . Można j ą s t o s o w a ć r ó w n i e ż do u s t a l e n i a z b i o r u z d a r z e ń , k t ó r y c h w y s t ą p i e n i e w o k re ś lo n y m c z a s i e uważa s i ę z a p o ż ą d a n e l u b n i e p o ż ą d a n e . W r e s z c i e z a j e j pomocą można u s t a l i ć k i e r u n e k i s i ł ę o d d z i a ł y w a n i a j a k i e g o ś z j a w i s k a czy z d a r z e n i a n a i n n e z j a w i s k o czy o b i e k t , a naw et c a ły system . T akie są n a j c z ę ś c i e j spotykane z a s t o s o w a n i a t e j m eto dy . N a t o m i a s t - j e s t ona z n a c z n i e m n ie j p r z y d a t n a , ja k o n i e t a k s a m o d z i e l n a , d l a p r o g n o z o w a n ia p ro c e s ó w z ł o ż o n y c h , n p . z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u w c z a s i e . Z n a c z n i e c z ę ś c i e j s t o s u j e s i ę j ą ja k o m e to dę p o m o c n ic z ą d l a ocen y wyników a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j p ro w a d z o n e j a l b o p r z e p r o w a d z a n e j i n n ą m e to d ą , n p . o k r e ś l e n i a p raw d o p o d o b i e ń s t w a z d a r z e ń b ę d ą c y c h ró ż n y m i w a r i a n t a m i skutków p r z e b i e g u o k r e ś l o n e g o p r o c e s u . W t e n w ł a ś n i e sp o s ó b z n a j d u j e o n a c z ę s t o z asto so w an ie w różnych fa z a c h a n a liz y p ro g n o s ty c z n e j, d o ty c z ą c e j p r z y s z ł e g o z a c h o w a n ia s i ę b a d a n e g o s y s t e m u . Z a l e t ą metody d e l f i c k i e j j e s t t o , że b a z u j e n a i n t u i c j i i r e f l e k s j i i n t e l e k t u a l n e j , n i e k r ę p u j ą c t w ó r c z e g o m y ś l e n i a . Ma p r z y tym w i e l e z a l e t p r a k t y c z n y c h . Z a s t o s o w a n i e j e j j e s t je d n a k ograniczone. D ru g ą z w yżej w y m ie n io n y c h j e s t m e to d a a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j, c z ę s t o zwana po p r o s t u " s c e n a r i u s z o w ą m etodą p r o g n o z o w a n i a " . J e s t t o j e d n o c z e ś n i e m e to d a n a j b a r d z i e j t r a d y c y j n a . Różne z nan e - 28 - z h i s t o r i i p rz e p o w ie d n ie , n i e r a z z a w iłe i en ig m aty czn e, a n i e r a z i - a b s u r d a l n e , b y ły c z ę s t o p rz e d s ta w ia n e w form ie s c e n a r iu s z y . 3 y ł y t o je d n a k b a r d z i e j wytwory i m a g i n a c j i n i ż w y n ik i r z e t e l n e g o b a d a n i a p r z y s z ł o ś c i , S i e c h o d z i o t o , czy p r z e p o w i e d n i e t e sp raw d z a ł y s i ę , dzy n i e . N ie po to zajm ujem y s i ę d z i ś p ro g n o z o w a n ie m , aby s i ę n a s z e p r o g n o z y s p r a w d z a ł y , a l e r a c z e j po t o , ab y sz u k a ć dróg u n i k n i ę c i a ukazanego p rz e z prognozy obrazu p r z y s z ł o ś c i ja k o c a ł o ś c i czy t e ż pew nych je g o c z ę ś c i , czy t e ż pew nych jeg o w a r i a n t ó w . ? r z e p o w i e d n i e - w p r z e c i w i e ń s t w i e do p r o g n o z - t r z e b a t r a k t o w a ć jako wyraz w i a r y w p r z e z n a c z e n i e , a k c e p t a c j ę f a t a l i z m u - po g ląd u f i l o z o f i c z n e g o , k tó r y j e s t n o śn ik ie m s t a g n a c j i i deka d e n c j i , Za n a jn o w s z ą w e r s j ę f a t a l i z m u n a l e ż y u z n a ć d e t e r m i n i z m , p o g l ą d , w edług k t ó r e g o k a ż d e z d a r z e n i e j e s t j e d n o z n a c z n i e i n i e u c h r o n n i e wyznaczone p r z e z o g ó ł w arunków, w j a k i c h n a s t ę p u j e . Z w o le n n ik ie m d e te r m i n iz m u b y ł w pewnym s e n s i e m . i n , A. E i n s t e i n , k t ó r y t w i e r d z i ł , że t y l k o d l a t e g o n i e p o t r a f i m y p r z e w id y w a ć te g o co n a s t ą p i , p on iew aż n i e znamy w s z y s t k i c h p raw n a t u r y . 3 v ł je d n a k w b ł ę d z i e . N a tu r a j e s t s t o c h a s t y c z n a i n i c n i e j e s t w n i e j z d e te r m i n o w a n e . U dowodnił t o l a u r e a t n a g r o d y N o b la I . P r i g o g i n e . Ohoć s c e n a r i u s z n a l e ż y u z n a ć z a n a j s t a r s z ą formę p r e z e n t a c j i pro g n o zy , to jednak d o p ie ro w s p ó łc z e ś n ie opracow anie ic h p o d p orz ądk ow ano wymogom naukowo u z a s a d n i o n e g o p o s t ę p o w a n i a a n a l i t y c z n e g o , p o d n o s z ą c j e do s t a t u s u m etody a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . S t a ł o s i ę to m o ż liw e d z i ę k i z a s t o s o w a n i u p o d e j ś c i a s y s te m o wego. S i e zn a c z y t o j e d n a k , aby p o g l ą d y w tym z a k r e s i e b y ł y u s t a l o n e i u z g o d n i o n e . Do d z i ś i s t n i e j e r ó ż n i c a zd ań n p . n a t e m a t t e | 0 , czym są s c e n a r i u s z e . J e d n i , j a k T . J . G ordon, u w a ż a j ą s c e n a r i u s z e z a " p r z y s z ł ą h i s t o r i ę " ( G o r d o n , . 1 9 7 2 ) . P o p r a w ia i c h , z r e s z t ą s ł u s z n i e , J . V i n i e c k i , z a u w a ż a j ą c , że n a l e ż y r a c z e j mó w ić o " p r z y s z ł y c h h i s t o r i a c h " ( W i n i e c k i , 1 9 7 9 ) . p o d k r e ś l a j ą c w t e n s p o s ó b , że c h o d z i o o p ra c o w a n ie w i e l o w a r i a n t o w e . I n n i mówią o " n a r r a c y j n y m o p i s i e w a r i a n t ó w r o z w o ju s y t u a c j i " (B y , 1 9 7 6 ) , czy t e ż o tym, co może l u b mogłoby s i ę z d a r z y ć . B a r d z i e j p r e c y z y jn y j e s t H. Khan, k t ó r y o k r e ś l a s c e n a r i u s z ja k o " o p i s h i p o t e t y c z n e g o ro z w o ju s y t u a c j i , s k o n s tru o w a n y w c e l u z w r ó c e n i a uwagi n a z w i ą z k i p rz y c z y n o w o -s k u tk o w e o r a z momenty, w k t ó r y c h p o ż ą d a n a j e s t i n t e r w e n c j a s y s te m u z a r z ą d z a n i a , t z n . p o d j ę c i e d e c y z j i s t e r u j ą c e j l u b r e g u l u j ą c e j f u n k c j o n o w a n i e p rz e d m io to w e g o s y s t e m u " , k o n c e n t r u j ą c uwagę: 1 ) n a tym , w j a k i s p o s ó b , k r o k po - U r o k u ; 70 - t a h i p o t e t y c z n a s y t u a c j a może z a i s t n i e ć i ro z w in ą ć s i ę , 2 ) j a k i e c z y n n i k i l u b z a c h o w a n i a s i ę o b i e k t ó w w p ły w a ją n a p r z e b i e g a n a l i z o w a n e g o p r o c e s u (K a h n , 1968 ) . W te n sposób p o w s ta ją s c e n a r i u s z e , k t ó r e s ą z b io ra m i w a ria n tó w h i p o t e t y c z n e g o ro z w o ju s y t u a c j i . P o d d a j e s i ę j e o c e n i e , np» m etodą d e l f i c k ą , m .i n . d l a u s t a l e n i a , k t ó r e w a ria n ty są n a j b a r d z i e j , a k t ó r e n a j m n i e j p ra w d o p o d o b n e . S c e n a r i u s z e m o b j ę t y j e s t n i e t y l k o sy s te m b ę d ą c y p rz e d m io t e m z a i n t e r e s o w a n i a , a l e i jego o t o c z e n i e , co n a j m n i e j w tym z a k r e s i e , w ja k im .m o ż e ono o d d z i a ły w a ć b e z p o ś r e d n i o l u b p o ś r e d n i o n a p r z e d m i o t y s y s t e m u 1 ^ . Ważność t a k i e g o p o d e j ś c i a s i l n i e a k c e n t o w a ł N.A. De Weerd z RAND C o o p e r a t i o n (De Weed, 1 9 7 3 ) . B ardzo i s t o t n e j e s t t a k ż e z w r a c a n i e uwagi n a wymóg s y s t e m a t y c z n o ś c i z a w a r t y w cy tow an ych w yżej sło w a c h H. K hana: "Krok po k r o k u " , w y r a ź n i e o d c i n a j ą c a n a l i z ę s c e n a r i u szow ą od f u t u r o l o g i c z n e j k o n c e p c j i " z a ł o ż o n e j p r z y s z ł o ś c i " o r a z j e j p l a n i s t y c z n e j r e p l i k i , z w anej " p r o g n o z ą n o rm a ty w n ą " . R a d z i e c k i u c z o n y A.A. K o k o s z k in (K o k o s z k i n , 1 9 7 5 , s . 5 5 -5 6 ) p o d k r e ś l a , że m e t o d a s c e n a r i u s z o w a w y r ó ż n i a s i ę tym , ż e : 1 ) . stw arza m o ż liw o ść .b a rd z ie j sy stem aty cz n ej p r e z e n t a c ji w a r i a n t ó w ro z w o ju s y t u a c j i ; 2 ) u ł a t w i a w ł ą c z e n i e do r o z w a ż a ń w zaje m n ie o d d z i a ł u j ą c y c h n a s i e b i e cz y n n ik ó w o różnym c h a r a k t e r z e ; 3 ) p o z w a la w łą c z y ć do s c e n a r i u s z a i n f o r m a c j e p r o g n o s t y c z n e u z y s k a n e i n n ą d r o g ą , t z n . z a pomocą i n n y c h metod a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j, oraz scen ariu szo w ej 4) p rz e z n ie ja k o o b iek t o c e n i ć j a k o ś ć wyników u z y s k a n y c h m eto dą a n a l i z y z a pomocą i n n y c h m e t o d , n p . m etod ą d e l f i c k ą ; sw o je w ł a ś c i w o ś c i n a t u r y p s y c h o l o g i c z n e j "o żyw ia" b a d a ń i w t e n s p o s ó b .dodatkowo u j a w n i a r o z m a i t e a s p e k t y p roblem ów , n i e d o s t r z e g a l n e p r z y p r o w a d z e n iu a n a l i z y i n nymi m eto dam i. W sum ie " s c e n a r i u s z d a j e m o ż liw o ś ć u r z e c z y w i s t n i e n i a kom p le k s o w e g o p o d e j ś c i a systemowego do p ro g n o z o w a n ia " ( K o k o s z k i n , 1 9 7 5 , s . 56 ) . ^ W n a t u r z e n i e ma systemów z a m k n i ę ty c h - w s z y s t k i e są o t w a r t e . N ie z n a c z y t o j e d n a k , aby w c e l a c h a n a l i t y c z n y c h n a pewnych e t a p a c h b a d a n i a n i e s t o s o w a ć k o n c e p c j i " s y s te m u w z g lę d n i e o d o s o b n i o n e g o " , z a p ro p o n o w a n e j p r z e z H. G r e n i e w s k i e g o . Wyma g a t o je d n a k - po z b a d a n i u s y s te m u j a k o w z g l ę d n i e o d o s o b n io n e g o - ponownego je g o b a d a n i a w k o n t e k ś c i e r e l a c j i z o t o c z e n i e m . - w - Z d r u g i e ; s t r o n y n a l e ż y b e z z a s t r z e ż e ń z g o d z i ć s i ę z J . Win i e c k i m , że " s c e n a r i u s z e , j e ś l i s k o n s t r u o w a n e z g o d n i e z wymogami s y g n a l iz o w a n y m i w y ż e j , o d z n a c z a j ą s i ę r e l a t y w n i e n a j w y ż s z ą i y g o r y s t y c z n o ś c i ą wywodu. K o n ie c z n o ś ć k o n s t r u k c j i p r z y c z y n o w o - s k u t k o wego ł a ń c u c h a z t -—’ eń n i e Dozwala n a l u k i w ro z u m o w a n iu ; w r a z i e w y s t ą p i e n i a Ł t a j ą s i ę one ł a t w o w id o c z n e " ( W i n i e c k i , 1 9 7 9 ) . Metoda a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j zmusza s t o s u j ą c e g o j ą a n a l i t y k a do w y r a ż e n i a e x p l i c i t e zajm owanego s t a n o w i s k a i po glądów n a t e m a t p r z y c z y n i skutków p r o c e s ó w l u b z d a r z e ń ( M y r d a l , 1 9 5 3 ) . J e s t t o b a r d z o w aż n e , p o n ie w aż b e z w z g lę d n y o b ie k t y w i z m może być t y l k o p o s t u l a t e m , a w p r a k t y c e j e s t p r z e w a ż n i e p o j ę c i e m w z g lę d nym. 1 p l a n i s t y c z n e g o p u n k tu w i d z e n i a s z c z e g ó l n ą • z a l e t ą a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j j e s t , n i e j a k o a u t o m a t y c z n e , w yek spo no w an ie momen tó w , w k t ó r y c h p r z e z p o d j ę c i e o d p o w i e d n i e j d e c y z j i można p r o c e s a l b o sy s te m s k i e r o w a ć n a in n ą t r a j e k t o r i ę - ł a ń c u c h z d a r z e ń j e d n ą z w i e l u m o ż liw y c h . W a r i a n t y m o ż liw y c h t r a j e k t o r i i są wa r i a n t a m i m o ż liw e j do p o d j ę c i a d e c y z j i , r z e c z j a s n a wymaga t o r o z p o z i L a n ia a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , "d o k ą d " t a t r a j e k t o r i a w ie d z i e . W aria n to w o ść j e s t i s t o t n ą c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą a n a l i z y scen ariu szo w ej. T rud no w ym ienić w s z y s t k i e z a l e t y a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j j a ko metody p r o g n o z o w a n ia . J e s z c z e t r u d n i e j j e s t mówić o j e j wa d a c h . W ła ś c iw ie ma ona t y l k o j e d n ą wadę - j e s t n i ą n i e p o w t a r z a l n o ś ć s c e n a r i u s z y ; k a ż d y j e s t o ry g i n a ln y m o p ra c o w a n ie m , k t ó r e g o j a k o ś ć z a l e ż y od k o m p e t e n c j i i u z d o l n i e ń a u t o r ó w (G o rd o n , 19 7 2 , s . 136; 2 n c e l , 1975, s . 3 S - 8 9 ) . Ciekaw e j e s t s t a n o w i s k o , j a k i e w s p r a w i e a n a l i z y s c e n a r i u szow ej z a j m u j ą a u t o r z y tz w . I I R a p o r tu K lubu R zy m sk ie g o ; ft. Mes a r o v i c i E. P e s t e i , k t ó r z y - j a k wiadomo - p o s ł u g i w a l i s i ę m . i n . i t ą m e to d ą w c z a s i e je g o o p r a c o w a n i a . P i s z ą o n i , że,: “P r z y s z ł ą e w o lu c ję s y s te m u a n a l i z u j e s i ę n a p o d s t a w i e s c e n a r i u s z y . W z a s a d z i e w a n a l i z i e t a k i e j n i e p ró b u jem y p rz e w id y w a ć p r z y s z ł o ś c i . 3 y łb y t o w y s i ł e k w ą t p l i w e j w a r t o ś c i , gdyż n a s z e z a i n t e r e s o w a n i a od n o sz ą s i ę do o d l e g ł y c h h o r y z o n t ó w c z a s o w y c h . Chcemy t y l k o o c e n i ć m o żliw y p r z y s z ł y r o z w ó j w y d a rz e ń . P ra w d o p o d o b ie ń s tw o p r z y s z ł e g o r o z w o ju z a l e ż y od p r a w d o p o d o b ie ń s tw a w y d a rz e ń s t a n o w i ą c y c h s c e n a r i u s z r o z g r y w a j ą c y s i ę w r z e c z y w i s t o ś c i . Metoda a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j j e s t n i e w ą t p l i w i e b a r d z i e j a n a l i t y c z n a od metod - 31 p rzew id y w an ia. ( . . . ) Może s i ę ona je d n a k ż e wydać « z b y t d o s t ę p n a * , p ro w a d z ą c a do n i e d o ś ć d o k ła d n y c h w n iosk ów . A le t a k n i e j e s t , Na p r z y k ł a d . , j e ż e l i z a c h o w a n ie s i ę sy s tem u w y k a z u je pewne c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a c a łe g o z b io r u s c e n a r iu s z y , to znaczy j e ż e l i c e c h y t e p o j a w i a j ą s i ę p r z y k a ż d e j z m oż liw y ch do wyboru sekwen c j i w ydairzeń, t o p r a w d o p o d o b ie ń s tw o , że sy s te m b ę d z i e wykazywał t a k i e cechy w p r z y s z ł o ś c i , j e s t z n a c z n e . W rz e c z y sam ej, j e ż e l i z b ió r altern aty w n y ch sc e n a riu sz y j e s t w y sta rc z a ją c o duży, a sys tem n i e z m i e n n i e p r z e j a w i a pewne w ł a ś c i w o ś c i we w s z y s t k i c h s c e n a r i u s z a c h , t o możena u w a ż a ć , że t e c e c h y w y s t ą p i ą n i e u c h r o n n i e w p r z y s z ł o ś c i " ( M e s a r o v i c , 1 9 7 7 , s . 6 5 ) . M e s a r o v i c i. P e s t e l p o s ł u g u j ą s i ę w s w o j e j a n a l i z i e z b io r e m s c e n a r i u s z y , z k t ó r y c h T . J . Gordon ( G o rd o n , 19 7 2 , s . 1 8 6 ) n a z w a łb y podstawowym, a p o z o s t a ł e je g o od m ian am i k a n o n i c z n y m i . Każda o d m ia n a o p i e r a s i ę n a j a k i m ś z a ł o ż e n i u , k t ó r e - j a k p i s z e T . J . Gord'on - s ą o d p o w ie d z ią n a p y t a n i e : "Co z d a r z y ł o b y s i ę z moim system em , gdyby r o z w i j a ł s i ę t a k , ja k t e g o o c z e k u j ę , z w y j ą t k i e m . . . ? " De f a c t o , są t o w ł a ś n i e s c e n a r i u sz e w a r i a n t o w e . S c e n a r i u s z o w a metoda- a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j j e s t , j a k w ynika a . i n . z p o w y ższe g o , jednym z p r z y k ł a d ó w k o n se k w e n tn e g o s t o s o w a n i a p o d e j ś c i a sy stem o w e g o . Wiadomo d o b r z e , że z n a j d u j e s i ę ono w s p ó ł c z e ś n i e w o k r e s i e d y n a m ic z n e g o r o z w o j u - t e o r e t y c z n e g o , m e to d y c z nego i a p l i k a c y j n e g o - i d a l e k o j e s t j e s z c z e do r o z w i ą z a n i a w s z y s t k i c h p rob lem ów z w ią z a n y c h z j e g o s t o s o w a n ie m . N a j i s t o t n i e j s z e z p r a k t y c z n e g o p u n k tu w i d z e n i a s ą t r u d n o ś c i o p e r a c j o n a l i z a c j i te g o p o d e j ś c i a . W y zn ac zają j e z r e s z t ą w f o r m i e z a s t r z e ż e ń p r z e d e w s z y s t kim c i , k t ó r z y w swoim c z a s i e o c z e k i w a l i , ż e k om pu tery w y rę c z ą c z ł o w i e k a w m y ś l e n i u , a z w ł a s z c z a w p od ejm o w an iu d e c y z j i i zdejm ą z n i c h o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a t e d e c y z j e . P o d e j ś c i e systemowe n i e ma n i c w s p ó ln e g o z m arzeniem o " s t o l i c z k u n a k r y j s i ę " , p r z e w a ż n i e w p r a k t y c e j e s t ono b a r d z o żmudnym p r o c e s e m , k t ó r e g o p o d j ę c i e wyma g a g ru n t o w n e g o p r z e s t a w i e n i a m e n t a l n o ś c i n a nowe t o r y m y ś l e n i a . Tymczasem c z ę s t o o r a z w i e l e osób używ a o k r e ś l e n i a " s c e n a r i u s z " w zło ż o n y m k o n t e k ś c i e . Można p o w i e d z i e ć , że s c e n a r i u s z e s t a ł y s i ę modne; w sz y sc y d o m a g a ją s i ę s c e n a r i u s z y , a l e o ty m , jaik mało z n a n a j e s t m eto d a a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j , ś w iad czy p a r a d o k s , że z a j e j sto s o w a n ie m o p o w ia d a s i ę w i e l e o s ó b zd ec y d o w an ie o d r z u c a j ą c y c h p o d e j ś c i e s y s te m o w e . Tymczasem c h o d z i t u n i e t y l e o d o s t a t e c z n ą z n a jo m o ś ć p o d e j ś c i a systemowego ( j e s t t o w arunek k o n iecz n y ), 32 - i l e p r z e d e w s z y s t k im o o k r e ś l o n ą i s p e c y f i c z n ą p r e d y s p o z y c ję m e n t a l n ą - s p o s ó b m y ś l e n i a - z a s a d n i c z o r ó ż n ą od c h a r a k t e r y s t y c z n e j d l a t r a d y c j o n a l n y c h metod a n a l i z y , do k t ó r y c h s t o s o w a n ia w s z y s t k i c h n a s do t e j p o r y s z k o l o n o i p r z y z w y c z a j a n o . S , B e e r p o w i e d z i a ł , że *do t e j p o r y u c z y l i ś m y s i ę panow ać nad r z e c z a m i , a t e r a z musimy n a u c z y ć s i ę panować n a d k o m p l e k s o w o ś c i ą " , z w r a c a j ą c j e d n o c z e ś n i e uw agę, że w s p ó ł c z e s n o ś ć c h a r a k t e r y z u j e s i ę szy b k im w z ro stem k o m p le k so w o śc i - " k o m p i e k s y f i k a c j ą " ( B e e r , 1 9 7 5 ) , k t ó r ą można opanować j e d y n i e z a pomocą w ł a ś c i w e j o r g a n i z a c j i . S c e n a r i u s z o w a m e to d a a n a l i z y j e s t k w i n t e s e n c j ą p o d e j ś c i a s y s te m o wego - h e u r y s t y c z n ą m etodą a n a l i z y z a c h o w a n ia s i ę w i e l k i c h s y s t e mów z ł o ż o n y c h w w a ru n k a c h s t o c h a s t y c z n i e z m ien n eg o o t o c z e n i a . J a ko t a k a s ł u ż y n i e t y l k o celom p r o g n o s t y c z n y m , a l e i d i a g n o s t y c z nym. Z r e s z t ą j e j z a s t o s o w a n i e do c e l ó w p r o g n o s t y c z n y c h i m p l i k u j e w y k o r z y s t a n i e j e j t a k ż e do c eló w d i a g n o s t y c z n y c h - d i a g n o z y p r z e s z ł e g o z a c h o w a n ia s i ę i a k t u a l n e g o s t a n u b a d a n e g o s y s te m u , k o n i e c z n e j do p o d j ę c i a a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . W tym s e n s i e o b s e r w a c je M e s a r o T ić a i P e s t e l a t r z e b a r o z u m i e ć s z e r z e j , w tym s e n s i e , że " j e ż e l i z a c h o w a n ie s i ę sy ste m u w y k a z u je pewne c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a c a ł e g o z b i o r u s c e n a r i u s z y " , a tym b a r d z i e j "t ak i e , j a k i e w y k a z y w a ł w p r z e s z ł o ś c i" , t o " p r a w d o p o d o b i e ń s tw o , że s y s t e m b ę d z i e w ykazywał t a k i e cechy w p r z y s z ł o ś c i , j e s t zn a c z n e ". 3 . KETODA SCENARIUSZOWA Punktem w y j a ś c i a a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j j e s t z b i ó r c e l ó w , do j a k i c h z m i e r z a p rz e d m io to w y s y s te m s p o ł e c z n y 1 ®, k t ó r y - j a k wiadomo - n i e z a l e ż y od poziom u ro z w o ju s y s te m u i może b y ć o p i s a ny j e d y n i e w k a t e g o r i a c h d i a l e k t y c z n y c h . Z a l e ż y on od f o r m a c j i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j c h a r a k t e r y z u j ą c e j p r z e d m io t o w y sy s te m w 17 badanym o k r e s i e . Ten z b i ó r c e l ó w można w p r z e n o ś n i uw ażać z a " f u n k c j ę c e l u " sy stem u - n i e można j e j j e d n a k s f o r m a l i z o w a ć . Pomijamy t u d y s k u s j e n a t e m a t , c z y z b i ó r t e n j e s t p r a w i d łowo o k r e ś l o n y - p rz y jm u je m y , że t a k j e s t . X7 J a k j u ż b y ł a o tym mowa w y ż e j , a n a l i z a może wykazać n i e m o ż liw o ść u t r z y m a n i a t a k i e g o s t a n u r z e c z y p r z e z c a ł y b adan y okres. - 33 - J e s t t o m o ż liw e j e d y n i e d l a s k o ń c z o n e g o i s t o su n k o w o k r ó t k i e g o a l e p e r s p e k t y w i c z n e g o - o k r e s u , w k tó r y m s y s t e m , r e a l i z u j ą c swą " f u n k c j ę c e l u " , t z n . s t a l e g t a r a j ą c s i ę o s i ą g n ą ć j e j ek strem um , r e a l iz u j e konkretny, dań. Jego o k r e ś le n ie k t ó r ą musi p o p r z e d z a ć można s f o r m a l i z o w a ć i j a k o ś c io w o i i l o ś c i o w o o k r e ś l o n y z b i ó r z a j e s t jednym z zada ń a n a l i z y p l a n i s t y c z n e j , a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a . T a k i z b i ó r z ad ań wówczas w e k t o r icfc b ę d z i e ważną n a dany sk o ń czo n y o k r e s f u n k c j ą c e l u s y s te m u - de f a c t o " f u n k c j ą z a d a ń " — k t ó r ą d l a o d r ó ż n i e n i a nazywe s i ę " o k re so w ą f u n k c j ą c e l u s y s t e m u " . S t r u k t u r ę t e g o z b i o r u za dań o k r e ś l a o b r a n a d l a dan eg o o k r e s u p o l i t y k a s p o ł e c z n a - p o l i t y k a r e a l i z a c j i c e l u s y s te m u s p o ł e c z n e g o ( s p o ł e c z e ń s t w a ) - o r a z m o ż l i w o ś c i sy s te m u . W p r a k t y c e a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j z a k ł a d a s i ę zw ykle n i e 1R zm ien n o ść p o l i t y k i s p o ł e c z n e j . Z a ło ż e n ie to w yraża s ię s t a ł o ś 1 ° . P rz y t a k i m u j ę c i u a n a l i z a c i ą p a ra m e tr ó w n a w y j ś c i u s y s te m u s c e n a r i u s z o w a może wykazać n i e w ł a ś c i w o ś ć t e j p o l i t y k i i k o n i e c z n o ś ć j e j zm iany z a r a z l u b w o k r e ś lo n y m c z a s i e ; z r e g u ł y i m p l i k u j e t o r ó w n o l e g ł e zm iany w p o l i t y k a c h s z c z e g ó ł o w y c h . K o n ie c z n o ś ć zm iany p o l i t y k i zmusza do o k r e ś l e n i a w j e j m i e j s c e n o w e j , k t ó r ą t r z e b a s t o s o w a ć od p ew n eg o, o k r e ś l o n e g o s c e n a r i u s z e m , momentu. Nowe. p o l i t y k i s z c z e g ó ł o w e muszą by ć r z e c z j a s n a n i e s p r z e c z n e z p o l i t y k ą s p o ł e c z n ą , k t ó r e j są pochodnymi. S ie m o ż n o ść z a p r o p o n o w a n ia n i e s p r z e c z n e j z n i a p o l i t y k i s z c z e g ó ł o 20 weo w s k a z u je n a k o n i e c z n o s ; zm ian w p o l i t y c e s p o ł e c z n e j w spo sób u m o ż l i w i a j ą c y w y g e n e ro w an ie p r o p o z y c j i n c w y c h , n i e s p r z e c z nych z n ią p o l i t y k szczegółow ych, n ie m n ie j p o l i t y k a sp ołeczna 21 s u s i p o z o s t a ć n a d a l zgodna z c e l a m i sy s te m n . . ■J Q P o l i t y k ę s p o ł e c z n ą w s o c j a l i z m i e uw aża s i ę za p o l i t y k ę w i o d ą c ą , k t ó r e j p o d p o rząd k o w an e j e s t o k r e ś l e n i e w s z y s t k i c h p o l i ty k tz w . s z c z e g ó ł o w y c h : g o s p o d a r c z e j , p r z e s t r z e n n e j , t r a n s p o r t o wej i t p . P r z y n i e z m i e n n e j p o l i t y c e s p o ł e c z n e j p o l i t y k i s z c z e g ó ł o we mogą z m i e n i a ć s i ę w c z a s i e s t o s o w n i e do w arunków, j a k i e mogą z a i s t n i e ć w t o k u i c h r e a l i z a c j i , muszą je d n a k p o z o s t a ć p o d p o r z ą d kowane p o l i t y c e s p o ł e c z n e j , t z n . muszą by ć z o r i e n t o w a n e n a j e j re a liz a c ję . ia • P a r a m e t r y t e n i e są w i e l k o ś c i a m i s t a ł y m i ; c h o d z i t u o s t a ł o ś ć f u n k c j i, k tó r e je o k r e ś l a j ą . 2c Typowym p r z y k ł a d e m t a k i e j s y t u a c j i j e s t k r y z y s g o s p o d a r c z y , t z n . s y t u a c j a , w k t ó r e j p o d s y s te m g o s p o d a r c z y n i e może s p r o s t a ć p o t r z e b o m e n e r g e t y c z n o - m a t e r i a l n y m s y s te m u s p o ł e c z n e g o . 31 Kowa t u o s o c j a l i s t y c z n y c h s y s te m a c h s p o ł e c z n y c h , w k t ó r y c h z a d a n i a g o s p o d a r c z e s ą p o d p o rz ą d k o w a n e zad an io m społecznym - w y ł ą c z n i e s p o ł e c z n e j t r e ś c i c e ló w s y s te m u . - 34 - Nowa p o l i t y k a musi być w y b ra n a s p o ś r ó d m o ż liw y c h do z a s t o s o w a n ia i r e a l i z a c j i . Jednym z z a d a ń p r o g n o s t y c z n e j a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j j e s t w y gen ero w anie m o ż liw y c h w a r i a n t ó w now ej p o l i t y k i o ra z z b ad an ie k o n sek w en cji ic h r e a l i z a c j i . I m p lik u je to r z e c z j a s n a w y g en e ro w an ie w i e l u r ó ż n y c h w a r ia n t ó w s c e n a r i u s z a d l a o k r e su pc z m i a n ie p o l i t y k i . W a r i a n t y n i e m o ż l i w e o d r z u c a j ą sam i a u t o r z y s c e n a r i u s z a . Wybór, je d n e g o s p o ś r ó d m o ż l iw y c h , w a r i a n t u z a l e ż y od organów d e c y d u j ą c y c h o p o l i t y c e p a ń s t w a n a p o d s t a w i e a n a l i z y p l a n i s t y c z n e j r e a l n o ś c i ro z w a ż a n y c h w a r i a n t ó w , p r z e d e w s z y s tk im z p u n k t u w i d z e n i a b i l a n s u środków i n a k ła d ó w . Z ag ad n ien ie s t a b i l n o s c i p o l i t y k i do ty czy p ro g n o s ty c z n e j f u n k c j i a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j , d l a k t ó r e j punktem w y j ś c i a j e s t d y n a m i c z n a d i a g n o z a b a d a n e g o s y s te m u , o p a r t a n a d i a g n o s t y c z n e j a n a l i z i e s c e n a r i u s z o w e j f u n k c j o n o w a n i a s y s te m u - a w ięc i jeg o z a c h o w a n ia s i ę * v minionym o k r e s i e . A n a l i z a t a ma k lu c z o w e z n a c z e n i e , zad aniem j e j bowiem j e s t p r z e d e w s z y s tk im u s t a l e n i e r e g u ł i z a s a d c h a r a k t e r y z u j ą c y c h z a c h o w a n ie s i ę o r a z z m ian y w z a ch o w a n iu s i e sy stem u pod wpływem zm ian z a c h o d z ą c y c h w je g o s t r u k t u r z e i o r g a n i z a c j i , zm ian z a c h o d z ą c y c h w o t o c z e n i u s y s t e - , mu o r a z zmian powodowanych d e c y z j a m i s y s te m u z a r z a d z a n i a o r a z 22 zg o d n o ści ty c h d e c y z ji z re a liz o w a n ą p o l i t y k ą i z j e j funkcją c e l u s y s te m u . V n a w i a z a n i u dc t e g o o s t a t n i e g o n a l e ż y z w r ó c i ć uw agę, że ró w n ie i s t o t n a j e s t a n a l i z a z a c h o w a n ia s i ę samego b a danego sy ste m u r e a l n e g o , j a k i je g o m e t a s y s t e m u z a r z a d z a n i a ( i i n f o r m a c j i ) - i c h s t r u k t u r y , j e j o r g a n i z a c j i i i c h z a c h o w a n ia si£• R ó ż n i c ą m iędzy a n a l i z ą s c e n a r i u s z o w ą d i a g n o s t y c z n ą i p r o g n o s t y c z n ą j e s t t o , że w p i e r w s z e j n ie w ia d o m e , k t ó r y c h u s t a l e n i e j e s t z a d a n ie m t e j d r u g i e j , są z n a n e , z n a n e j e s t z a c h o w a n ie s i ę b a d a n e g o s y s te m u , s p o s ó b f u n k c j o n o w a n i a i t d . , a z a d a n ie m j e s t u s t a l e n i e r e g u ł i z a s a d o k r e ś l a j ą c y c h t a k i e , a n i e i n n e zachow a n i e s i ę s y s te m u i s p o s ó b je g o r e a g o w a n i a n a b o d ź c e w e w n ę trz n e w tym d z i a ł a n i e m e t a s y s t e m u z a r z ą d z a n i a - i z e w n ę t r z n e , w k o n t e k ś c i e o k r e ś l o n y c h p o l i t y k , zadań i f u n k c j i c e l u . W a n a l i z i e p ro g n o s ty c z n e j dana j e s t f u n k c j a 'c e l u sy stem u , re g u ły i zasady 22 . . A n a l i z a może w ykazać w e r b a l n o s c g ł o s z o n e j p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a p o l i t y k i , . " a l e ż y wówczas o k r e ś l i ć , j a k ą r z e c z y w i ś c i e p o l i t y k ę sy s tem z a r z ą d z a n i a r e a l i z o w a ł . - 35 - r z ą d z ą c e je g o zacho w aniem s i ę o r a z s t a n w y jścio w y - s t r u k t u r a i o r g a n i z a c j a - w tym t a k ż e b i e g n ą c e w s y s t e m i e p r o c e s y , t r a j e k t o ria s y s t e m u , k t ó r ą b ę d z i e on — w w a r u n k a c h c e t e r i s p a r i b u s - k o n t y n u o w a ł . I s t o t a m e to d y a n a l i z y n i e z m i e n i a s i ę .-jednak, t y l k o "w iadom e" z a m i e n i a j ą s i ę w " n i e w i a d o m e 11 i o d w r o t n i e - z a w y j ą t k ie m f u n k c j i c e l u s y s t e m u , k t ó r a p o w in n a b y ć n i e z m i e n n a . Ze w zględu n a c h a r a k t e r i n f o r m a c j i w y jś c i o w y c h , p o t r z e b n y c h do p r o w a d z e n i a p r o g n o s t y c z n e j a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j , t r u d n o j e s t w y o b r a z i ć s o b i e z a s t o s o w a n i e i n n e j n i ż s c e n a r i u s z o w a metody a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j - ż a d n a i n n a ze z n a n y c h metod n i e d o s t a r czy p o trz e b n e g o z b io r u i n f o r m a c j i . D la te g o w p ra k ty c e progno s t y c z n e j a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j można u w a ż a ć , i ż a n a l i z a d i a g n o s ty c z n a stanow i j e j c z ę ś ć i n t e g r a l n ą , n ie ja k o j e j p ie rw s z y e ta p . Kanwą, n a k t ó r e j b u d u j e s i ę s c e n a r i u s z m in io n e g o o k r e s u , j e s t a n a liz a h is to ry c z n a , d la k tó r e j bazą j e s t z b ió r in fo rm ac ji d o t y c z ą c y c h f u n k c j o n o w a n i a i sta n ó w s y s te m u w u k ł a d z i e c h r o n o l o g ic z n y m - t o , co p o t o c z n i e nazywamy o p is e m h i s t o r y c z n y m . C h ara k te r a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j s t a w i a j e d n a k temu o p i s o w i s z c z e g ó l ne w ym agania, w y n i k a j ą c e z e sp o so b u j e j p r o w a d z e n i a . P o l e g a to n a b a d a n iu zachodzących w sy s te m ie i n t e r a k c j i o ra z je g o i n t e r a k c j i z o t o c z e n i e m . Z ano tow an e w o p i s i e h i s t o r y c z n y m f a k t y - zd a r z e n i a są r e z u l t a t a m i t y c h i n t e r a k c j i . R zecz w w y k r y c iu i u s t a l e n i u i c h c h a r a k t e r u o r a z c z y n n ik ó w , k t ó r e j j e spow odow ały. I l e w s y s t e m i e r e l a c j i , t y l e m oż liw y ch i n t e r a k c j i . Każdy i c h komp l e k s musi b y ć p rz e d m io t e m b a d a n i a , p r z e d e w s z y s t k im w s k a l i m i k r o . J e d n a k i t u mamy j u ż do c z y n i e n i a z r e l a c j a m i m iędzy o b i e k t a m i s y s te m u , k t ó r e s ą sy s te m a m i i mogą b y ć u w ażan e z a s y s tem y . Choć l i c z b ę r e l a c j i można d l a c e ló w bad aw czy ch o g r a n i c z y ć z g o d n i e z k o n c e p c j ą s y s te m u w z g l ę d n i e o d o s o b n i o n e g o , to je d n a k n a l e ż y z w ra c a ć uwagę ze względów p r a k t y c z n o - a n a l i t y c z n y c h , aby n ie u w ik łać się w a n a li z ę n ie p o t r z e b n i e w ie lk i e j l i c z b y r e l a c j i . 3 y ł o b y t o j e d n o z n a c z n e z w p a d n ię c ie m w " p u ł a p k ę " , z k t ó r e j n i e b y ł o b y p r a k t y c z n i e m ożliw ego w y j ś c i a . D l a t e g o n a l e ż y sz u k a ć t a k i e j d e k o m p o z y c ji b a d a n e g o s y s te m u n a p o d s y s te m y , aby możliw e b y ł o "p an o w an ie* n ad badanymi r e l a c j a m i , co j e s t je d n o z n a c z n e z o g r a n i c z e n i e m l i c z b y b a d a n y c h i n t e r a k c j i , a tym samym i o g r a n i c z e n i e m s t o p n i a d e k o m p o z y c ji s y s t e m u . J e d n o c z e ś n i e d ek om po zycja t a musi. b yć t a k a , aby i s t o t n e d l a z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u i n t e r a k c je z o s ta ły zbadane. 36 N iem o żliw e j e s t t u o k r e ś l e n i e a p r i o r i jak ich k o lw iek re g u ł p o s t ę p o w a n i a . D e c y d u je t u d o ś w i a d c z e n i e p o p a r t e w n i k l i w ą a n a l i z ą u z y s k i w a n y c h wyników - o c e n i a n y c h z p u n k tu w i d z e n i a i c h z d o l n o ś c i , do d o s t a r c z a n i a i n f o r m a c j i n ie o d z o w n y c h do p r a w id ł o w e g o w n io sk o w a n ia , P ra k ty k a a n a l i z y s c e n a r iu s z o w e j w sk azu je, i ż z je d n e j s t r o ny możliw e j e s t d a l e k o i d ą c e o g r a n i c z e n i e d e k o m p o z y c j i , a z d r u g i e j s t r o n y n i e u n i k n i o n e są d o d a tk o w e b a d a n i a n i e k t ó r y c h p r o b l e mów p r z y d o d a t k o w e j , n i e r a z z n a c z n i e d a l e j i d ą c e j , d e k o m p o z y c ji f ra g m e n tó w b a d a n y c h po d system ów , p ro d u k t ó w d e k o m p o z y c ji p o d s t a w owej. P r a k t y k a u c z y r ó w n i e ż , że c e lo w e i a n a l i t y c z n i e s k u t e c z n e j e s t ró w n o leg łe s to so w a n ie ró ż n y c h k r y t e r ió w d e k o m p o zy c ji, p o n ie waż o g r a n i c z o n y s t o p i e ń d e k o m p o z y c ji n i e u j a w n i a ' w s z y s t k i c h i s t o t n y c h i n t e r a k c j i . U ja w n ia j e d r u g a , i n n a , o p a r t a n a innym k r y t e r i u m , r ó w n i e ż o g r a n i c z o n a d e k o m p o z y c ja . V p r a k t y c e j a k d o t ą d n i e stosow an o w i ę c e j n i ż dwa pod staw ow e k r y t e r i a d e k o m p o z y c ji, j e s t t o j e d n a k m o ż liw e i n i e p o w o d u je s k o m p li k o w a n i a a n a l i z y , z w i ę k s z a j e d y n i e n a k ł a d p r a c y . >’ t e n sp osó b u n i k a s i ę m n ożen ia l i c z b y - j e d n o c z e ś n i e - kompleksowo - b a d a n y c h i n t e r a k c j i , a wzbo g a c a s i ę z a s ó b u z y s k i w a n e j i n f o r m a c j i , m . i n . o i n f o r m a c j ę w y n i k a j ą c ą Z " p a t r z e n i a " n a sy s te m z i n n e g o p u n k tu w i d z e n i a ( i n n e g o k r y t e r i u m d e k o m p o z y c j i ) . N ota b e n e , j e s t t o n i e t y l k o w zbogace n ie in f o r m a c ji, a le tak że um o żliw ien ie j e j "krzyżow ej" w e ry fik a c j i i k o o r d y n a c j i obu j e j z b i o r ó w ( z j e d n e j i d r u g i e j dekompozy c ji). P r z y w yborze k r y t e r i u m d e k o m p o z y c ji i s t o t n e j e s t w z i ę c i e pod u w a g ę , jak ie m u c e l o w i ma s ł u ż y ć p r z e d m i o t o w a a n a l i z a s c e n a r i u s z o w a . N ie m n i e j wybór t y c h k r y t e r i ó w n i e j e s t łatwym z a d a n ie m . W skazuje n a t o d o ś w i a d c z e n i e z e b r a n e p r z y p i e r w s z y c h p r ó b a c h s t o s o w a n ia m etody a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j , g d z i e s p o t k a n o s i ę z ko n i e c z n o ś c i ą z a s t o s o w a n i a a e t o d p ró b i b ł ę d ó w , t z n . w s tę p n e g o p r z e b a d a n i a ró ż n y c h d e k o m p o z y c ji i w y b r a n i a n a j w ł a ś c i w s z e j d l a dan ego b a d a n i a w d a n y c h w a ru n k a c h . K luczow e i p o w s z e c h n i e s to s o w a n e w p r a k t y c e z a r z ą d z a n i a systemem s p o łe czn y m s ą dwa k r y t e r i a : r e g i o n a l n e i d z i a ł o w o - g a ł ę z io w e . O d p o w ia d a ją one s t r u k t u r z e i o r g a n i z a c j i m e ta s y stem u z a r z ą d z a n i a , d z i e l ą c e g o s i ę p o z a c e n tr u m n a dwa p o d s y s te m y : adm i n i s t r a c j i tereno w ej (k ry te riu m r e g io n a ln e - je d n o s tk i a d m in is tr a c j i te re n o w e j) oraz a d m i n is tr a c j i g o sp o d a rc z e j (k ry te riu m d z ia ło - 37 - w o - e a łę z i o w e ) . Ł r r t e r i a t e je d n a k , D row adzące od r a z u do dekonnDO, 23 z y c j i sy s te m u na z b y t w i e l e p od sy ste m o w " , n i e są b e z p o ś r e d n i o p rz y d a tn e na p o trz e b y a n a li z y s c e n a riu s z o w e j, stosow ane są w n i e j j a k o k r y t e r i a p o m o c n ic z e (ta m i w te d y , gdy z a c h o d z i p o t r z e b a ) d l a a n a l i z y s z c z e g ó l n y c h p ro b le m ó w . R i e n e g u j ą c w ię c ty c h k r y t e r ió w , k o n ie c z n e j e s t z a sto so w a n ie in n y ch , zap ew n iający ch s p r a w n i e j s z e i m e r y t o r y c z n i e p opraw ne p ro w a d z e n ie a n a l i z y s c e n a riu szo w ej. J a k d o t ą d a n a l i z a s c e n a r i u s z o w a b y ł a w c z e ś n i e j s t o s o w a n a do p ro g n o z o w a n ia p r z y s z ł o ś c i systemów g o s p o d a r c z y c h w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h , D o ś w i a d c z e n i e p o k a z a ł o , że a n a l i z y t e n i e mogą o g r a n i c z a ć s i ę do d o m i n u ją c e g o w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h pod s y s te m u g o s p o d a r c z e g o . Możliw e są do p ra w id ło w e g o p r z e p r o w a d z e n i a j e d y n i e wówczas, gdy o b e jm u ją c a ł y s y s te m , a w ię c t a k i e j a n a l i z y , j a k ą p r o w a d z i s i ę b a d a j ą c s y s te m y s p o ł e c z n e . W tym s e n OA s i e i s t o t n e z n a c z e n i e m a ją d o ś w i a d c z e n i a f r a n c u s k i e . Z ajm u jąc y s i ę tym prog no zow an iem u c z e n i n a j w c z e ś n i e j c h y b a d o s z l i do w nio sk u , że s y s te m y k r a j o w e n a l e ż y t r a k t o w a ć ja k o s y s te m y s p o ł e c z n e , aim c ż e w k a o i t a l i s t y c z n y c h w aru n k a c h s a one o od p o rząd k o w an e 2^ d z ia ła ln o ś c i gospodarczej J e s t t o n i e w ą t p l i w i e d o ś ć i s t o t n a zm ian a p o g lą d ó w . P r o c e s t e n p r z e b i e g a j e d n a k n i e t y l k o w s f e r z e n a u k i , d z i e l ą c j ą na p o s t ę p o w ą i k o n s e r w a t y w n ą . Kowoczesny k a p i t a l i z m , r e p r e z e n t o w a ny p r z e d e w s z y s tk im p r z e z k o r p o r a c j e t r a n s n a r o d o w e , r ó w n i e ż mo d y f i k u j e swój p o g l ą d n a s p o ł e c z e ń s t w o . P r z e s t a j e b y ć ono d l a n ie g o je d y n ie źródłem s i ł y roboczej-, z k t ó r ą t r z e b a s i ę l i c z y ć 23 Vf P o l s c e p ro w a d z i t o do 49 p od sy stem ów r e g i o n a l n y c h (wo je w ó d ztw ) wg k r y t e r i u m r e g i o n a l n e g o i co n a j m n i e j 2 5 , a w p r a k t y c e n a w e t w ięcej^ p o dsyste m ó w " b r a n ż o w y c h " , j e ś l i u w z g l ę d n i ć g łę b sz e n iż d ż ia ł alb o g a łą ź o o d ziały reso rto w e . 24S z e r e g p r a c r e a l i z o w a n y c h pod egidą^DATAR ( D e l e g a t i o n a 1 Amenagement du T e r r i t o i r e e t a 1 ’ A c t i o n R e g i o n a l e ) , c z ę ś c i o w o wykonanych p r z e z OTAM (Ommnium T e c h n i q u e d'A m en agem ent, f i l i a o r g a n i z a c j i S3KA: S o c i e t e d " 3 t u d e s e t d e K a t h e m a t i o u e s A p p l i q u e e s ) , a o p u b li k o w a n y c h p r z e z La D o c u m e n ta tio n F r a n c a i s e w Pa r y ż u w s e r i i o t . T ra v a u x e t R e c h e r c h e s de P r o s p e c i t v e . 2C ' Do t a k i c h samych wniosków d o s z l i a u t o r z y a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j " P l a n E u ro p e 2 0 0 0 " , w k t ó r e j o p ra c o w a n iu b r a ł o u d z i a ł p r z e s z ł o 200 e k s p e r t ó w n a z l e c e n i e B u ro o e a n C u l t u r a l F o u n d a t i o n (A m sterd am ) ( H a l i , 1 9 7 7 ) . - 38 - j a k o z podstawowym c z y n n ik i e m p r o d u k c j i ) k t ó r y m usi s i ę r e p r o d u k ow ać, a l e s t a n o w i o ry n k u z b y t u p ro d u k t ó w f i n a l n y c h , p rz e d m io tó w s p o ż y c i a ( w tym d ó b r tz w . t r w a ł e g o u ż y t k o w a n i a ) j a k o j e d n y c h , k t ó r e w o s t a t e c z n y m r o z r a c h u n k u s t a n o w i ą o p o z io m ie a k u n u l a c j i . J e j poziom z a l e ż y od dochodów s p o ł e c z e ń s t w a , je g o s t y l u i poziomu ż y c i a ; w k a ż d y c h w aru n k a c h a k u m u l a c j a i s p o ż y c i e s ą w z a je m n ie z a l e ż n e i maksimum a k u m u l a c j i b y n a j m n i e j n i e o d p o w ia d a minimum s p o ż y c i a , tzr», dochodom s p o ł e c z e ń s t w a . P o t r z e b y t e j w praw dzie n i e r o z u m ie j e s z c z e k a p i t a l i s t a , a l e r o z u m i e j ą j ą d e c y d u j ą c y d z i ś o w s z y s tk im w i e l c y m e n e d ż e r o w i e , d l a k t ó r y c h m . i n . p r a c u j e z a c h o d n i a n a u k a , Tym n a l e ż y t ł u m a c z y ć zm iany w c h a r a k t e r z e w i e l u b a d a ń g o s p o d a r c z y c h , p ro w a d z o n y ch n a Z a c h o d z i e , w k t ó r y c h p r o b l e m a ty k a s p o ł e c z n a c o r a z c z ę ś c i e j d o c h o d z i do g ł o s u i j e s t c o r a z p o w ażn iej tr a k to w a n ą . Powyższe u w ag i s ą t y l k o k o m e n t a rz e m , p r ó b ą w y j a ś n i e n i a wa ru n k ó w , w k t ó r y c h p ro b l e m y g o s p o d a r c z e z a c z ę ł y b y ć r o z p a t r y w a n e w k o n t e k ś c i e p r o b l e m a t y k i s p o ł e c z n e j , a n i e w o d e r w a n iu od n i e j . S ie m ie js c e tu z r e s z t ą na ro zw ażan ia te g o z a g a d n ie n ia , k tó r e d la n a s w yd aje s i ę o c z y w i s t e , a w w a ru n k a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h , ze względów d o k t r y n a l n y c h , n i e z n a j d u j e j e s z c z e d o s t a t e c z n e g o z r o zumi e n i a. Z p u n k tu w i d z e n i a n a u k i p o s t ę p z o s t a ł u m o ż l iw io n y p r z e z r o z wój p o d e j ś c i a sy stem o w eg o, choć j e s t ono j e s z c z e c i ą g l e negow ane, a n a w e t z w a lc z a n e o r z e z k o n s e r w a t y w n e s f e r y n au ko w e, t k w i ą c e w oe t r a d y c y j n y c h m e t o d a c h w n io s k o w a n ia i n d u k c y j n e g o w k artezjan sk im p a r a d y g m a c i e , n i e p o z w a la ją c y m n a z r o z u m i e n i e c a ł o ś c i n a p o d s t a w ie p o z n a n i a j e j c z ę ś c i . A n a l i z y c z ą s t k o w e w ią ż e s i ę ze s t o s o w a n ie m k r y t e r i ó w c z ą s t k o w y c h , a t e n i e muszą b yć zg o dn e - i n a o g ó ł n i e są - z k r y t e r i a m i c a ł o ś c i o w y m i . 0 tym , że c a ł o ś ć j e s t czymś w i ę c e j n i ż suma c z ę ś c i , mówił j u ż A r y s t o t e l e s . Wspomniano w y ż e j , że wybór k r y t e r i ó w d e k o m p o z y c ji system u może z a l e ż e ć od c e l ó w , jak im ma s ł u ż y ć b a d a n i e . S a sy s te m można p a t r z e ć z r ó ż n y c h p un któ w w i d z e n i a , k a ż d y z n i c h u j a w n i pewne j e g o a s p e k t y , u w y p u k l i s z c z e g ó l n i e pewne j e g o c e c h y , a j e d n o c z e ś n i e może u c z y n i ć i n n e c ech y t r u d n o d o s t r z e g a l n y m i a l b o w ręcz n i e - R o t a b e n e , s c h a r a k t e r y z o w a n e g o p r z e z " 'E n c y k lo p e d ię pow s z e c h n ą PWN" (1 9 8 0 ) ja k o " w n io s k o w a n i e zawodne" ( s . 2 9 3 ) . ' - 39 - d o s t r z e g a l n y m i . Z a n a l i t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a w i ą ż ą s i ę z tym o k r e ś l o n e n i e b e z p i e c z e ń s t w a , k t ó r y c h skutków n a l e ż y u n i k a ć , z w ł a s z c z a j e ż e l i n i e zdajem y s o b i e spraw y z t e g o , j a k i e mogą być. i s t o t n ą c e c h ą s y s te m u z o r g a n i z o w a n e g o j e s t ł a d . Ład j e s t p o j ę c i e m w ie lo a s p e k to w y m . Mówi s i ę o ł a d z i e s p o ł e c z n y m , g o s p o d a r czym, p r z e s t r z e n n y m i t d . J e d n a k ł a d j e s t t y l k o j e d e n i w s z y s t k i e je g o a sp e k ty są ważne. P o ję c i e ła d u w sy s te m ie łą c z y s ię z p o ję c ie m e n t r o p i i s y s t e m u , e n t r o p i i r o z u m i a n e j ja k o m i a r a n i e o k r e ś l o n o ś c i , a tym samym ja k o m i a r a ł a d u , k t ó r y d e c y d u j e o s p r a w n o ś c i f u n k c j o n o w a n i a s y s t e m u , o je g o e f e k t y w n o ś c i e n e r g e t y c z n e j . W tyir. r o z u m i e n i u ł a d g o s p o d a r c z y c z y p r z e s t r z e n n y j e s t t y l k o ta k i m czy innym a sp e k te m p a n u j ą c e g o w danym s y s t e m i e ł a d u - j e g o r e f l e k s j ą . S i e m i e j s c e t u n a r o z w i j a n i e t e g o ważnego i i n t e r e s u j ą c e g o p r o b le m u . Po ru szam y go t y l k o d l a t e g o , aby z w r ó c i ć uwagę n a n i e d o p u s z c z a l n o ś ć o g r a n i c z a n i a a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j do j e d n e g o w ybranego a s p e k t u b a d a n e g o s y s te m u - musi b y ć o n a w i e l o a s p e k t o w a , p o niew aż t y l k o t a k a a n a l i z a p o z w a la n a p r a w id ł o w e w n io s k o w a n ie . C el a n a l i zy musi b yć o g r a n i c z o n y do w y b ra n e g o a s p e k t u - c z y asp e k tó w p r z y s z ł o ś c i s y s t e m u , a l e w n i o s k i muszą b yć o p a r t e n a w ynikach b a d a n ia w ielo asp ek to w eg o . 0 i l e p o w y ższe ro zum o w anie p r z e s ą d z a o c h a r a k t e r z e a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j n i e z a l e ż n i e od c e l u , jak ie m u ma s ł u ż y ć , o t y l e s p e c y f i k a te g o ' c e l u ma wpływ n a b a r d z i e j s z c z e g ó ł o w e r o z w i n i ę c i e , ą tym samym i p o g ł ę b i a n i e pewnych elem en tów a n a l i z y , co - ja k j u ż wspomniano w yżej - można u z y s k a ć m . i n , p r z e z d o d atk o w e dekompozy c j e system u p o t r z e b n e do p r z e a n a l i z o w a n i a o k r e ś l o n y c h problemów ( aspektów ). F in a ln y m o d b i o r c ą b a d a ń , w k t ó r y c h k o n t e k ś c i e prow adzo na j e s t a n a l i z a sc e n a riu sz o w a - ta k d ia g n o s ty c z n a , jak i progno s t y c z n a - j e s t z a w sz e sy s tem z a r z ą d z a n i a , a w p r a k t y c e je g o o r g a ny p l a n o w a n i a z w ią z a n e z p o s z c z e g ó l n y m i p o dm iota m i z a r z ą d z a j ą c y m i. P la n o w a n ie musi zawsze dy sp o n o w a ć a k t u a l n ą d i a g n o z ą sy s te m u , k t ó r y s t a n o w i p r z e d m i o t jeg o z a i n t e r e s o w a n i a , o r a z p r o g n o z y je g o p r z y s z ł y c h l o s ó w . S ó ż n e są z a i n t e r e s o w a n i a p o s z c z e g ó l n y c h p l a n i s t ó w . R ó ż n ią s i ę o n e p r z e d e w s z y s t k i m ze w zg lęd u n a h o r y z o n t c z a 30vy i t r e ś ć p ro w a d z o n y c h p r z e z n i c h a n a l i z , s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a c a ł o k s z t a ł t a n a l i z y p l a n i s t y c z n e j , k t ó r a może m ieć c h a r a k t e r p e r s p e k t y w i c z n y , ś r e d n i o - i k r ó t k o t e r m i n o w y . Z a n a l i z t y c h w y n i - 40 - k a j ą p r o p o z y c j e d e c y z j i , j a k i e m ają podejm ować p o d m io ty z a r z ą d z a j ą c e . D e c y z je t e m ają r ó ż n y z a s i ę g , p r z e d e w s z y s tk im cz aso w y mamy t u n a m y ś li z a s i ę g i c z a s t r w a n i a sk utkó w r e a l i z a c j i ty c h d e c y z j i . Wśród n i c h s p e c j a l n y c h a r a k t e r m a ją d e c y z j e p o w o d u jąc e zm iany w s t r u k t u r z e i i m p l i c i t e w o r g a n i z a c j i s y s te m u s p o ł e c z n e g o . Z a s i ę g i c h może h y c r ó ż n y , s k u t k i j e d n a k z r e g u ł y d ł u g o t r w a ł e - mogą n a d ł u g i c z a s p r z e s ą d z a ć o l o s a c h s y s te m u , z w ł a s z c z a że s ą t o , a w ksr'-.-m r a z i e pov.rin n y b y ć , d e c y z j e k o m p lek so w e . W tym k o n t e k ś c i e e k s p o n u j e s i ę a s p e k t o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y sy s te m u - o r g a n i z a c j i r o z u m i a n e j j a k o s p o s ó b r o z m i e s z c z e n i a s t r u k t u r y względem m i e j s c a , c z a s u i f u n k c j i - do n i e d a w n a uw aża ny z a domenę p r o b l e m a t y k i tz w . g o s p o d a r k i p r z e s t r z e n n e j , k t ó r a s t a w i a ł a s o b i e za z a d a n i e r o z m i e s z c z e n i e w p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j k r a j u s t r u k t u r y p rz e d m io to w e g o s y s te m u s p o ł e c z n e g o . N ie r e s p e k t o w a n o f a k t u , że s t r u k t u r ę s y s te m u k s z t a ł t u j e s i ę w p r o c e s i e j/ego o r g a n i z a c j i i że c z y n n i k i t e s ą n i e r o z d z i e l n e , że s t o j ą c a u i c h p o d sta w a n a l i z a musi b y ć i n t e g r a l n a . D z iś p o g l ą d t e n n i e je s t j e s z c z e n i e s t e t y p o w s z e c h n i e a k c e p to w a n y i , cc g o r z e j , r o z u m ia n y . X k a p i t a l i z m i e o g r a n i c z o n e m o ż l i w o ś c i w p ły w an ia s y s te m u z a r z ą d z a n i a państwem ( a d m i n i s t r a c j i ) - de f a c t o o g r a n i c z o n e dc d z ia ł a ń b ieżą cy ch , p o le g a ją c y c h na o g ra n ic z e n ia c h i zakazach n a d e c y z j e i n w e s t y c y j n e i l o k a l i z a c y j n e o s ó b praw nych i f i z y c z n y c h , p r a k t y c z n i e b i o r ą c , w y k l u c z a j ą m o ż l iw o ś ć e fe k ty w n e g o s t e r o w a n i a k s z t a ł t o w a n i e m i o r g a n i z a c j ą s t r u k t u r y s y s te m u . S t ą d t e ż n a u k a b u r ż u a z y j n a n i e z a j m u j e s i ę tym p ro b lem em , choć w i e l e wska z u j e n a t o , że j e s t on d o b r z e r o z u m i a n y . S i e zn acz y t o j e d n a k , aby n i e b y ł t o i s t o t n y , pod staw ow y p r o b l e m w k r a j a c h s o c j a l i s ty czn y c h . P ro b l e m k s z t a ł t o w a n i a s t r u k t u r y s y s te m u i j e j o r g a n i z a c j i , a zw łaszcza j e j p rz e s trz e n n e g o aspektu - "sposób ro z m ie sz c z e n ia s t r u k t u r y względem m i e j s c a ( . . . ) " - j e s t z n a t u r y r z e c z y p r o b l e mem wymagającym r o z w i ą z y w a n i a go w k o n t e k ś c i e ro z w a ż a ń d ł u g o o k r e sowych - p e r s p e k t y w i c z n y c h , a n aw e t p o n a d p e r s p e k t y w i c z n y c h , j e ś l i c h o d z i z w ł a s z c z a o p o d s y s te m o s a d n i c z y . P a k t i n t e g r a l n o ś c i i w i e l o a s p e k t o w o ś c i t e g o p ro b le m u c z y n i p r a w i d ł o w e r o z w i ą z a n i e s z c z e - ' g o l n i e t r u d n y m , p o n ie w a ż t r z e b a go ro z w ią z y w a ć ze znacznym wy p r z e d z e n i e m w c z a s i e , wówczas gdy n p . o p r z y s z ł e j s t r u k t u r z e po d s y s te m u g o s p o d a r c z e g o sto su n k o w o mało wiemy. D l a t e g o t a k ważne są t u b a d a n i a p r o g n o s t y c z n e ja k o n i e m a l j e d y n e ź r ó d ł o i n f o r m a c j i 41 - p o t r z e b n e j do k s z t a ł t o w a n i a s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i s y s t e m u . M ają c t o n a w z g l ę d z i e , z a c h o d z i p o t r z e b a t a k i e g o u k s z t a ł to w a n ia a n a li z y sc e n a r iu s z o w e j — ta k d ia g n o s ty c z n e j , jak i p ro g n o s t y c z n e j - aby t e w ł a ś n i e a s p e k t y b y ł y w n i e j n a l e ż y c i e uwz g l ę d n i o n e . I c h u w z g l ę d n i e n i e j e s t k w e s t i ą pew nych u s z c z e g ó ł o w i e ń s c e n a r i u s z y , a n i e k w e s t i ą j a k i e g o ś u s t a w i e n i a sam ej a n a l i z y p o d s t a w o w e j. P r z e s t r z e n n y a s p e k t z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u s p o ł e c z n e g o n i e j e s t bowiem a u t o n o m i c z n y , w y nik a z z a c h o w a n ia s i ę same go sy stem u ja k o t a k i e g o . N a l e ż y t y l k o z w r ó c i ć u w a g ę , że p r z e s 27 trz e ń g e o g rafic zn a j a k a t a k a s w o ją n a t u r ą n a r z u c a zach o w an iu s i ę system u s p o ł e c z n e g o pewne o g r a n i c z e n i a i u w a ru n k o w a n ia , k t ó r e muszą b y ć t a k r e s p e k t o w a n e , j a k i w y k o rz y s ty w a n e . W tym k o n t e k ś c i e n a l e ż y p o w r ó c i ć do p ro b l e m u wyboru k r y t e r i ó w d e k o m p o z y c ji s y s te m u . Na s z c z ę ś c i e d y sp o n u je m y t u d o ś w ia d c z e n i a m i z e b ra n y m i w to k u o p r a c o w a n i a s c e n a r i u s z y i n t e r e s u j ą c e go n a s t y p u . Podstawowymi o b i e k t a m i w s y s t e m i e s p o łe c z n y m s ą l u d z i e , c z ło n k o w ie s p o ł e c z e ń s t w a , o b i e k t y a u t o n o m i c z n e . Z a cho w an ia s i ę l u d z i d e c y d u j ą o zac h o w a n iu s i ę s y s te m u . I s t o t n ą t r u d n o ś ć m e to d y c z n ą s t a n o w i f a k t , że c z ł o w i e k w s y s t e m i e s p o łe c z n y m w y s t ę p u j e w w i e l u r o l a c h - a tym samym i w w i e l u p o d s y s t e m a c h - a co n a j m n i e j w dwóch: j a k o o b i e k t s y s te m u i ja k o c z y n n i k p r o d u k c j i . Pow oduje t o , że t r u d n o j e s t u z y s k a ć " c z y s t e " d e k o m p o z y c je , t z n . t a k i e , w k t ó r y c h c i sami l u d z i e n i e s t a n o w i l i o b i e k t ó w d z i a ł a j ą c y c h w dwóch p o d s y s t e m a c h , m ię d z y k t ó r y m i z a c h o d z ą i n t e r a k c j e . V w i e l u b a d a n i a c h z t r u d n o ś c i ą t ą można s o b i e p o r a d z i ć - zawsze je d n a k k o m p lik u je ona a n a l i z ę ; a n a l i z a s c e n a riu sz o w a j e s t i ta k sk om pliko w ana i d l a t e g o n a l e ż y d ą ż y ć do w y e l im in o w a n ia t e j t r u d n ości. R o z w i ą z a n ie t a k i e z o s t a ł o z n a l e z i o n e - z r e s z t ą po d ł u g o trw a ły c h p ró b ach typu i t e r a c y j n e g o - p rz e z uczonych f r a n c u s k ic h (DATAR, 1 9 7 1 ) i p otem z a s t o s o w a n e w i n n y c h b a d a n i a c h , m . i n . wspomnianym w y ż ej " P l a n E uro pe 2000" ( H a l l , 1 9 7 7 ) . In n e g o r o z 27 Kamy t u n a m y ś l i p r z e s t r z e ń g e o g r a f i c z n ą ja k o p o d sy s tem " n a t u r a l n y " , k t ó r y j e s t n i e j a k o " d a n y " , a l e t r z e b a s i ę r ó w n ie ż l i c z y ć z f a k t e m , że z o s t a ł a o na p r z e z c z ł o w i e k a , s p o ł e c z e ń s t w o w toku p ro c e su h is to ry c z n e g o - w o k re ślo n y sposób zagospodaro w ana. ? a k t te r . d e c y d u j e o i s t n i e n i u dodatk ow eg o z b i o r u o g r a n i c z e ń i u w aru nk ow ań, z k t ó r y c h c z ę ś ć ma c h a r a k t e r czasow y ( c h o ć z w y k le 'd łu g o trw a ły ), a część trw a ły . - 42 - w i ą z a n i a n a r a z i e n i e a a , n i k t nowego, l e p s z e g o n i e -z aprop on ow a ł. R o z w ią z a n ie t o o p i e r a 3 i e n a w y b r a n i u dwóch k r y t e r i ó w dekom p o z y c j i sy stem u s p o ł e c z n e g o : - k r y t e r i u m ź r ó d ł a dochodów o s o b i s t y c h l u d n o ś c i , - k ry teriu m s t y lu ry c ia lu d n o ś c i. W y n ik a ją s t a d d w ie r ó w n o l e g ł e d ek o m p o z y c je s y s te m u s p o ł e c z nego : - pierw sza, d z i e l ą c a lu dność k r a j u na sp o łec zn o ść r o l n ic z ą i p o zaro ln iczą ( i n d u s tr ia l n ą ) , - d rag a, d z i e l ą c a lu d n o ść k r a j u na sp o łe c z n o ść zurbanizow a ną ( G o r y ń s k i , 1 97 7) ( m i e j s k ą ) i w i e j s k ą . V t e n sp o só b a n a l i z a s c e n a r i u s z o w a p ro w a d z o n a j e s t równo l e g l e w dwóch k o n t e k s t a c h , w ł a ś c i w y c h każdemu z w y b ra n y c h k r y t e r i ó w d e k o m p o z y c ji, w k t ó r y c h b a d a n e s ą i n t e r a k c j e p o m ięd zy p a r a mi w y żej w y m ienio n ych pod sy stem ó w ( s p o ł e c z n o ś c i ) i m i ę d z y tymi p o d sy s te m a m i a o t o c z e n i e m s y s te m u . J a k j u ż w sp om niano, d e k o m p o z y c ja t a k a b y ł a j u ż s t o s o w a n a w p r a x t y c e z dobrym s k u t k i e m . N ie z n a c z y t o r z e c z j a s n a , że n i e m o żliw e j e s t m y ś l e n i e o i n n y c h k r y t e r i a c h d e k o m p o z y c j i , j a k n p . k r y t e r i u m k la s o w e i w arstw ow e. Wadą i c h s ą t r u d n o ś c i k w a n t y f i k a c y j n e , k t ó r e j a k n a r a z i e w y d a ją s i e — w ś w i e t l e d o s t ę p n e j i n f o r m acji s t a t y s t y c z n e j - n ie m o ż li w e do p o k o n a n i a . N ie o z n a c z a t o j e d n a k , że w t o k u a n a l i z y n i e j e s t p o t r z e b n a d a l s z a d e k o m p o z y c ja k a ż d e g o z w yżej w y m ien io ny ch po dsystem ów s p o ł e c z n o ś c i . W s z c z e g ó l n o ś c i z n a jd - u je t u z a s t o s o w a n i e - d l a c e lów d e k o m p o z y c ji w t ó r n e j - k r y t e r i u m r e g i o n a l n e i k r y t e r i u m d zia ło w o -g ałezio w e; to o s t a t n i e z w ła sz cza d la sp o łe c z n o ś c i in du stria ln e j. S p ro w a d z e n ie b a d a n i a do i n t e r a k c j i podsystem ów i m p l i k u j e d o k ł a d n e p o z n a n i e i c h samych. Ważne j e s t p r z y tym r y g o r y s t y c z n e p r z e s t r z e g a n i e l o g i k i p o s t ę p o w a n i a a n l i t y c z n e g o n a r z u c o n e g o po d e j ś c i e m systemowym, Z n a j d u j e t u z a s t o s o w a n i e k o n c e p c j a H. G r e n i e w s k i e g o system u w z g l ę d n i e o d o s o b n i o n e g o , p o l e g a j ą c a n a wyod r ę b n i e n i u z sy stem u a l b o p o d s y s te m u o d p o w i e d n i e j , o k r e ś l o n e j j e g o c z ę ś c i , k t ó r ą można uw ażać ( i t r a k t u j e s i ę ) z a s y s te m sam w s o b i e - r z e c z j a s n a o t w a r t y - i r o z p a t r y w a ć go j a k o sy s te m z a m k n i ę t y w c e l u w y k r y c i a i u p o r z ą d k o w a n i a r e g u ł i z a s a d (p raw ) ł ą c z ą c y c h je g o e l e m e n t y ( t a k j a k b a d a s i ę w n ę t r z e t z w . c z a r n e j s k r z y n k i ) , a n a s t ę p n i e ponowne r o z p a t r z e n i e go ja k o o t w a r t e g o , 43 w k o n t e k ś c i e je g o o t o c z e n i a , t z n . o t o c z e n i a sy stem u j a k o c a ł o ś c i i p o z o s t a ł y c h c z ę ś c i s y s te m u (p o d s y ste m ó w ) n i e n a l e ż ą c y c h do r o z p a tr y w a n e g o s y s te m u . Tu je d n a k p o t r z e b n e j e s t o s t r z e ż e n i e , z a l e c a n a : o s t r o ż n o ś ć w p o s t ę p o w a n i u . C ho dzi o t o , aby - u w z g lę d n io n a c z ę ś ć s y s te m u p r o d u k t d e k o m p o z y c ji - sama b y ł a sy s te m em , t z n . s p e ł n i a ł a m i n i mum wymogów s t a n o w i ą c y c h z b io r o w o ś ć o b i e k t ó w i i c h r e l a c j i - , aby mógł s t a n o w i ć s y s t e m k l a s y sy s tem u s p o ł e c z n e g o . P o m i j a j ą c f o r m a l n e s f o r m u ł o w a n i e t e g o wymogu (w k a t e g o r i a c h t e o r i i m n o g o ś c i ) , można w p r a k t y c e u w aża ć z a sy s te m t a k i z b i ó r o b i e k t ó w , k t ó r y ma: a ) w ł a s n ą f u n k c j ę c e l u , b ) w ła s n e m echanizm y f u n k c j o n o w a n i a , e ) w ł a s n e mechanizmy r e p r o d u k c j i (ma z d o l n o ś ć r e p r o d u k o w a n i a s i e ) . I m p l i k u j e t o f a k t i s t n i e n i a w nim s i l n i e j s z y c h p o w ią z a ń ( r e l a c j i ) w e w n ę trz n y c h a n i ż e l i p o w ią z a ń z o t o c z e n i e m . J e s t t o d l a t e g o waż n e , że w p r a k t y c e sp o ty kam y s i ę c z ę s t o z p seu d o sy ste m a m i a r b i t r a l n i e w y o d ręb n io n y m i z w i ę k s z y c h c a ł o ś c i , k t ó r e n i e s t a n o w i ą system ów w s e n s i e w yżej o k r e ś l o n y c h wymagań, a b a d a n i e i c h n i e może p r o w a d z i ć do p o praw n ych w niosków . D o tyczy t o w s z c z e g ó l n o ś c i p o d ziału k ra ju na je d n o s tk i a d m in is tra c y jn e , k tó r e w p rak ty ce j e s t e ś m y s k ł o n n i u w aża ć za p o d s y s te m y r e g i o n a l n e , j a k i m i de f a c t o n i e s ą . S y t u a c j ę t ą i l u s t r u j e r y s u n e k 1 . Wynika z n i e g o w y r a ź n i e p r z y n a l e ż n o ś ć s t r u k t u r A, 3 i C do t r z e c h sy stem ó w , od k tó r y c h z o s t a ł y o d c i ę t e g ra n ic ą a d m i n is tr a c y j n ą (K ru c z a ła , 1982). A n a l i z a s c e n a r i u s z o w a o p i e r a s i ę n a i d e n t y f i k a c j i i b a d a n iu i n t e r a k c j i z a c h o d z ą c y c h w s y s t e m i e o r a z m iędzy systemem a je g o o t o c z e n i e m . C zynnikam i d y n a m iz u ją c y m i f u n k c j o n o w a n i e s y s te m u , obok o d d z i a ł u j ą c y c h n a sy s te m bodźców z e w n ę tr z n y c h ( i n t e r a k c j e t o t o c z e n i e m ) , s ą r o d z ą c e s i ę w samym s y s t e m i e s p r z e c z n o ś c i , wy r a ż a j ą c e s i ę n a p i ę c i a m i , k t ó r e mogą p r z y b r a ć formę k o n f l i k t ó w . N a p i ę c i a w y t r ą c a j ą s y s te m ze e t a n u ró w nowagi - t a k w e w n ę t r z n e j , j a k i w s t o s u n k u do o t o c z e n i a - p o w o d u ją c u r u c h o m i e n i e m e c h a n iz mów r e g u l a c y j n y c h , k t ó r e z m i e r z a j ą c do p r z y w r ó c e n i a s t a n u równo wagi - ja k o m i n i m a l i z u j ą c e g o e n t r o p i ę sy s te m u - p o w o d u ją zmiany w s y s t e m i e . S p r z e c z n o ś c i s ą c z y n n ik i e m motorycznym w p r o c e s i e rozwojowym sy stem u s p o ł e c z n e g o - i m p l i c i t e w p r o c e s i e j e g o ewo l u c j i . Podstawowym z a d a n i e m a n a l i z y j e s t u j a w n i e n i e s p r z e c z n o ś c i , i d e n t y f i k a c j a ź r ó d e ł n a p i ę ć o r a z o k r e ś l e n i e sp o s o b u i c h od d z ia ł y w a n ia na sy stem . - 44 R ysunek 1 O g ó ln ie M o r ą c , p rz y c z y n ą pow staw ania n a p ię ć są r ó ż n i c e za chowań p o s z c z e g ó l n y c h e le m e n tó w , o b i e k t ó w p o d sy stem ó w , w y n i k a j ą ce z r e a l i z a c j i i c h i n d y w i d u a l n y c h f u n k c j i c e l u - c z ą s t k o w y c h w s t o s u n k u do f u n k c j i c e l u s y s te m u - k t ó r e , b i o r ą c s u b i e k t y w n i e , tz n . z p u n k tu w id z e n ia każdego z b io r ą c y c h u d z i a ł w i n t e r a k c j i o b i e k t u , t y c h , k t ó r e n i e s ą z g o d n e , a mogą b yć n a w e t s p r z e c z n e , l a k ą , b ę d ą c ą źró d łem n a p i ę c i a , r e l a c j ę nazywamy " z a r o d k i e m zmian" (DATAR, 1 9 7 2 ) , ja k o że w ra z ze w z ro ste m n a p i ę c i a po w od ują one m o d y f i k a c j ę p ro c e s ó w p r z e b i e g a j ą c y c h w s y s t e m i e i mogą s t a ć s i ę p r z y c z y n a m i n i e t y l k o zmian w z a c h o w a n iu s i ę go s t r u k t u r y i j e j o r g a n i z a c j i . • sy stem , a le i je Wspom niane w yżej r ó ż n i c e zachowań s i ę p o s z c z e g ó l n y c h o b i e k tów s y s te m u są n i e u n i k n i o n e i s t a n o w i ą im m an entn ą c e c h ę systemów z ł o ż o n y c h w y ższeg o r z ę d u , a r o z w ó j w y n i k a j ą c y c h s t ą d n a p i ę ć z a l e ż y od warunków, k t ó r e mogą j e p r z y s p i e s z a ć l u b o p ó ź n i a ć . Wynika - 4b s t s d m o ż l iw o ś ć n e u t r a l i z a c j i n a p i ę ć p r z e z o d p o w ie d n ie k s z t a ł t o w a n i e w arunków. "Zarodków" t y c h n i e można j e d n a k z li k w i d o w a ć i n a c z e j j a k t y l k o p r z e z zmiany f u n k c j i c e ló w z w ią z a n y c h z r e a l i z a ' • 28 c j ą o b i e k t ó w , co - j a k wiadomo - j e s t n a o g ó ł t r u d n e , a często w o g ó le z d e f i n i c j i n i e m o ż l i w e . J e s t t o w ię c m o ż liw o ś ć r a c z e j te o r e ty c z n a , a rzadko k ie d y p ra k ty c z n a . T r z e b a t u je d n a k z w r ó c i ć u w ag ę, że n i e k t ó r e s p r z e c z n o ś c i i n a p i ę c i a w s y s t e m i e powodowane s ą p r z e z b ł ę d n e d e c y z j e sy s tem u z a r z ą d z a n i a , k t ó r y c h a l b o można by w o g ó l e u n i k n ą ć , a l b o t a k j e s f o r m u ł o w a ć , aby u n i k n ą ć w y n i k a j ą c y c h z n a p i ę c i a skutków u b o c z n y ch t y c h d e c y z j i , k t ó r e w s k r a j n y c h p r z y p a d k a c h mogą p r z y n i e ś ć w i ę c e j s t r a t n i ż k o r z y ś c i o c z e k i w a n y c h w r e z u l t a c i e w y k o n a n ia z a d a n i a , b ę d ą c e g o p rz e d m io t e m d e c y z j i . H o ćzą ce s i ę n a p i ę c i a s ą k ie r u n k o w o z o r i e n t o w a n e , i c h ro z w ó j i u k i e r u n k o w a n i e z a l e ż y od warunków, w j a k i c h p o w s t a j ą i r o z w i j a j ą s i ę . T a k i e u k ie r u n k o w a n e n a p i ę c i a nazywamy t e n d e n c j a m i . Z a s a d n i c z o ważne j e s t t u z w r ó c e n i e uw agi n a f a k t , że t e n d e n c j e n i e są z j a w is k a m i a u to n o m ic z n y m i, n i e można r o z p a t r y w a ć i c h w o d e r w a n iu Od i n n y c h , l e c z t y l k o k o m ple ksow o, s t a n o w i ą on e bowiem o w a ru n k a c h p a n u j ą c y c h w s y s t e m i e . S y stem z a r z a d z a n i a "wpływa n a t e n d e n c j e p r z e z i c h k s z t a ł t o w a n i e , t z n . k s z t a ł t o w a n i e warunków, w k t ó r y c h one r o d z ą s i ę i r o z w i j a j ą . T e n d e n c je d e c y d u j ą o: a ) d ł u g o t r w a ł o ś c i p ro c e s ó w p r z e b i e g a j ą c y c h i . p o w o d u ją c y c h zmiany w s y s t e m i e ; b ) t e m p i e , w ja k im zm iany t e p r z e b i e g a j ą ; c) p raw d o p o d o b i e ń s t w i e z a i s t n i e n i a wywoływanych p r z e z n i e zm ian , t z n . w sumie c p r z e b i e g u p r o c e s u e w o l u c j i s y s te m u . Same t e n d e n c j e n i e s ą j e d n ak z j a w i s k a m i tr w a ł y m i - n i e s t a b i l i z u j ą t r e n d ó w rozw o jo w ych s y s te m u , je g o t r a j e k t o r i i - n i e k o n t r o l o w a n e mogą p ro w a d z ić do s t r a t y w e w n ę t r z n e j s p ó j n o ś c i s y s te m u , j e g o u p a d k u , a n a w e t r o z p a d u , n i e mówiąc j u ż o p o t e n c j a l n i e z gubnych d l a s y s te m u k o n f l i k t a c h z o t o c z e n i e m . Mechanizmy r e g u l a c y j n e m ają w ł a ś n i e za z a d a n i e k o n t r o l o w a n i e t e n d e n c j i , a tym samym p ro c e s ó w e w o l u c j i s y s t e m u . V tym k o n t e k ś c i e i s t o t n e g o z n a c z e n i a n a b i e r a j e d n a ze s k ła d o w y c h f u n k c j i c e l u s y s te m u - a t a k ż e i f u n k c j i c e l u w s z y s t k i c h o b i e k t ó w a u to n o m ic z n y c h w s y s t e m i e - f u n k c j a p r z e t r w a n i a . op Dobrym p r z y k ł a d e m t a k i e j d e c y z j i - typem zm iany f u n k c j i c e l u o b i e k t u - j e s t p o n i e c h a n i e p r o d u k c j i a lu m in iu m w S k a w in ie pod Krakowem w 1 SS1 r . - 46 - Mechanizmy a u t o r e g u l a c y j n e b ę d ą je d n a k t y l k o t a k d łu g o r e s pe k to w a ć t o k r y t e r i u m , j a k d ł u g o f u n k c j o n o w a n i e i c h n i e z o s t a i n i e za blok ow an e p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a - co ró w n a s i ę d e c y z j i o saniozni s z c z e n i u s i ę system u ( w y s t a r c z a t u z a b l o k o w a n i e m e c h a n i z mów a u t o r e g u l a c y j n y c h o d p o w i e d z i a l n y c h z a u t r z y m a n i e s y s te m u w s t a n i e r ó w n o w a g i ) . V s y s t e m i e spo łec zny m z a b e z p i e c z e n i e m są o b ie k ty a u to n o m iczn e, k tó r y c h p e łn e zab lo k o w an ie fu n k cjo n o w an ia p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a , z w ł a s z c z a w d ł u ż s z y c h o k r e s a c h , j e s t , p r a k t y c z n i e b i o r ą c , n i e m o ż l i w e . Uczy t e g o h i s t o r i a . 3 y ł y j e d n a k t a k i e s y s te m y s p o ł e c z n e , k t ó r e p r z e s t a ł y i s t n i e ć n i e n a s k u t e k d z i a ł a n i a c z y n n ik ó w z e w n ę t r z n y c h . Z a g a d n ie n ie s p r z e c z n o ś c i i n a p ię ć w sy stem ach sp o łe c z n y c h zawsze i n t e r e s o w a ł o n a u k ę , a l e d o p i e r o od b a r d z o ' n i e d a w n a p r o b lem k o n f l i k t ó w j e s t p o w a ż n i e j t r a k t o w a n y , p r z y czym z a i n t e r e s o w an ia k o n c e n t r u j ą s i ę n a s p o s o b a c h r o z ł a d o w y w a n i a , r o z w i ą z y w a n i a k o n f l i k t ó w . E kspo no w anie w tym k o n t e k ś c i e p e j o r a t y w n e g o o k r e ś l e n i a " k o n f l i k t " ma c h y b a na c e l u m o b i l i z a c j ę o p i n i i s p o ł e c z n e j . V. p r a k t y c e bowiem n i e p o w i n n i śmy d o p u s z c z a ć do t a k i e g o rozw’o j u s p r z e c z n o ś c i i w y n i k a j ą c y c h s t ą d n a p i ę ć , aby p o w sta w a ły s y t u a c j e k o n f l i k t o w e . P o za tym z a i n t e r e s o w a n i a n a s z e pow inny k o n c e n t r o w a ć s i e n a i c h " z a r o d k a c h " , k t ó r e j e s z c z e n i e muszą p r z e r a d z a ć s i ę w k o n f l i k t y - z j a w i s k a z n a t u r y r z e c z y n e g a ty w n e ( j e ż e l i o k r e ś l e n i e " k o n f l i k t " rozum iem y d o s ł o w n i e ) ; p r z e c i w n i e - w i e l e s p r z e c z n o ś c i w yw ołuje n a p i ę c i a , g e n e r u j ą c e p o zy ty w n e d l a s y s t e mu t e n d e n c j e , k t ó r e t r u d n o b y ł o b y k w a l i f i k o w a ć i r o z p a t r y w a ć po ja k o k o n f l i k t y J u ż sama s p r z e c z n o s c m ięd zy a k tu a ln y m p o z i o mem ż y c i a a a s p i r a c j a m i s p o ł e c z e ń s t w a g e n e r u j e n a p i ę c i a i t e n d e n c j e , k t ó r e są p o zyty w ne d l a s y s te m u , d e c y d u j ą c e o p o s t ę p i e ro z w o ju s y s t e m u . O c z y w i ś c i e , mogą n a tym t l e r o d z i ć s i ę i k o n f l i k t y , a l e sama t e n d e n c j a n i e ma k o n f l i k t o w e g o c h a r a k t e r u . Rzecz j a s n a , n i e d o p u s z c z a l n a j e s t s y t u a c j a e k s t r e m a l n i e p r z e c i w n a , t z n . z a ł o ż e n i e , że planow any r o z w ó j s o c j a l i s t y c z n e g o sy ste m u s p o ł e c z n e g o p r z e b i e g a b e z k o n f l i k t o w o . P i s z e o tym b a r d z o t r a f n i e J . K o ł o d z i e j s k i , że "zaró w n o d o t y c h c z a s , j a k i tym b a r d z ie j w p rz y sz ło śc i i l u z o r ' y c z n ą w i a r ą lic z n e j’ r z e s z y p l a n i s t ó w p r z e s t r z e n n y c h i d e c y d e n tó w g o s p o d a r c z y c h w 20 , ' Chyba że z a c z ę l i b y ś m y r o z r o ż n i a c k o n f l i k t y p o z y ty w n e i n e g a ty w n e - d o d a t n i e i u je m n e , a l e t o m o głoby c z ę s t o p r o w a d z i ć do n i e p o r o z u m i e ń . s a m o c z y n n e 47 o d d z i a ł y w a '» -i ■* p is m u n a k s z t a ł t o w a n i e r o z w o ju z g o d n i e z pożądan ym i s p o ł e c z n i e c e l a m i b y ł a i b ę d z ie e l e m e n t e m w y s o c e d e s t r u k c y j n y m * ( K o ł o d z i e j s k i , 1 9 8 2 , s . 9 1 ) i fee " F u n k c j o n o w a n i e g o s p o d a r k i ( . . . ) o p i e r a s i ę ( . . . ) z n i e m a ł ą w i a r ą i n a d z i e j ą ( n a t y m ) , że w s y s t e mie g o s p o d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j n a s t ę p u j e s a m o c z y n n a n iejak o i b e z k o n f l i k t o w a r e a l i z a c j a c e ló w t y l k o d l a t e g o , że s ą s p o ł e c z n i e p o ż ą d a n e " ( K o ł o d z i e j s k i 1 9 8 2 , s . 4 7 ) . A u t o r w y c h o d z i t u z t r a f n e j o b s e r w a c j i , że "w p r o c e s i e w s p ó ł c z e s nego r o z w o j u wraz z e w z ro s t e m je g o w i e l o w a r s tw o w e j z ł o ż o n o ś c i p o ja w ia ją s i ę co raz w ię c e j i z c o ra z w ięk szą c z ę s t o t l i w o ś c i ą sy t u a c j e k o n f l i k t o w e " ( K o ł o d z i e j s k i , 1 9 8 3 ) . J e s t pewne, że s y t u a e j e k o n f l i k t o w e z aw sze t o w a r z y s z y ł y i b ę d ą t o w a r z y s z y ć p ro ces o m rozwojowym, n i e u d a s i ę i c h c a ł k o w i c i e w y e lim in o w a ć , a l e n a pew no można z m n i e j s z y ć i c h l i c z b ę i' s i ł ę o d d z i a ł y w a n i a p r z e d e w s z y s t k im p r z e z k o n t r o l o w a n i e " z a ro d k ó w " z m ia n , s p r z e c z n o ś c i i n a p i ę ć , w y k o r z y s t u j ą c t e z n i c h , k t ó r e s ą p ozy tyw n e d l a s y s te m u , i w m iarę m ożliw ości m ity g u ją c t e z n i c h , k t ó r e są k o n f l i k t o g e n ne. S p ecy fik a p oszukiw ania, i d e n t y f i k a c j i i t d . sp rzeczn o ści, na p ię ć i te n d e n c ji w a n a l i z i e sc e n a riu sz o w e j p o le g a na k o m b in acji a n a liz y sy n c h ro n ic z n e j i a n a liz y d ia c h r o n ic z n e j . A n a liz a syn c h r o n i c z n a p o l e g a n a b a d a n i u p r z e k r o j ó w c z a so w y c h , t z n . s t a n ó w ( s y t u a c j i ) s y s te m u w k o n k r e t n y c h m om entach. A n a l i z a d i a c h r o n i c z n a p o l e g a n a u s t a l a n i n zw iązk ów , j a k i e z a c h o d z ą po m ięd zy o k r e ś lo n y m i p r z e z a n a l i z ę s y n c h r o n i c z n ą s y t u a c j a m i w c z a s i e , b a d a n i u r e l a c j i p om iędzy s y t u a c j a m i - w uporządkow anym s e k w e n c y j n i e z b i o r z e s y t u a c j i . In n y m i słowami a o ż n a p o w i e d z i e ć , że b a d a n i e t o d o t y c z y p r z e b i e g u t r a j e k t o r i i s y s t e m u , po k t ó r e j s y s te m " p r z e s u wa s i ę " w c z a s i e ( M a t u s , 1 9 80 i 1 9 8 2 ) , p r z y czym c ele m t e g o b a d a n i a , D o leg ająceg o n a b a d a n iu i n t e r a k c j i , j e s t m .in . u ja w n ie n i e , i d e n t y f i k a c j a i o k r e ś l e n i e t e n d e n c j i o r a z w y w o łu ją c y c h j e s p r z e c z n o ś c i , w tym t a k ż e i e w e n t u a l n i e p o w o d u ją c y c h j e bodźców z e w n ę t r z n y c h ( z e s t r o n y o t o c z e n i a ) . O k r e ś l a j ą one p r z e b i e g p r o c e s u e w o l u c j i - r o z w o ju s y s te m u w c z a s i e i p r z e s t r z e n i - k s z t a ł to w an ia i o rg an izo w an ia s t r u k t u r y sy stem u , re s p e k tu ją c d i a l e k t y c z n y c h a r a k t e r r e l a c j i czy n n ik ó w r z ą d z ą c y c h fu n k c jo n o w a n ie m s y s te m u i d e c y d u j ą c y c h o j e g o s t r u k t u r z e i j e j o r g a n i z a c j i o g ó l n i e o ty m , co J . K o l i p i ń s k i n a z w a ł ł a d e m , c z y l i u p o r z ą d k o - - 48 - waną r ó ż n o r o d n o ś c i ą ( K o l i p i ń s k i , 19 80 , s . 1 4 7 ) . T e n ż e a u t o r z w r a ca, uwagę n a d yn am iczn y c h a r a k t e r ł a d u w s y s t e m i e s p o ł e c z n y m , p i s z ą c , że " ł a d d i a c h r o n i c z n y t o ł a d w p r z e b i e g u p r o c e s ó w , a w iec w w aru nk ach r u c h u " ( K o l i p i ń s k i , 19 8 0 , s . 1 5 0 - 1 5 1 ) . I s t o t n a j e s t t u o b e ś r w a c j a , że s k o j a r z e n i e a n a l i z y e w o l u c j i z a g o s p o d a r o w a n i a p r z e s t r z e n n e g o k r a j u z a n a l i z ą e w o l u c j i s y s te m u s p o ł e c z n e g o w s k a z u j e , że e w o l u c j a z a g o s p o d a r o w a n i a p r z e s t r z e n n e go n i e j e s t s a m o i s t n a - j e s t r e f l e k s j ą e w o l u c j i sy s te m u s p o ł e c z n e g o , p r z e b i e g a j ą c ą z m n ie js z y m l u b w iększym w s t o s u n k u do n i e j o p ó ź n i e n i e m , spowodowanym i n e r c j ą s t r u k t u r y s y s te m u (DATAR, 1 9 7 2 , s . 310 e t p a s s i m ; Komorowski, 1 9 7 8 b , s . W y n ik a ją s t ą d dwa i s t o t n e w n i o s k i . s t r u k t u r y n i e r z ą d z i s i ę t y l k o w łasnym i r z ą d z ą c e system em sp o łe c z n y m . Po d r u g i e 8 4-103). Po p i e r w s z e - o r g a n i z a c j a p ra w a m i, ' d y k t u j ą j ą p raw a - w aru n k ie m r o z w i ą z a n i a z a d a n i a u k s z t a ł t o w a n i a o p t y m a l n e j s t r u k t u r y s y s te m u i j e j o r g a n i z a c j i j e s t u t w o r z e n i e w s p ó l n e j p o d s ta w y a k s j o l o g i c z n e j i n t e r d y s c y p l i n a r n e g o p a r a d y g m a tu s y s te m u s p o ł e c z n e g o . J e s t o c z y w i s t e - i p o t w i e r d z a t o d o ś w i a d c z e n i e - że b a d a n i e w s k a l i - m a k r o n i e może u j a w n i ć w yżej w spo m nian ych t e n d e n c j i i p o w o d u ją c y c h j e n a p i ę ć , b ę d ą c y c h w ynikiem s p r z e c z n o ś c i . P oza tym w ram ach a n a l i z y makro n i e można i c h u m i e j s c o w i ć w p r z e s t r z e n i z k on iecz n y m s t o p n i e m d o k ł a d n o ś c i . D l a t e g o t r z e b a j ą p r o w a d z i ć n a o d p o w ie d n io wybranym p o z i o m i e r e g i o n a l n y m w k o n t e k ś c i e obu wspom n i a n y c h d e k o m p o z y c j i , z k t ó r y c h p i e r w s z a n a w i ą z u j e do p o d s y s te m u g o s p o d a r c z e g o ^ ® , a d r u g a do p o d s y s te m u o s a d n i c z e g o ^ . N a le ż y p r z y tym d l a p e ł n e j j a s n o ś c i z w r ó c i ć u w ag ę, że w obu t y c h dekompozy c j a c h w y s t ę p u j ą w s z y s t k i e o b i e k t y s y s te m u , t y l e że i n a c z e j " u p o r ząd k o w an e " - ob a t e " p o r z ą d k i " je d n o c z y p r z e s t r z e ń , ł a d p r z e s t r z e n n y , p r z e s t r z e n n a o r g a n i z a c j a s t r u k t u r y s y s te m u s p o ł e c z n e go. J a k ł a t w o s i ę d o m y ś l i ć , a d o ś w i a d c z e n i e o p ra c o w a n y c h s c e n a r i u s z y t o p o t w i e r d z a , podsy stem em " m o to r y c z n y m " , d yn am izujący m p r o c e s y e w o l u c j i i ro z w o ju s y s te m u s p o ł e c z n e g o w k r a j a c h r o z w i - R ozum ianego ja k o w s z e l k a d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r c z a t a k w s f e r z e p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j , j a k i p o z a n i ą ; n i e ma t u p o t r z e b y r e s p e k t o w a n i a n e ł n e j d e k o m p o z y c ji d z i a ł o w o - g a ł ę z i o w e j . 31 R ozum ianego ja k o p o d s y s t e m , k t o r e g o z a d a n i e m j e s t b e z p o ś r e d n ie z a s p o k a ja n ie szeroko ro zu m ian y ch p o tr z e b lu d n o ś c i o ra z a k o m o d a c ja d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j . - 49 - n i ę ty ch., j e s t s p o ł e c z n o s c i n d u s t r i a l n a 32 , a n i e p o d s y s te m g o s p o d a r c z y . B a d a n ie s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j i s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j k o n c e n t r u j e s i ę n a a n a l i z i e s i ł w y tw ó rc z y c h , sto su n k ó w i s p o s o b u p r o d u k c j i o r a z i c h w zajem ny ch r e l a c j i j a k o S t a n o w ią c y c h 0 m ech an izm ach i s p o s o b i e f u n k c j o n o w a n i a t y c h s p o ł e c z n o ś c i . Bada n i e t a k i e u j a w n i a i i d e n t y f i k u j e zm ian y z a c h o d z ą c e w s t o s u n k a c h s p o ł e c z n y c h , w k a t e g o r i a c h w a r t o ś c i o w a n i a , w s t r u k t u r z e i je.j o r g a n i z a c j i - s t a n i e zagospodarow ania p r z e s tr z e n n e g o , o d d z ia łu j ą c e n a i n n e s p o ł e c z n o ś c i ( p o d s y s t e m y ) , p o w o d u ją c e s p r z e c z n o ś c i 1 p r o w o k u j ą c e n a p i ę c i a , g e n e r u j ą c o k r e ś l o n e t e n d e n c j e i t d . T a k ie p o d e j ś c i e do a n a l i z y wymaga r ó w n o l e g ł e g o j e j p r o w a d z e n i a w dwóch p o z io m a c h : p r z e s t r z e n n y m ( s t r u k t u r a l n y m ) i fen om eno log icz ny m "5^ . Z d r u g i e j s t r o n y , u z y s k a n i e p e ł n e g o o b r a z u wymaga r ó w n o l e g ł e g o b a d a n ia sfery r e a l n e j i sfe ry in s ty tu c jo n a ln e j (in fo rm a c y jn e j),. S p ó j n o ś ć u z y s k a n y c h w y n i k ó w 'b a d a n i a w e r y f i k u j e s i ę p r z e z sym ulację fu n k c jo n o w a n ia s p o ł e c z n o ś c i n a poziom ie reg io n aln y m i n a p o z io m ie ogó lno system o w ym . W yniki u j m u j e s i ę w t a b u l o g r a m a c h o r a z inn ym i m e to d a m i, m . i n . k a r t o g r a f i c z n y m i , k t ó r e s ą s z c z e g ó l n i e p r z y d a t n e n p . d l a w y z n a c z e n ia o b s z a r ó w n a p i ę ć ( i e w e n t u a l n i e "k o n flik tó w " - ja k p ro p o n u je J . K o ło d z ie j s k i ) , zw ła sz c z a j e ż e l i ic h g r a n ic e n i e p o k ry w ają s ię z g ra n ic a m i j e d n o s t k i a d m i n is tr a c j i t e r e n o w e j . N a l e ż y zdawać s o b i e sprawę z t e g o , i ż p r z e s t r z e ń g e o g ra fic z n a j e s t "sc e n ą ", na k t ó r e j rozgryw ają s ię in te r a k c je p om ięd zy s p o ł e c z n o ś c i a m i , n a k t ó r e j l o k a l n e s p r z e c z n o ś c i mogą p o z r a s t a ć s i ę , o b e j m u j ą c c o r a z w i ę k s z e o b s z a r y , a n a w e t sta w a ć s i ę k o n f l i k t a m i o g ó ln o s y s te m o w y m i. Wynika s t ą d z a s a d n i c z o ważny w n i o s e k , że s t r u k t u r a i p r z e s t r z e n n a o r g a n i z a c j a s y s te m u s p o ł e c z n eg o s ą głównymi d e t e r m i n a n t a m i f u n k c j o n o w a n i a s y s t e m u , s t a n u s y s te m u o r a z n a p i ę ć w s y s t e m i e . W r e z u l t a c i e a n a l i z a s c e n a r i u s z o w a sy stem u s p o ł e c z n e g o , po s ł u g u j ą c a s i ę p r z y j ę t ą wyżej d e k o m p o z y c ją , p r e z e n t u j e n i e j a k o " c z t e r y tw a r z e " j e d n e g o i te g o samego s p o ł e c z e ń s t w a , p o w ią z a n e wzajemnymi r e l a c j a m i - i n t e r a k c j e zrów now ażone, t z n . n e u t r a l n e , n a p i ę c i a , a nawet k o n f l i k t y - z k tó r y c h k aż d a c h a r a k t e r y z u j e się 32 Są w y j ą t k i , n p . Sowa Z e l a n d i a , g d z i e p odsystem em "m o to ry c zn y m " j e s t s p o ł e c z n o ś ć r o l n i c z a . Wg k o n c e p c j i G. M a tu sa ( M a t u s , 1 98 0: 1 98 2) s y t u a c j ę S o k r e ś l a j ą : b a z a G ( s t r u k t u r a ) i z jaw isk o F ( f a k ty s p o łe c z n e ) S = { G , F}. - 50 innym zach ow an iem i r ó ż n ą d y n a m ik ą . Z i n t e g r o w a n e i c h c h a r a k t e r y s t y k i d a j ą o b r a z c a ł e g o s y s te m u i je g o z a c h o w a n i a s i ę . N a j w i ę c e j n a p i ę ć g e n e r u j e s p o ł e c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a . N ie k o rf tro l o w a n e w po rę mogą s z y b k o u r a s t a ć do o s t r y c h , szy b k o r o z p rz e s trz e n ia ją c y c h s ię , p rz y b ie ra ją c y c h społeczną p o stać k o n f lik tó w , D o ty c z y t c s p e c y f i c z n e j r e l a c j i " s p o ł e c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a - s p o ł e c z n o ś ć m i e j s k a " , k t ó r y c h k o n f l i k t o w e i n t e r a k c j e są s z c z e g ó l n i e n i e b e z p i e c z n e . J e s t c i e k a w e , że a n a l i z a s c e n a r i u s z o w a n i e p o t w i e r d z a d o ś ć p o w szec hn ego p o g l ą d u , i ż głównym ź ró d łe m n a p i ę ć j e s t r e l a c j a " g a ł ą ź - r e g i o n " , choć z d r u g i e j s t r o n y n a le ż y p r z y z n a ć , że p o g l ą d t e n w y g en ero w ał w i e l e w niosków d o t y c z ą c y c h z a c h o w an ia s i ę s y s te m u , z w ł a s z c z a w w aru n k ach k a p i t a l i s t y c z n y c h (H o l la n d , 1976). J a k w y n ik a z p o w y ż s z e j , b a r d z o s c h e m a t y c z n e j , o g ó l n e j c h a r a k t e r y s t y k i m etody a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j , j e s t t o a n a l i z a t r u d n a i żmudna p r z e z sw oją z ł o ż o n o ś ć i k o m p le k s o w o ś ć , z m u s z a j ą c a do jed n o cz esn eg o prow adzenia j e j b a rd z o sz e ro k im frontem p r z e z - z k o n ie c z n o śc i dość li c z n y - z e sp ó ł m u l ti d y s c y p l in a m y . S ta w ia się j e j czasem z a r z u t , że n i e p o d d a j e s i ę k w a n t y f i k a c j i , c h o ć w i e l e w y ł a n i a j ą c y c h s i ę w j e j to k u pro b le m ó w można s k w a n t y f i k o w a ć , co n i e r a z u ł a t w i a i c h r o z w i ą z a n i e . Czy j e d n a k j e s t o n a zaw sze n i e odzowna? - cz;.' n i e można p o r a d z i ć s o b i e b e z n i e j ? V t e j s p r a w i e z a b i e r a j ą g ł o s c y t o w a n i j u ż w y żej M e s a r o v i c i P e s t e l , w y j a ś n i a j ą c sw o je s t a n o w i s k o w s t o s u n k u do sto s o w a n e g o p r z e z n i c h "mode l u k o m p u te ro w e g o " , p r z e z k t ó r y r o z u m i e j ą s p o s ó b p r z e d s t a w i a n i a o b ie k t y w n y c h a s p e k t ó w ro z w o ju b a d a n e g o sy s te m u . P i s z ą o n i , że " P r z e z model rozum iem y po p r o s t u s p ó j n y i s y s t e m a t y c z n y z b i ó r o p is ó w w cho dzący ch w g r ę z a l e ż n o ś c i . Model p r z e d s t a w i a o b r a z i s t o t n y c h aspektów r z e c z y w i s t o ś c i , t a k i e j , ja k ą p o s trz e g a m y . Model t a k i n i e musi b y ć w y rażon y w l i c z b a c h . Może on n a p r z y k ł a d t y l k o wskazywać, co j e s t z a l e ż n e od c zeg o i , e w e n t u a l n i e , w j a k i e j k o le jn o ś c i" (M esarovic, 1977, s. 6 2 ). S c e n a riu s z j e s t w ł a ś n i e modelem t a k i e g o t y p u . S c e n a r i u s z o w a m e t o d a a n a l i z y n i e m u s i , choć może, gdy t o j e s t m o ż liw e i c e lo w e , n p . w a n a l i z i e d i a g n o s t y c z n e j , p o s ł u g i w a ć s i ę l i c z b a m i , zaw sze j e d n a k w s k a z u j e , ” co j e s t z a l e ż n e od czego i w ja k ie j k o le jn o śc i". - 51 - 4 . NIEKTÓRE TRUDNOŚCI STOSOWANIA ANALIZY SCENARIUSZOWEJ N a j l e p s z a n a w e t m e to d a a n a l i z y wymaga a d a p t a c j i w to k u s t o s o w a n i a . J . P . S a r t r e s ł u s z n i e s t w i e r d z i ł , że "m eto dy wymagają m o d y f i k a c j i , s t o s u j e s i ę j e "bowiem do nowych p r z e d m io t ó w " , P o g lą d t e n p o t w i e r d z a d o ś w i a d c z e n i e . Wynika t o s t ą d , że p r z y s t ę p u j ą c do b a d a n i a s y s te m u , n i e znamy go n a t y l e , aby p r z e w i d z i e ć z g ó ry w s z y s t k i e e l e m e n t y p o s t ę p o w a n i a a n a l i t y c z n e g o - z r e s z t ą po to w ł a ś n i e badamy s y s te m , aby go p o z n a ć . Tak w ię c w to k u b a d a n i a t r z e b a m etodę d osto so w yw ać do b a d a n i a d an eg o s y s te m u , r o z w i j a ć j ą i u ś c i ś l a ć , W k o n k re tn y m wypadku z a s t o s o w a n i a a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j do o k r e ś l o n e g o s y s te m u s p o ł e c z n e g o n a j w i ę c e j t r u d n o ś c i p ow o du je n ie m o ż n o ś ć p r z e w i d z e n i a a p r i o r i i s t n i e n i a w i e l u z a l e ż n o ś c i w e w n ą trz system o w y ch, w s z c z e g ó l n o ś c i z a l e ż n o ś c i d i a l e k t y c z n y c h , j a k i e z a c h o d z ą m ięd zy o r g a n i z a c j ą a s t r u k t u r ą b a d a n e g o s y s tem u, m a j ą c e i s t o t n y , n i e r a z d e c y d u j ą c y wpływ n a je g o z a c h o w a n ie , a tym samym i f u n k c j o n o w a n i e . W p r a k t y c e w y r a ż a s i ę t o k o n i e c z n o ś c i ą s t o s o w a n i a r ó ż n y c h d o d a tk o w y c h d e k o m p o z y c j i , p r z e d e w s z y s tk im p o d sy s te m ó w , s t o s o w n i e do u j a w n i a j ą c y c h s i ę w to k u a n a l i z y p ro b le m ó w . Tak w ię c m a j ą c j a s n ą i u s t a b i l i z o w a n ą k o n c e p c j ę m e to d y c z n ą , n a l e ż y s i ę l i c z y ć z k o n i e c z n o ś c i ą a d a p t a c j i l u b o p r a c o w a n i a w i e l u alg o ry tm ó w p o s t ę p o w a n i a w t o k u a n a l i z y . Mimo że a n a l i z a s c e n a r i u s z o w a n i e j e s t s f o r m a l i z o w a n a , t o j e j z a p o t r z e b o w a n i e n a i n f o r m a c j ę , w tym l i c z b o w ą , j e s t z n a c z n e . D o ty c z y t o p r z e d e w s z y s tk im j e j w y k o r z y s t a n i a do c e ló w d i a g n o s t y c z n y c h - co z r e s z t ą j e s t j e j n i e u n i k n i o n y m e ta p e m , p o p r z e d z a j ą cym a n a l i z ę p r o g n o s t y c z n ą . J e s t t o o c z y w i s t e i t r u d n o ś c i n a p o t y k a n e s ą typow e d l a k a ż d e g o b a d a n i a e m p i r y c z n e g o . Na tym j e d n a k n ie kończą s ię t e tr u d n o ś c i. P ro gn osty czna c z ę ść a n a liz y scen a r i u s z o w e j ma r ó w n i e ż sw oje s p e c y f i c z n e z a p o t r z e b o w a n i e n a i n f o r mację p r o g n o s t y c z n ą . C hodzi t u p r z e d e w s z y s t k i m o p ro g n o z y d o t y c z ą c e z a c h o w a n ia s i ę o t o c z e n i a b a d a n e g o s y s te m u o r a z o pewne p r o g n o z y s p e c y f i c z n e , k t ó r e t r u d n o " z l o k a l i z o w a ć " , po n iew aż przew id y w an e n im i z d a r z e n i a mogą r ó w n ie d o b r z e z a i s t n i e ć w s y s t e m i e b adanym , j a k i p o z a n im , n p . p r o g n o z a p o s t ę p u naukowo-te c h n iczn eg o . Można b y p o w i e d z i e ć , . że o i n f o r m a c j ę p r o g n o s t y c z n ą m usi z a d b a ć z e s p ó ł p o d e jm u ją c y s i ę p r z e d m i o t o w e j a n a l i z y , że sam może j ą o p r a c o w a ć . B yło by t o j e d n a k z n a c z n e u p r o s z c z e n i e z a g a d n i e n i a 52 i n i e u z a s a d n i o n e o b c i ą ż e n i e , o d r y w a j ą c e z e s p ó ł od w ła ś c iw e g o z a d a n i a . I s t o t n i e j s z e j e s t j e d n a k z w r ó c e n i e uw agi n a f a k t , że p r o f i l t e j i n f o r m a c j i może c z ę s t o d a l e k o w y k ra c z a ć p o z a k o m p e t e n c je z e s p o ł u , że m u s i a ł b y b yć p o w ię k s z o n y p r z e z w ł ą c z e n i e do n i e g o r ó ż n y c h s p e c j a l i s t ó w n i e m a j ą c y c h w i e l e w sp ó ln e g o z właściwym z a d a niem z e s p o ł u . D l a t e g o n a l e ż y p r z y j ą ć , że p r z e d m i o t o w a i n f o r m a c j a p r o g n o s t y c z n a musi b y ć u d o s t ę p n i o n a z e s p o ł o w i po p r z y g o t o w a n i u j e j p rz e z odpow iednie z e s p o ły s p e c ja liz o w a n e , w p r a k ty c e i n s t y tu cje. T a k i n i e w ą t p l i w i e s p e c j a l i s t y c z n y c h a r a k t e r m ają p r o g n o z y d o t y c z ą c e o t o c z e n i a b a d a n e g o s y s t e m u . O to c z e n ie m tym d l a k o n k r e t n eg o s y s te m u s p o ł e c z n e g o - k r a j u - j e s t g l o b a l n y sy s te m s p o ł e c z n y , k t ó r e g o p rz e d m io to w y s y s te m j e s t p o d sy s tem em . To b y ł o b y n a j b a r d z i e j o g ó ln e, te o r e ty c z n ie s łu s z n e , a le w p ra k ty c e zbyt o g ó l nym p o s t a w i e n i e m z a g a d n i e n i a . R o s n ą c a w s p ó ł z a l e ż n o ś ć , p r z e d e w s z y s t k im g o s p o d a r c z a , p o s z c z e g ó l n y c h k r a j ó w j e s t f a k t e m - s y t u a c j a na r y n k u międzynarodow ym , co praw da w różnym s t o p n i u , d o ty czy w sz y stk ic h k rajó w ś w ia ta . Jednak każdy k r a j j e s t b a r d z i e j z w ią z a n y z je d n y m i, a m n ie j z in n y m i k r a j a m i . S praw a n i e k o ń c zy s i ę n a u w a ru n k o w a n ia c h g o s p o d a r c z y c h . N ie m n i e j i s t o t n e , a pod pewnymi w zględam i w a ż n i e j s z e są u w a ru n k o w a n ia p o l i t y c z n e , p r z e b i e g a j ą c e p o d o b n i e ja k w i e l e g o s p o d a r c z y c h , c h a r a k t e r p o w ią z a ń fo r m a ln y c h i t o w s y t u a c j i , gdy o l o s a c h ś w i a t a d e c y d u j ą s t o s u n k i m ięd zy dwoma s u p e r m o c a r s tw a m i . N ie m i e j s c e t u n a j a k i k o l w i e k p r z e g l ą d t y c h uw arunkow ań, P ak tem j e s t , że w tym z a k r e s i e z a p o t r z e b o w a n i e na i n f o r m a c j ę n i e d a s i ę z a s p o k o i ć j a k ą ś j e d n ą p r o g n o z ą , p o t r z e b a i c h w i e l e . W praw dzie n a " r y n k u p r o g n o z * i s t n i e j e b a r d z o dużo n a j r o z m a i t s z y c h o p ra c o w a ń , z - k t ó r y c h w i ę k s z o ś ć j e s t w różnym s t o p n i u t e n d e n c y j n a , a w a r t o ś ć m e r y t o r y c z n a i n n y c h j e s t k w e s ti o n o w a n a - i " j e s t w czym w y b i e r a ć " - j e d n a k n i e j e s t t o m a t e r i a ł , k t ó r y można b y b e z p o ś r e d n i o w y k o r z y s t a ć , b e z d o d a t k o wej a n a l i z y i o p r a c o w a n i a , d l a c e ló w a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j k o n k r e t n e g o s y s te m u s p o ł e c z n e g o . I n f o r m a c j a t a musi p r z e d e w s z y s tk im p r z y b r a ć p o s t a ć i s t o t n ą d l a p rz e d m io t o w e g o 3ystemu społecznego . J e s t o c z y w i s t e , że p r z y g o t o w a n i e m t a k i e g o z b i o r u lip. w P o l s c e n a p i e r w s z y p l a n w y su w ają s i ę s t o s u n k i ze Z wiązkiem R a d z ie c k i m , a r a c z e j z k r a j a m i - c z ł o n k a m i P a k tu Warszaw s k i e g o i Rady W zajemnej Pomocy G o s p o d a r c z e j - p r o g n o z a r o z w o ju t y c h s to s u n k ó w w o g ó l e n i e i s t n i e j e , n i e b y ł a - j a k d o t ą d - n i g d y 53 - i n f o r m a c j i muszą z a j ą ć s i ę i n s t y t u c j e s p e c j a l i z o w a n e , de f a c t o pow inny o ne n a b i e ż ą c o dysponow ać t a k ą i n f o r m a c j ą , j e s t t o 'bowiem jednym z i c h z a d a ń . Innym n i e c o z a g a d n i e n i e m j e s t z a s p o k o j e n i e z a p o t r z e b o w a n i a n a i n f o r m a c j ę p r o g n o s t y c z n ą h a r d z i e j s p e c y f i c z n e g o t y p u , n p . d o ty c z ą c ą p o s tę p u n au k o w o -tech n iczn eg o czy z ja w is k d em o g raficzn y ch itd . Tu t a k ż e n a l e ż y o d w o ła ć s i ę do s p e c j a l i s t ó w a l b o i n s t y t u c j i s p e c j a l i z o w a n y c h . . N ie zaw sze je d n a k i s t n i e j ą t a k i e i n s t y t u c j e s p e c j a l i z o w a n e , a co g o r s z a w w i e l u w ypadkach n i e d y sp o n u je m y o d p o w ie d n im i metodami p r o g n o z o w a n ia a l b o s to s o w a n e m e to d y b u d z ą i s t o t n e z a s t r z e ż e n i a co do swej m e r y t o r y c z n e j p o p r a w n o ś c i czy s p o s o b u s t o s o w a n i a . N i e k t ó r e p ro g n o z y , j a k n p . d e m o g r a f i c z n e , * 35 o pracow yw ane są s y s t e m a t y c z n i e , i n n e s ą p r z e d s i ę w z i ę c i a m i po dejmowanym i ad h o c , zw y k le n a "z a m ó w ie n ie " i w p o ś p i e c h u , b e z n a l e ż y t e g o p r z y g o t o w a n i a m e t o d y c z n e g o . Uwaga t a d o t y c z y p r z e d e w s z y s t k im t a k i s t o t n e j p r o g n o z y p o s t ę p u n a u k o w o - t e c h n i c z n e g o ^ . N o ta b e n e , z a g a d n i e n i e m e to d y k i p ro g n o z o w a n ia p o s t ę p u n a u k o w o - t e c h n i c z n e g o j e s t n i e s ł y c h a n i e i n t e r e s u j ą c e t a k z naukow e go, j a k i z p r a k t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a . N i e m n i e j j a k d o t ą d n i e d y sp o n u je m y s k u t e c z n ą , naukowo u z a s a d n i o n ą i e m p i r y c z n i e sp ra w d zo n ą m e to d ą p r o g n o z o w a n ia w tym z a k r e s i e . N ie d y sp on uje m y t e ż ż ad n ą m e to d ą b a d a n i a s k u t k ó w , p r z e d e w s z y s t k i m s p o ł e c z n y c h , o p ra c o w a n a . D a l e j i d ą t a k i e u g r u p o w a n i a , j a k EWG i NATO o r a z OECD, z całym " k o s z y k ie m " p roblem ów p o w s t a ł y c h w ró żnym c z a s i e i nowymi, k t ó r e mogą d o p i e r o w y n ik n ą ć ; i n f o r m a c j a p r o g n o s t y c z n a o n i c h ma d l a n a s i s t o t n e z n a c z e n i e , po n iew a ż wpływa n a n a s z e z a c h o w a n ie s i ę . D a l e j w y ł a n i a j ą s i ę p e rs p e k ty w y nowych sto sun kó w z in n y m i k r a j a m i , p r z e d e w s z y s t k im h an d lo w y ch - a w s z y s t k o to w k o n t e k ś c i e p r o g n o z y g l o b a l n e j . C h o d zi t u o o b i e k t y w n ą i n f o r m a c j ę p r o g n o s t y c z n ą , k t ó r e j z b i ó r m usi m ieć w tym s e n s i e s u b i e k t y w n i e r e l a t y w n y c h a r a k t e r , że musi d o t y c z y ć n a s z e g o k r a j u . Z b i ó r t e n b ę d z i e in n y d l a każdego k r a j u , choć w ie le i n f o r m a c j i b ę d z ie s ię w ty c h zb io ra c h po w ta rzać. 35 «f P o l s c e j e d y n i e Główny D rz ą d S t a t y s t y c z n y u p ra w n io n y j e s t do o p r a c o w y w a n ia p ro g n o z d e m o g r a f i c z n y c h . J e d n a k b r a k p o w ią z a n i a t y c h o p ra c o w a ń z plan ow anie m i p rog no zow an iem ruchów m i g r a c y j n y c h , zmian w s t y l u ż y c i a i t d . p o w o d u je , że do p ro g n o z t y c h można z g ł o s i ć w i e l e z a s t r z e ż e ń . ^ W P o l s c e p o w in n a i s t n i e ć i n s t y t u c j a , k t ó r e j zadaniem b y ł o b y s t a ł e , c i ą g ł e p ro g n o z o w a n ie ro z w o ju p o s t ę p u n a u k o w o - t e c h n i c z n e g o . Sprawy t e j n i e można z a ł a t w i ć p r z e z k o m i t e t y cz y komi s j e (naw et o sta ły m c h a r a k t e r z e ) , p o trz e b n a j e s t z i n s ty t u c jo n a lizo w an a p ra c a c i ą g ł a . - 54 - p o s t ę p u t e c h n i c z n e g o . D z i ś w i e l e t ę g i c h umysłów g ł o w i s i ę nad ty m , j a k i e b ę d ą s k u t k i u p o w s z e c h n i a n i a s t o s o w a n i a i d a l s z e g o ' r o z woju m i k r o p r o c e s o r ó w ; w szy scy s p o d z i e w a j ą s i ę , ż e m i k r o p r o c e s o r y b ę d ą m i a ł y r e w o l u c y j n y wpływ n a w i e l e d z i e d z i n ż y c i a , d a l e k o wy k r a c z a j ą c y p o za s f e r ę p r o d u k c j i p r z e m y s ło w e j - b r a k j e s t je d n a k j a k i c h k o l w i e k k o n k r e t ó w w tym z a k r e s i e . Spraw a j e s t i s t o t n a , p o s t ę p t e c h n i c z n y po w o du je bowiem, b i o r ą c n a j o g ó l n i e j , zm ian y w s p o s o b i e z a s p o k a j a n i a p o t r z e b sp o łe c z e ń stw a , a je d n o c z e śn ie ro z s z e rz a z a k re s p o tr z e b , k tó ry c h za s p o k o j e n i e j e s t m o ż liw e w d an y c h w a ru n k a c h . Z. d r u g i e j s t r o n y p o w o du je on zmiany w s p o s o b a c h p r o d u k c j i o r a z j e j s t r u k t u r z e . O g ra n ic z a m y s i ę t u t y l k o do j e g o o d d z i a ł y w a n i a b e z p o ś r e d n i e g o , z a k r e s o d d z ia ły w a n ia p o śre d n ie g o j e s t zn ac z n ie w ię k sz y . P rzez d ł u g i e w ie k i t o p o ś r e d n i e o d d z i a ł y w a n i e b y ł o b a r d z o p o w o ln e , j e go tempo można b y ł o m i e r z y ć g e n e r a c j a m i . W s p ó ł c z e ś n i e w y n i k a j ą c e zm iany o d c z u w a ją , n i e r a z d o t k l i w i e , , p o s z c z e g ó l n e g e n e r a c j e . Wyni k a s t ą d k o n i e c z n o ś ć i c h p r z e w i d y w a n i a , a tym b a r d z i e j l i c z e n i a s ię z ic h sk u tk am i. J e s t to b a rd z o s z e r o k a d z ie d z in a badań p ro g n o s t y c z n y c h , w y m a g a ją ca s p e c j a l i z a c j i i k o o r d y n a c j i o r a z , ja k wspomniano w y ż e j, c i ą g ł o ś c i . Tak w ięc j e s t t o z a g a d n i e n i e , z k tó r y m sam z e s p ó ł o p ra co w u j ą c y a n a l i z ę p r o g n o s t y c z n ą o k r e ś l o n e g o s y s te m u s p o ł e c z n e g o m e to dą s c e n a r i u s z o w ą n i e może s o b i e sam " p o r a d z i ć " . L u k i w y n i k a j ą c e j z b r a k u t e g o ty p u i n f o r m a c j i n i e może w y p e ł n i ć ż a d n a im p r o w iz a cja , Z pow yższego w y n i k a , że z a s t o s o w a n i e a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j do b a d a n i a p r z y s z ł o ś c i sy stem u s p o ł e c z n e g o j e s t r ó w n i e w r a ż li w e n a z a g r o ż e n i e " b a r i e r a m i i n f o r m a c y j n y m i " . j a k k a ż d e b a d a n i e empi r y c z n e . Pomijamy t u p ro b le m ty p u i n f o r m a c j i s t a t y s t y c z n e j , j a k i e j p o t r z e b u j e p r z e d m i o t o w a a n a l i z a . Wiąże s i ę t o z problemem b a r d z i e j og óln ym : z a k re s e m p r a c y o r a z metod s to s o w a n y c h w p r a c y s ł u ż b i n f o r m a c y j n o - s t a t y s t y c z n y c h . Rozwój i u p o w s z e c h n i e n i e s i ę p o d e j ś c i a systemowego s t a w i a w tym w z g l ę d z i e nowe w y m agania, s t w a r z a j ą c j e d n o c z e ś n i e nowe m o ż l i w o ś c i . X X X Z ary so w a n a w y ż e j k o n c e p c j a m etody a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j o p a r t a j e s t n ie ty lk o na ro zw ażan iach te o r e ty c z n y c h , a le tak że - 55 - n a d o ś w i a d c z e n i a c h z e b r a n y c h w t o k u o p ra c o w y w a n ia s c e n a r i u s z y , 3 y ł a j u ż mowa o ty m , że k a ż d a m e t o d a wymaga w p r a k t y c e pewnych a d a p t a c j i c ele m d o s t o s o w a n i a j e j do p r z e d m i o t u b a d a n i a i w a ru n ków, w j a k i c h b a d a n i e j e s t p r o w a d z o n e . V tym m i e j s c u n a l e ż y j e d n a k z w r ó c i ć u w a g ę ’ n a pewne f r a g m e n t y p o s t ę p o w a n i a b ad aw cz ego , k t ó r e jak d o tąd w p ra k ty c e p r z y s p a r z a ły n a jw ię c e j czom, m . i n . d l a t e g o , że w ymagają r y g o r y s t y c z n e g o pew nych z a s a d . P ierw szy m t a k i m i s t o t n y m s t w i e r d z e n i e m j e s t , z j a w i s k o n i e j e s t a u t o n o m r z e c z y w i s t o ś ć j e s t d i a l e k k o m p l e k s o w a . d e g o za le ż y . O zn acza t o , tru d n o ści bada p rzestrzeg an ia że ż a d n e i c z n e t y c z n i e że c h a r a k t e r y s t y k a k a ż z j a w i s k a w ią ż e s i ę z c h a r a k t e r y s t y k ą i n n y c h i od n i c h R esp ek to w an ie t e j z a s a d y , lek c e w a ż o n e j p r z e z tr a d y c y jn e p o d e j ś c i e b a d a w c z e , p ow inno z a p e w n ia ć samo k o n s e k w e n tn e s t o s o w a n i e p o d e j ś c i a system ow ego - t a k b y s i ę p r z y n a j m n i e j mogło zdawać. J e d n a k n i e zaw sze ł a t w o j e s t w ykryć z w i ą z k i i s t o t n e d l a wspomnia n y ch z a l e ż n o ś c i . S t a w i a t o badaczom o k r e ś l o n e wymagania p r z e d e w s z y s t k i m w z a k r e s i e b e z w z g l ę d n i e k r y t y c z n e g o s t o s u n k u do u z y s k i wanych wyników - w tym k o n t e k ś c i e i s t o t n e g o z n a c z e n i a n a b i e r a f a k t , że a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e system ów s p o ł e c z n y c h muszą b yć p ro w a d z o n e p r z e z z i n t e g r o w a n e , i n t e r d y s c y p l i n a r n e z e s p o ł y b a d a c z y . O z n a c z a t o wymóg j e d n o g ł o ś n e j a k c e p t a c j i . T y lk o t a k i e p o s t ę p o w a n ie u c h r o n i b a d a c z a p r z e d t e n d e n c j ą do p o ch o p n y ch u o g ó l n i e ń . D ru g a t r u d n o ś ć n a t u r y p r a k t y c z n e j w ią ż e s i ę z b a d a n ie m po s z c z e g ó l n y c h p o d sy s te m ó w . Są t o b a d a n i a z n a t u r y r z e c z y r a c z e j p r a c o - i c z a s o c h ł o n n e , żmudne i j e d n a k t r u d n e , z w ł a s z c z a j e ś l i n i e d y sp o n u je m y o d p o w i e d n i ą i n f o r m a c j ą . Pow oduje t o t e n d e n c j ę do u p r a s z c z a n i a z a g a d n i e n i a , t r a k t o w a n i a pewnych po d sy stem ó w ja k o " c z a r n e s k r z y n k i" , t z n . kontentow aniem s ię ' o k re ś le n ie m ic h sp o s o -' bu z a c h o w a n i a s i ę w pewnych w a ru n k a c h . P o s i a d a n e i n f o r m a c j e o z a c h o w an iu s i ę danego p o d s y s te m u d o t y c z ą m i n io n e g o o k r e s u , w którym p a n o w a ły o k r e ś l o n e w a r u n k i . Tak w i ę c n a s z a i n f o r m a c j a o d a n e j " c z a r n e j s k r z y n c e " j e s t n i e p e ł n a - n i e wiemy, j a k zachow a s i ę ona w i n n y c h , z m i e n io n y c h w a ru n k a c h . Wynika s t ą d , że t a k i e u p r a s z c z a j ą c e p o s t ę p o w a n i e można w y k o r z y s t a ć j e d y n i e wówczas, g dy mamy p e w n o ść , że p r z y s z ł e w a ru n k i f u n k c j o n o w a n i a d a n e j " c z a r n e j s k r z y n k i " n i e b ę d ą r ó ż n i ć s i ę od warunków, w j a k i c h f u n k c j o n o w a ł y one d o ty c h c z a s. - 56 - J e ż e l i mamy t a k ą p e w n o ść , a z i n n y c h w zględów p o z n a w a n ie " w n ę tr z a " r z e c z o w e j " c z a r n e j s k r z y n k i " n i e j e s t i s t o t n e d l a wy n ikó w b a d a n i a , możemy p o z w o l i ć s o b i e n a t a k i e u p r o s z c z e n i e . V przeciw n ym wypadku n a l e ż y z b a d a ć p o d s y s te m i u s t a l i ć w p e ł n i o b ie k t y w n e zasad,. t z ą d z ą c e j e g o zachow aniem s i ę w k a ż d y c h - do dajm y; r e a l n i e m ożliw ych ( t z n . p ra w d o p o d o b n y c h ) - w a r u n k a c h . 3 a d a n i e t a k i e n i e j e s t z a d a n ie m p r o s t y m . J e g o o g ó l n ą z a s a dę można s t r e ś c i ć w a l g o r y t m i c z n e j s e k w e n c j i : "od r z e c z y w i s t o ś c i do a b s t r a k c j i i z powrotem do r z e c z y w i s t o ś c i " . Innymi sło w a m i: p rz e d m io to w y p o d s y s te m t r z e b a "w y ją ć " z j e g o o t o c z e n i a , z b a d a ć j a k i t a k i , t z n . p r z y f i k c y j n y m z a ł o ż e n i u , że j e s t z a m k n i ę t y , u s t a l i ć j e g o " w y j ś c i a " , t z n . je g o m o żliw e r e l a c j e z o t o c z e n i e m , po czym, z n a j ą c ju ż j e g o s p o s ó b f u n k c j o n o w a n i a w' w a ru n k ach a b s t r a k c y j n y c h , z powrotem " w ło ż y ć " go w j e g o o t o c z e n i e i po n o w n ie zb ad ać j e g o z a c h o w a n ie pod wpływem i n t e r a k c j i z o t o c z e n i e m - t z n . j a k o s y s te m u o t w a r t e g o - i o s t a t e c z n i e o s t a l i ć z a s a d y je g o z a c h o w an ia w r z e c z y w i s t o ś c i . J e s t t o n i c i n n e g o j a k w y k o r z y s t a n i e o p ra c o w a n e j p r z e z E. G r e n i e w s k i e g o k o n c e p c j i b a d a n i a sy stem u w zględn-ie o d o s o b n i o n e g o . W tym wypadku p ra w d z iw e j e s t s t w i e r d z e n i e " ł a t w o p o w i e d z i e ć , t r u d n i e j z r o b i ć " . Są t o j e d n a k w g r u n c i e r z e c z y ti - u d n o ś c i n a t u r y i n f o r m a c y j n e j - t a k w s t o s u n k u do p r z e d m iotow ego p o d s y s te m u , j a k i j e g o o t o c z e n i a . O c z y w i ś c ie n a l e ż y p a m i ę t a ć , że o to c z e n i e m p o d s y s te m u j e s t c a ł y s y s t e m , do k t ó r e g o n a l e ż y , p l u s o t o c z e n i a t e g o s y s te m u , J e d n a k i t u m ożliw e są w pewnych w y pad kach u p r o s z c z e n i a , n p . gdy d any p o d s y s te m j e s t t y l ko p o ś r e d n i o - p r z e z " r e s z t ę " s y s te m u - z w ią z a n y z o t o c z e n i e m system u j a k o c a ł o ś c i ; wówczas w y s t a r c z y u w z g l ę d n i ć z a c h o w a n ie s i ę " r e s z t y " s y s t e m u , a czasem n a w e t t y l k o i n n y c h p od sy stem ó w b e z p o ś r e d n i o z w ią z a n y c h z p rzedm ioto w ym , badanym p o d sy ste m e m . Tu z a k ż e n a l e ż y z a l e c a ć rozw ag ę i o s t r o ż n o ś ć w s t o s o w a n i u u p r o s z c z e ń . J e ż e l i t e t r u d n o ś c i u d a j e s i e p o k o n a ć , p ro b le m p r z e s t a j e być t r u d n y i może wymagać j e d y n i e p r a c y . I n n ą t r u d n o ś c i ą j e s t w y s tę p o w a n ie p r o c e s ó w n i e c i ą g ł y c h w k o n t e k ś c i e p e ł n e j c i ą g ł o ś c i p r o c e s u ro z w o jo w e g o s y s te m u - j e g o e w o l u c j i . A n a l i z a s c e n a r i u s z o w a ż d e f i n i c j i w y k lu c z a s t o s o w a n i e metody " z a ł o ż o n e j p r z y s z ł o ś c i " . S i e p r z y s z ł e s t a n y s y s te m u , a l e c e le re sp e k to w a n e p rzez p o s z c z e g ó l n e sp o łeczn o ści^ 37 P o d k r e ś la m y t u o k r e ś l e n i e " p o s z c z e g ó l n e " , p o n ie w a ż c e l e p o sz c z e g ó ln y c h obiektów au to n om icznych, choć z b ie ż n e z ce la m i - 57 - i p o d m i o ty z a r z ą d z a j ą c e s t a n o w i ą k r y t e r i a d e c y z y j n e - w każdym r a z i e w p rz e d z ia le ic h a u to n o m iczn o ści. Jed n o c z e śn ie je s z c z e i n nymi k r y t e r i a m i - o góln o sy stem o w y m i - p o s ł u g u j e s i ę w p r o c e s a c h d e c y z y j n y c h c e n tr u m s y s te m u z a r z ą d z a n i a . N a le ż y p r z y tym z w ró c ić u w a g ę , ż e .w k o n k r e t n y c h p r z e d z i a ł a c h c z a s u obok d i a l e k t y c z n i e s f o r m u ł o w a n e j o g ó l n e j f u n k c j i c e l u s y s te m u - n i e z a l e ż n e j od je g o s t a n u - system z a r z ą d z a n i a p o s ł u g u j e s i ę w c e l a c h o p e r a c y j n y c h " o k r e s o w ą f u n k c j ą c e l u " , b ę d ą c ą z b io r e m k o n k r e t n y c h z a d a ń , j a k i e m a j ą b y ć wykonane p r z e z sy s tem w danym o k r e s i e . N ie t r z e b a w y j a ś n i a ć , że n a o r o c e s ro z w o ju s v s t e m u , k t ó r y j e s t w z a s a d z i e o r o c e ;g sem c i ą g ł y m , s k ł a d a j ą s i ę t a k d z i a ł a n i a o c h a r a k t e r z e c ią g ł y m , j a k d z i a ł a n i a o c h a r a k t e r z e p o w ta r z a l n y m ( n i e k o n i e c z n i e r y t m i c z n e ) , j a k i d z i a ł a n i a s p o r a d y c z n e , w śród n i c h n i e p o w t a r z a l n e . Tak w ię c mamy do c z y n i e n i a z w ielom a p r o c e s a m i n i e c i ą g ł y m i . Na czym p o le g a w y n ik ając a z te g o f a k tu " t r u d n o ś ć " , z jak ą sp o ty k a się a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a ? P o l e g a o n a n a p rz e w id y w a n iu t y c h n i e c i ą g ł o ś c i ja k c z d a r z e ń i s t o t n y c h d l a f u n k c j o n o w a n i a s y s te m u , a w r e z u l t a c i e d l a k s z t a ł t o w a n i a s i ę je g o t r a j e k t o r i i . Z d a rz e n ie m j e s t t u zarów no p o c z ą t e k , j a k a k o n i e c j a k i e g o ś p r o c e s u - sam p r o c e s ja k o t a k i , cz a s jego tr w a n ia , sposób i s i ł a o d d z ia ły w a n ia o raz s k u t k i . I s t o t n e j e s t p r z y tym u s t a l e n i e p o w o d u jący ch t e z d a r z e n i a p r z y c z y n , c z y n n ik ó w i t d . Każdy z a c h o d z ą c y w s y s t e m i e p r o c e s j e s t w ynikiem d y n am icz n eg o f u n k c j o n o w a n i a i s t n i e j ą c y c h j u ż w s y s t e m i e mechanizmów, ch oć b o d z i e c i n i c j u j ą c y dany p r o c e s może p r z y j ś ć z z e w n ą t r z , t z n . z o t o c z e n i a s y s te m u . T r u d n o ś ć p o l e g a n a i d e n t y f i k a c j i p r o cesów n i e c i ą g ł y c h o r a z o k r e ś l e n i u i c h z a c h o w a n ia s i ę w c z a s i e . J e d n e p r o c e s y z a m i e r a j ą - u s t a j ą - nowe s i ę r o z p o c z y n a j ą , j e s z c z e i n n e "rwą" s i ę - p o j a w i a j ą s i ę i z a n i k a j ą o k reso w o l u b sp o r a d y c z n i e , n i e r a z n i e p o w t a r z a l n i e . W ie le z t y c h p ro c e s ó w j e s t i n i c j o w a n y c h a l b o p rz e r y w a n y c h d e c y z j a m i system u z a r z ą d z a n i a . s y s te m u n i e a n t a g o n i s t y c z n e g o , w r z e c z y w i s t o ś c i p o w a ż n ie s i ę r ó ż n i ą . D o ty c z y t o w s z c z e g ó l n o ś c i podm iotów g o s p o d a r u j ą c y c h , r e a liz u ją c y c h zadania p o śre d n ie . Choć i t o n i e j e s t w p e ł n i ś c i s ł e - k a ż d y s y s te m może m ie ć o k r e s y s t a g n a c j i , a n aw et r e g r e s u . T rudno w ię c mówić o c i ą g ł o ś c i p r o c e s u ro z w o jo w e g o . - 58 - Te są s t o s u n k o w o ł a t w e do p r z e w i d y w a n i a , p o t r z e b ę i c h d y k t u j e s t a n s y s te m u . W iele j e d n a k w y n ik a n i e z a l e ż n i e od w o li s y s te m u z a r z ą d z a n i a , z n a j r o z m a i t s z y c h p r z y c z y n , i t e są z n a c z n i e t r u d n i e j sz e do p r e d y k c j i ^ ® , Jedynym w p r a k t y c e sp osobem j e s t s t a r a n n e p r o w a d z e n i e a n a l i z y d i a c ' n r o n i c z n e j cza so w y c h p r z e k r o j ó w s y n c h r o n i c z n y c h s y s te m u . S z c z e g ó ln y m p rz y k ł a d e m n i e c i ą g ł o ś c i p r o c e s ó w z a c h o d z ą c y c h w s y s t e m i e są p r o c e s y wywołane d e c y z j a m i s t e r u j ą c e g o t y p u , p o d e j mowanymi p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a . W p r o c e s i e a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j p o dejm o w anie t a k i c h d e c y z j i p r z e w i d u j e s i ę w k a ż d e j s y t u a c j i , w k t ó r e j m ożliw e są r ó ż n e w a r i a n t y z a c h o w a n ia s i ę - s y s tem u , p o d s y s te m u , o b i e k t u - s p o ś r ó d k t ó r y c h n a l e ż y w y b ra ć ? e a e n . J a k wiadomo, a n a l i z a s c e n a r i u s z o w a wymaga u s t a l a n i a w s z y s t k i c h t y c h m o ż liw y c h i p ra w d o p o d o b n y c h , a z w ią z a n y c h z f u n k c j ą c e l u s y s te m u , w a r i a n t ó w - t a k , j a k gdyby sy s te m ( s y s t e m z a r z ą d z a n i a ) z d ec y d o w a ł s i ę n a je g o r e a l i z a c j ę . S y t u a c j e , w k t ó r y c h ~ a k i e m o ż l iw o ś c i - i k o n i e c z n o ś ć - wyboru w y n i k a j ą , s ą c h a r a k t e r y s ty c z n y m i momentami czasow ymi w p r o c e s i e r e a l i z a c j i s y s te m u i z r e g u ł y - w i ą ż ą s i ę ze z d a r z e n i a m i n i e c i ą g ł o ś c i ( p o c z ą t k i e m l u b końcem) pew nych p r o c e s ó w . S y t u a c j e t a k i e , tz w . d e c y z y j n e , w y n i k a j ą n i e t y l k o n a g łó w n e j t r a j e k t o r i i c a ł e g o s y s te m u , z r e g u ł y są s y t u a c j a m i pewnych p o d sy s te m ó w , e w e n t u a l n i e n a w e t o b i e k t ó w , k t ó r y c h z a c h o w a n ie s i ę j e s t i s t o t n e d l a c a ł o ś c i s y s te m u . Be f a c t o w p r a k t y c e a n a l i z a s c e n a r i u s z o w a k r o c z y w ł a ś n i e od t a k i e j s y t u a c j i do n a s t ę p n e j . R z e cz w tym, ż e b y t a k p ro w a d z ić a n a l i z ę , by t y c h s y t u a c j i n i e p r z e o c z y ć . Vi tym k o n t e k ś c i e n a l e ż y r o z p a t r y w a ć z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u z a r z ą d z a n i a , r e a l i z u j ą c e g o z a d a n i a s t e r o w a n i a systemem - w ybór i korygow anie t r a j e k t o r i i - o ra z re g u lo w a n ie jego fu n k c jo n o w a n ia . 0 p i e r w s z y c h b y ł a mowa w y ż e j . I n t e r w e n c j e d r u g i e g o t y p u muszą n a s t ę p o w a ć w te d y , gdy s y s t e m , je g o p o d s y s t e m i t p . z b a c z a z t r a j e k t o r i i . O czy w iście, naw et b ard zo s k r u p u l a t n a a n a l i z a p ro g n o s ty czna n ie j e s t w s t a n ie zid en ty fik o w ać d e w ia c ji o c h a ra k te rz e chwilowym, t z n . " o s c y l o w a n i a ” s y s te m u w okół t r a j e k t o r i i , r e j e s t r u j e j e d n a k o d c h y l e n i a u t r w a l a j ą c e s i ę . P o w s t a j e wówczas s y t u a - 10 " N i e w ą t p l i w i e pomocna m o głab y b y c t u t z w . t e o r i a k a t a s t r o f (Tłiom, 1 9 7 2 ) , n i e j e s t o na je d n a k j e s z c z e n a t y l e z o p e r a c jo n a liz o w a n a ; o a tr z : (A tk in , 1977), (P o s to n , 197S ), ( C a s t i, 1979 i 1 9 3 1 ) . - 59 c j r d e c y z y j n a . A n a liz a p r o g n o s ty c z n a b a d a zarów no w a r i a n t p o z o s t a n i a sy ste m u n a t e j - o d c h y lo n e j - t r a j e k t o r i i , ja k i w a r ia n ty in n e g o m o żliw eg o p o s tę p o w a n ia , n p . w in n y c h s y t u a c j a c h d e c y z y j n y c h . N o ta b e n e w ypada zau w a ży ć , że p o n ie c h a n ie p o d j ę c i a j a k i c h k o lw ie k d e c y z j i in t e r w e n c y j n e j w t a k i e j s y t u a c j i j e s t d l a s y s t e mu z a r z ą d z a n i a t a k ą samą d e c y z j ą ja k k a ż d a in n a i p o d le g a w s z e l kim ry g o ro m p r o c e s u p o d e jm o w an ia d e c y z j i . B a d a n ie sy stem u z a r z ą d z a n i a ro z p o c z y n a s i ę w ra m a c h a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j , w k t ó r e j to k u i s t o t n e j e s t m .i n . o k r e ś l e n i e f a k ty c z n e g o p r z e d z i a ł u a u to n o m ii p o s z c z e g ó ln y c h j e d n o s te k z a r z ą d z a ją c y c h o r a z z a k r e s u w y k o rz y s ty w a n ia go p r z e z t e p o d m io ty w k o n t e k ś c i e f u n k c j i c e l u p o d s y s te m u , k t ó r e fu n k c jo n o w a n ie ty c h p o d m iotów k o n t r o l u j ą i s ą z a n i e o d p o w ie d z ia ln e . Ważne j e s t tu z w e r y f ik o w a n ie , c z y z a k r e s a u to n o m ii j e s t d o s t a t e c z n i e k o n t r o l o wany p r z e z k r y t e r i u m , t z n . fu nkc-ję c e l u d a n eg o p o d m io tu . C hodzi o t o , że j e ż e l i z a k r e s a u to n o m ii w y k ra c z a p o z a z a k r e s o b j ę t y k r y t e r i u m , t o g r o z i t o podejm ow aniem p r z e z d any p o d m io t n i e u z a s a d n i o n y c h d e c y z j i - d e c y z j i , k tó r y c h podejm ow ać n i e p o w in ie n - i o d w r o tn ie * j e ż e l i z a k r e s a u to n o m ii j e s t w ę ższ y n i ż o b s z a r d e c y z y j ny k o n tr o lo w a n y f u n k c j ą c e l u , wówczas p o d ejm o w an ie d e c y z j i p r z e c h o d z i n a w yższy s z c z e b e l , z m u s z a ją c t e n o s t a t n i do p o d ejm o w an ia d e c y z j i w e rg o n o m ic z n ie su b o p ty m a ln y c h w a ru n k a c h . W p ierw szy m w ypadku i s t n i e j e r e a l n e p ra w d o p o d o b ie ń s tw o p o d j ę c i a b ł ę d n e j d e c y z j i , w d ru g im o p ró c z n i e d o s k o n a ł o ś c i d e c y z j i g r o z i je j o p ó ź n ie n i e w c z a s i e . Może ono b y ć t a k d u ż e , i ż p o w ró t d an eg o p o d sy s te m u n a je g o t r a j e k t o r i ę może b y ć u t r u d n i o n y , a n a w e t n i e m o ż liw y . J e ż e l i c h o d z i o a n a l i z ę p r o g n o s ty c z n ą , tr u d n o j e s t p r z y j ą ć ja k i e k o l w i e k z a ł o ż e n i e d o ty c z ą c e n ie s p ra w n e g o fu n k c jo n o w a n ia s y s tem u z a r z ą d z a n i a . B y ło b y to n i e s ł u s z n e z p r y n c y p ia ln e g o p u n k tu w id z e n ia , a ta k ż e n i e p o t r z e b n i e k o m p lik u ją c e b ie g a n a l i z y . R ze c z y w is t o ś ć może je d n a k b y ć o d m ien n a . W szy stk o t o w sk a z u je m . i n . n a s z c z e g ó ln ą w ażność s t a ł e g o o p e ro w a n ia w dwóch p ła s z c z y z n a c h : k o n k r e tu i a b s t r a k c j i - s t a ł e j "w ędrów ki" b a d a w c z e j od k o n k r e t u p r z e z a b s t r a k c j ę i n a s t ę p n i e p o w ro tu do k o n k r e t u , je g o w e r y f i k a c j i w rz e c z y w is ty m o t o c z e n iu p r z e d p o d ję c ie m d a ls z e g o k ro k u n a p r z ó d . J e s t to t r u d n e , tym b a r d z i e j że k a ż d e z a jw is k o m usi b y ć b a d a n e n a w łaściw ym p o z io m ie ( dekompo zy c j i ) . - 60 - J e s t t o tym b a r d z i e j w ażn e, że o p i n i a w s z y s tk ic h d o św ia d c z o n y ch b a d a c z y s t o s u j ą c y c h a n a l i z ę s c e n a r iu s z o w ą j e s t z g o d n a co do z u p e ł n e j n i e p r z y d a t n o ś c i a n a l i z y ty p u o p is o w e g o , k t ó r a z a w sz e , i t c w znacznym s t o p n i u , p o w s ta je w t r y b i e in t u ic y j n y m , p o d c z a s g dy - ja k to . u d o w o d n ił J . W, F o r r e s t e r - sy stem y z ło ż o n e w y ż sz e j k l a s y , a w ięc p r z e d e w sz y stk im s p o ł e c z n e , z a c h o w u ją s i ę " a n t y i n t u i c y j n i e " ( F o r r e s t e r , 1 9 7 3 ). P o d e j ś c i e o p iso w e g r o z i o p ie r a n ie m w niosków n a p o w ierz ch o w n y c h o b s e r w a c ja c h , p ro w a d z ą c y c h do e k sp o z y c j i r e l a c j i p o z o rn y c h , p r z e s ł a n i a j ą c y c h i s t o t n e , w e w n ę trz n e , z ło ż o n e r e l a c j e w s y s te m i e , u n ie m o ż li w i a ją c e p o z n a n ie i s t o t y z j a w i s k a , a p r z e d e w sz y stk im n a l e ż y t e p o z n a n ie o b i e k t u i je g o r e l a c j i z o to c z e n ie m , a tym samym i je g o z a c h o w a n ia s i ę . J e d y n i e w p e ł n i z d y sc y p lin o w a n j'' p r o c e s l o g i c z n y , p ro w ad zący od r z e c z y w i s t o ś c i do. a b s t r a k c j i , p o z w a la ją c y n a u p o rz ą d k o w an e i s k u te c z n e p o s z u k iw a n ie praw w z a je m n ie łą c z ą c y c h e le m e n ty , i n a s t ę p n y p o w ró t od a b s t r a k c j i do k o n k r e t u , t z n . p r z e n i e s i e n i e u s t a l e ń do r z e c z y w i s t o ś c i i w r z e c z y w i s t e o t o c z e n i e , może zapew n i ć z a d o w a la ją c e w y n ik i p ro w a d z o n e j a n a l i z y . N ie j e s t to o c z y w iś c ie u p r o s z c z e n ie m a n i s c h e m a ty z a c ją a n a l i z y z ja w is k o w ysokim z n a tu r y s t o p n i u k o m p le k s o w o ś c i, l e c z p r z e c i w n i e - n ie w ą tp liw y m u t r u d n i e n i e m . N ie m n ie j w ła ś n i e ta k p ro w a d z o n a a n a l i z a p o z w a la n a u c h w y c e n ie t e g o , co j e s t i s t o t n ą t r e ś c i ą b a d a n y c h z j a w i s k , p o d sy stem ó w czy o b ie k tó w - p o z w a la n a " w y łu s k a n ie " ze z b io r u d an y ch ( o b s e r w a c j i ) te g o , co w n i c h n a j i s t o t n i e j s z e i b y n a jm n ie j n i e o c z y w is t e . R y g o ry s ty c z n e tr a k to w a n i e p r o c e s u , p ro w a d z ą c e g o do o p a r t e g o n a k o n k r e t a c h a b s t r a k c y j n e g o ujm o w an ia r z e c z y w i s t o ś c i , o k a z a ło s i ę w p r a k t y c e k o n ie c z n e do d ek o m p o z y c ji z ja w is k lu b sy ste m u (c z y je g o c z ę ś c i ) , w sp o só b u m o ż liw ia ją c y i d e n t y f i k a c j ę m echanizm ów fu n k c jo n o w a n ia system u s p o łe c z n e g o - s p o ł e c z e ń s t w a . P o z w a la to n a p ra w id ło w e o k r e ś l e n i e p o d sta w y a n a l i z y p ro c e s ó w e w o l u c j i , i d e n t y f i k a c j ę i o k r e ś l e n i e w ła ś c iw y c h tym p ro c e so m rozwojowym s p r z e c z n o ś c i , s ta n o w ią c y c h o i c h d y n a m ic e . V tym u ja w n ia s i ę d i a l e k t y c z n o ś ć p o s tę p o w a n ia a n a l i t y c z n e g o , s ta n o w ią c e g o i s t o t ę s tu d ió w p r o g n o s ty c z n y c h . R zecz j a s n a , że i s t o t ą m etody a n a l i z y s c e n a r iu s z o w e j j e s t p o d e j ś c i e i a n a l i z a system o w a, co i m p l i k u j e t r a k t o w a n i e s p o ł e c z e ń s tw a , w raz z je g o p r z e s t r z e n i ą g e o g r a f i c z n ą , ja k o sy s te m . S tw ie r d z e n ie to ma i s t o t n e k o n s e k w e n c je . I m p li k u je o n o , że p r z y s t ę p u j ą c do a n a l i z y j a k i e j k o l w i e k c z ę ś c i sy ste m u n a l e ż y p rz e d e 61 - w s z y s tk im s p r a w d z ić , c z y j e s t o n a sy stem em , t z n . podsystem em p rz e d m io to w e g o s y s te m u . D o ty c zy t o t a k ż e c z ę ś c i o t o c z e n i a s y s te ~ mu. I m p li k u je t o r ó w n ie ż , że k a ż d y o b i e k t n a le ż ą c y do b ad an eg o s y s te m u , a s ta n o w ią c y p r z e d m io t b a d a n i a , m usi b y ć ele m en tem s t r u k t u r y sy stem u ’, t z n . że b a d a n ie m u si d o ty c z y ć zarów no samego o b i e k t u , j a k i je g o r e l a c j i . W tym k o n t e k ś c i e i s t o t n y c h t r u d n o ś c i p r z y s p a r z a b a d a n ie t a k i c h c z ę ś c i s y s te m u , k t ó r e same n i e s ą sy s te m a m i, n i e m a ją w ła s n y c h m echanizmów fu n k c jo n o w a n ia a n i r e p r o d u k c j i , a i c h p o z o rn e z e s p o l e n i e w je d n ą c a ł o ś ć j e s t w ynikiem a r b i t r a l n i e n a rz u c o n y c h w arunków w p o s t a c i j e d n o l i t e g o sy ste m u z a r z ą d z a n i a . C h o d zi tu p r z e d e w sz y stk im o a r b i t r a l n i e z d e lim ito w a n e w y c in k i p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j k r a j u , k t ó r e - ja k o t a k i e - n i e o d p o w ia d a ją d e f i n i c j i s y s te m u , s ta n o w ią przy p ad k o w y z b i ó r ele m e n tó w , z w y k le c z ę ś c i r ó ż n y c h p o d sy ste m ó w . B a d a n ie t a k i c h z b io ró w ele m e n tó w s t r u k t u r y sy ste m u n a s t r ę c z a pow ażne t r u d n o ś c i ju ż z b a rd z o e l e m e n ta r n y ch powodów - b r a k u i n f o r m a c j i p o t r z e b n e j do p ra w id ło w e g o i c h zd ek om p onow ania. B a d a n ie t a k i c h p se u d o system ów p o le g a n a sk o m b in o w an iu c h r o n o lo g ic z n e g o . z e s t a w i a n i a z m ia n , j a k i e z a c h o d z ą w nim w o k r e s i e o b ję ty m a n a l i z ą , z a n a l i z ą system ow ą p o d sy stem ó w r z e c z y w is t y c h , k t ó r e z b i ó r t e n " a n im u ją " , a w ię c o d e rw a n ie s i ę od a r b itr a ln e j d e lim ita c ji, np. p rz e s trz e n n e j. W p r a k t y c e w t a k i c h s y t u a c j a c h a n a l i z ę z a c z y n a s i ę od o k r e ś l e n i a c h a r a k t e r y s t y k i p rz e d m io to w e g o z b io r u - w y c in k a sy ste m u . N a s tę p n i e n a le ż y z id e n ty f ik o w a ć r z e c z y w i s t e p o d s y s te m y , k tó r y c h w y c in k i z n a l a z ł y s i ę w p rzedm iotow ym z b i o r z e , i c h c z y n n ik i m o to iy c z n e o ra z l o k a l i z a c j e i t p , ja k o d e c y d u ją c e o p r o c e s a c h p r z e b i e g a j ą c y c h w p o s z c z e g ó ln y c h c z ę ś c i a c h (w y c in k a c h ) p se u d o s y ste m u “ b a d a n e g o z b i o r u . J e s t t o żmudna p r o c e d u r a , a l e k o n ie c z n a , po n ie w a ż w y n ik i a n a l i z y m uszą b y ć " a d re s o w a n e " w ed łu g s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i sy ste m u z a r z ą d z a n i a . Podane w y żej ró ż n e g o ty p u u t r u d n i e n i a , j a k i e n a p o ty k a s i ę p ro w a d z ą c a n a l i z ę m e to d ą s c e n a r iu s z o w ą , s ta n o w ią j e d y n i e w a ż n ie j s z e a lb o c z ę ś c i e j n a p o ty k a n e . R zecz j a s n a , n i e w y c z e rp u ją l i s t y t r u d n o ś c i , z ja k im i m ożna s i ę liz y . s p o t k a ć w t r a k c i e p ro w a d z e n ia a n a 62 - 5 . ORGANIZACJA ANALIZ! SCENARIUSZOWEJ N ie m o ż liw o ś c ią j e s t p o d z i a ł r z e c z y w i s t o ś c i m ię d z y n a u k i sp e* c j a l i s t y c z n e . P o g lą d t e n n i e j e d n o k r o t n i e w y p o w iad ał G. M y rd a l, a w P o ls c e W. K ula - " r o z g r a n i c z e n i e p ó l b ad aw czy ch w n a u k a c h j e s t o b e c n ie zbędnym r e l i k t e m p r z e s t a r z a ł e j m e t o d o lo g i i n a u k , k tó ry m ju ż n i k t s i ę n i e p r z e jm u je " (K u la , 1 9 6 3 ) . O p a rc ie m etody a n a l i z y s c e n a r iu s z o w e j n a p o d e j ś c i u sy s te m o wym i m p l i k u j e , że m usi o n a ro z w a ż a ć w s z y s t k ie t e a s p e k t y r z e c z y w i s t o ś c i , k t ó r e mogą m ie ć i s t o t n e z n a c z e n ie d l a j e j w yników . Wy n i k a s t ą d , że z a s i ę g a n a l i z y j e s t t a k w i e l k i , że n ie m o ż liw e j e s t , aby kom ukolw iek u d a ło s i ę u c h w y c ić r ó ż n o r o d n o ś ć p r z e b i e g a j ą c y c h w s y s te m ie sp o łeczn y m p ro c e s ó w "w p o s t a c i t e o r i i ' d e d u k c y jn e j, a tym b a r d z i e j t e o r i i z a k s jo m a ty z o w a n e j" ( K o l i p i ń s k i , 1 9 7 8 , s . 3 3 ) . Z m ierza to do p ro w a d z e n ia b a d a ń w z e s p o l e m u l ti d y s c y p l in a r n y m . T ru d n o ś c i p ra c y w z e s p o ł a c h m u l t i d y s c y p l i n a r n y c h s ą z n a n e , n ie m n ie j p r z y s z ł o ś ć N auki z a l e ż y od p ra c y t a k i c h w ła ś n ie z e sp o łó w w s p ó łc z e s n a p ro b le m a ty k a p r z e k r a c z a m o ż liw o ś c i in d y w id u a ln ie p r a c u j ą c y c h u c z o n y c h . Wymaga t o d o s to s o w a n ia s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i p lacó w ek ( j e d n o s t e k o r g a n i z a c y jn y c h ) naukow ych o r a z b a r d z o e l a s t y c z n e j g o s p o d a r k i k a d r ą s a m o d z ie ln y c h p ra co w n ik ó w naukow ych i i c h m o b i ln o ś c i. J e s t o c z y w i s t e , p o tw ie r d z a t o z r e s z t ą d o ś w ia d c z e n ie , że a n a l i z y s c e n a r iu s z o w e j sy stem u s p o łe c z n e g o może p o d ją ć s i ę j e d y n i e m u l t i d y s c y p l i n a m y z e s p ó ł u c z o n y c h — s a m o d z ie ln y c h p raco w n ik ó w n a u k i. Na z a s a d n ic z ą w ażn o ść t r a f n e g o d o b o ru t a k i e g o z e s p o ł u k ł a dą n a c i s k w sz y sc y , k t ó r z y m i e l i o k a z ję b r a ć u d z i a ł w te-go ty p u p ra c y b a d a w c z e j. P ro b le m j e s t t r u d n y , n i e c h o d z i t u bow iem t y l k o o d o b r a n i e z e s p o łu t a k , aby s t a n o w i ł c a ł o ś ć z i n t e l e k t u a l n e g o p u n k tu w id z e n i a , t z n . d ysponow ał w s z e lk ą p o tr z e b n ą w ie d z ą i d o ś w ia d c z e n ie m , a l e aby z e s p ó ł te n - z ło ż o n y p r z e c i e ż z w y b ran y ch in d y w id u a ln o ś c i - mógł i c h c i a ł w s p ó łp ra c o w a ć , s t a ć s i ę c a ł o ś c i ą p r a c u j ą c ą k o le k ty w n ie i w s p ó ln ie p o n o s z ą c ą o d p o w ie d z ia ln o ś ć za o s ią g a n e w y n ik i. M usi t o b y ć z e s p ó ł " b e z k ie r o w n i k a " , k t ó r y by d z i e l i ł p r a c ę ( k t ó r e j p o d z i e l i ć n i e m o ż n a ), k t ó r y b y g o d z i ł r ó ż n i c e p o g ląd ó w - bo sam i c z ło n k o w ie z e s p o łu m uszą d o c h o d z ić do i c h z g o d n o ś c i; n a tym p o le g a i c h p r a c a i w y s iłe k tw ó rc z y . Z e s p ó ł t e n m usi fu n k c jo n o w a ć n a z a s a d z i e " je d e n z a w s z y s t k i c h , w sz y sc y z a je d n e g o " , m usi w nim - 63 obow iązyw ać b e z w z g lę d n a l o j a l n o ś ć i a u t o d y s c y p l i n a . J a k o ś ć w y n i ków z a le ż y od w s z y s tk ic h c z ło n k ó w z e s p o łu o r a z od sto su n k ó w , j a k i e m ięd zy n im i p a n u ją . P r a c a w tym t r y b i e wymaga od czło n k ó w z e s p o ł u -k om pletnego o d e rw a n ia s i ę od j a k i e j k o l w i e k i n n e j p r a c y i z a j ę ć zawodowych w c z a s i e p ro w a d z e n ia b a d a n i a . Z e s p ó ł t e n m u si p ra c o w a ć w sp o só b c i ą g ł y i "pod jednym dachem " w s e n s ie fiz y c z n y m i o r g a n i z a c y j n o - a d m in i s tr ą c y jn y m . N ie s ą t o b a d a n i a , k t ó r e m ożna b y z a ł a t w i ć ' ja k im iś p ra c a m i z le c o n y m i, wykonywanymi w ie c z o ra m i o r a z w n i e d z ie le i ś w ię ta . K o m p le tu ją c z e s p ó ł , t r z e b a z w ró c ić uwagę n a dwa a s p e k t y je g o s k ł a d u : m e ry to ry c z n y i m e to d y c z n y . Z j e d n e j s t r o n y c h o d z i o d y s c y p l in y z a jm u ją c e s i ę o k re ś lo n y m i s f e r a m i r z e c z y w i s t o ś c i , a z d r u g i e j o z a jm u ją c e s i ę ta k im i sp o so b am i a n a l i z y , ja k m a te r i a l i z m d i a l e k t y c z n y , t e o r i a p o d e jm o w a n ia d e c y z j i , t e o r i a s y s t e mów, c y b e r n e t y k a , m a te m a ty k a i t p . ( K o l p i ń s k i , 1 9 7 8 , s . 3 3 ) . O c z y w iś c ie , p o s z c z e g ó l n i c z ło n k o w ie z e s p o łu m uszą łą c z y ć w i e l o r a k i e u m i e j ę t n o ś c i z p o g łę b i o n ą s p e c j a l i z a c j ą , z a c h o w u ją c b a rd z o l i b e r a l n e p o d e j ś c i e do d y s c y p l in y p o d s ta w o w e j, k t ó r ą w wypadku p rz e d m io to w e j a n a l i z y b a r d z o tr u d n o b y ło b y je d n o z n a c z n ie o k r e ś l i ć - j e s t t o z r e s z t ą n ie c e lo w e , z w ła s z c z a wobec w a ż n o śc i a s p e k tów m e to d y c z n y c h . I s t o t n ą sp raw ą j e s t p o z o s t a w i e n ie z e s p o ło w i je g o o r g a n i z a c j i , ja k ró w n ie ż je g o o r g a n i z a c j i p r a c y - m uszą one p o w sta ć s a m o i s t n i e . W zw ią z k u z tym w y k lu c z o n e j e s t j a k i e ś m ian o w an ie czy ty p o w a n ie l i d e r a z e s p o ł u . Z e s p ó ł sam s o b i e p o w in ie n b y ć l i d e rem . O c z y w iś c ie , może s i ę z d a r z y ć , że j e d e n z czło n k ó w z e s p o łu d z i ę k i swym cechom o s o b is ty m , m .i n . a u t o r y t e t o w i , z o s t a n i e p r z e z sam z e s p ó ł , m ilc z ą c o , u z n a n y z a l i d e r a - n i e może b y ć to je d n a k p o z y c ja a u t e n t y c z n i e d o m in u ją c a , p o n ie w a ż może to w y p aczy ć c a ł ą p ra c ę z e s p o ł u . S k ła d z e s p o łu p o d staw o w eg o n i e p o w in ie n z m ie n ia ć s i ę w t r a k c i e p ro w ad zo n eg o b a d a n i a . J e s t to b a r d z o w ażn e , gdyż z e s p ó ł pod stawow y m usi b yć d o s k o n a le w e w n ę trz n ie s k o n s o lid o w a n y i z g ra n y o r a z d o s k o n a le w z a je m n ie s i ę r o z u m ie j ą c y . Na t a k ą k o n s o l i d a c j ę p o t r z e b a je d n a k k i l k u m i e s i ę c y i w tym c z a s i e mogą w nim z a c h o d z ić zm ian y p e r s o n a l n e ; o so b y n i e m ogące s i ę d opasow ać m uszą u s t ą p i ć i b y ć z a s t ą p i o n e in n y m i. J e s t to n i e j a k o o k r e s p ró b n y p ra c y z e s p o ł u ( p o c z ą te k d ia g n o s t y c z n e j f a z y a n a l i z y ) . J e d n a k fii v ty c h k i l k u m i e s i ą c a c h z e s p ó ł podstaw ow y m usi sw ó j s k ł a d u s t a b i liz o w a ć . Z e s p ó ł podstaw ow y m usi b y ć s i u l t i d y s c y p l i n a r n y w tym s e n s i e , że. je g o s t r u k t u r a m usi mu z a p ew n ić z d o ln o ś ć s a m o d z ie ln e g o p a n o w a n ia n ad w s z r s t - '1™.i podstaw ow ym i a s p e k ta m i b a d a n e g o p ro b le m u . Każdy członey. z e s p o ł u r e p r e z e n t u j e i w n o s i, p r z e z s w o je p rz y g o to w a n ie zawodowe i d o ś w ia d c z e n ie , s p e c y f ic z n y p u n k t w id z e n ia . J e d n o c z e ś n ie je d n a k z e s p ó ł n i e może b y ć "sumą* s p e c j a l i s t ó w , z k t ó r y c h k ażd y o g r a n i c z a ł b y sw ój w k ład do z a k r e s u w ła s n e j s p e c j a l n o ś c i . W szyscy c z ło n k o w ie z e s p o łu m uszą r e p r e z e n to w a ć 3 z e r o k i h o r y z o n t w iedzy i d o ś w ia d c z e n ia w o d n i e s i e n i u do w s z y s tk ic h p rz e d m io to w y c h z a g a d n i e ń . J e s t t o w aru n e k k o n ie c z n y i n t e g r a c j i z e s p o ł u p o d staw o w eg o . S to p n io w o , w m ia rę p o s tę p u ' a n a l i z y , t a p ie r w o t n a m ult i d y s c y p l i n a r n o ś ć z e s p o łu m usi z a c i e r a ć s i ę p rz e z c o r a z s i l n i e j s z e p o w ią z a n ia p om iędzy domenami p o s z c z e g ó ln y c h d y s c y p l i n , aby o s i ą g n ą ć sta d iu m f u z j i i n t e r d y s c y p l i n a r n e j . O zn acza t o , że sto p n io w o uw aga p o s z c z e g ó ln y c h s p e c j a l i s t ó w p r z e n o s i s i ę z i c h s z c z e g ó ln e g o p rz e d m io tu z a in te r e s o w a ń n a głów ny p r z e d m io t b a d a n ia , w okół k tó r e g o k o n c e n t r u j ą s i ę r ó ż n e a s p e k ty e w o lu c ji b ad an eg o s y s te m u . S ta n t e n o s i ą g a s i ę w te d y , gdy w szyscy c z ło n k o w ie z e s p o łu p odstaw ow ego z a c z y n a j ą mówić jednym wspólnym ję z y k ie m i p o w s ta ją o p e r a c y j n e ram y k o n c e p c y jn e b a d a n ia w sp ó ln e go d l a w s z y s tk ic h d y s c y p l i n . P o w s ta je w sp ó ln a b a z a a k s j o l o g i c z n a b a d a n ia o r a z w sp ó ln a m e to d a b a d a n ia . D opóki n i e o s i ą g n i ę t o te g o s ta d iu m " f u z j i d y s c y p l in zdom ino w an ej p r z e z p r z e d m io t b a d a n i a " , a n a l i z a j e s t ty l k o z b io re m w yni ków p o s z c z e g ó ln y c h b a d a ń tr u d n y c h do p o ró w n a n ia i z i n t e g r o w a n ia ( tz w . z s y n t e ty z o w a n ia ) , W tym k o n t e k ś c i e a n a l i z a sy ste m o w a n a b i e r a s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n i a , s tw a r z a p o d s ta w y , ram y i e le m e n ty w sp ó ln e g o d l a w s z y s t k ic h czło n k ó w z e s p o ł u ję z y k a . I s t o t n e z n a c z e n ie ma tu z w a r to ś ć z e s p o ł u , k t ó r ą o s i ą g a on n i e t y l k o p r z e z p r z y j ę c i e w sp ó ln eg o ję z y k a , a l e r ó w n ie ż p r z e z o s i ą g n i ę c i e pewnego minimum z g o d n o ś c i m ięd z y f i l o z o f i c z n ą i p o l i t y c z n ą b a z ą o d n i e s i e n i a - k r y t e r iu m w a r to ś c io w a n ia - r e p r e z e n to w an y ch p r z e z w s z y s tk ic h czło n k ó w z e s p o ł u p o d staw o w e g o . Z godność t a r ó ż n i s i ę n a e t a p i e a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j , k t ó r e j w y n ik i s t a n o w ią b azę w y jścio w ą a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . J e s t t o b a r d z o waż n e , p o n ie w a ż p o s t ę p w p r a c y k o le k ty w n e j j e s t f u n k c j ą n i e t y l k o p o s tę p u p o s z c z e g ó ln y c h b a d a ń , s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a c a ł o ś ć s tu d iu m , a l e i o s i ą g n i ę ć k a ż d e g o z e sło n k ó w a e s p o ł u . - 65 - W sz y stk o t o d o ty c z y z e s p o łu s e n s u s t r i c t o - t z n . z e s p o łu p o d sta w o w e g o . D o ś w ia d c z e n ie w s k a z u je , że z e s p ó ł t a k i d l a z a d a n ia b a d a n ia k ra jo w e g o s y s te m u s p o łe c z n e g o w k r a j u ro z w in ię ty m p o w i n i e n l i c z y ć 5 -7 o s ó b . W w iększy® z e s p o l e tr u d n o , de. f a c t o po p ro s t u n i e u d a j e s i ę u z y s k a ć n ie o d z o w n e j s p ó j n o ś c i w e w n ę trz n e j - j e go " m o n o l i t y c z n o ś c i " . P rz y m n i e js z e j l i c z e b n o ś c i tr u d n o j e s t z a p ew n ić z e s u o ło w i d o s t a t e c z n ą w s z e c h s tr o n n o ś ć m e r y to ry c z n ą i m eto 40 dyczną . Z e s p ó ł t e n n i e j e s t w s t a n i e p ro w a d z ić sam w s z y s t k ic h p ra c a n a l i t y c z n y c h , ju ż c h o ć b y d l a t e g o , że b y ło b y to zwykłym m arn o tra w s tw e m . W tym c e lu o p ró c z z e s p o łu podstaw o w eg o tw o rz y s i ę z w ią z an ą z nim b e z p o ś r e d n io g ru p ę a n a lity k ó w - 1 0 -1 5 o sób - s a m o d z ie l n y c h w s e n s i e p ra k ty c z n y m , p raco w n ik ó w n au k o w y ch, m a ją c y c h n i e t y l k o p o tr z e b n ą w ie d z ę s p e c j a l i s t y c z n ą , a l e i d o ś w ia d c z e n ia b a d aw cze. G ru p a t a , w p r z e c i w i e ń s t w i e do z e s p o ł u p o d staw o w eg o , ma swego k ie r o w n i k a , w y b ran eg o s p o ś ró d j e j c zło n k ó w ; za d a n ie m je g o j e s t k o o r d y n a c j a p r a c y t e j g ru p y o r a z j e j w s p ó łp ra c y z z a p le cz e m pom ocniczym . T a g ru p a w raz z z e sp o łe m podstawowym e ta n o w i tz w , z e s p ó ł r o z s z e r z o n y , j e j c z ło n k o w ie b i o r ą - w m ia rę p o t r z e b y , o czym d e c y d u je z e s p ó ł podstaw ow y w c z ę ś c i lu b c a ł o ś c i - u d z i a ł w p r a c y k o le k ty w n e j z e s p o ł u podstaw ow ego o r a z w ykonuje w s z e lk i e p r a c e a n a l i t y c z n e z le c o n e j e j p r z e z t e n z e s p ó ł . Had doborem czło n k ó w g ru p y a n a l i t y c z n e j czuwa z e s p ó ł p o dstaw ow y. S k ła d t e j g ru p y może w c ż a s i e b a d a n i a , z g o d n ie z p o tr z e b a m i , u l e g a ć zm ia nom. Z e s p ó ł podstaw ow y k o r z y s t a z op raco w ań a n a l i t y c z n y c h p r z y goto w an y ch p r z e z t ę g r u p ę , a n a w e t p o c h o d z ą c y c h z z e w n ą trz . Ka t o i s t o t n e z n a c z e n i e n i e ty l k o d l a sp ra w n e j p r a c y z e s p o łu p o d staw ow ego, a l e i d l a u c h r o n i e n i a go od t e n d e n c j i do zam y k a n ia s i ę w k r ę g u w ła sn y c h k o n c e p c j i i n i e d o s t a t e c z n i e sk ie ro w a n y c h n a p rz e d m io t b a d a ń . K o n f r o n t a c ja p o g ląd ó w z e s p o łu podstaw ow ego z p o g lą d a m i g ru p y a n a l i t y c z n e j i ze w n ętrz n y m i j e s t dobrym sp ra w d zianem o t w a r t o ś c i z e s p o łu p o d sta w o w eg o . N ie m n ie j z e s p ó ł p o d s t a wowy j e s t w p e ł n i o d p o w ie d z ia ln y z a s p ó jn o ś ć a n a l i z y i j e j w y n i k i. Z nane są ta k ż e s c e n a r i u s z e o p raco w an e p r z e z z e s p o ły 3 -o so b o w e , wówczas je d n a k p o d z i a ł p ra c y m ięd zy z e s p ó ł podstaw ow y a r o z s z e r z o n y (o czym n i ż e j ) b y ł in n y , a t a k ż e w w iększym s t o p n i u p o s łu g iw a n o s i ę e k s p e r ty z ą z e w n ę trz n ą . - 66 - Z o c z y w is ty c h w zględów p r a k t y c z n y c h w spom niany z e s p ó ł r o z s z e r z o n y m usi m ieć o p a r c i e w j a k i e j ś je d n o s tc e o r g a n i z a c y j n e j o o dpow iednim p r o f i l u , k a d rz e i w y p o sa ż e n iu te c h n ic z n y m - m u si s i ę w n i e j " g n i e ź d z i ć " , J e d n o s tk a t a u d z i e l a z e s p o ło w i g o ś c in y i ob* s ł u g u j e go ró w n ie ż w s e n s i e fin a n so w y m , t z n . ż e , f o r m a ln i e b i o r r a c , o trz y m u je z l e c e n i e n a o rz e d m io to w e o p ra c o w a n ie a n a l i t y c z n e 41 - s c e n a r i u s z i p o n o s i w s z e lk ie k o s z t y w y k o n an ia te g o z l e c e n i a , I s t o t n e j e s t je d n a k , że t a o r g a n i z a c j a / i n s t y t u c j a n i e ma żad n eg o wpływu m e r y to ry c z n e g o n a d z i a ł a l n o ś ć z e s p o łu p o d staw o w ego a n i z e s p o ł u r o z s z e r z o n e g o p o z a s tw a r z a n ie m im o p ty m a ln y c h warunków p r a c y , co r e a l i z u j e dw ojako p r z e z : 1 ) s t w o r z e n ie ja k n a j l e p s z y c h w arunków lo k a lo w y c h z e s p o ło w i o ra z w arunków by to w y ch czło n k o m z e s p o ł u ; 2 ) u tw o r z e n ie d l a z e s u o łu z a n l e c z a p o m o c n ic z e g o ^ ^ , t e c b n i ę z 43 nego i g o sp o d arczeg o . N ie zaw-sze j e s t ła tw o s tw o rz y ć z e s p o ło w i d o b re w a ru n k i p r a cy i b y to w a n ia , j e s t t o je d n a k sp ra w a n i e z m i e r n i e w a żn a. O r g a n iz a c j e , k t ó r e ju ż g o ś c i ł y u s i e b i e z e s p o ły p o d e jm u ją c e w ię k s z e b a d a n ia d ia g n o s ty c z n o - p r o g n o s t y c z n e , są d o b rz e p r z y g o t o wane do p e ł n i e n i a r o l i g o s p o d a r z a . J e s t t o r o l a k ł o p o t l i w a , p o n ie w a ż p o z a s t a ł ą o b s łu g ą ty p u g o s p o d a r c z e g o z a p o tr z e b o w a n ie z e s p o łu n a p r a c e p o m o c n ic z e i te c h n i c z n e j e s t b a rd z o n ie r ó w n o m ie rn e w c z a s i e i n i e z aw sze ła tw e do p r z e w id z e n i a , n i e mówdąc o b a r d z i e j p re c y z y jn y m p la n o w a n iu . W ynika s t ą d p o t r z e b a p ew n ej s p e c j a l i z a c j i - i s t n i e j e p o t r z e b a t a k i c h je d n o s te k o r g a n i z a c y j n y c h , k t ó r e by b e z t r u d n o ś c i i c h ę t n i e m ogły g o ś c i ć z e s p o ł y p o d e jm u ją c e p o w a ż n ie js z e o p ra c o w a n ia s c e n a r iu s z o w e . V tym m ie js c u p o tr z e b n e j e s t pewne .w y ja ś n i e n ie , d o ty c z ą c e z a p o tr z e b o w a n ia n a a n a l i z y s c e n a r iu s z o w e z e s t r o n y c e n t r a l n e g o s z c z e b l a sy ste m u z a r z ą d z a n i a ( a d m i n i s t r a c j i p a ń stw o w e j) w z a k r e 41 W p r a k t y c e ty m i " g o s p o d a rz a m i" s ą o r g a n i z a c j e ( i n s t y t u c j e n a u k o w e ), k t ó r e i n t e r e s u j ą s i ę m eto d ą s c e n a r iu s z o w ą - zw ykle p r a c u j e v n i e j je d e n lu b k i l k u w y b itn y c h s p e c j a l i s t ó w w t e j d z i e d ż i n i e . Np. w USA ta k im i o r g a n i z a c ja m i są m .i n . H udson I n s t i t u t e Z-fnn) f R*NB C o r p o r a tio n # (H . DeW eerd, ? . d e L e o n ), we F r a n c j i : 0?AM (Omnium T e c h n iq u e d ' A m enageraent) - f i l i a SmA ( S o c i e t e d B tu d e s e t de K a th e m a tiq u e s A p p liq u e e s ) . S łu ż b a s t a t y s t y c z n a i in f o r m a c y jn a o ra z p r o s t e o r a c e z e s ta w ie n io w e i a n a l i t y c z n e i t p . O b słu g a k o m p u te ro w a , w tym o p ro g ra m o w a n ie , o b s łu g a s e k r e t a r s k a , m a ła p o l i g r a f i a . - 67 - s i e c a łe g o systemu sp o łeczn eg o albo w iększych j e j fragmentów, c z y t e ż d o ty c z ą c e s z c z e g ó ln y c h problem ów i n t e r e s u j ą c y c h c e n tru m sy ste m u z a r z ą d z a n i a o r a z b e z p o ś r e d n io p o d l e g ł e mu p o d m io ty z a r z ą d z a j ą c e , n p . m in is tr ó w r e s o r to w y c h c z y wojewodów. W arunkiem s z y b k ie g o 4”4 z a s p o k a j a n ia p o t r z e b sy ste m u z a r z ą d z a n ia w z a k r e s i e i n f o r m a c j i d ia g n o s t y c z n e j i p r o g n o s ty c z n e j j e s t s t a ł e , t z n . c i ą g ł e , p ro w a d z e n ie ty c h a n a l i z . Aby t o b y ło m o ż liw e , t r z e b a s tw o rz y ć s t a l e f u n k c j o n u ją c y w a r s z t a t naukow y w y s p e c ja liz o w a n y w a n a l i z i e s c e n a r iu s z o w e j, w sp o s ó b c i ą g ł y : 1 ) d o s k o n a lą c y i a k t u a l i z a c j u j ą c y a n a l i z ę d ia g n o s ty c z n ą - " p r o d u k c ję " i n f o r m a c j i d i a g n o s t y c z n e j , 2 ) d o s k o n a lą c y i a k t u a l i z u ją c y (w k ro czący m h o r y z o n c ie czasow ym ) a n a l i z ę p r o g n o s ty c z n ą - " p ro d u k c ję ” in f o rm a c ji p ro g n o s ty c z n e j. S t a ł e i c i ą g ł e p ro w a d z e n ie ty c h a n a l i z wymaga w a r s z t a t u ma ją c e g o w tym z a k r e s i e d o ś w ia d c z e n ie - m ożna w tedy mówić o p r o f e s j o n a l i z m i e - i , co j e s t b a r d z o w ażn e, d y s p o n u ją c e g o odpo w ied n im zestaw em i n f o r m a c j i , s t a l e u z u p e łn ia n y m i a k tu a liz o w a n y m , n a l e 4.5 ż y c ie uporządkow anym i ła tw o d o stęp n y m . W ynika s t ą d , że fu n k c ję " g o -sp o d a rz a " z e s p o łu o p ra c o w u ją c e g o s c e n a r i u s z e p r z e d m io to wego ty p u pow inny p e ł n i ć j e d n o s t k i / o r g a n i z a c j e do te g o p o w o ła n e . Pow inny opracow yw ać c o r a z 1:o nowe s c e n a r i u s z e w pewnym r y t m i e , t z n . co k i l k a l a t , n p . co 5 l a t (ry tm w y n ik a ją c y z ry tm u p r a c y c e n t r a l n e g o p l a n i s t y w w ię k s z o ś c i k r a j ó w ) . Czy w zw iązk u z tym z e s p ó ł podstaw ow y ma b y ć zaw sze te n sam? O dpow iedź n a t o p y t a n i e j e s t n e g a ty w n a . P o u c z a ją c e są tu d o ś w ia d c z e n ia f r a n c u s k i e i o p i n i e sam ych czło n k ó w z e s p o ł u p o d staw o w eg o . S ą o n i z d a n ia , że s k ła d t a k i e g o z e s p o łu m u si s i ę z m ie n ia ć , a l e n i e c a ł k o w i c i e dw óch, t r z e c h ^ a co n a jw y ż e j p o ło w a z e s p o ł u m usi b y ć w y m ien io n a p rz y p r z y s tę p o w a n iu do o p ra c o w a n ia n a s t ę p n e j - n o w sz e j - w e r s j i s c e n a r i u s z a . Z a trz y m a n ie w nim co n a jm n ie j 1 /3 c z ło n k ó w j e s t c e lo w e ze w zg lęd u n a i c h d o ś w ia d c z e n ie , p r z e d e w sz y stk im m e to d y c z n e . S k ła d m usi b y ć je d n a k " p r z e w i e t r z o n y " , z a s i l o n y " ś w ie ż ą k r w i ą " , nowymi p o g lą d a m i, m y ślam i i k o n c e p c ja m i. W przeciw nym r a z i e g r o z i mu z r u t y n iz o w a n ie . 44 S ystem z a r z ą d z a n i a n i e może długo c z e k a ć n a p o tr z e b n ą mu in f o r m a c ję p r o g n o s ty c z n ą , p o w in ie n j ą o trzym yw ać t a b ie ż ą c o " . ^ N a le ż y z a u w a ż y ć , że n i k t je s z c z e n i e z a ł o ż y ł sk o m p u te ry zow anego b an k u i n f o r m a c j i p r o g n o s t y c z n e j . 0 i l e a u to r o w i wiadom o, t a k i " h a rd w a re " d o tą d n i e i s t n i e j e , t a k ja k n i e i s t n i e j e odpo w ie d n i d l a ta k i e g o b a n k u DMS (D a te M anagem ent S y s te m ). 68 X X X J a k ju ż w spom niano w y ż e j, p r a c a n ad s c e n a r iu s z e m p r z e b i e g a *■ dwóch e ta p a c h : p ie rw sz y m - d ia g n o s ty c z n y m , m ającym n a c e lu u s t a l e n i e b a z y w y jś c i o w e j , o ra z d ru g im - p ro g n o s ty c z n y m . Z a sa d n ic z o ważne j e s t , aby ju ż n a p o c z ą tk u p ie r w s z e g o e ta p u u s t a b i l i zow ał s i ę s k ła d z e s p o ł u p o d staw o w eg o , t a k aby p r z y s t ę p u j ą c do d r u g ie g o e ta p u , b y ł on ju ż c a łk o w ic ie z in te g r o w a n y . CZęśĆ I I . ANALIZA DIAGNOSTYCZNA Głównym cele m a n a l i z y ć L ia g n o s ty c z n e j j e s t u s t a l e n i e b a z y w y jś c io w e j d l a d r u g i e g o e ta p u b a d a ń - a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j . C h o d zi t u p rz e d e w sz y stk im o o k r e ś l e n i e sp o so b u fu n k c jo n o w a n ia sy s te m u s p o łe c z n e g o w o k r e ś lo n y c h w a ru n k a c h , a n a s t ę p n i e u o g ó l n i e n i e ty c h u s t a l e ń w p o s t a c i z a s a d rz ą d z ą c y c h zachow aniem s i ę b a d a n e g o sy stem u s p o łe c z n e g o w k o n t e k ś c i e je g o o t o c z e n i a . Z achow anie s i ę sy ste m u s p o łe c z n e g o n i e z a le ż y je d n a k ty lk o od fu n k c jo n o w a n ia je g o mechanizmów r e g u l a c y jn y c h : a u t o r e g u l a c y j n y c h i r e g u l a c j i a u to n o m ic z n e j, a l e ró w n ie ż od fu n k c jo n o w a n ia je g o m e ta sy ste m u z a r z ą d z a n i a , p o d e jm u ją c e g o d e c y z je s t e r u j ą c e i r e g u l u j ą c e , t z n . u r u c h a m ia ją c e tz w . m echanizm y w y ż s z e j r e g u l a c j i . V to k u a n a l i z y d ia g n o s t y c z n e j n a l e ż y w y ra ź n ie w y o d rę b n ić wpływ m e ta sy ste m u z a r z ą d z a n i a n a z a c h o w a n ie s i ę sy ste m u od je g o z a c h o wań s a m o is tn y c h , ja k t e ż o k r e ś l i ć , w ja k im s t o p n i u m e ta sy ste m z a r z ą d z a n i a wpływ a n a fu n k c jo n o w a n ie ty c h mechanizm ów a u to r e g u l a c y j n y c h i r e g u l a c j i a u to n o m ic z n e j. W op raco w y w an ej p ó ź n i e j , w d ru g i® e t a p i e , a n a l i z i e p ro g n o s t y c z n e j t r z e b a b ę d z i e p r z y j ą ć z a ł o ż e n i e p ra w id ło w e g o fu n k c jo n o w a n i a m e ta sy ste m u z a r z ą d z a n i a . T r u d n o . j e s t bowiem p rz e w id y w a ć p o d ejm o w an ie p r z e z t e n sy s te m b łę d n y c h d e c y z j i , ch o ć j e s t to n i e u n i k n i o n e , R zecz w ty m , ja k sz y b k o w ykrywa s ię p o p e łn io n e b łę d y i ja k szy b k o n a p r a w ia . Z te g o p u n k tu w id z e n ia n a l e ż y z b a d a ć i o c e n ić fu n k c jo n o w a n ie sy stem u z a r z ą d z a n i a , m .i n . c e le m o k r e ś l e n i a je g o d o ty c h c z a so w e g o z a c h o w a n ia i w y sn u c ia w niosków d o ty c z ą c y c h je g o m ożliw eg o z a c h o w a n ia s i ę w p r z y s z ł o ś c i . J e d n a k a n a l i z a d i a g n o s ty c z n a , obok z a d a n ia u s t a l e n i a b a z y w y jś c io w e j a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , j e s t je s z c z e - w pewnym s e n s i e — za d a n ie m samym w s o b i e . D o s ta r c z a in f o r m a c j i o s t a n i e s y s tem u i je g o u s t e r k a c h - t a k w o d n i e s i e n i u do s t r u k t u r y sy ste m u i j e j o r g a n i z a c j i , ja k i do je g o f u n k c jo n o w a n ia , z p u n k tu w id z e n ia - 70 - r e a l i z a c j i zadań - c e ló w sy stem u - o r a z w pływ u, j a k i n a t o fu n k c jo n o w a n ie w yw iera sy s te m z a r z ą d z a n i a . O k r e ś l e n ie " d ia g n o s ty c z n a " i m p l i k u j e n i e ty l k o s t w i e r d z e n i e f a k tó w , a l e ta k ż e i c h o cen ę z o k r e ś lo n e g o p u n k tu w id z e n ia - w danym w ypadku s p r a w n o ś c i, z ja k ą sy stem r e a l i z u j e swe z a d -a n ia . Z a m ierzen iem t e j c z ę ś c i o p ra c o w a n ia j e s t o p i s a n i e p o stę p o w a n i a b a d a w czeg o , p ro w a d z ą c e do o p ra c o w a n ia d ia g n o z y . D la te g o z n a j d u je tu z a s to s o w a n ie p o d e j ś c i e c z y s to p r a k t y c y s t y c z n e , k t ó r e t y l ko w n i e k t ó r y c h w ypadkach u z u p e łn i a n e j e s t o b ja ś n ie n i a m i o c h a r a k t e r z e te o r e ty c z n y ® - w s z ę d z ie tam , g d z ie a u t o r s u b ie k ty w n ie p r z y p u s z c z a , że c z y t e l n i k m ógłby m ieć t r u d n o ś ć su o p isy w a n y c h p r o p o z y c j i o p e r a c y jn y c h . N a le ż y k r e ś l i ć , że p rz e d m io to w a p r a c a s łu ż y ć ma celom j e s t a n a l i z ą t e o r e t y c z n ą m etody s c e n a r iu s z o w e j w z r o z u m ie n iu s e n tu w y ra ź n ie p o d p ra k ty c z n y m i n i e w te j p o s ta c i, w j a k i e j j e s t o b e c n ie s to s o w a n a . •U porządkow anie o o i s u , ja k k a ż d e g o o p is u ko m p lek so w y ch m etod p o s tę p o w a n ia , w k tó r y c h w s z y s t k ie w ą tk i b ad aw cze w ym agają je d n o c z e s n e g o i łą c z n e g o t r a k t o w a n i a , n a p o ty k a n a z n a c z n e t r u d n o ś c i . 1 . OKRES OBJfTY ANALIZ* A n a liz a d ia g n o s ty c z n a d o ty c z y p r z e s z ł o ś c i , aż po t e r a ź n i e j s z o ś ć , b ad an eg o sy s te m u s p o łe c z n e g o - d o ty c z y je g o z a c h o w a n ia s i ę w m inionym o k r e s i e . Is to tn y m z a g a d n ie n ie m j e s t o k r e ś l e n i e , j a k i o k r e s w s te c z a n a l i z a t a ma o b ją ć lu b - ś c i ś l e j - n a ja k im o k r e s i e ma s ię o p i e r a ć . P o g lą d y n a te n te m a t są r o z b i e ż n e . J e d n i z a l e c a j ą p r z y j ę c i e n i e z b y t d łu g ie g o o k r e s u (10 l a t ) i s u g e r u j ą , że p o w in ie n b y ć on k o n i u n k t u r a l n i e s t a b i l n y . I n n i , w rę c z p r z e c i w n i e , są z d a n ia , że o k r e s p o w in ie n b y ć d o s t a t e c z n i e d ł u g i , aby obejm ow ać o k r e s y z a k łó c e ń w zach o w an iu s ię s y s te m u , n p . r e c e s j i g o s p o d a r c z e j , ja k o p o z w a la ją c e n a b a r d z i e j w s z e c h s tr o n n e w n io sk o w an ie o p ra w a c h r z ą d z ą c y c h je g o zach o w an iem . ‘T en d r u g i p o g lą d w y d aje s i ę b y ć b a r d z i e j u z a s a d n io n y , im p li k u je je d n a k z n a c z n ie w ię k s z y n a k ła d p r a S a le ż y z w ró c ić uw ag ę, że czasem może b y ć b a r d z o tr u d n o s z u k a ć i s t o t n y c h z a k łó c e ń p r z e z w y d łu ż a n ie b a d a n e g o o k r e s u , p o n ie w a ż a n a l i z a k r ó t s z y c h n i e p ro w ad zi do zm ian we w n io s k a c h . Z d r u g i e j 71 s t r o n y mamy do c z y n i e n i a z is to tn y m o g r a n ic z e n ie m , ty m , że a n a l i z a m u si b y ć d o p ro w ad zo n a do t e r a ź n i e j s z o ś c i (r o k u "b azow ego" j e s t nim zw ykle o s t a t n i r o k , d l a k tó r e g o d y sp o n u jem y p e ł n ą i n f o r m a c ją s t a t y s t y c z n ą ) , a o k r e s p o p r z e d z a j ą c y ro k bazow y - n p , 10 - l e t n i - może b yć p rz y p a d k ie m s t a b i l n y a lb o w ręcz p r z e c i w n i e , mogą c h a ra k te ry z o w a ć go n i e r e g u l a m o ś ć w z a c h o w a n iu s i ę sy stem u ( n p . s e r i a l a t n ie k o r z y s t n y c h d l a r o l n i c t w a , z d a r z e n i a n a ry n k u m iędzynarodow ym ). Z d r u g i e j s t r o n y o p a r c i e b a d a n ia n a a n a l i z i e o k r e s u , k t ó r y można u z n a ć za a n o rm a ln y , może n i e u p o w a ż n ia ć do u o g ó l n i e n i a w niosk ó w . W ydaje s i ę w ię c , że p o żą d a n e j e s t , aby o k r e s a n a liz o w a n y o b e jm o w a ł o k r e s w z g lę d n ie s t a b i l n e g o zachow a n i a s i ę sy s te m u - n p . r z ę d u 5 -10 l a t - o r a z aby obejm o w ał rów n i e ż ja k ą ś d e w ia c ję od te g o z a c h o w a n ia ' s i ę . J e d n o c z e ś n ie je d n a k z b y t n i e w y d łu ż a n ie o k r e s u b ad an eg o w s te c z n i e w n o si i s t o t n y c h d l a b a d a n i a i n f o r m a c j i z uw agi n a p o s t ę p , j a k i s i ę w tym o k r e s i e d o k o n u je j e ś l i n i e w badanym s y s t e m ie , t o w je g o o t o c z e n i u . W a ru n k i, w ja k i c h f u n k c j o n u je s y s te m , s ą n i e p o w t a r z a l n e . R o śn ie z ł o ż o n o ś ć , a z n i ą i kom pleksow ość system u-, w s y s te m ie p o ja w ia j ą s i ę nowe e le m e n ty s t r u k t u r y , nowe s p r z e c z n o ś c i , nowe k o n f l i k t y . W szy stk o t o c z y n i d a n e c h a r a k t e r y s t y k i je g o f u n k c jo n o w a n ia c o r a z m n ie j r e p r e z e n ta ty w n y m i d l a w n io sk o w a n ia o je g o b ie ż ą c y m z a c h o w a n iu s i ę . N ie n a le ż y w ię c d ą żyć do z b y tn i e g o w y d łu ż a n ia o b j ę t e g o a n a l i z ą o k r e s u - j e s t to po p r o s t u n ie c e lo w e . Pewną o r i e n t a c j ę co do w yboru o k r e s u mogą d ać r ó ż n e , d o b rz e zn a n e w ażne momenty w n a jn o w s z e j h i s t o r i i s y s te m u , r e f o r m y , zm iany p o l i t y k i - p u n k ty z w ro tn e . W ydaje s i ę , że n a l e ż y o r ie n to w a ć s i ę n a w ybór o k r e s u o d łu g o ś c i 1 0 -1 5 l a t . Z d r u g i e j s t r o n y n a le ż y j e d n a k - p o d k r e ś l i ć w ażn o ść b a d a n ia n i e k t ó r y c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p ro c e só w w z n a c z n i e d łu ż s z y c h o k r e s a c h , p o n ie w a ż i c h p r z y s z ł e tr e n d y są z a l e ż n e od p r z e s z ł y c h i t o w d łu ż s z y c h o k r e s a c h . J e s t to s z c z e g ó l n ie c h a r a k t e r y s t y c z n e n p . d l a p ro c e s ó w d e m o g r a fic z n y c h , p ro c e só w tw o r z e n i a m a ją tk u t r w a ł e g o . Są t o z a g a d n i e n ia o g ó l n i e z n a n e , n i e w ym agające w y ja ś n ie ń . 72 - 2. DANE I INFORMACJE O BADANYM SYSTEMIE SPOŁECZNYM A n a liz a z e b r a n y c h d an y ch i i n f o r m a c j i p o w in n a p o z w o lić p r z e de, w sz y stk im n a : 1 ) o k r e ś l e n i e elem en tó w s t r u k t u r o j ą c y c h b a d a n y sy s te m sp o ł e c z n y o ra z i c h r e l a c j e ; 2 ) ocenę o d c h y le ń sy ste m u od s t a n u rów now agi^ o r a z n a p ię ć p o w s ta ją c y c h w i s t n i e j ą c y c h s t r u k t u r a c h , s ty m u lu ją c y c h l u b ham ują y c h e w o lu c ję s y s te m u ; 3) z i d e n t y f i k o w a n i e i o k r e ś l e n i e t e n d e n c j i p o p r z e d z a ją c y c h p r o c e s y ro z w o ju s p o łe c z n e g o i w z r o s tu g o s p o d a r c z e g o o r a z w z g lę d ny s t o p i e ń i c h o d d z ia ły w a n ia n a m o d y f ik a c ję s t r u k t u r y i j e j o r g a n iz a c ji; 4) z id e n t y f i k o w a n i e i s t n i e j ą c y c h "zaro d k ó w z m ia n " , t z n . p o te n c ja ln y c h s p r z e c z n o ś c i, k tó r e g e n e ru ją c n a p ię c ia i te n d e n c je , b ę d ą ak ty w izo w ać lu b m odyfikow ać p r o c e s y ro zw o jo w e . T rz e b a p rz y tym w z ią ć pod u w a g ę , że a n a l i z a t a m usi b y ć d o s t a t e c z n i e d o k ła d n a , ta k aby ż a d e n i s t o t n y e le m e n t l u b c z y n n ik n i e u s z e d ł u w ad ze, a j e d n o c z e ś n ie m u si b y ć d o s t a t e c z n i e o g ó ln a , aby p o z w o lić n a w y r ó ż n ie n ie i s t o t n y c h c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p r o c e s u ro zw o jo w eg o . A n a liz ę t r z e b a z a c z ą ć od a n a l i z y s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i s y s te m u , i d e n t y f i k a c j i n a p ię ć i z a k łó c e ń ró w n o w ag i. Same b a d a n ia sy ste m u ja k o c a ł o ś c i n i e mogą d a ć z a d o w a la ją c y c h w yników , p o trz eb * 2 n e są r o w n o le g łe b a d a n ia sy ste m u zdekom ponow anego . U m ożliw i t o : 1 ) z b a d a n ie s y s te m u z r ó ż n y c h , k o m p le m e n ta rn y c h punktów w i d z e n ia ; 2 ) p o w ie r z e n ie b ad a ń s z c z e g ó ło w y c h s p e c j a l i s t o m ; 3) p o ż ą d a n ą p r e c y z j ę a n a l i z y . Każdy p o d z i a ł z a d a ń , k a ż d a d e k o m p o z y c ja s y s te m u , n i e u n i k n i o na w p r o c e s i e a n a l i z y , z w ią z a n e są z s z e r e g ie m n ie b e z p ie c z e ń s t w i mogą p ro w a d z ić do ró ż n y c h t r u d n o ś c i . D la te g o w ła ś c iw e j e s t p r e fe r o w a n ie p o d z ia łó w zad ań n a d u ż e i c h z a k r e s y , i t o w m ia rę moż l i w o ś c i w z ajem n ie z a c h o d z ą c e n a s i e b i e , aby z a p e w n ić d o s t a t e c z n i e l i c z n e p u n k ty s t y k u , n i e p o m ija ją c i s t o t n y c h m ię d z y z a k r e s o w y c h ." ^ Mamy tu na m y ś li d y n am ic zn ą rów nowagę h o m e o s ta ty c z n ą . P ro b lem d e k o m p o z y c ji omówiono w y ż e j. - 73 - I s t o t n ą r o l ę odgryw a t u w ie le k r y t e r ió w p o d z i a ł u z a d a ń i dekom po z y c j i s y s te m u . P rz y ta k im p o d e j ś c i u n a l e ż y w y ró ż n ić n a s t ę p u j ą c e z a k r e s y a n a liz y : - s y s te m s p o łe c z n y ja k o c a ł o ś ć , je g o fu n k c jo n o w a n ie ; - s p o łe c z n o ś ć r o l n ic z a ; - s p o ł e c z n o ś ć w ie j s k a ; - s p o ł e c z n o ś ć m i e js k a ; - s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a . Do p o w y ższy c h a n a l i z p o tr z e b n e są r ó ż n e d a n e i i n f o r m a c j e , k t ó r e t r z e b a z b i e r a ć d l a c a łe g o sy stem u ja k o c a ł o ś c i , a c z ę ś c i o wo d l a p o s z c z e g ó ln y c h s p o ł e c z n o ś c i . Obok z e s t a w i e ń d a n y c h i i n f o r m a c j i p o tr z e b n e są r ó w n ie ż o p ra c o w a n ia o p i s o w o - a n a lit y c z n e je d n o c z ą c e z e b r a n ą in f o r m a c ję i o d p o w ie d n io j ą w y j a ś n i a j ą c e . O p ra c o w a n ia t e pow inny m ie ć c h a r a k t e r k r y t y c z n o - o c e n i a j ą c y . Do ty c z y to p r z e d e w sz y stk im c a ł o ś c i s y s te m u . Z b i e r a n i e , o c e n a , p o rz ą d k o w a n ie i a n a l i z a d a n y ch o r a z i n f o r m a c j i j e s t z a ję c ie m b a r d z o p ra c o c h ło n n y m , a p r z y tym wymaga jącym s p e c j a l i z a c j i . W tym z a k r e s i e i s t o t n ą r o l ę odgryw a g r u p a a n a l i t y c z n a , w s p ó łp r a c u ją c a z z e sp o łe m podstaw ow ym , o r a z wspoma g a ją c e j ą z a p le c z e p o m o c n ic z e i t e c h n i c z n e ; w y k o rz y s tu je s i ę ta k ż e o p ra c o w a n ia w ykonane " n a z e w n ą tr z " , i s t n i e j ą c e b ą d ź p r z y g o to w ane n a w n io se k z e s p o łu p ro w a d z ą c eg o b a d a n i e . J e ś l i c h o d z i o sy s te m s p o łe c z n y ja k o c a ł o ś ć , to d a n e i i n f o r m a c je można s c h a r a k te r y z o w a ć i u p o rz ą d k o w a ć w p o n iż s z y s p o s ó b , A. O p ra c o w a n ia a n a l i t y c z n o - o p i s o w e , z a w ie r a j ą c e p o tr z e b n e d a n e , a d o ty c z ą c e sp o so b u fu n k c jo n o w a n ia s p o ł e c z e ń s tw a - s y s te m u s p o łe c z n e g o : - o g ó ln a c h a r a k t e r y s t y k a b a d a n eg o sy s te m u s p o łe c z n e g o ; - s o c j o l o g i c z n a c h a r a k t e r y s t y k a b a d a n e g o sy ste m u s p o ł e c z n e go z a c h o w a n ia s i ę p o s z c z e g ó ln y c h s p o ł e c z n o ś c i i i n s t y t u c j i ; - c h a r a k t e r y s t y k a p o d sy s te m u g o s p o d a r c z e g o ; - r o l a p a ń stw a w z a r z ą d z a n i u badanym system em o r a z w je g o ro z w o ju , fu n k c jo n o w a n ie sy ste m u z a r z ą d z a n i a ; - p ro b le m y p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y b a d a n e g o s y s temu i je g o i n f r a s t r u k t u r y t e c h n i c z n e j . B. P odstaw ow e d a n e s p o łe c z n e i g o s p o d a r c z e d o ty c z ą c e c a ł o ś c i sy ste m u s p o łe c z n e g o : - dan e d e m o g r a f ic z n e , s t r u k t u r a i e w o lu c ja l u d n o ś c i ; - 74 - - d o ch ody l u d n o ś c i , s t r u k t u r a i e w o lu c ja dochodów g o s p o d a r s tw do.mo*ych; - s p o ż y c ie l u d n o ś c i , s t r u k t u r a i e w o lu c ja s p o ż y c i a g o sp o d a r s tw domowych; - z w ią z k i po m ięd zy s t r u k t u r ą p r o d u k c j i , dochodów i s p o ż y c i a ; - o ś w ia t a , s z k o ln ic tw o i k w a l i f i k a c j e s i ł y r o b o c z e j ; - in n e dan e i in f o r m a c je . Pow yższy p o d z i a ł z a k r e s u p o tr z e b n y c h d a n y c h i i n f o r m a c j i j e s t j e d y n i e te n t a ty w n y , je g o u p o rz ą d k o w a n ie ma p r z e d e w sz y stk im w yzna c z a ć z a k r e s i c h a r a k t e r d a n y ch i i n f o r m a c j i . K o n ie c z n e j e s t tu je d n a k w y ja ś n i e n ie o b r a z u j ą c e p o tr z e b n y s t o p i e ń s z c z e g ó ło w o ś c i d an y ch i i n f o r m a c j i . D y k tu ją j ą " p o z io m y " , k t ó r y c h m ają one d o ty c z y ć , a m ia n o w ic ie : - p o z i r -3 o g ó ln o system ow y ( k r a jo w y ) , w o k r e ś lo n y c h p r z y p a d k a c h w y s tę p u ją t u d an e i p o ró w n a n ia m ię d z y n a ro d o w e ; - poziom r e g i o n a l n y (w o je w ó d z k i) ; - poziom m i e j s k i ; - poziom w i e j s k i . J e .s t tu p o tr z e b n e pewne w y j a ś n i e n i e d o ty c z ą c e r o z g r a n i c z e n i a p o ję ć " m i e j s k i " i " w i e j s k i ” . W spom niano ju ż o tym p o p r z e d n io , p rz y om aw ianiu z a g a d n i e n ia d e k o m p o z y c ji s y s te m u ; t u k o n ie c z n e j e s t pewne r o z w i n i ę c i e i s p r e c y z o w a n ie . 0 p r o b le m ie tym p i s a ł J . G o ry ń s k i p t . " 0 nowe s p o j r z e n i e n a w sk a ź n ik u r b a n i z a c j i " , s t a w i a j ą c p y t a n i e " c z y n a d a l s ł u s z n e j e s t t r a k to w a n ie w s k a ź n ik a u r b a n i z a c j i , ro z u m ia n e g o ja k o p r o c e n t l u d n o ś c i z a m i e s z k a ł e j w o s i e d l a c h p o s i a d a ją c y c h a d m i n i s t r a c y j n y s t a t u s m i e j s k i , ( . . . ) ? ( . . . ) v y d a je mi s i ę , że s to s o w a n a d e f i n i c j a w s k a ź n ik a u r b a n i z a c j i j e s t ju ż d z i s i a j a n ac h ro n iz m e m , a j e j s t o so w a n ie d l a o k r e ś l e n i a celó w w p la n o w a n iu może p ro w a d z ić do p o p e ł n i a n i a b łę d ó w o s t a l e ro sn ą c y m z a s ię g u " ( G o r y ń s k i , 1 9 7 8 ) . I d a l e j : " W s p ó łc z e sn a d e f i n i c j a u r b a n i z a c j i p o w in n a b y ć o p a r t a ( . . . ) n a k r y t e r iu m przedm iotow ym ( . . . ) " ( a n i e n a k r y t e r i u m a a m i n i s t r a c y jn o -p o d m io to w y m ). I d ą c d a l e j , d e c y d u ją c ą p r z e s ł a n k ą p r z e d m io to w ej k l a s y f i k a c j i m usi b y ć s t y l ż y c i a , k t ó r y m ożna r e a l iz o w a ć t y l ko w o k r e ś lo n y c h w a ru n k ac h te c h n i c z n y c h , n i e z a le ż n y je d n a k od ' s t a t u s u a d m i n is tr a c y j n e g o j e d n o s t k i p r z e s t r z e n n e j , w k t ó r e j j e s t r e a l iz o w a n y ^ . 3 W P o ls c e w c e n tru m a s p i r a c j i o b e c n e g o m ie s z k a ń c a w s i, p r z e de w sz y stk im r o l n i k a i je g o r o d z i n y o r a z l u d z i z a tr u d n io n y c h w - 75 Tak w ięc p o d z i a ł n a s p o łe c z n o ś ć m ie js k ą i w ie js k ą n a le ż y p ro w a d z ić w edług k r y t e r iu m m o ż liw o ś c i r e a l i z a c j i z u rb a n iz o w a n e g o s ty lu ż y c i a , a n i e w edług k r y t e r iu m a d m in is tra c y jn o -p o d m io to w e g o . W ym ienione (A i B) k o m p le k sy problem ow e n a le ż y , p o w ie rz y ć do o p ra c o w a n ia s p e c j 'a l i sto ra , k tó r y c h z a d a n ie m m isi b y ć z e b r a n i e i p r z e a n a l iz o w a n ie d a n y c h , e lem en tó w s t r u k t u r u j ą c y c h z ja w is k a , n a p i ę ć i o d c h y le ń od s t a n u ró w n o w a g i. S p e c j a l i ś c i c i m uszą być św iad o m i podstaw o w eg o e le m e n tu m e to d y cz n eg o a n a l i z y , s c e n a r i u s z o w ej - k o m b in a c ji p o d e j ś c i a s y n c h r o n ic z n e g o z p o d e jś c ie m d i a c h r o n ic z n y m . J u ż w to k u p ro w a d z o n e j a n a l i z y m uszą r o d z i ć s i ę " p r z e k r o j e " s y n c h r o n ic z n e ( c z a s o w e ), e k s p l o r u j ą c e c z y n n ik i s p o łe c z n e , p o lity c z n e , g o sp o d a rc z e , p rz e s trz e n n e i t d . , id e n ty f ik u ją c e " z a r o d k i z m ia n " , s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a , g e n e r u j ą c e t e n d e n c j e i t d . W tym c e lu t r z e b a d o c ie c p rz y c z y n p o s z c z e g ó ln y c h z ja w is k o ra z o d n a le ź ć w ią ż ą c e j e r e l a c j e . Proponow any p o d z i a ł z a k r e s u , d ek o m p o z y c ja s y s te m u o r a z p o ziom y a n a l i z y w y n ik a ją c e z w yżej o k r e ś lo n y c h p r z e s ł a n e k p o z w a la j ą n a r e g i o n a l i z a c j ę - i d e n t y f i k a c j ę p r z e s tr z e n n e g o r o z m ie s z c z a n i a z j a w i s k , i c h " g e o g r a f ic z n e g o " u j ę c i a . J e s t to s z c z e g ó l n i e w aż n e, p o n iew aż p o s z c z e g ó ln e z ja w is k a n i e t y l k o n i e w y s tę p u ją w s z ę d z ie , a l e w y s tę p u ją w r ó ż n e j p o s t a c i , a n i e r a z mogą b y ć po wodowane innym i p rz y c z y n a m i. W ie le s p r z e c z n o ś c i ma c h a r a k t e r " p r z e s t r z e n n y " , j e s t k o n se k w e n c ją p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y s y s te m u . P ro w ad z i to do a n a l i z y o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y sy s te m u i je g o p o d sy ste m ó w , w s z c z e g ó l n o ś c i o s a d n ic z e g o i g o sp o d a r c z e g o .. A n a liz a z m ie rz a do o k r e ś l e n i a sp o so b u z a c h o w a n ia s i ę s y s t e mu w ró ż n y c h s y t u a c j a c h . 0 je g o z a c h o w a n iu d e c y d u ją p a n u ją c e w nim t e n d e n c j e , p o w s ta j ą c e w w yniku n a p i ę ć i t d . D la te g o t e ż wymie n io n e w yżej p r z e d s i ę w z i ę c i a a n a l i t y c z n e m uszą s k o n c e n tro w a ć s i ę na ic h id e n ty f ik a c ji i o k re ś le n iu . W szystko t o p ro w a d z i do k w e s t i i a n a l i z y i l o ś c i o w e j i j a k o ś c i o w e j . B a d a n ie i l o ś c i o w e ( a n a l i z a s e r i i d an y ch s t a t y s t y c z n y c h , b a d a ń s t a t y s t y c z n y c h , n p . so n dażo w y ch ) p o z w ala n a o k r e ś l e n i e , od ja k daw na pewne zm iany s ą z a u w a ż a ln e , o r a z o k r e ś l e n i e s z y b k o ś c i, r o l n i c t w i e , j e s t tz w . z u rb a n iz o w a n y s t y l ż y c i a ; d ą ż e n ie do n ie g o p o w o d u je, t r a g i c z n e w s k u tk a c h , w y lu d n ia n ie s i ę w s i. Wymaga to r ó ż n e j od o b e c n e j o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y tz w . w ie js k ie g o sy stem u o s a d n ic z e g o . 76 - z ja k ą z a c h o d z ą . D la te g o u j ę c i a i l o ś c i o w e s ą t a k w aż n e. N ie p r o w adzą je d n a k do w y k ry c ia i n t e r a k c j i a n i zarodków z m ia n . W ynika s t ą d n ie z b ę d n o ś ć a n a l i z y j a k o ś c io w e j. B rak l u b n i e d o s t a t e c z n a j e j d o c ie k l iw o ś ć ( o s i ą g n i ę c i e je d n o z n a c z n e g o w y ja ś n i e n i a p rz y c z y n ) m ogłyby spowodować w to k u o p rac o w y w a n ia dan y ch i i n f o r m a c j i i c h " p o s z u f la d k o w a n ie " , p o w s ta n ie p r z e g r ó d pom iędzy p o s z c z e g ó ln y m i o so b n o prow adzonym i z a k re s a m i b a d a ń ; s p r a w iło b y t o , że o trz y m a n e w y n ik i b y ły b y n i e z in te g ro w a n y m i e k s t r a p o l a c j a mi se k to ro w y m i. K ie można ry zy k o w a ć t a k i e j n i e s p ó j n o ś c i . N ie m ożna bowiem a k c e p to w a ć a p r i o r i , że u ja w n io n e t e n d e n c j e b ę d ą w ie c z n i e tr w a ł e , W ręcz p r z e c i w n i e , k o n ie c z n e j e s t u ja w n ie n i e m echanizm ów mo g ą c y c h j e z m ie n ia ć . D o p ie ro t a k i e p o d e j ś c i e może p o z w o lić n a u c h w y c e n ie o k r e ś l e n i e p ro c e só w e w o l u c j i , j a k i e z a c h o d z ą w sp o łe c z e ń s t w i e - s y s te m ie sp o łe c z n y m . P ro w a d z ić to b e d z i e w d alszy m p r o c e s i e a n a l i z y - w z e s p o le podstawowym - n a p o d s ta w ie ć h a r a k t e r y s t y k i o p is o w e j s p o ł e c z e ń stw a - sy ste m u s p o ł e c z n e g o , je g o t e n d e n c j i , "zaro d k ó w zm ian" i t p „ do: - h i e r a r c h i c z n e g o u p o rz ą d k o w a n ia t e n d e n c j i o r a z i d e n t y f i k a c j i t y c h s p o ś ró d n i c h , k t ó r e m a ją d e c y d u ją c e z n a c z e n ie d l a s y s tem u ; - o k re ś le n ia ic h in t e r a k c j i i im p lik a c ji rz u tu ją c y c h na e w o lu c ję s t r u k t u r y s y s te m u i j e j o r g a n i z a c j i ; - o k r e ś l e n i a w d r o d z e a n a l i z y s y n c h r o n ic z n e j s p ó jn y c h kom p le k s ó w r e l a c j i d y n a m ic z n y c h z d o ln y c h do w y w o łan ia now ych te n d e n c j i a lb o zm iany s t o p n i a o d d z ia ły w a n ia ju ż i s t n i e j ą c y c h . Tak w ięc z b i e r a n i e d a n y c h i i n f o r m a c j i , i c h o p ra c o w a n ie i a n a l i z ę p r z e z s p e c j a l i s t ó w można w pewnym s e n s i e u w ażać z a " i n w e n ta r z " t e n d e n c j i z d o ln y c h do w p ły w a n ia n a l o s y b a d a n e g o s y s t e mu s p o łe c z n e g o . P o j ę c i e " in w e n ta r z a " j e s t t u b a rd z o s z e r o k i e . N ie o g r a n i c z a s i ę bowiem do i d e n t y f i k a c j i i s p i s u , u z u p e łn io n e g o o p ise m k a ż d e j " p o z y c j i " , l e c z w y k ra c z a d a le k o p o z a o p i s , j e s t p o c z ą tk ie m o k r e ś l a n i a d z i a ł a j ą c y c h w s y s te m ie m echanizm ów , powo d u ją c y c h zm iany w nim samym i je g o z a c h o w a n iu . P a t r z ą c n a sy ste m s p o łe c z n y z p u n k tu w id z e n ia p r o b le m a ty k i p r z e s t r z e n n e g o z a g o s p o d a ro w a n ia k r a j u , n a le ż y z w ró c ić u w ag ę, i ż n i e j e s t on r e z u l t a t e m p r o s te g o p r z e s t r z e n n e g o " t łu m a c z e n ia " z ja w is k s p o łe c z n y c h i g o s p o d a r c z y c h . Samo z a g o s p o d a ro w a n ie p r z e 77 s t r z e n n e - p r z e s t r z e n n i e z o rg a n iz o w a n a s t r u k t u r a sy s te m u s p o ł e c z n e g o - j e s t elem en te m czynnym w e w o lu c ji sy ste m u s p o łe c z n e g o , i n te g r a ln y m " s k ła d n ik ie m " m echanizm ów fu n k c jo n o w a n ia s p o łe c z e ń s tw a . S to s u n k i d i a l e k t y c z n e , j a k i e w ią ż ą s p o łe c z e ń s tw o , j.ego g o sp o d a rk ę (p o d s y s te m g o s p o d a r c z y ) i z a g o s p o d a ro w a n ie p r z e s t r z e n n e , w ym agają kom p lek so w eg o , z in te g ro w a n e g o u j ę c i a - ty l k o t a k i e u j ę c i e p o z w a la n a z a d o w a la ją c ą a n a l i z ę m echanizm ów sy stem u s p o ł e c z n e g o . Tak w ię c a n a l i z a e w o lu c ji p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy s te m u s p o łe c z n e g o , tz w . z a g o s p o d a ro w a n ia p r z e s t r z e n n e g o , o p i e r a s i ę n a a n a l i z i e p r o c e s u e w o lu c ji s y s te m u s p o łe c z n e g o ja k o c a ł o ś c i , p r z e d e w sz y stk im m echanizm ów o k r e ś l a j ą c y c h je g o z a c h o w a n ie s i ę . Bo te g o n i e w ys t a r c z y a n a l i z a o p is o w a z ja w is k i i c h r o z m ie s z c z e n ia w p r z e s t r z e n i . N a le ż y w y ja ś n i ć t e z ja w is k a , a tym samy® p o w ią z a ć z in n y m i, a w ię c p r z e j ś ć od o p is u do w y j a ś n i e n i a . Aby te g o d o k o n a ć , t r z e b a z n a c z n ie p o g ł ę b i ć n a s z ą z n a jo m o ść sy ste m u s p o łe c z n e g o i o d r ó ż n ia ć t o , co j e s t w nim z n a t u r y s t a ł e , od t e g o , co e w o lu u je . P o w ra c a ją c do zap ro p o n o w an eg o w y żej z a k r e s u d a n y c h i i n f o r m a c j i o g ó l n e j , c e lo w e j e s t n i e c o b a r d z i e j sz c z e g ó ło w e i c h omówie n i e , p o n iew aż s p o s ó b i c h z b i e r a n i a , a n a l i z y i p r e z e n t a c j i w ią ż e s i ę z m etodą a n a l i z y s c e n a r iu s z o w e j - j e j e ta p e m d ia g n o s ty c z n y m , k tó re m u m ają s ł u ż y ć za p o d s ta w ę . Na samym w s tę p i e n a l e ż y z w ró c ić uw agę n a z b ę d n o ść p o w ta r z a n ia w p o s z c z e g ó ln y c h z a k r e s a c h d a n y c h i i n f o r m a c j i s p e c y f ic z n y c h d l a je d n e g o z ty c h z a k re s ó w - można by p o w ie d z ie ć : w ib d ą c e g o , z g o d n ie m .l n . ze s p e c j a l i z a c j ą e k s p e r t a , k tó re m u p o w ie rz o n o o p ra c o w a n ie ( t e n c z y n n ik ma t a k ż e i s t o t n e , p ra k ty c z n e z n a c z e n ie ). I s t o t n a j e s t tu k o n c e p t u a l i z a c j a m e to d y c z n a p o s tę p o w a n ia w każdym z ty c h z a k re s ó w . M usi o n a z j e d n e j s t r o n y o d p o w ia d a ć s p e c y f i c e d an eg o z a k r e s u p rz e d m io to w e g o , a l e - z d r u g i e j s t r o n y m usi ta k ż e podporządkow yw ać s i ę ry g o ro m — m e to d z ie c a łe g o b a d a n ia ' — a n a l i z i e s c e n a r iu s z o w e j. ■k . O p raco w an ia a n a li ty c z n o - o p is o w e a . O g ó ln a c h a r a k t e r y s t y k a b a d a n e g o sy ste m u s p o łe c z n e g o S y n te t y c z n a o c e n a p r z y s z ł e j e w o lu c ji b a d a n e g o sy ste m u s p o łe c z n e g o w y n ik a z a n a l i z y je g o f u n k c jo n o w a n ia . O cen a t a n i e może w y n ik a ć z d an y ch lic z b o w y c h , n a w e t b a rd z o s z c z e g ó ło w y c h i s t a r a n n i e z i n t e r p r e to w a n y c h ; p r z e d s t a w i a j ą one j e d y n i e w i e l k o ś c i m ie - 78 rz a ln e , o c h a r a k t e r z e g o sp o d a rc z y m , g r a j ą r o l ę w sk a ź n ik ó w . P o n ad to t e n d e n c j e , k t ó r e m ogłyby b y ć w t e n sp o só b u ja w n io n e , d o ty c z ą t y l k o o k r e ś lo n y c h s e k to ró w ( d z ia łó w c z y g a ł ę z i ) g o s p o d a r k i lu b je d n o z n a c z n ie o k r e ś lo n y c h z a g a d n ie ń , k t ó r e mimo w s z y s tk o są p o d porządkow ane- k r y t e r i o m k la s y f ik a c y jn y m , co n i e p o z w a la n a i c h , z e s t a w i a n i e w c e lu o k r e ś l e n i a sp o so b u fu n k c jo n o w a n ia c a ł o ś c i . S y ste m s p o łe c z n y p o z o s t a j e ta k ż e pod wpływem l i c z n y c h i k o m p lek sow ych z ja w is k o c h a r a k t e r z e p o zaek o n o m iczn y m , ża d n eg o z n i c h n i e można p o ją ć z o s o b n a , a j e d y n i e p r z e z o k r e ś l e n i e i c h k o m p lek sow ego o d d z ia ły w a n ia n a b a d a n e ś r o d o w is k o . D la te g o o b ra n e p o d e j ś c i e m usi p r z e z b a d a n ie o k o l i c z n o ś c i k s z t a ł t u j ą c y c h ż y c ie s p o łe c z n e i g o s p o d a r c z e k r a j u p ro w a d z ić do r o z r ó ż n i e n i a czy n n ik ó w m o to ry c z n y c h i o g r a n i c z a j ą c y c h , i n h e r e n t n y c h d l a s y s te m u , w io d ą c y c h e w o lu c ję s p o łe c z e ń s tw a i 3 y ste m u . N a le ż y w ięc d ąż y ć do w y o d r ę b n ie n ia s t r u k t u r y , k t ó r a s ta n o w i s z k i e l e t d z i a ł a l n o ś c i c z ło w ie k a ja k o c z ło n k a s p o łe c z e ń s tw a ( n a t u r a s p o ł e c z n o ś c i i g ru p s p o łe c z n y c h s k ł a d a ją c y c h s i ę n a sy stem s p o ł e c z n y , r o l a i n s t y t u c j i ) , i o k r e ś l i ć s i e ć r e l a c j i i czy n n ik ó w a n im u ją c y c h ta k g ru p y s p o ł e c z n e , ja k i o b ie k t y g o s p o d a r c z e . W szy stk o t o z m ie r z a , p r z e z u ja w n ia n i e n a t u r y p o s z c z e g ó ln y c h me chanizm ów system u s p o ł e c z n e g o , _i c h m i e js c a w s y s te m ie i w zajem n y ch p o w ią z a ń , do o k r e ś l e n i a m echanizm ów f u n k c jo n o w a n ia b ad a n eg o sy s te m u s p o łe c z n e g o i j e d n o c z e ś n ie a k tu a l n e g o sp o so b u i c h z a c h o w a n ia s i ę . P o s tę p o w a n ie t a k i e wymaga w y k o r z y s ta n ia w ie lu ró ż n y c h k o n c e p c j i . S to s o w a n ie i c h ma n a c e l u z d a n ie s o b i e sp ra w y z p o s z u k iw a n y c h r e a l i ó w s t r u k t u r a l n y c h . J e d n ą z t a k i c h k o n c e p c j i j e s t d e k o m p o z y c ja s y s te m u s p o ł e c z n eg o n a c z t e r y s p o ł e c z n o ś c i - a r a c z e j dw ie d e k o m p o z y c je , k a ż d a d e k o m p o n u ją c a c a ł e s p o łe c z e ń s tw o w e d łu g in n y c h k r y t e r i ó w ( b y ł a o tym mowa w y ż e j) , D o ś w ia d c z e n ie u c z y , że s z e r e g i s t a t y s t y c z n e ( i i c h e k s t r a p o l a c j e d o ty c z ą c e p r z e s z ł o ś c i ) , s tw i e r d z o n e e w o lu c je d z ia łó w czy g a ł ę z i g o s p o d a r k i n a ro d o w e j ( o p a r t e n a s t a t y s t y c e d o ch o d u n a ro d o w ego) a lb o i c h u j ę c i a m o n o d y s c y p lin a rn e ( s o c j o l o g i a , d e m o g r a fia , ek o n o m ia) n i e o k r e ś l a j ą p r z e s z ł o ś c i s y s te m u , j e ż e l i n i e d e f i n i u j ą p rz y c z y n s t w ie r d z o n y c h zach o w ań . P o d e j ś c i e r e g i o n a l n e ró w n ie ż n i e d a j e o c z e k iw a n y c h w yników - je g o w y n ik i są c z ą stk o w e i n i e w y s t a r c z a j ą c e , p o n iew aż j e d n o s t k a g e o g r a f i c z n a , n a k t ó r e j s i ę o p i e r a , ch o ć j e s t n o ś n ik ie m w a r t o ś c i w ła s n y c h , n i e j e s t r z e c z y w i s t o ś c i ą - 79 - a u to n o m ic z n ą - j e s t p r z e d e w sz y stk im -wynikiem zm ian z a c h o d z ą c y c h w całym s p o ł e c z e ń s t w i e , a n i e i c h p r z y c z y n ą . S tą d w ła ś n i e z r o d z i ł a s i ę p o t r z e b a d e k o m p o z y c ji s p o ł e c z e ń stw a - s y s te m u s p o łe c z n e g o - k t ó r a by u w z g lę d n ia ła .r z e c z y w is to ś ć s p o ł e c z n ą . B a d a n ie s p o łe c z e ń s tw a ja k o c a ł o ś c i j e s t bowiem po p r o s t u n ie m o ż liw e - n i e p o z w a la n a z r o z u m ie n ie w ie lu w e w n ę trzn y c h z ja w is k s p o łe c z n y c h , n p . m i g r a c j i , u j a w n i a j ą c ty l k o i c h a s p e k t O g ó ln y . D ek o m p o zy cja j e s t p o t r z e b n a d l a z d a n i a s o b ie sp raw y z n a p i ę ć o c h a r a k t e r z e p r z e s tr z e n n y m ( m i a s t o - w i e ś , k o n k u r e n c ja m ię d z y r e g i o n a l n a - p r z e d s i ę b i o r s t w o - p r z e s t r z e ń , c z ło w ie k -ś ro d o w is k o p r z y r o d n i c z e ) , n a p ię ć s p o łe c z n y c h ( p r a c o b io r c a - p r a c o d a w c a , p a ń s t w o - p r z e d s i ę b i o r s t w o , w tym s p ó ł d z i e l c z e i n i e u s p o ł e c z n io n e o r a z r o l n i c y in d y w id u a l n i, k o n s u m e n t-h a n d e l i p a ń s t w o - h a n d e l) , n a p ię ć g o sp o d arczy ch (p r z e m y s ł-ro ln ic tw o - h a n d e l, g o s p o d a r k a - f in a n s e i f i s k u s ) , ró ż n y c h n a p i ę ć m ię d z y k la s o w y c h i w arstw ow ych ( r o b o t n i k - c h ł o p , r o b o t n i k - i n t e l i g e n t ) , n a p i ę ć z w ią z a n y c h z z a s p o k a ja n ie m p o tr z e b i poziom em ż y c ia ( m ie s z k a n ia ) i t p . A n a liz a l i s t y n a p i ę ć m o ż liw y c h , ą w śró d n i c h i s t o t n y c h - t z n , t a k i c h , k t ó r e mogą r o z p r z e s t r z e n i a ć s i ę i powodować k o n f l i k t y - d o p ro w a d z i ł a do p r o p o z y c j i dw óch, w y żej o p is a n y c h , k r y t e r ió w dekom pozy c j i , k t ó r y c h " p r o d u k ty " - s p o ł e c z n o ś c i - s ą p a r a m i p o k ry w ającym i w y c z e rp u ją c o c a ł y sy ste m s p o łe c z n y - s p o łe c z e ń s tw o . Są t o s p o ł e c z n o ś c i : r o l n i c z a i i n d u s t r i a l n a , w ie js k a i m i e js k a . .A dekw atność t e j d e k o m p o z y c ji z o s t a ł a p o tw ie r d z o n a p r a k t y k ą b a d aw czą, i t o w p rz e k o n y w a ją c y sp o só b (DATAR, 1971 i 1 9 7 2 ) . S p o łe c z n o ś c i t e n i e s ą n i e z a l e ż n e . W ła ś n ie b a d a n ie k a ż d e j z n i c h i i c h i n t e r a k c j i u ja w n ia n a p i ę c i a w e w n ę trzn e i s t n i e j ą c e w s p o ł e c z e ń s t w i e , c z y n n ik i p o w o d u jąc e e w o lu c ję s y s te m u , dynam i z u j ą c e s y s te m , d e c y d u ją c e o je g o r o z w o ju . B a d a n ie i c h u ja w n ia dynam ikę zm ian s p o łe c z n y c h i g o s p o d a r c z y c h z a c h o d z ą c y c h w s y s t e m ie. S p o łe c z n o ś c i t e , z g o d n ie z p lan e m p r a c , są p rz e d m io te m o so b n y c h z a k re s ó w a n a l i z y z m i e r z a j ą c e j do z e b r a n i a d a n y c h i in f o rm a c j i o r a z i c h " o b r ó b k i " . 3 ę d z ie o tym mowa n i ż e j . W y ja ś n ie n ie to j e s t i s t o t n e je d n a k n a obecnym e t a p i e o m aw ian ia p r o c e d u r y a n a l i t y c z n e j , a t o z u w ag i n a z a p e w n ie n ie j e j je d n o ś c i m e to d y c z n e j, Z w ią z a n e j z a n a l i z ą s c e n a r iu s z o w ą . O p a r ta n a b a d a n ia c h p o s z c z e g ó ln y c h s p o ł e c z n o ś c i - i i c h i n t e r a k c j i ( p a r a m i) - o g ó ln a c h a r a k 80 - t e r y s t y k a b a d a n e g o s p o ł e c z e ń s tw a s ta n o w i w io d ą c y fra g m e n t z a k r e su p ra c o k r e ś lo n e g o ja k o "O g ó ln a c h a r a k t e r y s t y k a b a d a n e g o s y s t e mu s p o łe c z n e g o " , k t ó r y j e s t w ła ś n i e om aw iany^. 0 i l e je d n a k t a n i e j a k o p ie r w s z a c z ę ś ć te g o p rz e d m io to w e g o z a k r e s u "b ad ań i n f o r m acy jn y ch " p o s ł u g u je s i ę " s o c jo l o g ic z n y m i " k r y t e r i a m i dekom pozy c j i , c t y l e d a l s z e c z ę ś c i p o d p o rząd k o w an e s ą k r y t e r iu m " s p o s o b u p r o d u k c ji", 3 a d a n ia z a s z ł o ś c i w s y s te m i e sp o łe c zn y m w ym agają s k r u p u l a t n e j a n a l i z y s t r u k t u r a l n e j mechanizm ów s ta n o w ią c y c h o je g o ro z w o j u , z m i e r z a j ą c e j do z id e n t y f i k o w a n i a ty c h , k t ó r e są c z y n n ik a m i m o torycznym i je g o ro z w o ju . 3 io r ą c o g ó l n i e , tym c z y n n ik ie m m o torycznym j e s t s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a . P ro w ad zi to do s t w i e r d z e n i a p o t r z e b y in n e g o j e s z c z e - dod atk o w eg o n i e j a k o - p o d e j ś c i a , k t ó r e by p o z w o liło n a u ch w y c e n i e p ro c e s u e w o lu c ji s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , p o d le g a ją c e g o ró w n o leg ły m b ad an io m : s i ł w y tw ó rc z y c h , sposobów p r o d u k c j i o ra z sto su n k ó w p r o d u k c j i , P o j ę c i a t e są d o s t a t e c z n i e z n a n e , s t ą d o p i s i c h j e s t n i e w ą t p l i w i e z b ę d n y . Z p u n k tu w id z e n ia p rz e d m io to w e j a n a l i z y k lu c z o w e z n a c z e n ie m ają o c z y w iś c ie s t o s u n k i p r o d u k c j i , k t ó r e w y z n a c z a ją s z e r e g p o d staw o w y ch d l a f u n k c jo n o w a n ia sy ste m u s p o łe c z n e g o r e l a c j i : p r a c o b i o r c a - p r a c o d a w c a ', w e w n ętrzn e k l a s y r o b o t n i c z e j , w ew n ętrzn e m ię d zy p o d m io tam i z a r z ą d z a j ą c y m i , gru p am i sp o łe c z n y m i w ś ro d o w is k u s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , m iędzy p r o d u cen te m , p o ś r e d n ik ie m a k onsum entem i t d . T ru d n o je d n a k o n i c h m ówić, n i e z id e n ty fik o w a w s z y s i ł w y tw ó rc z y c h , i c h z ró ż n ic o w a n e g o ■Doziomu ro z w o ju , r o z m ie s z c z e n ia p r z e s tr z e n n e g o i t d . o ra z sp o so b d v p r o d u k c j i , a w tym s t o p n i a u p r z e m y s ło w ie n ia , k w a l i f i k a c j i s i ł y r o b o c z e j , form z a r z a d z a n i a i t d . W sz y stk a to w y zn a cz a k ie r u n e k i c h a r a k t e r z b i e r a n e j i n f o r m a c j i o r a z sp o só b i c h " o b r ó b k i" i a n a l i z y . P r o b le m a ty k a t a w ią ż e s i ę ś c i ś l e z z a g a d n ie n ie m mechanizmów ro z w o ju sy s te m u s p o łe c z n e g o , w tym je g o p o d sy s te m u g o s p o d a r c z e g o . Rozwój s p o łe c z e ń s tw a s tw a r z a w aru n k i do ro z w o ju s i ł w y tw ó r- 4 U z u p e łn ie n ie m t e j a n a l i z y b ę d z ie om owiony z a k r e s "b a d ą n in f o r m a c y jn y c h " (2 o b , " S o c j o l o g i c z n a ’c h a r a k t e r y s ty k a sy stem u s p o łe c z n e g o " , p k t L, 3 ) . ^ V! s o c j a l i s t y c z n y m s y s te m ie s p o łe c z n y m , w k tó ry m r e l a c j a k a p i t a l i s t a - p r a c o b i o r c a ma m a r g in a ln e z n a c z e n ie ( r e l i k t k a p i t a li z m u ) , i s t o t n e g o z n a c z e n ia n a b i e r a j ą s t o s u n k i p r a c o b i o r c a - p r z e d s i ę b i o r s t w o p ań stw o w e. - 81 c z y c h , a l e je d n o c z e ś n ie sam z a l e ż y od i c h ro z w o ju . I s t o t n ą r o l ę odg ryw a tu p o s t ę p n a u k o w o -te c h n ic z n y , d e c y d u ją c y o z m ian ach w ś r o d k a c h p r o d u k c j i , a tym samym o c h a r a k t e r z e s i ł w y tw ó rczy ch i sp o s o b a c h p r o d u k c j i . Rozwój t e n pow oduje zm iany w: s to s u n k a c h p r o d u k c j i . i , s z e r z e j , w o r g a n i z a c j i s p o ł e c z e ń s tw a - o r g a n i z a c j i sy ste m u s p o łe c z n e g o . Te s t o s u n k i p r o d u k c j i , p o z o s t a j ą c e pod wpływem sy stem u z a r z ą d z a n i a (w s o c j a li s ty c z n y m s y s te m i e s p o ł e c z nym - a d m i n i s t r a c j i p a ń s tw o w e j) , w y w ie ra ją p o tę ż n y wpływ n a s i ł y w y tw ó rcze i i c h m o ż liw o ś c i ro z w o ju . W szystko to d z i e j e s i ę z a sp ra w ą i n t e r a k c j i p o m ięd zy tym i " p a r a m e tra m i" o r a z i c h h a rm o n ijn e g o ro z w o ju w zm ien n y ch w arun k a c h o t o c z e n i a i p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o . U m o ż liw ia to u c h w y c e n ie p r z e b i e g u p ro c e s u ro zw o jo w eg o sy ste m u s p o łe c z n e g o , w tym p rz e d e w s z y s tk im jeg o p o d sy s te m u g o s p o d a r c z e g o . S ie zaw sze je d n a k c a ło ś ć p ro c e s ó w p r z e b i e g a h a r m o n ij n ie . Może wówczas p o w s ta ć s y t u a c j a , w k t ó r e j r e l a c j e t e i s t o s u n k i s p o łe c z n e mogą s t a ć s i ę o g r a n ic z e n ia m i d l a k o n ie c z n e g o d l a s y s tem u ro z w o ju s i ł w y tw ó rc z y c h , może t o n aw et o s ł a b i ć fu n k c jo n o w a n i e s i ł w y tw ó rczy c h i spo-wodować i c h c h y le n i e s i ę ku u p a d k o w i. K o n ie c z n e j e s t w ów czas r o z ła d o w a n ie n a p ię ć s p o łe c z n y c h , co w ią ż e s i ę ze zm ianą w o r g a n i z a c j i s i ł w y tw ó rczy ch - w i c h s p o s o b ie fu n k c jo n o w a n ia . P o p rz e z zm iany p o l i t y k i , p r z e d e w sz y stk im sp o ł e c z n e j , p ro w a d z i to dc r e k o n s t r u k c j i sy ste m u s p o łe c z n e g o i je g o u tr w a l e n ia ® . I s t o t n ą r o l ę o d g ry w a tu f u n k c j a p r z e t r w a n i a sy ste m u s p o łe c z n e g o ja k o je d n a z g łó w n y ch sk ła d o w y ch je g o f u n k c j i c e l u . E w o lu cja p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy ste m u s p o łe c z n e g o , w k t ó r e j p r z e s t r z e n n a o r g a n i z a c j a s i ł w y tw ó rczy ch o d g ry w a - obok o r g a n i z a c j i p r z e s t r z e n n e j p o d sy ste m u o s a d n ic z e g o - i s t o t n ą r o l ę , spow odowana zm ianam i w o r g a n i z a c j i s i ł w y tw ó rc z y c h , ma ró w n ie ż pow ażny wpływ n a s t o s u n k i s p o ł e c z n e . Wpływ t e n , p r z e z o d p o w ied n i e zm iany i n s t y t u c j o n a l n e , może b y ć p r z y ś p ie s z a n y lu b hamowany, z m i e n ia j ą c t a k ż e o r g a n i z a c j ę s p o ł e c z n ą sy stem u s p o łe c z n e g o - s p o ł e c z e ń s tw a . Rozwój s p o łe c z e ń s tw a u p rz e m y sło w io n e g o z a l e ż y p rz e d e w s z y s t kim od e w o lu c ji je g o s i ł w y tw ó rc zy ch - w tym k o n t e k ś c i e s z c z e g ó l n i e ważne j e s t z i d e n t y f i k o w a n i e , k t ó r e w śród n i c h s ą m o to ry c z n e . ® S ie m uszą b y ć to zm iany re w 'o lu c y j n e , zaw sze je d n a k w t a k i e j s y t u a c j i muszą b y ć i s t o t n e i t r w a ł e . 82 Wymaga to b a rd z o s k r u p u l a t n e j a n a l i z y ro z w o ju s i ł w y tw ó rc zy c h w k o n t e k ś c i e p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i p r o p o r c j i m o ż liw y ch do w y k o r z y s ta n ia czy n n ik ó w p r o d u k c j i , co p ro w a d z i do i d e n t y f i k a c j i p ro c e só w p o w o d u jący ch zm iany w i c h s t r u k t u r z e o ra z p o z w a la n a ocen e r a c j o n a l n o ś c i t y c h zm ia n , a t a k ż e p e rs p e k ty w i c h t r w a ł o ś ci. o. S o c j o l o g i c z n a c h a r a k t e r y s t y k a sy s te m u s p o łe c z n e g o , z a c h o w a n ie s i e g ru p s p o łe c z n y c h i i n s t y t u c j i C h o d zi tu o c h a r a k t e r y s t y k ę s o c j a l i s t y c z n e g o s p o łe c z e ń s tw a u p rz e m y s ło w io n e g o . N ie b ra k te g o ty p u u j ę ć d l a sto su n k ó w k a p i t a l i s t y c z n y c h , k t ó r e ju ż od w ie lu l a t są p rz e d m io te m o k reso w o n a w e t b a r d z o g o rą c y c h d y s k u - 'j i ; apogeum i c h s t a n o w iło la n s o w a n ie k o n c e p c j i tz w . s p o łe c z e ń s tw a p o s t i n d u s t r i a l n e g o . O p ra c o w a n ia t e m ają zarów no c h a r a k t e r o g ó ln y , d o ty c z ą c y wysoko r o z w i n i ę t y c h k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h , ja k te ż z a jm u ją s i ę p o s z c z e g ó ln y m i p a ń stw a m i. n i e w ą t p l i w i e i n t e r e s u j ą c a b y ła b y s e le k ty w n a i k r y t y c z n a t r a n s p o z y c j a ty c h k o n c e p c j i n a g r u n t u p rz e m y sło w io n y c h s p o ł e c z e ń s tw s o c j a l i s t y c z n y c h - co w ym agałoby z n a c z n e g o o r y g i n a ln e g o w kładu k o n c e p c y jn e g o , u z u p e ł n i a j ą c e g o l u k i a lb o z a s t ę p u ją c e g o a n a c h r o n ic z n e e le m e n ty k o n c e p c y jn e , k t ó r y c h j e s t w i e le w u j ę c i a c h k a p it a li s t y c z n y c h . Jed n ak naw et ta k ic h u ję ć d la s p o łe c z e ń s tw so c j a l i s ty c z n y c h n a r a z i e b r a k . O c z y w iś c ie , d l a p o t r z e b a n a l i z y d ia g n o s t y c z n e j u j ę c i e t a k i e można w znacznym s t o p n i u u p r o ś c i ć , tym samym u ł a t w i a j ą c je g o o p ra c o w a n ie . P ro b le m a ty k a w nim u j ę t a , z m i e r z a j ą c a do o k r e ś l e n i a c ech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h b a d a n e g o s p o łe c z e ń s t w a p rz e m y sło w e g o , o p i e r a s i ę p rz e d e w s z y s tk im n a tym , ja k p r z e j a w i a s i ę w nim i z i ą ł a l n o ś ó s i ł w y tw ó rc z y c h w k o n t e k ś c i e w ła śc iw y c h 3 to su n k ó w p r o d u k c j i i j e j o r g a n i z a c j i , w tym s t o o n i a p o g ł ę b i e n i a p o d z ia ł u p r a c y . W ty -i k o n t e k ś c i e w y s tę p u je r o l a p r z e d s i ę b i o r s t w a o r a z r o l a p a ń s tw a ja k o cz y n n ik ó w z a p e w n ia ją c y c h ł a d o d p o w ie d n io n a p o z io m ie m ik ro i m akro p r z e z fu n k c jo n o w a n ie sy stem u z a r z ą d z a n i a . Z ja w is k a t e p o d p o rzą d k o w a n e m uszą b y ć pewnemu sy ste m o w i w a r t o ś c i , W iąże s i ę to z problem em " s t r u k t u r a l n e j n r z e s t a r z a ł o ś c i p r o d u k c j i " ( " s t r u c t u r a l o b s o le s c e n c e o f o u t p u t " ) , będącym w sp ó ł c z e ś n i e głównym c z y n n ik ie m k ry zy so g en n y m w k a p i t a l i s t y c z n y c h p a ń s tw a c h wysoko u p rz e m y s ło w io n y c h . - 83 - p rz e ja w ia ją c e m u s i ę w r a c j o n a l n o ś c i s p o ł e c z n e j d z i a ł a n i a i je g o r a c j o n a l n o ś c i g o s o o d a r c z e j w n a w ią z a n iu do f u n k c j i c e lu s y s te m u . W szystko to d e c y d u je o c e c h a c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h s y s te m u , k t ó r e są zm ien n e w raz z ro zw o jem s y s te m u . Na i c h p o d s ta w ie można w nioskow ać o c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a s y s te m u n a p i ę c i a c h i t e n d e n c ja c h . O c z y w iś c ie , r o d z a j u j a w n ia j ą c y c h s i ę w s y s te m i e n a p ię ć z a le ż y od s p o ł e c z n o - p o l ity c z n e g o u s t r o j u p a ń s tw a , a tym samym od s t o p n i a r e a l i z a c j i o b r a n e j p r z e z s p o łe c z e ń s tw o form y u s t r o j u . ' J e s t t o s z c z e g ó l n i e w ażne d l a u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n e g o - ja k o p r z e j ś c i o w e j f o r m a c j i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j — z m ie r z a ją c e g o do r e a l i z a c j i b a rd z o a m b itn y c h celó w s p o łe c z n y c h , a le ta k ż e o b c i ą żonego r e l i k t a m i p o p r z e d n ic h f o r m a c j i a n ta g o n i s t y c z n y c h o r a z wy chow aniem s p o łe c z e ń s tw a w d u ch u now ej m e n t a l n o ś c i , co - ja k w ia domo - j e s t p ro cesem p rz e w le k ły m i tru d n y m do r e a l i z a c j i , t o c z ą cym s i ę w w aru n k ach l i c z n y c h n a p i ę ć , a n a w e t k o n f l ik t ó w , m a ją cy ch i s t o t n e z n a c z e n ie d l a z a c h o w a n ia s i ę sy ste m u s p o łe c z n e g o . Jednym z c z ę s t o p o p e łn ia n y c h b łęd ó w j e s t t r a k to w a n ie p r o c e su ro z w o ju s p o łe c z e ń s tw a s o c j a l i s t y c z n e g o ja k o b e z k o n f lik to w e g o . Ł ączy t o s i ę z m ilc z ąc y m z a ło ż e n ie m , d o ty c z ą c y m je g o u n i f o r m i z a c j i . Tkwi w tym p a r a d o k s , p o le g a j ą c y n a ty m , że ś p o łe c z e ń s tw o to d l a w ie lu c e ló w i w w ie lu s y t u a c j a c h t r a k t u j e s i ę ja k o k la s o w e p o d k r e ś l a n i e w io d ą c e j r o l i k l a s y r o b o t n i c z e j w p r o c e s i e ro z w o ju s p o łe c z e ń s tw a s o c j a l i s t y c z n e g o - a j e d n o c z e ś n i e , n p . w p la n o w a n i u , t r a k t u j e ' s i ę j e ja k o w ysoce z u n ifo rm iz o w a n ą m a sę , w k t ó r e j w y ró ż n ia s i ę z ró ż n ic o w a n e p oziom y dochodów , s p o ż y c i a , k w a l i f i k a c j i i t d . Tymczasem p o d z i a ł y klasow e, i s t n i e j ą n a d a l , c h o ć form y i c h e k s p r e s j i u l e g a j ą c ią g ły m zm ianom , z czym w ią ż ą s i ę l i c z n e w e w n ę trz n e s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a , a n a w e t k o n f l i k t y , r o d z ą c e o k r e ś lo n e t e n d e n c je w z a c h o w a n iu s i ę p o s z c z e g ó ln y c h g ru p s p o ł e c z n y c h , s p o ł e c z n o ś c i i c a łe g o s y s te m u . N ie można t e ż p o m in ą ć p r ó b - lerau z ró ż n ic o w a ń r e g i o n a l n y c h , m a ją c y c h o d z w i e r c i e d l e n i e w z a c h o w aniu s i ę sy s te m u . P o tw ie r d z a to m .i n . i s t n i e n i e g ru p n a c is k u zw ykle o c h a r a k t e r z e r e g io n a ln y m . N auka z a jm u je s i ę t ą p r o b le m a ty k ą , ch o ć może n i e t a k s y s t e m a ty c z n ie , ja k on a n a t o z a s ł u g u j e . 3 r a k j e s t je d n a k u j ę ć s y n t e ty z u j ą c y c h , w ią ż ą c y c h p o w s ta ją c e w tym k o n t e k ś c i e n a p i ę c i a , a n aw et k o n f l i k t y , k t ó r e r o d z ą o k r e ś lo n e t e n d e n c j e w z a c h o w a n iu s i ę sy ste m u s p o łe c z n e g o . 34 c . C h a r a k t e r y s t y k a p o d sy ste m u g o s p o d a rc z e g o O c z y w iś c ie , n i e b r a k ró ż n y c h a n a l i z z a jm u ją c y c h s i ę g o sp o d a r k ą n a ro d o w ą . U j ę c i a i c h je d n a k d a le k o o d b ie g a j ą od p o tr z e b p rz e d m io to w e j a n a l i z y . C hodzi t u bowiem o a n a l i z ę mechanizmów g o s p o d a r c z e g o ro z w o ju b ad an eg o s p o łe c z e ń s tw a - sy ste m u s p o ł e c z n e g o , o z b i ó r c ech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , o k r e ś l a j ą c y c h z a a w a n so w an ie rozw ojow e p o d sy ste m u g o s p o d a r c z e g o w k o n t e k ś c i e sy ste m u s p o ł e c z n e g o . N ie c h o d z i t u o k la s y c z n ą a n a l i z ę g o s p o d a r k i p e r se i j e j w z r o s tu , tr a k to w a n e g o w w ie lu a n a l i z a c h r ó w n ie ż p e r s e . W u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n y m i s t o t n a j e s t w tym k o n t e k ś c i e r o l a p a ń s tw a , r o l a s c e n t r a l iz o w a n e g o s y s te m u z a r z ą d z a n i a - a d m i n i s t r a c j i p a ń stw o w e j - d z i e l ą c e g o s i ę n a dwa p o d sy s te m y : a d m i n i s t r a c j ę te r e n o w ą i a d m i n i s t r a c j ę g o s p o d a r c z ą . Ten sy stem z a r z ą d z a n i a ja w i s i ę ja k o s c e n t r a l iz o w a n y i z h ie r a r c h iz o w a n y z b i ó r oodm iotów z a r z ą d z a ją c y c n , r e a l i z u j ą c y c h z a s a d ę c e n tr a li z m u d e m o k ra ty c z n e g o w j e j le n i n o w s k ie j i n t e r p r e t a c j i . M ogłoby s i ę w ydawać, że z a d a n ie o p ra c o w a n ia p rz e d m io to w e j c h a r a k t e r y s t y k i j e s t lu b pow inno b y ć w s y s te m ie s o c j a l i s t y c z n y m z n a c z n ie ł a t w i e j s z e n i ż w k a p i t a l i z m i e . B y ło b y t o błędnym m niem a n ie m , sy s te m s o c j a l i s t y c z n y bowiem może i p o w in ie n fu n k c jo n o w a ć z n a c z n ie s p r a w n i e j od k a p i t a l i s t y c z n e g o , a l e t o c z y n i z a d a n i a z a r z ą d z a n i a n i e r a z n ie p o r ó w n a n ie tr u d n ie j s z y m n i ż w k a p i t a l i z m i e . K o n ie c z n o ść k o n tr o lo w a n ia p r z e z sy ste m z a r z ą d z a n i a n ie p o r ó w n a n ie w ię k s z e j l i c z b y r e l a c j i , i to b a r d z o z ło ż o n y c h , p r z y wymaganiu w y ż sz e j s p r a w n o ś c i fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u , a w tym je g o p o d s y s t e mu g o s p o d a r c z e g o , pow oduje t e t r u d n o ś c i . N ie d o s k o n a ło ś ć f u n k c j o n o w an ia sy ste m u z a r z ą d z a n i a może spowodować z n a c z n i e p o w a ż n ie js z e k o n s e k w e n c je , z w ła s z c z a p r z y i c h kum ulow aniu s i ę , a n i ż e l i b r a k k o o r d y n a c ji w d z i a ł a n i u "w o ln y c h p r z e d s i ę b i o r s t w " w k a p i t a l i z m i e . F aktem j e s t , że w s y s te m i e s o c j a l i s t y c z n y m - choć z a l e ż y to od je g o poziom u ro z w o ju i zaaw an so w an iu w r e a l i z a c j i s o c j a l i s t y c z n e j form y u s t r o j u - sy s te m z a r z ą d z a n i a k o n t r o l u j e b e z p o ś r e d n io n ie m a l w s z y s t k ie m echanizm y g o s p o d a r c z e , i t o w sp o só b p la n o w y . W y ją tk i są n i e l i c z n e , d o ty c z ą n i e u s p o ł e c z n i o n e j c z ę ś c i p r z e m y s łp , d r o b n e j w y tw ó rc z o ś c i i h a n d lu - co sta n o w i m a r g in e s ż y c i a g o s p o d a rc z e g o (c h o ć z w ie lu p r z y c z y n b a rd z o j e s z c z e i s t o t n y w z a k r e s i e z a s p o k a j a n i a p o tr z e b s p o ł e c z e ń s tw a ) — o r a z s p e c y f i c z n i e w P o ls c e - r o l n i c t w o in d y w id u a ln e , k t ó r e sy ste m z a r z ą d z a n i a może k o n t r o l o - 85 wać i k o n t r o l u j e n a d e r e f e k ty w n ie (c h o ć n i e zaw sze we w ła śc iw y sp o só b ). Z naczy t o je d n a k , t e sy s te m s p o łe c z n y , a w tym p o d sy ste m g o s p o d a r c z y , c h a r a k t e r y z u j e w i e le s t o p n i swobody u tr u d n i a j ą c y c h p r e d y k c j e . s k u t e c z n o ś c i d e c y z j i sy ste m u z a r z ą d z a n i a . System s p o ł e c z n y , ju ż c h o ć b y p r z e z sam f a k t , że je g o podstaw ow ym i e lem en ta m i s ą o b ie k t y a u to n o m ic z n e , z a c h o w u je s i ę s t o c h a s t y c z n i e ; a m echanizm y je g o a u t o r e g u l a c j i i r e g u l a c j i a u to n o m ic z n e j f u n k c j o n u j ą w edług w ła s n y c h r e g u ł i z g o d n ie z a u to n o m icz n y m i fu n k c ja m i c e l u . S tą d o k r e ś l e n i e mechanizmów g o s p o d a rc z y c h s y s te m u , z w ła s z c z a t y c h , k t ó r y c h sy ste m z a r z ą d z a n i a z d e f i n i c j i a lb o n i e k o n t r o l u j e w c a le , a lb o może k o n tr o lo w a ć ty l k o w pewnym o g ran iczo n y m s t o p n i u , j e s t i s t o t n i e w ażn e. Ważne j e s t ró w n ie ż o k r e ś l e n i e , j a k ie g o r o d z a j u s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a i t d . , w y w o łu ją c e w s y s te m ie o k r e ś lo n e t e n d e n c j e , pow odują i s t n i e n i e i fu n k c jo n o w a n ie w nim mechanizm ów g o s p o d a r c z y c h anim ow anych p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a b ą d ź in n e m n ie j lu b b a r d z i e j a u to n o m ic z n e c z y n n i k i , Innym is to t n y m a sp e k te m d z i a ł a n i a p a ń s tw a j e s t s tw a r z a n ie w arunków do p ra w id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia p o d sy ste m u g o sp o d a rc z e g o p r z e z k s z t a ł t o w a n i e je g o o t o c z e n i a , co ma z a s a d n i c z y wpływ n a fu n k c jo n o w a n ie mechanizm ów g o s p o d a r c z y c h . C h o d zi tu p rz e d e w s z y s t kim o s tw o r z e n ie w ła śc iw y c h w arunków a k o m o d a c ji je d n o s te k g o sp o d a r u j ą c y c h p r z e z p o d sy s te m o s a d n i c z y , z czym m .i n . w ią ż e s i ę p ra w id ło w e r o z w ią z a n i e z a d a n ia r e p r o d u k c j i s i ł y r o b o c z e j . J e s t to s f e r a m ogąca g e n e ro w a ć i s t o t n e , a n a w e t n i e b e z p ie c z n e d l a s y s tem u s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a i k o n f l i k t y . N o t a b e n e , p ra w id ło w e d z i a ł a n i e p a ń s tw a w t e j s f e r z e ma z a s a d n ic z e z n a c z e n i e d l a z a s p o k a j a n i a p o tr z e b s p o ł e c z e ń s t w a . T o w a rz y sz ą c e tym p ro ceso m s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a i t d . s ą jednym z g łó w n y ch ź r ó d e ł k o n f l ik t ó w w s y s te m ie sp o łe c z n y m . W ram ach t e j a n a l i z y d a n y c h i i n f o r m a c j i n a le ż y z w ró c ić uwagę n a p ro b le m , k tó r e g o w ażn o ść n a r a s t a we w s p ó łc z e s n y c h s y s t e mach s p o łe c z n y c h w zw iązk u z c o r a z sz y b sz y m i zm ianam i s t r u k t u r y p o d sy stem u g o s p o d a r c z e g o — w tym s t r u k t u r y p r o d u k c j i - a k t ó r y d o ty c z y s y t u a c j i s i ł y r o b o c z e j , p r o b le m a ty k i j e j e fek ty w n e g o wy k o r z y s t a n i a , j e j s a m o r e a l i z a c j i , n a le ż y te g o z a s p o k o j e n ia j e j p o tr z e b - w w aru n k a c h szy b k o r o s n ą c y c h a s p i r a c j i - p rz y je d n o c z e s n e j k o n ie c z n o ś c i zm ian j e j s t r u k t u r y k w a l i f i k a c y j n e j ( a d a p ta c ji) o r a z z w ię k s z e n ia j e j m o b i ln o ś c i. C z y n n ik i k s z t a ł t u j ą c e - 86 - t e n p ro b le m w ią ż ą s i ę ś c i ś l e ze zm ian am i w c h a r a k t e r z e i d z i a ł a n iu mechanizmów g o s p o d a r c z y c h . J e d n o c z e ś n ie j e s t to s f e r a w ie lu s p r z e c z n o ś c i , n a p ię ć i t d . R o z w ią z a n ie p ro b le m u może b y ć je d n a k t y l k o kom pleksow e i nrusi tk w ić k o r z e n ia m i t a k w p o d s y s te m ie g o s p o d a rc z y m , ja k i w p o d s y s te m ie o s a d n ic z y m , w ym agając p r e c y z y j n e j i n t e r w e n c j i p a ń s tw a . Dane i i n f o r m a c j e , n a k t ó r y c h o p i e r a s i ę c h a r a k t e r y s t y k a fu n k c jo n o w a n ia mechanizm ów g o s p o d a r c z y c h , m uszą o b ją ć ró w n ie ż c a ł ą p ro b le m a ty k ę wpływu zm ian ( s y t u a c j i ) o t o c z e n i a s y s te m u n a z a c h o w a n ie s i ę mechanizm ów g o s p o d a r c z y c h sy ste m u i w y n ik a ją c e s tą d t e n d e n c j e rozw ojow e p o d sy s te m u g o s p o d a r c z e g o , p o l e g a j ą c e p rz e d e w sz y stk im n a z m ia n a c h s t r u k t u r a l n y c h . I s to tn y m i p a r a m e t r a mi są tu e fe k ty w n o ś ć e k o n o m icz n a f u n k c jo n o w a n ia g o s p o d a r k i w k o n t e k ś c i e mię .z y n a ro d o w e j w ym iany h a n d lo w e j. - m ię d z y n a ro d o w a k o n k u r e n c y j n o ś ć '' d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j b a d a n e g o sy stem u s p o ł e c z n e g o . Z w ła s z c z a w d o b ie o b e c n e j n a l e ż y t u u w z g lę d n ić e x p l i c i t e '‘z a f a łs z o w a n ie " s y t u a c j i n a ry n k u m iędzynarodow ym , wywołane k ry z y se m - s t o p ie ń je g o j e s t zm ie n n y , co wymaga d o c i e k l i w e j a n a l i z y je g o k s z t a ł t o w a n i a s i ę w o k r e s i e o b ję ty m b a d a n ie m . W tym k o n t e k ś c i e n i e n a le ż y w to k u a n a l i z y z ap o m in a ć o k s z t a ł t o w a n i u s i ę p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i s ie . i. - i je g o w p ły w ie n a s y t u a c j ę w badanym o k r e R o la p a ń stw a w z a r z ą d z a n iu badanym system em 0 p o tr z e b a c h in f o rm a c y jn y c h a n a l i z y d o ty c z ą c y c h r o l i p a ń stw a system u z a r z ą d z a n i a - w o d n i e s i e n i u do p o d sy s te m u g o s p o d a r c z e go b y ł a ju ż mowa, S i e n a tym je d n a k k o ń czy s i ę r o l a p a ń s tw a i s y s tem u z a r z ą d z a n i a . V p a ń s tw ie s o c j a l i s t y c z n y m i n g e r e n c j a p a ń stw a w ż y c ie s p o łe c z e ń s tw a j e s t b a rd z o d a le k o i d ą c a . Ł ą c z y s i ę t o n i e w ą tp li w i e z p rz e jś c io w y m c h a r a k te r e m s o c j a l i s t y c z n e j f o r m a c ji s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j . Ta " p r z e jś c i o w o ś ć " i m p l i k u j e i s t n i e n i e s i l n y c h t e n d e n c j i , k t ó r e w sp o só b z a s a d n i c z y w p ły w a ją n a b ie g b a r d z o w ie lu p ro c e s ó w w s p o ł e c z e ń s t w i e , s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a je g o e w o lu c ję , a tym samym w i s t o t n y sp o s ó b w p ły w a ją c y c h n a zach o w a n ie s i ę sy s te m u s p o łe c z n e g o . 3 C hodzi tu zarow no o k o n k u r e n c y jn o ś ć w d z i a ł a l n o ś c i e k s p o r t o w e j, ja k i o k o n k u r e n c y jn o ś ć p r o d u k c j i k r a j o w e j w k o n te k ś c ie m o żliw eg o im p o r tu . - R7 P ro b le m a ty k a p ro ce só w s p o łe c z n y c h j e s t p rz ed m io te m o so b n eg o o p ra c o w a n ia ( z o b . w yżej p k t b ) , t u c h o d z i o r o l ę p a ń stw a w s t e ro w a n iu i z a r z ą d z a n i u fu n k c jo n o w a n ie m sy s te m u s p o łe c z n e g o ja k o c a ł o ś c i - z ty m , że je g o r o l ę w o d n i e s i e n i u do p o d sy ste m u g o s p o d a rc z e g o o b e jm ie o so b n e o p ra c o w a n ie ( z o b . w yżej' p k t c ) . I s t o t n e j e s t p r z y ty m , aby u j ę c i e t e j i n f o r m a c j i odw o ły w ało s i ę do i n s t y t u c j o n a ln e g o d z i a ł a n i a p a ń s tw a ; t a k i e u j ę c i e może n aw e t u ł a t w i ć u j ę c i e te m a tu . O c z y w iś c ie , można tu p rz y p o m n ie ć , że i w tym o p r a cow aniu c h o d z i o u ja w n ie n i e s p r z e c z n o ś c i , "za ro d k ó w z m ia n " , n a p i ę ć i k o n f l i k t ó w ro d z ą c y c h t e n d e n c j e p o w o d u ją c e o k r e ś lo n e z a c h o w anie s i ę s y s te m u . W p r o c e s a c h ty c h p a ń stw o odgryw a r o l ę m o d e r a to r a i g e n e r a t o r a ( i n i c j a t o r a ) k o n k re tn y c h d z i a ł a ń " n a s łu c h u j ą c p i l n i e t ę t n a s p o ł e c z e ń s tw a " i a n ty c y p u ją c s p rz e c z n o ś c i, n a p ię c ia i t d . , j e s t w ięc n i e j a k o tw ó rc ą o k r e ś lo n y c h t e n d e n c j i w s y s te m ie sp o łe c z n y m , n i e c z e k a , a w każdym r a z i e n i e pow inno c z e k a ć n a n a r a s t a n i e s p r z e c z n o ś c i , a tym samym i g ro ż ą c y c h k o n f l i k t a m i p r e s j i s p o ł e c z e ń s tw a . N ie m n ie j p r e s j e t a k i e b ę d ą zaw sze i s t n i e ć ja k o w yraz a s p i r a c j i s p o ł e c z e ń s t w a , k t ó r e w k o n f r o n t a c j i z m o ż liw o śc ia m i sy stem u n i e mogą b y ć w p e ł n i z a s p o k o jo n e . S ta n o w ią one o d y n am ice s p o łe c z e ń s tw a . J a k ju ż w spom niano, n ie m o ż liw e j e s t u c h w y c e n ie w u p o rz ą d k o wany sp o só b mechanizmów fu n k c jo n o w a n ia sy ste m u s p o łe c z n e g o b e z o d p o w ie d n ie j a n a l i z y je g o i n s t y t u c j i . One c z u w a ją n ad s y t u a c j ą , one r e g u l u j ą s t o s u n k i , w s z c z e g ó l n o ś c i m ię d z y lu d z k ie w s p o ł e c z e ń stw ie . W tym k o n t e k ś c i e m ożna mówić o s t r u k t u r z e i n s t y t u c j o n a l n e j System u s p o łe c z n e g o ja k o o z b i o r z e i n s t y t u c j i p o w s ta ją c y c h n a S kutek k o le k ty w n e g o d z i a ł a n i a s p o łe c z e ń s tw a . J e s t to z b i ó r w ie lc e łr ó ż n ic o w a n y . Z je d n e j s t r o n y o b e jm u je s y s te m y w a r to ś c i w ła śc iw e danemu s p o łe c z e ń s tw u ; w i e r z e n i a , r e g u ł y m o ra ln e i t p . , d l a k tó r y c h p ro p a g o w a n ia s p o łe c z e ń s tw o tw o rz y i n s t y t u c j e ( s z k o le n io w e , zawo dowe, ś r o d k i masowego p r z e k a z u i t p . ) . Z d r u g i e j s t r o n y są to i n s t y t u c j e p o w o łan e do d z i a ł a ń p o w o d u ją c y c h o k r e ś lo n e fu n k c jo n o w a n i e sy ste m u s p o łe c z n e g o w c e l u z a s p o k o j e n ia p o tr z e b s p o łe c z e ń s tw a . N ie m n ie j c z ę s t o s i ę z d a r z a , ż e m iędzy poziom em id e o lo g ic z n y m i poziomem fu n k c jo n a ln y m i s t n i e j ą m n ie j lu b b a r d z i e j in te n s y w n e s p r z e c z n o ś c i . J e 3 t to zw y k le w y raz b ra k u p r z y s to s o w a n ia i n s t y t u c j i , p o l e g a j ą c y n a tym , że z a p re z e n to w a n a p r z e z n i e d o k tr y n a u k ry w a , n ie z g o d n ą z n i ą , p r a k t y k ę . - 88 I n s t y t u c j e o św ia to w e i s z k o l n ic t w a w yższego s ta n o w ią ważną c z ę ś ć s t r u k t u r y i n s t y t u c j o n a l n e j . Ważną j e j c z ę ś c i ą s ą ta k ż e i n s t y t u c j e s p o łe c z n e pow o łan e do k ie r o w a n ia sp o łe c z e ń s tw e m : p a r la m e n t, r z ą d , o r g a n a sam orządow e r e g i o n a l n e i l o k a l n e , z w ią z k i zawodowe, a rm ia i m i l i c j a , w ym iar s p r a w i e d liw o ś c i i t d . In n ą g r a pę s ta n o w ią i n s t y t u c j e ty p u g o s p o d a r c z e g o : u b e z p i e c z e n i a s p o ł e c z n e , b ank c e n t r a l n y i sy ste m m o n e ta rn y , z r z e s z e n i a konsum entów i z r z e s z e n i a p ro d u c e n tó w i t p . P a ń stw o k ie ro w a n e p r z e z r z ą d n a le ż y uw ażać za c a ł o ś ć z ło ż o n ą ze s t r u k t u r s p o łe c z n y c h i g o s p o d a rc z y c h o r a z i n s t y t u c j o n a l n y c h o c h a r a k t e r z e s p o łe c z n y m ; sta n o w i on s p o i wo i n t e g r u j ą c e c a ł ą s t r u k t u r ę s p o ł e c z n ą . O p raco w an ie i n f o r m a c j i n a t e n t e m a t, w p o s t a c i u ż y te c z n e j d l a a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j , j e s t z a g a d n ie n ie m b a r d z o ważnym, a je d n o c z e ś n i i tru d n y m , ze w zg lę d u n a c h a r a k t e r i n f o r m a c j i , j a k i e j s i ę od n ie g o o c z e k u je . P rz y k ła d e m p ro b le m u , k t ó r y m u si z n a le ź ć w ła ś c iw e o d z w ie r c i e d l e n i e w powyższym o p ra c o w a n iu , j e s t z a g a d n i e n ie n a p i ę ć w o ś w ia c ie i s z k o l n i c t w i e w yższym . J e s t t o 3f e r a g e n e r u j ą c a w ie le n a p ię ć , w y n ik a ją c y c h 2 m nożących s i ę s p r z e c z n o ś c i , k tó r y c h o d d z ia ły w a n ie w y k racza z n a c z n i e i w i s t o t n y sp o só b p o z a s f e r ę o ś w ia ty i s z k o l n ic tw a w yższego ja k o t a k ą . J e s t to s y t u a c j a i s t n i e j ą c a n i e t y l k o w P o l s c e , a l e ta k ż e n a cały m ś w i e c i e , w y r a ż a ją c a s i ę w o p i n i i , że i s t n i e j ą c e sy stem y o ś w ia ty i s z k o l n ic t w a w v zszeg o są n i e n r z y q sto so w a n e do o b e c n y c h i p r z y s z ł y c h p o tr z e b s p o łe c z e ń s tw , W ydaje s i ę , że sy ste m y t e w ym agają g r u n to w n e j m o d e r n i z a c j i . P ro b lem je d n a k w tym , ku c 2 emu ma t o z m ie r z a ć . K o n c e p c ji j e s t w i e l e , n a o g ó ł p o d o b n y c h , n i e s t e t y n i e sp ra w d z o n y c h . Pomimo to w w ie lu k r a j a c h podejm owano re fo rm ę s z k o l n ic t w a podstaw ow ego i ś r e d n ie g o w s z e r o k i e j s k a l i , n o t a b e n e w s z ę d z ie b e z n a l e ż y t e g o p rz y g o to w a n ia ( n a samo p rz y g o to w a n ie d o b r e j k a d ry n a u c z y c i e l s k i e j p o t r z e b a z n a c z n e g o c z a s u ) , i de f a c t o re f o rm y t e z a ła m a ły s i ę z powodu b ra k u c ią g ł e g o d o p ływ u z n a c z n y c h śro d k ó w p o tr z e b n y c h n a i c h r e a l i z a c j ę . Można m ieć w ą tp li w o ś c i, czy z a ł o ż e n i a ty c h re f o rm b y ły w ła ś c iw e . S połecznym symptomem n ie a d e k w a t n o ś c i system ów , k t ó r e m ają n i e ty l k o s z k o l i ć , a l e i w ychowywać, j e s t f r u s t r a c j a ' 9 O p i n i i t e j n i e m ożna o g r a n i c z a ć do k r a jó w r o z w i n i ę t y c h , p o n iew aż w k r a j a c h r o z w i j a j ą c y c h s i ę , ch o ć z in n y c h powodów, s y s tem y t e t e ż n i e o d p o w ia d a ją p o trz e b o m ( g łó w n ie 2 p rz y c z y n y b e z k r y ty c z n e g o p r z e n o s z e n ia do ty c h k ra jó w m o d e li system ów , k t ó r e u k s z ta łto w a ły s ię w E u ro p ie ) . - - 89 - m ło d z ie ż y , k t ó r a c z ę s t o g e n e r u j e a g r e s j ę . J e s t to z n a c z n e u p r o s z c z e n i e , a l e są to n a j b a r d z i e j p o w szech n e - m iędzynarodow o - symp tomy p o d staw o w e, k t ó r e w r ó ż n y c h s p o łe c z e ń s tw a c h p r z y b i e r a j ą r ó ż n e fo rm y . R zecz j a s n a , u p ro s z c z e n ie m j e s t o b w in ia ć .za te n s t a n r z e c z y ty l k o s z k o l n ic t w o , z n a j d u j e s i ę ono je d n a k w c e n tru m komp l e k s u czy n n ik ó w g e n e r u ją c y c h o b e c n ą s y t u a c j ę w śró d m ło d z ie ż y . A n a liz a m usi u ja w n ić s p l o t s p r z e c z n o ś c i c h a r a k t e r y z u j ą c y c h t e n k o m p lek s i n s t y t u c j o n a l n y i te n d e n c j e , k t ó r e g e n e r u j e , a k"tó re są i s t o t n e d l a z a c h o w a n ia s i ę sy s te m u s p o łe c z n e g o . P o n iew aż c h o d z i tu o k o m p le k s i n s t y t u c j i p ań stw o w y ch , i s t o t n ą sp raw ą j e s t o k r e ś l e n i e r o l i p a ń stw a w p o w s ta w a n iu , n a r a s t a n i u i ro zła d o w y w a n iu s p r z e c z n o ś c i w tym k o m p le k s ie . Pow yższe u w ag i s ą t y l k o p rz y k ła d e m s p r z e c z n o ś c i , k t ó r e m uszą b y ć p r z e a n a liz o w a n e w przedm iotow ym o p ra c o w a n iu , aby z a s p o k o ić z a p o tr z e b o w a n ie n a in f o r m a c ję a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . e . P roblem y p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y b ad an e g o sy ste m u i je g o i n f r a s t r u k t u r y te c h n ic z n e j J a k ju ż p o w ie d z ia n o .w y że j, p ro b le m a ty k a p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y sy stem u s p o łe c z n e g o , t r a d y c y j n i e pod wpływem fra n c u s k im n i e s ł u s z n i e u w ażan a z a p ro b le m a ty k ę z a g o sp o d a ro w a n ia p rz e s trz e n n e g o , n i e j e s t a u to n o m ic z n a i n i e d a je s i ę " w y d z ie l i ć " z k o n t e k s t u p r o b le m a ty k i s t r u k t u r y s y s te m u s p o łe c z n e g o i j e j o r g a n i z a c j i . ? r o c e s k s z t a ł t o w a n i a s t r u k t u r y sy s te m u j e s t n i e r o z e r w a ln ie z w ią z a n y z k s z ta łto w a n ie m j e j o r g a n i z a c j i , p o d p o rząd k o w a n ych k r y t e r iu m ła d u - r ó ż n o r o d n o ś c i, u p o rz ą d k o w a n e j - z a p e w n ia ją cego sy stem o w i sp raw n e f u n k c jo n o w a n ie , z m i e r z a j ą c e do r e a l i z a c j i c e ló w sy ste m u s p o łe c z n e g o ( K o l i p i ń s k i ', 1 9 8 0 ) . P ro b le m a ty k a t a ma je d n a k swe z a g a d n i e n i a s p e c y f i c z n e , k t ó r y c h z b a d a n ie j e s t k o n ie c z n e ze w zg lę d u n a p o tr z e b y in f o r m a c y jn e " a n a l i z y d ia g n o s ty c z n e j^ ® . J e s t w rę c z z d u m ie w a ją c e , ja k p r z e z b a r dzo d ł u g i o k r e s b y ło m o żliw e n i e d o s t r z e g a n i e , ja k w ie le ju ż n i e t y l k o s p r z e c z n o ś c i i n a p i ę ć , a l e t a k ż e o tw a r ty c h k o n f l ik t ó w może być spow odowanych p r z e z w ad liw ą s t r u k t u r ę sy stem u s p o łe c z n e g o 0 tym , ja k z ło ż o n a j e s t p rz e d m io to w a p ro b le m a ty k a , n a j l e p i e j św ia d c z y o p ra c o w a n a w l a t a c h 1 9 8 0 -1 9 8 3 , pod a u s p i c ja m i Komi t e t u P r z e s tr z e n n e g o Z a g o sp o d a ro w a n ia K ra ju PAS, " D ia g n o z a s ta n u p r z e s t r z e n n e g o z a g o s p o d a ro w a n ia P o l s k i " (o p ra c o w a n ie z e s p o łu p roblem ow ego k ie ro w a n e g o o rz e z A. K u k liń s k ie g o ) ; " B i u l e t y n KPZK PAN" 1983 z . 1 2 3 . - 90 - c zy j e j o r g a n i z a c j ę , a lb o sp o tę g o w a n y c h w a d liw ą j e j o r g a n i z a c j ą . Z adaniem i ce le m p rze d m io to w e g o o p ra c o w a n ia j e s t z e b r a n i e i n f o r m a c j i o s p r z e c z n o ś c ia c h - j e s z c z e d rz e m ią c y c h " z a r o d k a c h z m ia n " , k t ó r e w yzw olą s i ę , gdy p o w s ta n ą po tem u w a r u n k i, i ju ż o tw a r ty c h - p o w o d u ją c y c h n a p i ę c i a , n i e r a z p r z y b i e r a j ą c e form y k o n f l i k t ó w , g e n e r u ją c y c h o k r e ś lo n e t e n d e n c j e , w p ły w a ją c e n a z a ch o w an ie s i ę s y s te m u . Z a d a n ie d o ty c z y o k r e s u m in io n e g o , a w ięc i d e n t y f i k a c j i fa k tó w i s z u k a n ia p r z y c z y n , k t ó r e spow odow ały i c h p o w s ta n i e . I s t o t n e t e ż j e s t o k r e ś l e n i e w arunków , w k t ó r y c h mogło d o j ś ć do i c h p o w s ta n ia . P ro w ad ząc b a d a n i e , n a le ż y p o n ie c h a ć je d n o s t r o n n i e p e jo r a ty w n e j i n t e r p r e t a c j i o k r e ś le ń " s p rz e c z n o ś ć " , " n a p ię c ie " i " k o n f li k t" , p a m i ę t a j ą i c h tw ó rc z e - m o to ry c z n e - z n a c z e n i e d l a sy s te m u sp o łe c z n e g o . e m otn a je d n a k z a p o m in a ć , że w ie le s p r z e c z n o ś c i , k t ó r e mogą powodować n a p i ę c i a , a n a w e t r o z w in ą ć s i ę w k o n f l i k t , n e g a ty w n ie o d d z i a ł u j e n a sy ste m s p o ł e c z n y , h am u jąc je g o ro z w ó j; p o d o b n ie j e s t z u b o czn y m i sk u tk a m i n a r a s t a n i a s p r z e c z n o ś c i , k t ó r e możemy w z a s a d z i e u z n a ć za p o zy ty w n e d l a s y s te m u , a l e k tó r y c h s k u t k i .u b o czn e mogą n a w e t z n iw e c z y ć i c h p o zy ty w n e a s p e k t y . R zecz w s t e r o w a n iu tym i p ro c e s a m i i r e g u lo w a n iu i c h p r z e b i e g u , co moż l i w e j e s t - j e ś l i n i e j e d y n i e , t o p r z e d e w sz y stk im - p r z e z tw o r z e n i e o k r e ś lo n y c h w arunków , k t ó r e a lb o s t y m u l u ją , a lb o h am u ją i c h p r z e b i e g (m o żliw e ró w n ie ż są d z i a ł a n i a k o m p e n s a c y jn e - tam g d z ie z ró ż n y c h w zględów n ie ma m o ż liw o ś c i z a tr z y m a n ia c z y z a h a m ow ania p r o c e s u a lb o je g o u jem nego o d d z i a ł y w a n i a ) . D la te g o t e ż w przed m io to w y m o p ra c o w a n iu k ie r o w n ic z ą r o l ę od gryw a a n a l i z a fu n k c jo n o w a n ia k o m p le k su i n s t y t u c j o n a l n e g o , p o w o ła nego do c z u w a n ia nad ty m i p ro c e s a m i i o d d z ia ły w a n ia n a n i e w s p o sób k s z t a ł t u j ą c y je z g o d n ie ż in t e r e s e m sy s te m u s p o łe c z n e g o t a k ja k o c a ł o ś c i , ja k i - w t y c h ram ach - p o s z c z e g ó ln y c h je g o c z ę ś c i . P o ls k a n i e ma w ła s n e j t r a d y c j i w ła d z y c e n t r a l n e j , a p o n ie w a ż n a rz u c o n a b y ł a p r z e z m o c a rstw a r o z b io r o w e i t o p rz e w a ż n ie s p r z e c z n i e z i n t e r e s a m i P o lak ó w i wówczas n i e i s t n i e j ą c e j P o l s k i - te n t y p w ład zy j e s t w P o ls c e n i e p o p u l a r n y , b u d z ą c y n a o g ó ł p o d św iadom ie b r a k z a u f a n i a , o p o z y c ję , a n a w e t o s t r z e j s z e fo rm y p r o t e s t u . S tw a rz a t o s z c z e g ó l n i e tr u d n e w a ru n k i do w d ro ż e n ia w P o l sc e s c e n t r a l iz o w a n e g o sy ste m u z a r z ą d z a n i a . U le g ły one p o g o r s z e n iu w w yniku w ypaczeń i o d s t ę p s t w , j a k i e m ia ły w P o ls c e m i e js c e w o k r e s i e pow ojennym . N ie m n ie j m o ż liw o ść r e a l i z a c j i , w t r y b i e n i e - 91 - a n ta g o n is ty c z n y m , c e n t r a l n e g o s y s te m u z a r z ą d z a n i a j e s t je d n ą z c e c h u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n e g o , d e c y d u ją c ą o je g o w y ż s z o ś c i. Wpro w a d z e n ie do m odelu s c e n tr a liz o w a n e g o sy stem u z a r z ą d z a n i a e lem en tów sam orządow ych może je d y n ie u s p r a w n ić je g o fu n k c jo n o w a n ie o g r a n i c z a j ą c h eg em o n ię q u a s i - k l a s y b iu r o k r a tó w - j e s t wyrazem d o b rz e z ro z u m ia n e j o g r a n i c z o n e j a u to n o m ii podm iotów z a r z ą d z a j ą cy ch w s z y s tk ic h s z c z e b l i , a u to n o m ii k o n ie c z n e j do sp raw n eg o .fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u , a w y n ik a ją c e j z c y b e r n e t y c z n e j z a sa d y k o n i e c z n e j ró ż n o r o d n o ś c i. B a d a n ie m usi p ro w a d z ić do o k r e ś l a n i a s p o s o b u d z i a ł a n i a wspom n ia n e g o k o m p lek su i n s t y t u c j o n a l n e g o w m inionym o k r e s i e i w k o n k r e t n e j s f e r z e p ro b le m o w e j. M e to d y c z n ie d ro g ą do u z y s k a n ia p o t r z e b n e j i n f o r m a c j i j e s t i d e n t y f i k a c j a i w y j a ś n i e n i e p rz y c z y n i s t n i e n i a , tr w a łe g o lu b o k re s o w e g o , t e n d e n c j i p o w o d u ją c e j s tw ie rd z o n y spo só b k s z t a ł t o w a n i a s i ę s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i s y s te m u , o r a z w y k ry c ie k o m p lek su s p r a w n o ś c i i n a p i ę ć , k t ó r e t e w ła ś n ie te n d e n c j e z r o d z i ł y . Z m e to d y c zn e g o p u n k tu w id z e n ia j e s t t o p o d e j ś c i e nowe i w ym agające d o p ra c o w a n ia w z a k r e s i e a p lik a c y jn y m '1"'1'. P r z e s t r z e ń j e s t " s c e n ą " , n a k t ó r e j ro z g ry w a s i ę p r o c e s f u n k c jo n o w a n ia i ro z w o ju sy s te m u s p o łe c z n e g o . J e j c h a r a k t e r o g r a n i c z a swobodę r o z p r z e s t r z e n i a n i a s i ę i p r z e b ie g u ty c h p ro c e só w ; c z ł o w iek o g r a n i c z y ł tę swobodę w j e s z c z e w iększym s t o p n i u , z a g o s p o d a ro w u ją c p r z e s t r z e ń o b ie k ta m i m a ją tk u tr w a ł e g o w sp o só b n i e zaw sze r a c j o n a l n y . A daptyw ność p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy stem u -s p o łe c z n e g o do z m ie n ia ją c y c h s i ę k r y t e r i ó w j e j r a c j o n a l n o ś c i j e s t j e j w ażną c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą . -J e s t to i s t o t n e , p o n iew aż sama s t r u k t u r a , z p rz y c z y n y f i z y c z n e j t r w a ł o ś c i o b ie k tó w , j e s t z n a t u r y r z e c z y z n a c z n i e m n ie j a d a p ty w n a .. W y n ik a ją c e s t ą d n ie d o s to s o w a n i a s t r u k t u r y zw ykle i d ą w p a r z e z n ie w ła ś c iw y m j e j r o z m ie s z c z e niem w p r z e s t r z e n i , co c z ase m p o tę g u j e wady s t r u k t u r y ja k o t a k i e j - m ają z r e g u ł y c h a r a k t e r ko m p lek so w y , t z n . d o ty c z ą c a ły c h z b i o rów o b ie k tó w i i c h r e l a c j i . W yw ołują one ró ż n e g o ty p u n a p i ę c i a m iędzy ró ż n y m i a k to r a m i w y s tę p u ją c y m i n a t e j " p r z e s t r z e n n e j s c e n i e " . R zecz w i c h i d e n t y f i k a c j i i o k r e ś l e n i u o b s z a r u i c h o d d z ia ły w a n ia , m ogącego m ieć ró ż n y z a s i ę g n i e z a l e ż n i e od s p o s o b u , w j a k i o d d z i a ł u j e n a sy ste m s p o ł e c z n y . ^ Z a g a d n ie n ie m tym z a jm u je s i ę w P o ls c e z e s p ó ł u c z o n y c h k ie r o w a n y p rz e z J . K o ł o d z i e j s k i e g o . W ie le o p rac o w a ń , b ę d ą c y c h w y n ik iem ty c h p ra c , z n a j d u j e s i ę w arch iw u m KPZK PAN. - 92 - N ie ja k o osobnym problem em ( a l e ś c i ś l e z w ią z a n y m ) je s t r e l a c j a c z -ło w ie k -s p o łe c z e ń s tw o (w k o n t e k ś c i e d z i a ł a ń ) - ś r o d o w is k o p r z y 12 ro d n ic z e , k t ó r a z a le ż y m .in . od p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s y s tem u s p o łe c z n e g o - sp o so b u r o z m ie s z c z e n ia d z i a ł a l n o ś c i c z ł o w i e k a / s p o łe c z e ń s tw a w p r z e s t r z e n i ^ o r a z od s p o s o b u , w j a k i ze ś r o d o w is k a p r z y r o d n ic z e g o k o r z y s t a . J e s t t o s f e r a s z c z e g ó l n i e k o n f l i k to g e n n a , m .i n . ze w zg lę d u n a n ie d o r o z w ó j środków te c h n i c z n y c h s łu ż ą c y c h o c h r o n i e ś r o d o w is k a , a l e p r z e d e w sz y stk im w k o n sek w en c j i c z ę s t e g o le k c e w a ż e n i a o b o w iązk u o c h ro n y ś r o d o w is k a . S z c z e g ó l n ą uwagę n a le ż y z w ró c ić tu n a o b s z a r y e k o l o g i c z n i e z a g r o ż o n e . R o z p a tr u ją c p ro b le m a ty k ę tz w . z a g o s p o d a ro w a n ia p r z e s t r z e n n e g o , lo g i c z n e j e s t u z n a n ie w io d ą c e j r o l i p o d sy ste m u o s a d n ic z e g o w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sysxem u s p o łe c z n e g o , p o n ie w a ż zad an iem je g o j e s t z a s p o k o j e n ie s z e ro k o ro z u m ia n y c h p o t r z e b l u d n o ś c i , a j e d n o c z e ś n ie zaakom odow anie d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j p r z e z stw o r z e n i e m o ż liw ie ja k n a j l e p s z y c h w arunków j e j r e a l i z a c j i - ja k o z a d a ń n ie s p r z e c z n y c h . P r z y j ę c i e t a k i e g o p o d e j ś c i a z n a c z n i e u ł a t w i a i d e n t y f i k a c j ę i p o rz ą d k o w a n ie o r a z p r z e s t r z e n n ą l o k a l i z a c ję s p r z e c z n o ś c i i n a p i ę ć , o k tó r y c h mowa. W pow yższym k o n t e k ś c i e n a j ł a t w i e j ró w n ie ż j e s t z b a d a ć " s f e r ę " i n f r a s t r u k t u r y t e c h n i c z n e j. Choć p ro b le m ro z w o ju m i a s t j e s t de f a c t o z a w a r ty i m p l i c i t e w p rz e d m io to w e j te m a ty c e — i s z e r o k o , i c z ę ś c i e j ja k o w ęzłowe z b i o r y o b ie k tó w n a le ż ą c y c h do p o d sy s te m u o s a d n ic z e g o - t o je d n a k w ypada w y ró ż n ić go ja k o z ja w is k o s z c z e g ó l n i e w y m ag ające d o d a tk o wego r o z w i n i ę c i a , z w ła s z c z a w o d n i e s i e n i u do a g lo m e r a c j i i k o n u r b a c j i , k t ó r e z ty c h czy in n y c h w zględów n a le ż y u z n a ć z a w ym agają c e s z c z e g ó l n e j t r o s k i , m .i n . z u w ag i n a i c h k o n f l i k t o g e n n y p o te n c ja ł. Z d r u g i e j s t r o n y i s t o t n y j e s t p ro b le m tz w . w i e js k ie g o s y s t e mu o s a d n ic z e g o . 12 W sp ó łc z e sn e d o ś w ia d c z e n ia w s k a z u ją , że p o j ę c i e t o n a le ż y r o z s z e r z y ć , p o n ie w a ż z a n i e c z y s z c z e n i a a tm o s f e r y mogą d z i a ł a ć r u j n u ją c o ró w n ie ż n a o b i e k t y m a ją tk u t r w a ł e g o , j a k n p . n a b u d y n k i w K rak o w ie. ^ Choć p r z e d e w sz y stk im z a le ż y od n a t u r y sam ych o b ie k tó w , t z n . ro z w ią z a ń t e c h n i c z n y c h z a b e z p i e c z a ją c y c h o t o c z e n i e p r z e d i c h o d d z ia ły w a n ie m . - 93 B. Podstaw ow e d a n e s p o łe c z n e i g o s p o d a r c z e P o p rz e d n io w y ja ś n io n o Ju ż , d la c z e g o w ła ś c iw e b a d a n ie s z c z e g ó łow e sy stem u s p o łe c z n e g o p ro w ad z o n e j e s t n a s p o ł e c z n o ś c i a c h b ę d ą c y c h " p ro d u k te m " d e k o m p o z y c ji s y s te m u w edług dwóch ró ż n y c h k r y t e r i ó w . D ekom pozycja t a p o z w a la n a a n a l i z ę i n t e r a k c j i pom iędzy tym i s p o łe c z n o ś c ia m i o r a z w y k ry c ie n a p i ę ć s ty m u lu ją c y c h i d y n a m iz u ją c y c h i c h r o z w ó j. Ta w ła ś n ie a n a l i z a p o z w a la n a w y ja ś n i e n ie zmi'an z a c h o d z ą c y c h w ca ły m s p o ł e c z e ń s t w i e ( m i g r a c j e , zm ian y t e c h n o l o g i i w r o ln ic tw ie , u rb a n iz a c je i t p . ) . J a k w iadom o, suma c z ę ś c i sy s te m u n i e j e s t je d n a k rów na je g o c a ł o ś c i . 0 i l e d ek o m p o z y c ja n a c z t e r y s p o ł e c z n o ś c i j e s t k o n ie c z n a do z r o z u m ie n ia i w y j a ś n i e n i a r z e c z y w is ty c h kom pleksów mechanizmów d z ia ła ją c y c h w s p o łe c z e ń s tw ie , o t y l e n ie j e s t w y s ta r c z a ją c a d la o p is u sy stem u s p o łe c z n e g o ja k o c a ł o ś c i i w y j a ś n i e n i a sp o so b u je g o fu n k c jo n o w a n ia i z a c h o w a n ia s i ę . N a le ż y z w ró c ić uw ag ę, że s p o ł e c z n o ś c i t e n i e są a u to n o m ic z n e — n i e mogą i s t n i e ć s a m o d z ie ln ie w ie le z ja w is k i p ro c e s ó w w y s tę p u je i p r z e b i e g a j e d y n i e n a p o z i o m ie c a łe g o s p o ł e c z e ń s t w a ,, n p . p r o c e s r e p r o d u k c j i d e m o g r a f i c z n e j , c y k l " p r o d u k c ja - p o d z i a ł- u ż y tk o w a n ie " d o c h o d u . 3 i o r ą c o g ó l n i e , a n a l i z a sy s te m u zdekom ponow anego n i e in f o r m u j e o c z y n n ik a c h o g ó ln o sy stem o w y ch , d e c y d u ją c y c h o ro z w o ju s y s te m u , n p . p r e s j a demo g r a f i c z n a , z ró ż n ic o w a n ia e t n i c z n e , s t r u k t u r a dochodów . D la te g o d l a p o z n a n ia p ro c e s ó w ro zw o jo w y ch sy stem u ja k o c a ł o ś c i p o tr z e b n e s ą i n f o r m a c je d o ty c z ą c e c a ł o ś c i s y s te m u . N a le ż y w ięc p o z n a ć c h a r a k t e r y s t y k ę d e m o g r a fic z n ą s p o łe c z e ń s tw a , s t r u k t u r ę dochodów l u d n o ś c i w z w ią zk u z p r o d u k c ją i sp o ży ciem i t d . Cha r a k t e r y z u j ą one m echanizm y fu n k c jo n o w a n ia sy ste m u s p o łe c z n e g o j a ko c a ł o ś c i w sp o só b p o w ią z a n y i s p ó jn y z c h a r a k t e r y s t y k a m i c z t e r e c h o sobno b a d a n y c h s p o ł e c z n o ś c i . a . Dane d e m o g r a f ic z n e , s t r u k t u r a i e w o lu c ja A n a liz y z ja w is k d e m o g r a fic z n y c h , p ro w a d z ą c e j do z d e f in io w a n i a tre n d ó w d e m o g ra f i czn jrch - c h a r a k t e r y s t y k i d e m o g r a f ic z n e j sp o łe c z e ń s tw a - n i e można o g r a n i c z y ć do w ybran eg o o k re s u b a d a n ia sy stem u ( p a t r z " A n a liz a p ro .g n o s ty c z n a sy s te m u s p o ł e c z n e g o " ) , u z a s a d n i e n i e te g o s t w i e r d z e n i a j e s t z o c z y w is ty c h w zględów zb ęd n e - są t o z z a s a d y a n a l i z y d łu g o o k re s o w e . Z a k r e s p o tr z e b n y c h d a n y c h i i n f o r m a c j i , j e s t k la s y c z n y : z b i e r a - 94 s i e j e d l a c a ł e j l u d n o ś c i ( s p o łe c z e ń s t w a ) i w p o d z i a l e r e g i o n a l nym. P re z e n to w a n e d a n e i in f o r m a c je p o w inny b y ć sk o m en to w an e. P o ż ą d a n e j e s t p r z y t o c z e n i e m ięd z y n aro d o w y c h dan y ch p o ró w n aw czy ch , z w ła s z c z a d la p o d o b n y ch system ów s p o łe c z n y c h , o c z y w iś c i e ty lk o d l a w a ż n ie js z y c h d a n y c h . W ięk szo ść d a n y c h i i n f o r m a c j i d o ty c z ą c y c h l u d n o ś c i można z n a le ź ć w r o c z n i k a c h s t a t y s t y c z n y c h , je d n a k n i e w s z y s t k i e , a t e , k t ó r e są w n i c h , p o d a n e są b e z o m ó w ie n ia i k o m e n ta rz a a n a l i t y c z n e g o ; p rz e d e w sz y stk im o c z e k u je s i ę i c h o p ra c o w a n ia . Może w ięc ono n i e podaw ać d a n y c h i in f o r m a c j i o g ó l n i e d o s t ę p n y c h , a l e musi z a w ie r a ć ic h a n a l i z ę i w y p ły w ają ce z n i e j w n io s k i. I s t o t n e j e s t ró w n ie ż om ów ienie i w y ja ś n i e n ie z ró ż n ic o w a ń r e g i o n a l n y c h o ra z w y s tę p u ją c y c h m iędzy m ia ste m a w s ią . O p raco w an ie pow inno k o n c e n tro w a ć s i ę . p r z e d e w s z y s tk im n a n a s t ę p u ją c y c h z a g a d n i e n ia c h : - s t r u k t u r a lu d n o ś c i , - ru c h n a t u r a l n y l u d n o ś c i , - m ig r a c j a l u d n o ś c i , - 'ak ty w n o ść zawodowa l u d n o ś c i , - z a tru d n ie n ie . W ym ienione " te m a ty " w z a s a d z i e n i e w ym agają sk o m e n to w a n ia . N a le ż y je d n a k z w ró c ić uwagę n a pewne w ym agania s p e c j a l n e , k tó r y c h s p e ł n i e n i e może b y ć u t r u d n i o n e . D o ty c z y t o ró ż n e g o ty p u ruchów m ig r a c y jn y c h . C hodzi o b a r d z i e j s z c z e g ó ło w e , n i ż t o s i ę zw y k le r o b i , p r z e d s t a w i e n i e m ię d z y r e g io n a ln y c h ru ch ó w m ig r a c y jn y c h , ta k aby dane b y ły o p ra c o w a n e : a ) z u w z g lę d n ie n ie m p ł c i i g ru p w iek u lu d n o ś c i z m i e n i a j ą c e j m i e js c e z a m ie s z k a n ia ; b ) z p o d an ie m , z j a k i e j i do j a k i e j k l a s y w ie lk o ś c i je d n o s te k o s a d n ic z y c h w ę d ro w a ła lu d n o ś ć o r a z c ) g d z ie u r o d z i l i s i ę m ie s z k a ń c y r e g io n u (w r e g i o n i e , w k r a j u , za g r a n i c ą ) . Poza m ig ra c ja m i m ię d z y re g io n a ln y m i p o tr z e b n e są d a n e o m i g r a c j a c h "zaw odow ych", n i e k o n i e c z n i e z w ią z a n y c h ze zm ian ą m i e j s c a z a m ie s z k a n ia , a l e spow odowanych zm ian ą m i e js c a p r a c y , zawodu lu b k w a l i f i k a c j i ( c h a r a k t e r u z a t r u d n i e n i a : aw anse i d e g r a d a c j e ) . b . D ochody l u d n o ś c i , s t r u k t u r a i e w o lu c ja Dochody g o s p o d a r s tw domowych, i c h poziom i s t r u k t u r a u l e g a j ą znacznem u z ró ż n ic o w a n iu w z a l e ż n o ś c i od c h a r a k t e r u z a t r u d n i ę - - 95 - n i a , p r z y n a l e ż n o ś c i do g ru p y s p o łe c z n o -z a w o d o w e j, l o k a l n i e , a ta k ż e r e g i o n a l n i e . W s z y s tk ie zm iany t a k dochodów n o m in a ln y c h , j a k i r e a l n y c h o r a z i c h z r ó ż n ic o w a n ia są o d b ic ie m sp o s o b u fu n k c jo n o w a n ia sy stem u s p o łe c z n e g o i je g o z a c h o w a n ia s i ę . O p raco w an ie p o l e g a n a z e b r a n i u d an y c h o ra z a n a l i z i e z r ó ż n i cow ań i c h zm ian w c e l u u s t a l e n i a i c h p r z y c z y n . c . S p o ż y c ie l u d n o ś c i , s t r u k t u r a i e w o lu c ja A n a liz a w tym z a k r e s i e ma n ie c o in n y c h a r a k t e r , a n i ż e l i wy n i k a ł o b y t o z j e j w y żej pod an eg o t y t u ł u . K u si p o p r z e d z i ć j ą b i l a n s dochodów i w ydatków l u d n o ś c i , z k tó r e g o w y n ik a p oziom w y d at ków n a s p o ż y c i e , i n w e s t y c j e , o s z c z ę d n o ś c i (w tym " s t o s u n k i " k r e d y to w e l u d n o ś c i ) i e w e n tu a l n ie i n n y c h . R zecz ja s n a , c h o d z i o o p ra c o w a n ie n a p o z io m ie krajow ym o r a z re g io n a ln y m w u j ę c i u k o r e s p o n d u jący m z a n a l i z ą dochodów l u d n o ś c i . S p o ż y c ie g o s p o d a r s tw domowych fin a n s o w a n e j e s t z dochodów o s o b i s t y c h l u d n o ś c i o r a z p r z e z tz w . s p o ż y c ie p o z o s t a ł e . O d z ia ł p o s z c z e g ó ln y c h k a t e g o r i i g o s p o d a r s tw domowych w tym o s t a t n i m j e s t r ó ż n y . A n a liz a t a k a m usi b y ć p u n k tem w y jś c i a d a ls z y c h r o z w ażań . P rzed m io tem b a d a n i a j e s t s t r u k t u r a s p o ż y c ia g o s p o d a r s tw d o mowych i j e j e w o lu c ja w ró ż n y c h u k ła d a c h : w ed łu g poziom u sp o ż y c i a , p r z y n a l e ż n o ś c i g o s p o d a r s tw a do g ru p y s p o łe c z n o -z a w o d o w e j o r a z w ed łu g re g io n ó w . d . Z w ią z k i m iędzy s t r u k t u r ą p r o d u k c j i , dochodów i sp o ż y c ia W o p ra c o w a n iu tym c h o d z i o u s t a l e n i e zw iązków , k t ó r e można • z i l u s t r o w a ć sch em atem : Z a d a n ie sp ro w a d z a s i ę do p r z e a n a l iz o w a n ia s t r u k t u r y p o p y tu f i n a l n e g o w k o n t e k ś c i e s t r u k t u r y dochodów g o s p o d a r s tw domowych ( c z ę ś ć p o c h o d z ą c a z r e d y s t r y b u c j i s k ła d n ik ó w k o sz tó w d o ch o d u n a ro d o w e g o , in n e s k ł a d n i k i ) o ra z s p o s o b u i c h w y k o r z y s t a n ia , w tym S p o ż y c iu . e . O ś w ia ta , 96 - s z k o l n ic t w o i k w a l i f i k a c j e s iły ro b o czej 14 V o p ra c o w a n iu tym n a le ż y p r z e d e w sz y stk im p o r u s z y ć n a s t ę p u j ą c e p ro b lem y : - n a u c z a n ie , - poziom w y k s z ta ł c e n ia l u d n o ś c i w w iek u p o z a sz k o ln y m , - w y p o sa ż e n ie r e k r e a c y j n e : o ś w ia to w e , s p o rto w e i s p o łe c z n o - w ychowawcze, C zas o b j ę t y a n a l i z ą m usi b y ć w y s ta r c z a ją c y do o b j a ś n i a n i a s y t u a c j i w o k r e s i e o b ję ty m a n a l i z ą d i a g n o s ty c z n ą . J e d n o c z e ś n ie a n a l i z a m usi b yć t a k p rz e p r o w a d z o n a , aby z a w i e r a ł a in f o r m a c ję p o tr z e b n ą do a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . B a d a n ie n a l e ż y p ro w a d z ić n a p o z io m ie o g ó ln o systemowym i r e g io n a ln y m . I s t o t n e j e s t zw ró c e n i e uw agi n f z r ó ż n ic o w a n ie w y k s z t a ł c e n i a k o b i e t i m ężczy zn . I s t o t n e są tu z r ó ż n ic o w a n ia r e g i o n a l n e i i c h p r z y c z y n y , w tym s p r z e c z n o ś c i i n a p i ę c i a . J a k i w in n y c h o p ra c o w a n ia c h w ażne j e s t z w ró c e n ie uw agi na z a c h o d z ą c e zm iany i i c h k i e r u n k i o ra z t r w a ł o ś ć , a t a k ż e n a " z a r o d k i" p r z y s z ł y c h z m ia n . C. In n e d an e i in f o r m a c je N ie z m ie rn ie tr u d n o j e s t p r z e w i d z i e ć , j a k i e d a n e i in f o r m a c je mo=:ą o k azać s i ę p o tr z e b n e w to k u a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . T rz e b a s t a l e b r a ć pod uwagę t o , że a n a l i z a d ia g n o s ty c z n a j e s t ty l k o p ierw szy m e ta p e m , tw orzącym p o d sta w ę a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . N o ta b e n e , w y n ik a to z p o tr z e b sam ej d ia g n o z y , k t ó r a m usi m ieć c h a r a k t e r d y n am icz n y w tym s e n s i e , że m usi d a ć o d p o w ied ź o c e n i a j ą c ą n a ró ż n e p y t a n i a o c h a r a k t e r z e : " J a k a j e s t p r z y s z ł a p r z y d a tn o ś ć te g o , co ju ż j e s t lu b ju ż z o s t a ł o o s i ą g n i ę t e ? Ozy j e s teśm y p rz y g o to w a n i do p r z y s z ł o ś c i ? " . W ie le p r z y s z ł y c h zad a ń i s y t u a c j i a lb o ju ż z o s t a ł o z d e te rm in o w a n y c h n a sz y m i d z i a ł a n i a m i (d o k o n a n ia m i) w p r z e s z ł o ś c i , a lb o d e te r m i n u je s i ę d z i ś . Do gru p y " in n e d an e i in f o r m a c je " z a li c z o n o o p ra c o w a n ia , k tó r y c h n i e n o żn a je d n o z n a c z n ie z a l i c z y ć a n i do w y ż e j w y m ien io n y c h , a n i do o p rac o w ań d o ty c z ą c y c h " c z t e r e c h s p o ł e c z n o ś c i " . Wy-* m ie n io n o ty l k o t e , k t ó r e w y d a ją s i ę i s t o t n e i n ie o d z o w n e . T rz e b a ^ P a t r z ; " R o la p a ń stw a w z a r z ą d z a n i u p ro b lem em ". 97 s ię - je d n a k l i c z y ć z tym , ż e i c h l i c z b a i z a k r e s mogą s i ę p o s z e r z y ć w to k u w ła ś c iw e j a n a l i z y . a.” P o stęp naukow o-techniczny i organizacyjny^^ P o s t ę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y jn y j e s t p i e r- w o t n y m c z y n n ik ie m ro z w o ju s p o ł e c z e ń s tw a — sy ste m u s p o ł e c z n e g o . D z ię k i n iem u m ożliw e j e s t c o r a z d o s k o n a l s z e z a s p o k o j e n ie s t a l e r o s n ą c y c h p o tr z e b s p o ł e c z e ń s t w a . Pomimo k luczo w eg o z n a c z e n i a te g o c z y n n ik a mamy pow ażne t r u d n o ś c i z m ie rz e n ie m je g o w p ły wu, a tym samym i z je g o p rz e w id y w a n ie m . J e ś l i w w ie lk im u p r o s z c z e n iu p rz y jm ie m y , że n a w z r o s t p r o d u k c j i w p ły w a ją t r z y c z y n n i k i : p r a c a l u d z k a , k a p i t a ł z aan g ażo w a ny w p r o d u k c ję ( t r w a ł y m a ją te k p ro d u k c y jn y ) o r a z p o s t ę p n au k o w o - t e c h n i c z n y i o r g a n i z a c y j n y , wówczas wpływ t y c h czynników n a w z r o s t p r o d u k c j i m ożna o p i s a ć n a s t ę p u j ą c o : px = p0oc^r, g d z ie : ? 0 - p r o d u k c j a w ro k u t , P^ - p r o d u k c j a w ro k u t + 1 , d. * VV» p mw g d z ie : ZQ i Z^ - z a t r u d n i e n i e w ro k u t i t + 1 , « 0 i Kj_ - p r o d u k c y jn y m a ją te k tr w a ł y w r o k u t i t + 1, a w s p ó łc z y n n ik X b ę d z i e w y ra ż a ł wpływ n i e u p rz e d m io to w io n e g o p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o n a w z r o s t p ro d u k c j i ; j e ż e l i j e s t on m n ie js z y od j e d n o ś c i , b ęd zie m y m i e l i do c z y n i e n i a z ekstensyw nym w z ro ste m p r o d u k c j i , j e ż e l i w ię k s z y od j e d - • n o ś c i — in ten sy w n y m , t z n . p o stę p e m p o z w a la ją c y m n a c o r a z l e p s z e w y k o r z y s ta n ie zaa n g ażo w an y ch w p r o d u k c j i czy n n ik ó w : s i ł y ro b o c z e j i m a ją tk u tr w a ł e g o . W y ra ż e n ie t o i l u s t r u j e je d n a k t y l k o j e d e n , p ro d u k c y jn y a s p e k t wpływu p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o na s y s te m s p o ł e c z n y , a p o m ija i n n e , ró w n ie ż b a rd z o w ażne. P o s tę p Z a ło ż e n ie m j e s t , że d ia g n o z ę w tym z a k r e s i e o p r a c u j ą sp e c j a l i ś c i ; w stę p z a w ie r a w y ja ś n i e n ia p o t r z e b n e , zd an iem a u t o r a , d l a o d b io r c y d ia g n o z y . 98 n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y jn y wpływa bow iem n i e t y l k o n ą e fe k ty w n o ś ć p r o d u k c j i d ó b r i u s ł u g , a l e m .i n . r ó w n ie ż n a e f e k ty w n o ś ć ic h u ż y tk o w a n ia . Z d r u g i e j s t r o n y p o s t ę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y jn y c h a r a k t e r y z u j ą n i e ty lk o - e f e k t y b e z p o ś r e d n i e , a l e i p o ś r e d n ie pozytyw ne i n e g a ty w n e - k t ó r e są n ie w y m ie rn e , a l e b a rd z o i s t o t n e , ja k n p . wpływ t e l e w i z j i n a p r o c e s y n a u c z a n i a cz y u p o w s z e c h n ia n ia s i ę sam ochodu n a p ro c e s y u r b a n i z a c y j n e . Tak w ięc mamy tu do c z y n i e n i a ze z ja w is k a m i i p ro c e s a m i n a d e r tru d n y m i n i e t y l k o do m i e r z e n i a , a l e n a w e t i o c e n y , a tym b a r d z i e j p rz e w id y w a n ia i c h wpływu n a sy ste m s p o ł e c z n y . Dobrym, p rz y k ła d e m j e s t p o ja w ie n ie s i ę n a ry n k u m ik ro p ro c e s o ró w ; w szy scy i n t u i c y j n i e z g a d z a j ą s i ę , że z r e w o l u c j o n i z u j ą one w ie le d z ie d z in n a s z e g o ż y c i a , je d n a k n i k t n i e p o t r a f i p o w ie d z ie ć n a t e n te m a t n i c k o n k r e tn e g o . W ram ach p rz e d m io to w e j a n a l i z y musimy p r z e c i e ż o k r e ś l i ć , j a k i wpływ n a sy ste m s p o łe c z n y m i a ł p o stę p n au k o w o -te c h n ic z n y i o rg a n iz a c y jn y , i j a k i b ę d z i e . ' m i a ł w p r z y s z ł o ś c i , p a m i ę t a j ą c , że je g o wpływ n a p r o d u k c ję d ó b r i u s ł u g t o ty l k o je d e n a s p e k t je g o o d d z ia ły w a n ia . P ro b lem s t a j e s i ę j e s z c z e b a r d z i e j t r u d n y p r z y p r ó b i e o k r e ś l e n i a ź r ó d e ł p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o rg a n i-z a c y jn e g o . K ie można bowiem o g r a n i c z a ć s i ę do s f e r y w ynalazków i p ą te n tó w , czy n a w e t S2 e r z e j do s f e r y tz w . know -how , t r a k t o w a n e j c z ę s t o f o r m a l n i e ja k o t r a n s f e r o k r e ś lo n e g o z a k r e s u w ied z y i u m i e j ę t n o ś c i p o m iędzy dwoma p a r t n e r a m i . Kamy tu t a k ż e do c z y n i e n i a z p ro c e se m d y f u z j i , k t ó r y w ró ż n y c h k ie r u n k a c h i w różnym te m p ie , w sp o só b z o rg a n iz o w a n y lu b n i e , p r z e b i e g a n i e t y l k o w danym s p o ł e c z e ń s t w i e , a l e i w całym g lo b a ln y m s y s te m ie sp o łe c z n y m , c z ę s t o p o d św ia d o m ie . P r z e d e w sz y stk im od j e j p r z e b i e g u z a le ż y ro z w ó j s p o łe c z e ń s tw . Musimy tu od ra z u z a z n a c z y ć , że p r o c e s d y f u z j i j e s t pow odo wany b ra k ie m ró w n o w ag i; j e j z a i s t n i e n i e j e s t ró w n o z n a c z n e ze s t a g n a c j ą p ro c e s ó w d y f u z y jn y c h . D o ty c z y t o r o z p r z e s t r z e n i a n i a s i ę p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y jn e g o - je g o wyko r z y s t a n i a . J e d n a k aby można b y ło z n ie g o k o r z y s t a ć , t r z e b a go tw o rz y ć . M o ty w acje do t w o r z e n i a p o s tę p u - co w n a js k ro m n ie js z y m * w ydaniu o k re ś la m y mianem d z i a ł a n i a in n o w a c y jn e g o - są r ó ż n e i de f a c t o u p o d s ta w i c h s t o i r ó w n ie ż s t w i e r d z e n i e r ó ż n i c y m ięd zy tym , ja k j e s t i ja k m ogłoby b y ć . T r z e b a tu od r a z u d o d a ć , że p o j ę c i e in n o w a c ji j e s t w z g lę d n e ; to co d l a je d n e g o o s o b n ik a j e s t - 99 in n o w a c ją ( i może t o b y ć w ynik je g o i n i c j a t y w y i s a m o d z ie ln e g o d z i a ł a n i a ) , d l a d ru g ite g o może n i ą n i e b y ć . W t e n sp o só b można by d o j ś ć do w n io sk u , że p o s t ę p tw o rz y s ię . w s z ę d z ie i c i ą g l e , a t a k że ż e r o z p r z e s t r z e n i a s i ę , choć n ie r ó w n o m ie r n ie , je d n a k ró w n ie ż w sp o s ó b c i ą g ł y . J e s t t o n a pew no s ł u s z n e s t w i e r d z e n i e i h i s t o r y c z n i e p ra w d z iw e . T a k ie je d n a k p o tr a k to w a n ie p ro b lem u o d n o s i s i ę do p o s tę p u tw o rz ą c e g o s i ę n i e j a k o s p o n t a n i c z n i e , w sp o só b n i e z o rg a n iz o w a n y , i w t a k i sam sp o só b s i ę r o z p r z e s t r z e n i a j ą c y . Choć z n a c z e n ie t a k tw o rz o n e g o i ro z p o w s z e c h n ia ją c e g o s i ę p o s tę p u j e s t ogrom ne i do k ład am y w s z y s tk ic h s i ł , a n a w e t p rz e z n a c z a m y s p o ro śro d k ó w , aby p r o c e s y t e p r z e b i e g a ł y m o ż liw ie d y n a m ic z n ie , je d n a k w s p ó łc z e ś n ie n i e mogą one z a s p o k o ić s p o łe c z n e g o z a p o t r z e b o w a n ia n a p o s t ę p ; s ta n o w i t o je d n a k w a ru n k i i k l i m a t n ieo d zo w n y do tw o r z e n i a i w p ro w a d z a n ia p o s tę p u w sp o só b z o rg a n iz o w a n y . Choć m ożna p o w ie d z ie ć , że sam p o s tę p r o d z i z a p o tr z e b o w a n ie n a p o s tę p , je d n a k d o ś w ia d c z e n ie u c z y , że n i e j e s t t o ró w n o z n a c z n e z g e n e ro w aniem e fe k ty w n e g o p o p y tu n a p o s t ę p . E fe k ty w n y p o p y t n a p o s tę p g e n e r u j ą je d y n i e o c z e k iw a n ia k o n k r e tn y c h k o r z y ś c i . N ie z n a c z y to o c z y w iś c i e , że n i e i s t n i e . j ą w s p o ł e c z e ń s t w i e j e d n o s t k i , d l a k t ó r y c h o s i ą g a n i e p o s tę p u j e s t motywowane z a s p o k a ja n ie m w ła s n y c h , n i e m a t e r i a l n y c h p o t r z e b w yższego r z ę d u . Gdyby ta k n i e b y ł o , n i e i s t n i a ł a b y p raw d ziw a S a u k a i n i e b y ło b y p raw d ziw y ch naukow ców, t y l k o r z e m i e ś l n i c y n a u k i . P raw d ziw a S a u k a r o b i p o s t ę p y , gdy. praw dziwym naukowcom s tw a r z a s i ę o d p o w ie d n ie w a ru n k i do p r a c y , m .in . p r z e z u w o ln ie n ie od c o d z ie n n y c h t r o s k b y to w y c h , a n i e p r z e z tzw . bodźce m a te ria ln e . Ta b a rd z o p o b ie ż n a i w ysoce u p ro s z c z o n a a n a l i z a p ro w a d z i do s t w i e r d z e n i a , że z a g a d n i e n ia m ożna p o d z i e l i ć n a d w ie c z ę ś c i , o d p o w ia d a ją c e dwom je g o a sp e k to m : a ) tw o rz e n ie k l i m a t u in n o w a c y j n e g o , t z n . w a ru n k i do p o w szech n eg o g e n e ro w a n ia p o s tę p u nauków o- t e c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o o r a z sp raw n eg o p r z e b i e g u p r o c e sów p o w sz e c h n e j d y f u z j i te g o p o s tę p u , n i e z a l e ż n i e od sp o so b u jeg o t w o r z e n i a i od te g o k t o , ja k i g d z ie go tw o rz y ; b ) g e n e ro w a n ie p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o o r a z je g o r o z p r z e s t r z e n i a n i e w sp o só b z o rg a n iz o w a n y . T rz e b a t u je d n a k z w ró c ić u w ag ę, że tw o r z e n i e " k lim a tu in n o w a c y jn e g o " ró w n ie ż wymaga z o r g a n iz o w a n e g o d z i a ł a n i a , n i e p o w s ta j e on s a m o i s t n i e . I s t n i e j e w ie le cz y n n ik ó w , k t ó r e mogą z n iw e c z y ć , n aw et d o b rz e z o rg a n iz o w a n e d z i a ł a n i a w tym z a k r e s i e , j e ś l i n i e zap ew n io n o m o ż liw o ś c i o d d z ia 100 - ły w a n ia n a t e c z y n n i k i , E fe k ty w n o ść z o rg a n iz o w a n e g o d z i a ł a n i a w z ą ić r e s ie tw o rz e n ia i r o z p r z e s t r z e n i a n i a (w d r a ż a n ia ) p o s t ę p u ( b ) z a le ż y od w arunków, j a k i e z o s ta n ą s tw o r z o n e d l a g e n e ro w a n ia e fę k ty w n e g o p o p y tu n a p o s t ę p , t z n . od k lim a tu in n o w a c y jn e g o ( a ) . Te dwa a s p e k ty m uszą b y ć p u n k tem w y jś c i a o p ra c o w a n ia p r z e d m iotow ego z a g a d n i e n ia , O p raco w an ie t o t r z e b a p o d z i e l i ć n a c z ę ś ć d ia g n o s ty c z n ą i p r o g n o s ty c z n ą , p r z y czym p ie r w s z a b ę d z i e punktem w y jś c ia d r u g ie j. G o sp o d ark ę s o c j a l i s t y c z n ą c h a r a k t e r y z u j e d e f i c y t p o d aż y w s to s u n k u do p o p y tu n a d o b r a i u s ł u g i s ł u ż ą c e z a s p o k o j e n iu p o tr z e b s p o łe c z e ń s tw a - za w sze bowiem można j e l e p i e j z a s p o k a j a ć , a n i ż e l i j e s t to m ożliw e p r z y d a n e j p o d a ż y . P o p y t t e n j e s t e fe k ty w n y n i e w s e n s i e z d o ln o ś c i n a b y w c z e j s p o ł e c z e ń s t w a (c h o ć może to m ieć m i e js c e p rz y n ie o d p o w ie d n im fu n k c jo n o w a n iu sy ste m u m o n e ta r n e g o , co może by ć w y n ik iem św iadom ego, a l e n ie z g o d n e g o z c e la m i sy s te m u s p o łe c z n e g o d z i a ł a n i a ) , a le . w s e n s i e d y n am ik i ro z w o ju je g o a s p i r a c j i , p rz y j e d n o c z e s n e j św ia d o m o śc i m o ż liw o ś c i p o d n ie s i e n i a e fe k ty w n o ś c i fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u s p o łe c z n e g o . "P ogoń" p o d a ż y - z a popytem r e a l i z u j e s i ę p r z e z tw o r z e n i e i w d ra ż a n ie p o s t ę pu n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y jn e g o , p o d n o sz ą c e g o e fe k ty w n o ś ć fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u . T a św iad o m o ść i s t n i e j e w s p o ł e c z e ń s t w i e . J e d n o c z e ś n ie je d n a k s ł a b a j e s t św iadom ość z a l e ż n o ś c i in d y w id u a ln e g o poziom u ż y c i a od e fe k tó w o s ią g a n y c h zbiorow ym w y s i ł k ie m . J e s t t o p raw d ziw e n i e ty l k o w s to s u n k u do p o s z c z e g ó ln y c h cz ło n k ó w s p o łe c z e ń s tw a , a l e t a k ż e w s to s u n k u do c a ły c h s p o ł e c z n o ś c i , t a k i c h jak n p . k o le k ty w y z a t r u d n i o n e w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h u s p o ł e c z n io n y c h , g d z i e c z ą s tk o w e k r y t e r i a o ce n y - w s z c z e g ó l n o ś c i w kładu k o le k ty w u w o s i ą g n i ę c i a p r z e d s i ę b i o r s t w a - d e p r e c j o n u j ą n a k o r z y ś ć in n y c h e f e k t y tw o r z e n i a i w d r a ż a n ia p o s tę p u naukow o- t e c h n i c z n e g o i o r g a n i z a c y jn e g o , z w ła s z c z a w k o n t e k ś c i e d ł u g o t e r minowym, k t ó r y j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n y d l a m o ż liw o ś c i i s t o t n y c h p r z e d s ię w z ię ć w tym z a k r e s i e . Tak j e s t n p . w p r o d u k c j i , g d z ie r z e c z y w i s t y w kład w ię k s z o ś c i c z ło n k ó w k o le k ty w u w p o d n o s z e n iu e f e k ty w n o ś c i d z i a ł a n i a j e s t w y m ie r n y ^ , z n a c z n ie g o r z e j ta m , g d z ie j e s t on p o ś r e d n i i c a łk o w ić ie n ie w y m ie rn y . ^ I to pod w aru n k iem i s t n i e n i a p ra w id ło w e g o s y s te m u wyna g r a d z a n i a , w k tó ry m e le m e n ty m o ty w acy jn e z d e cy d o w a n ie g ó r u j ą nac d y s tr y b u c y jn y m i, s tw a r z a ją c y m w a ru n k i do p ra w id ło w e g o no rm o w an ia p ra c y . 101 - W g o s p o d a r c e k a p i t a l i s t y c z n e j s y t u a c j a j e s t p r o s t s z a , m n ie j w y m ag ają ca, a p r z e z t o l e p s z a , S a p r z e d s i ę b i o r s t w a d z i a ł a p r e s j a r y n k u , z b y tu i z a o p a t r z e n i a , a n a p ra c o w n ik a p r e s j a ry n k u p r a c y , o b ie w y rażo n e nadw yżką p o d a ż y n a d p o p y te m , T a k ic h rynków, w s y s te m ie s o c j a li s ty c z n y m n i e ma, a j e ś l i tw o r z ą s i ę , j e s t tc dowód n ie d o w ła d u p la n o w a n ia i w a d liw e j p a r a m e t r y z a c j i g o s p o d a r k i, co z r e s z t ą j e s t ró w n ie ż w ynikiem n ie d o r o z w o ju p la n o w a n ia , a ; t a k że b ra k ie m z ro z u m ie n ia sp o so b u fu n k c jo n o w a n ia w s y s te m ie m echa nizm ów g o s p o d a rc z y c h i s p o łe c z n y c h . W t a k i c h w aru n k ach tym b a r d z i e j n i e można w z a k r e s i e tw o rz e n i a i w d r a ż a n ia p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o w s y s te m ie s o c j a li s ty c z n y m z d a ć s i ę "n a ż y w io ł" - d z i a ł a n i a w tym z a k r e s i e m uszą b y ć z o rg a n iz o w a n e , a s k u te c z n o ś ć z a p e w n io n a p rz e z o d p o w ie d n ią p a r a m e t r y z a c j ę , k t ó r a g e n e ro w a ła b y o d p o w ie d n io s i l n e b o d ź c e m o ty w a c y jn e . J a k ju ż p o w ie d z ia n o , d z i a ł a n i a t e m uszą d o ty c z y ć dwóch - w zaje m n ie k o m p le m e n ta rn y c h - s f e r : tw o r z e n i a k l i m atu in n o w a c y jn e g o - t e j "pompy" s s ą c e j p o s t ę p n a u k o w o -te c h n ic z ny i o r g a n i z a c y jn y - o r a z z o rg a n iz o w a n e g o , t a n . p la n o w a n e g o , t w o r z e n i a te g o p o s tę p u i - j e g o w d ra ż a n ia - "pompy" t ł o c z ą c e j te n p o s t ę p . N a le ż y t y l k o z w ró c ić uw ag ę, że s i ł a " s s a n i a " m usi być w ię k s z a lu b rów na s i l e " t ł o c z e n i a " , k a ż d a nadw yżka " t ł o c z e n i a " n ad " s s a n ie m " z o s t a n i e bowiem a lb o zm arn o w an a, a lb o n ie e f e k ty w n i e w y k o rz y s ta n a i może n i e ty l k o o s ł a b i ć e f e k t y , p rz y n ie ś ć s t r a t y s p o łe c z n e . a le naw et P rz e d m io to w e o p ra c o w a n ie m usi z b a d a ć o b ie s t r o n y , t z n . s f e r ę " s a ą c ą " i s f e r ę " t ł o c z ą c ą " , o k r e ś l a j ą c i c h r e l a c j e i w zajem ne o d d z ia ły w a n ie o r a z i c h o d d z ia ły w a n ie n a sy s te m s p o łe c z n y , w tym n a je g o p o d sy s te m g o s p o d a r c z y . B a d a n ie t o n i e może o g r a n i c z y ć s i ę t y l k o do s f e r y tw o r z e n i a dochodu n a ro d o w e g o , a l e m u si d o ty c z y ć ró w n ie ż s f e r y je g o w y k o rz y s ty w a n ia . I s t o t ą p rz e d m io to w e g o b a d a n ia są m echanizm y t w o r z e n i a k lim a tu in n o w a c y jn e g o , t w o r z e n i e p o s tę p u i je g o w d ra ż a n ia , t z n . d y fu z j i , ro z p r z e s tr z e n ia n ia . M o żliw o ść o s i ą g n i ę c i a p o s tę p u j e s t o k a z ją s p o ł e c z n ą . R ezyg n a c j a z n ie g o j e s t je d n o c z n a c z n a ze s t r a t ą . F a k t te n n a le ż y u w z g lę d n ić p rz y a n a l i z i e e fe k ty w n o ś c i p o s t ę p u . W s k a l i sy stem u s p o łe c z n e g o e fe k ty w n o ś ć p o s tę p u n i e j e s t jedn ak o w a we w s z y s tk ic h d z i e d z i n a c h ; o c z y w iś c ie b i o r ą c pod uwagę e f e k t y b e z p o ś r e d n ie i - 102 - p o ś r e d n i e , a ic h p r o p o r c j e są b a rd z o r ó ż n e . I s t o t n e j e s t ró w n ie ż , ja k e f e k t y r o z k ł a d a j ą s i ę w c z a s i e . A n a liz u j ą c tę p r o b le m a ty k ę , n a l e ż y z w ró c ić uwagę n a r o z r ó ż n i e n i e d z i a ł a ń d o ty c z ą c y c h n a u k i s e n s u s t r i c t o , t z n . s f e r y d z i a ł a ń p o zn aw czy ch , od a p l i k a c y j n y c h . Na k a ż d y z ty c h z a k re s ó w t r z e b a i n a c z e j p a t r z e ć . Choć t e d r u g i e są k o n ty n u a c ją p ie r w s z y c h , to je d n a k t y l k o w c z ę ś c i d o ty c z ą Z a s to s o w a n ia w ła sn y c h o s i ą g n i ę ć p o z n a w c z y c h . Pomimo te g o n ie w ą tp liw e g o z w ią zk u n i e po w inn y wza je m n ie s o b ie p r z e s z k a d z a ć a n i w arunkow ać s i ę . O s i ą g n i ę c i a w z a k r e s i e n ie r w s z y c h m aja w a r to ś ć b e z w z g lę d n ą ,i n i e p o w in n y b y ć uw a17 runkow ane tym , czy b ę d ą w y k o rz y s ta n e - z a r a z c z y p ó ź n i e j . Nauka w z a s a d z i e sam a I n i c j u j e sw o jć p r z e d s i ę w z i ę c i a b a d a w c z e , k i e r u j ą c s i e p rz e d e w sz y stk im p o te n c j a łe m sw ej k a d r y nau k o w o - o a d a w c z e j. te n sp o śó o może s i ę je d n a k z d a r z y ć , że mogą z o s t a ć p o m in ię te p ro b lem y i s t o t n e d l a d an eg o s y s te m u . D la te g o pewne z a d a n ia badaw cze m uszą b y ć s ta w ia n e p r z e d n a u k ą p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n ia , j e ś l i p rz e d m io to w y c h p o t r z e b n i e można z a s p o k o ić w in n y sp o só b . O c z y w iś c ie , z a in t e r e s o w a n i e , p a ń s tw a b a d a n ia m i a p lik a c y jn y m i m usi b y ć n ie p o m ie r n ie w ię k s z e , w z a s a d z i e p o d p o rz ą d k o w an e p o t r z e bom - a l e ta k ż e i m o ż liw o śc io m — sy s te m u s p o łe c z n e g o . W tym k o n t e k ś c i e r o d z i s i ę p ro b le m im p o rtu "know -how ” z z a g r a n i c y i , o d p o w ie d n io , je g o e k s p o r t u . Tu i s t o t n ą r o l ę odgryw a s t a n sy s te m u , a w s z c z e g ó l n o ś c i je g o p o d sy ste m u g o s p o d a r c z e g o , w tym a p a r a t u p r o d u k c y jn e g o , k t ó r y ma b a rd z o z ró ż n ic o w a n e z a p o tr z e b o w a n ie n a p o s tę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y j n y o r a z b a r d z o z ró ż n ic o w a n e m o ż liw o ś c i je g o a b s o r b o w a n ia ( w y k o r z y s t a n i a ) . N a le ż y p rz y tym z w ró c ić b a c z n ą uw agę n a s y t u a c j e , w k tó r y c h w d ro ż e n ie p o s tę p u w p ra w d z ie p o p ra w i s y t u a c j ę w d a n e j d z i e d z i n i e - z m n ie js z y s t r a t y s p o ł e c z n e - a l e n i e może d o p ro w a d z ić do o s i ą g n i ę c i a p r z e z n i e p ro g u minimum e f e k t y w n o ś c i, u m o ż l iw ia j ą c e j k o n ty n u o w a n ie t e j d z i a ł a l n o ś c i w a k tu a l n y c h i p r z y s z ły c h w a ru n k ach w danym k r a j u (c o w y n ik a z poziom u k o s z tó w c zy n n ik ó w p r o d u k c j i , s tru k tu ry ic h p o d a ż y , m o ż liw o ś c i w y k o r z y s ta n ia i c h w in n y , b a r - 17 O c z y w iś c ie , n a le ż y w tym z a k r e s i e zachow ać u m ia r ; są d z i e d z i n y , w k tó r y c h n a u k a , o p a r t a n a skromnym p o t e n c j a l e g o sp o d a rc z y m , i te c h n ic z n y m k r a j u , n i e ma s z a n s p o w a ż n ie js z e g o ro z w o ju wobec n ie m o ż n o ś c i s t w o r z e n ia tym b a d a n io m p o tr z e b n y c h w arunków - może t o p ro w a d z ić do m arn o w an ia t a l e n t ó w i f r u s t r a c j i u c z o n y c h . I d e a l nym ro z w ią z a n ie m są w tedy p r z e d s i ę w z i ę c i a m ięd z y n aro d o w e ty p u r e a liz o w a n y c h w ram ach w s p ó łp ra c y k r a jó w s o c j a l i s t y c z n y c h ( n p . D u b n a ). - 103 - d z i e j s p o ł e c z n i e e fe k ty w n y s p o s ó b ) (K om orow ski, 1 9 8 2 ) . Ogromne r ó ż n i c e w e f e k ty w n o ś c i s t o s o w a n ia p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o w po s z c z e g ó ln y c h b r a n ż a c h ( g a ł ę z i a c h d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j) zmu s z a j ą do o s t r e j . s e l e k c j i k ie ru n k ó w tw o rz o n e g o ( i im p o rto w an eg o ) p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o . Te o s t r e w ym agania s t a w i a p rz e d p o d system em g o sp o d a rc z y m b i l a n s p ł a t n i c z y i h an d lo w y k r a j u , t z n . p ro b le m e f e k ty w n o ś c i d z i a ł a l n o ś c i e k s p o r to w e j z p u n k tu w id z e n ia sy ste m u ja k o c a ł o ś c i , a n i e in d y w id u a ln e g o e k s p o r t e r a czy p ro d u c e n t a , k o r z y s t a j ą c e g o z ró ż n y c h fo rm s u b s y d io w a n ia b e z p o ś r e d n ie g o l u b p o ś r e d n ie g o , p o p rz e z w a d liw y sy ste m c e n . Z o rg a n iz o w a n y m echanizm tw o r z e n i a ( i im p o rtu ) o ra z w d ra ż a n ia p o s t ę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y jn e g o p rz e d s ta w ia m y w p o s t a c i sch em atu ( r y s . 2 ) . Spraw ne fu n k c jo n o w a n ie anim ow anych p rz e z sy s te m z a r z ą d z a n i a mechanizm ów tw o r z e n i a i w d ra ż a n ia p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o j e s t w s p ó łc z e ś n ie sp ra w ą tym w a ż n i e j s z ą , że ś r e d n i e i m n ie js z e k r a j e , aby u tr z y m a ć , a tym b a r d z i e j p o p ra w ić e fe k ty w n o ś ć sw ej d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j, muszą p ro w a d z ić g o sp o d a rk ę o t w a r t ą , a n a ry n k u m iędzynarodow ym s p o ty k a j ą s i ę z w ysoce sk o n c e n tro w a n ą s y t u a c j ą o l i g o p o l i s t y c Z n ą , w k t ó r e j s ą t y l k o n i e w i e l k i e - i zw y k le k r ó t k o t r w a ł e — s z a n s e o d g ry w a n ia r o l i o u t s i d e r a , co z r e s z t ą z w ią z a n e j e s t ze znacznym ry z y k ie m . S f e r a t a w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h n i e j e s t w o ln a od s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę ć i t d . , a s t ą d i t e n d e n c j i , k tó r y c h o d d z ia ły w a n ie n a sy ste m może by ć ró ż n e - tym samym r ó ż n e może b y ć za c h o w a n ie s i ę sy ste m u pod wpływem d z i a ł a l n o ś c i w s f e r z e p o s t ę p u . I s t o t n e s ą tu r e l a c j e m ięd zy c e n tru m sy stem u z a r z ą d z a n i a , w tym fin a n s ó w i h a n d lu z a g r a n ic z n e g o ( t e o s t a t n i e ja k o f u n k c j o n a ln e p o d m io ty Z a r z ą d z a j ą c e ) , a p r z e d s i ę b i o r s t w a m i ; n a s k u t e k i c h z a s a d n ic z o odm iennych c eló w ( f u n k c j i c e l u ) m uszą i s t n i e ć s p r z e c z n o ś c i . R z e c z ’ w tym , j a k a j e s t s k a l a n a p ię ć p r z e z ń i e g e n e ro w a n y c h , a tym samym i c h a r a k t e r t e n d e n c j i p r z e z n i e g e n e ro w a n y c h , k t ó r e w p ły w ają n a z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u . Z a g a d n ie n ie to wymaga s k r u p u l a t n e j a n a l i zy w ram ach p rze d m io to w e g o b a d a n i a . Ważne j e s t s t w i e r d z e n i e d y n a m ik i ty c h z ja w is k , a to z u w agi n a i c h i s t o t n y wpływ n a p r z y s z ł o ś ć sy s te m u . O kresow e o b n iż e n i e a k ty w n o ś c i mechanizm ów tw o r z e n i a i w d ra ż a n ia p o s tę p u b ę d z ie od czuw ane p r z e z sy ste m p r z e z d ł u g i c z a s . Osobnym z a g a d n ie n ie m j e s t p ro b le m a ty k a p o s tę p u o r g a n i z a c y j - - 104 R ysunek 2 (wg DATAR, 1 9 7 3 , s . 2 7 0) a T zn . s y s te m u z a r z ą d z a n i a powodowanego p r z e z j e g o c e n tr u m . ^ Z i n n y c h system ów s p o ł e c z n y c h l u b g o s p o d a r c z y c h . - 105 - n e g o , choć V s z y g tk o , co p o w ie d z ia n o w y ż e j, d o ty c z y ta k ż e i t e j " s k ła d o w e j" p o s t ę p u . R e a ln o ś ć s z e r e g u p r z e d s ię w z ię ć w z a k r e s i e p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o z a l e ż y od p o s t ę p u o r g a n iz a c y jn e g o j e s t t o c e c h a c h a r a k t e r y s t y c z n a w s p ó łc z e s n e g o p o s t ę p u . R zecz w tym , że tw o r z e n i e i w d ra ż a n ie - z w ła s z c z a w d ra ż a n ie — p o s tę p u o r g a n i z a c y jn e g o j e s t k o n ie c z n e zaw sze i w s z ę d z ie , p o n iew aż zaw s z e i w s z ę d z ie p o p raw a e f e k ty w n o ś c i f u n k c jo n o w a n ia system u' z m n ie j s z a s t r a t y powodowane d z i a ł a l n o ś c i ą s p o ł e c z n i e n ie e f e k ty w n ą i p o d n o s i k o r z y ś c i s p o łe c z n e u z y s k a n e p r z e z sy s te m z d z i a ł a l n o ś c i e fe k ty w n y c h . I n i e ma t a k i c h d z i e d z i n , w k t ó r y c h p o s tę p o r g a n i z a c y jn y n i e p r z y n o s i ł b y k o r z y ś c i t a k b e z p o ś r e d n ic h , ja k i p o ś r e d n i c h . J e s t on n a j s k u t e c z n i e j s z y m sposobem p r z e c i w d z i a ł a n i a f r u s t r a c j i s i ły ro b o c z e j. b . K o n c e n tr a c j a d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j P ro b lem t e n ma z u p e ł n i e in n y c h a r a k t e r w k a p i t a l i z m i e n i ż w s o c j a l i z m i e , c h o ć form y z e w n ę tr z n e , j a k i e może p r z y b i e r a ć , z p o zorów mogą b y ć p o d o b n e . W ynika t o s t ą d , że c e l e k o n c e n t r a c j i w obu u s t r o j a c h s ą z a s a d n ic z o o d m ie n n e . R óżne s ą a s p e k t y k o n c e n t r a c j i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j, t r z y z n i c h są s z c z e g ó l n ie i s t o t n e : 1 ) k o n c e n t r a c j a o r g a n i z a c y j~ n a , 2 ) k o n c e n t r a c j e , p r z e s t r z e n n e , 3) k o n c e n t r a c j a m a t e r i a l n a ( i n t e g r a c j a ) . .K ażdy z n i c h ma in n y s e n s i z n a c z e n i e , n o t a b e n e zm ienne w c z a s i e , gdyż z a le ż n e od warunków o t o c z e n i a o ra z p r a k 18 ty c z n e j m o ż liw o ś c i r e a l i z a c j i ' . N ie m i e js c e t u n a a n a li z o w a n ie p ro b le m u k o n c e n t r a c j i p e r s e . O g ó ln ie m ożna j e d y n i e p o w ie d z ie ć , że w s p ó łc z e ś n ie w ie l k i e z a k ła d y o w ie lk im s t o p n i u i n t e g r a c j i , n a w e t'p r z y n a j d o s k o n a l s z e j o r g a n i z a c j i i z a r z ą d z a n i u , u s t ę p u j ą - pod w zględem e fe k ty w n o ś c i fu n k c jo n o w a n ia - innym ro z w ią z a n io m o rg a n iz a c y jn y m . W ie lk ie k o n c e n t r a c j e o r g a n i z a c y j n e s ta n o w ią o r g a n i z a c j ę c h a r a k t e r y s t y c z n ą d l a sto su n k ó w k a p i t a l i s t y c z n y c h , g d z ie p r z y b i e r a j ą p o s t a ć k o n g lo m e ra tó w - form y ty p o w e j d l a w ię k s z o ś c i k o r p o r a c j i tra n s n a ro d o w y c h ; w arunkiem e fe k ty w n e g o i c h fu n k c jo n o w a n ia j e s t d o s k o n a ła o r g a n i z a c j a o r a z z n a k o m ite z a r z ą d z a n i e . Je d n a k n a d a l n a j e f e k t y w n i e j s z ą 18 T z n . że pewne ty p y k o n c e n t r a c j i d a n e j d z i a ł a l n o ś c i g o sp o d a r c z e j s ą w je d n y c h w airunkach k o r z y s t n e , a w in n y c h n i e k o r z y s t ne. ’ 106 fo rm ą , k t ó r a j e s t n a jp o w s z e c h n ie j s to s o w a n a — z r e s z t ą w w a ru n k a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h tw o rz y s i ę o n a s a m o r z u tn ie - j e s t k o n c e n t r a c j a p r z e s t r z e n n a s p e c ja liz o w a n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w o k o m p le m e n ta rn y c h p r o f i l a c h p r o d u k c j i b a rd z o r ó ż n e j w i e l k o ś c i , z n a c z n e j l i c z b y d r o b n y c h , ś r e d n i c h i k i l k u d u ż y c h p r z e d s i ę b i o r s t w w io d ą c y c h s i l n i e sk o o p a ro w a n y c h . P ro b lem ty p u k o n c e n t r a c j i n a l e ż y r o z p a tr y w a ć r ó w n ie ż z p u n k t u w id z e n ia d z i a ł a l n o ś c i e k s p o r to w e j - ta m , g d z ie w ch o d zi o n a w g r ę , co w s p ó łc z e ś n ie j e s t n a w e t d l a ś r e d n ie g o p o zio m u p r z e d s i ę b i o r s t w r e g u ł ą . P rz y s i l n e j o l i g o p o l i z a c j i ry n k u m ięd z y n a ro d o w e go w p r o d u k c j i ty p o w e j, z r e g u ł y m a so w ej, s z a n s e m a ją je d y n ie w ie lc y e k s p o r t e r z y , z r e g u ł y a lb o w i e l k i e k o n g lo m e r a ty , a lb o w i e l k i e z r z e s z e n i a p ro d u c e n tó w . Ś r e d n i e i m n ie js ż e p r z e d s i ę b i o r s tw a mogą d _ i a ł a ć s a m o d z ie ln ie t y l k o w ów czas, gdy są w ąsko s p e c j a l i z o w a n e , a p r o d u k c j a i c h - o e la s ty c z n y m a s o r ty m e n c ie (w r a m ach s p e c j a l i z a c j i ) — j e s t b a rd z o w y s o k ie j j a k o ś c i . O p raco w an ie p o w inno s c h a r a k te r y z o w a ć s y s te m z p u n k tu w id z e n i a o r g a n i z a c j i je g o p o d sy ste m u g o s p o d a r c z e g o ( n i e t y l k o w s f e r z e p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j - d o ty c z y t o ró w n ie ż u s ł u g n i e m a t e r i a l n y c h ) , z id e n ty f ik o w a ć w y s tę p u ją c e s p r z e c z n o ś c i , z w r a c a ją c uwagę n a s p r z e c z n o ś c i b ę d ą c e k o n se k w e n c ją w a d liw e j s t r u k t u r y sy s te m u (w s z c z e g ó l n o ś c i w ie lk o ś ć o b ie k tó w ) i j e j r o z m ie s z c z e n ia w p r z e s t r z e n i (o r g a n iz a c ji p r z e s tr z e n n e j) , o r g a n iz a c ji in f r a s tr u k tu r y r e a l i z u j ą c e j r e l a c j e e n e r g e t y c z n o - m a t e r i a l n e w s y s t e m i e , p r z e d e w s z y s t kim o r g a n i z a c j i o b r o t u to w a ro w e g o , w tym t r a n s p o r t u o r a z form o r g a n i z a c j i w s p ó łp r a c y w y ra ż a ją c y c h s i ę k o n c e n t r a c j ą l u b d e k o n c e n t r a c j ą o r a z c a ł ą gamą fo rm p o ś r e d n i c h . Z a n a l i z y p o w in n y w y n ik ać tr e n d y c h a r a k t e r y z u j ą c e z a c h o w a n ie s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w i c e n tru m sy s te m u z a r z ą d z a n i a w tym z a k r e s i e o r a z wpływ je g o n a z a c h o w a n ie s i ę sy s te m u ja k o c a ł o ś c i . c . R o la p r z e d s i ę b i o r s t w m a ły c h i ś r e d n i c h I n t u i c y j n i e w iadom o, o j a k i e p r z e d s i ę b i o r s t w a c h o d z i. J e d n a k d e f i n i c j e te g o ty p u p r z e d s i ę b i o r s t w a s ą w każdym n ie m a l k r a j u i n n e , n aw et k r y t e r i a są r ó ż n e . O p raco w an ie t r z e b a ro z p o c z ą ć od u s t a l e n i a d e f i n i c j i p o z w a la ją c y c h n a je d n o z n a c z n e z a k w a lif ik o w a 19 W P o ls c e n i e ma t a k i e j o f i c j a l n i e l u b o g ó ln i e u z n a n e j d e f i n i c j i a n i d l a m a ły c h , a n i d l a ś r e d n i c h p r z e d s i ę b i o r s t w . - 107 - n i e p r z e d s i ę b i o r s t w ró ż n y c h d z ia łó w g o s p o d a r k i do o d p o w ie d n ie j g ru p y 20 . R o la ty c h p r z e d s i ę b i o r s t w w r o z w i n i ę t y c h k r a j a c h p rz e m y s ło wych j e s t b a rd z o i s t o t n a . Na p r z y k ł a d we F r a n c j i p r z e d s i ę b i o r s t w a z a t r u d n i a j ą c e w i ' ę c e j n i ż 200 praco w n ik ó w s ta n o w ią 0 , 6$ o g ó l n e j l i c z b y p r z e d s i ę b i o r s t w i z a t r u d n i a j ą 35$ s i ł y r o b o c z e j (4-2$ w p rz e m y ś le p rz e tw ó rc z y m , 9$ w h a n d lu , 9% w u s ł u g a c h ) . .W S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h i E u r o p ie Z a c h o d n ie j i s t n i e je .w y r a ź n a t e n d e n c j a do w z r o s tu u d z i a ł u m a ły c h i ś r e d n i c h p r z e d s i ę b i o r s t w ta k w z a t r u d n i e n i u , j a k i w p r o d u k c j i . J e d n o c z e ś n ie ś r e d n i w iek ty c h p r z e d s i ę b i o r s t w m a l e je ( n p . we F r a n c j i w 1 9 7 0 r . w y n o s ił on 35 l a t ) . J e d n o c z e ś n ie o b s e r w u je s i ę s i l n ą te n d e n c ję do w ą s k ie j s p e c j a l i z a c j i , w y s o k ie j j a k o ś c i p r o d u k c j i c z y u s ł u g o r a z u n i k a n i a p r o d u k c j i m a so w ej, w s z c z e g ó l n o ś c i d ó b r tr w a łe g o u ż y tk o w a n ia , p o z a w ysoko ja k o ś c io w ą g a l a n t e r i ą , n p . w yroby s r e b r n e i p l a t e r o w an e, n o ż o w n ic z e , n a r z ę d z i a c h i r u r g i c z n e . P r z e c z y t o poglądom o p o s t ę p u j ą c e j k o n c e n t r a c j i p r z e d s i ę b i o r s t w - w s e n s i e m n o że n ia s i ę l i c z b y w i e l k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w k o s z te m ś r e d n i c h i m ały ch - d l a te g o d z i ś , b i o r ą c pod uwagę fo rm y o r g a n i z a c y jn e k o n c e n t r a c j i p r z e s t r z e n n e j , mamy do c z y n i e n i a z ró żn y m i form am i - od k o n c e n t21 r a c j i in d y w id u a ln y c h p r z e d s i ę b i o r s t w do k o n g lo m e ra tó w . P o w ierzch o w n a a n a l i z a d a n y c h s t a t y s t y c z n y c h może b y ó m y lą c a . Wolno r o s n ą c a l i c z b a p r z e d s i ę b i o r s t w i z a t r u d n i e n i a w n i c h m asku j e pow ażne zm iany z a c h o d z ą c e w i c h s t r u k t u r z e p r o d u k c j i , a n aw et 22 p r z y n a l e ż n o ś c i b r a n ż o w o - g a łę z io w e j , l o k a l iz a c j i p rz e d s ię b io r s tw a , s t o s u n k u do ry n k u i t d . , n i e mówiąc o zm ian a c h w ł a ś c i c i e l a . 20 N o ta b e n e , d o b ó r k r y t e r i ó w j e s t sp ra w ą b a rd z o t r u d n ą , n p . f a b r y k a zabaw ek z a t r u d n i a j ą c a 1000 l u d z i j e s t g ig a n te m , a l e t a k i z a k ła d b y łb y m ały w p rz e m y ś le l o t n ic z y m . . 21 N ie ma t o n i c w sp ó ln e g o z e s to s u n k a m i w ła s n o ś c i; w ie l k i e k o n c e rn y tr a n s n a ro d o w e c o r a z c h ę t n i e j o p e r u j ą ś r e d n im i , a n aw e t m ałym i s p e c ja liz o w a n y m i p r z e d s i ę b i o r s t w a m i , m ającym i oso b o w o ść p ra w n ą , r o z p r a s z a j ą c j e w t e r e n i e w p o s z u k iw a n iu ła tw o d o s t ę p n e j s i ł y r o b o c z e j . N ie ma to t a k ż e w ie le w sp ó ln e g o z s y t u a c j ą ry n k o wą. Ś r e d n i e , a tym b a r d z i e j m a łe p r z e d s i ę b i o r s t w o c o r a z r z a d z i e j d z i a ł a s a m o d z ie l n ie , w y s tę p u je p r z e d e w sz y stk im w c h a r a k t e r z e k o o p e r a n t a , m ając czasem t y l k o je d n e g o o d b i o r c ę . 22 P rz e d s ię b io r s tw a ta k ie , r e j e s t r u j ą c s ię , z g ła s z a ją s z e ro k i z a k r e s d z i a ł a n i a , p r a k t y c z n i e n ig d y n i e w y k o rz y sty w a n y . S tą d zm iany s t a t y s t y c z n e g o " z a k w a lif ik o w a n ia " n a s t ę p u j ą ze znacznym o p ó ź n ie n ie m (z w y k le p r z y o k a z j i " s p i s u " ) . * 108. S y t u a c j a j e s t z a s a d n i c z o o dm ienna w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h , v k t ó r y c h l i c z b a m ałych i ś r e d n i c h p r z e d s i ę b i o r s t w w o k r e s i e p o wojennym s i l n i e z m a la ła (w y ją tk ie m j e s t t u NRD), s t a r e p r z e d s i ę b io r s tw a lik w id o w a n o , in n e p rz e jm o w a ły r ó ż n e k o m b in a ty , a now e, p r a k t y c z n i e b i o r ą c , n i e p o w sta w a ły (p o z a s p ó ł d z i e l c z o ś c i ą ) . Można tu mówić o z a n ik u " t k a n k i ł ą c z n e j " p o d sy s te m u g o s p o d a rc z e g o n a r z e c z ro z w o ju w ie lk i c h , a n a w e t g ig a n ty c z n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w . Symptomami są tr u d n o ś c i k o o p e r a c y j n e , c h r o n i c z n y d e f i c y t c z ę ś c i zam ien n y ch i o g ó ln ie - s i l n i e p o g a r s z a j ą c a s i ę r a t u p ro d u k c y jn e g o , e la s ty c z n o ś ć ap a W g o sp o d a rc e k a p i t a l i s t y c z n e j p ro c e s y a d a p ta c ji s tr u k tu r y a p a r a t u p ro d u k c y jn e g o n i e w ym agają d e c y z j i c e n t r a l n y c h , są u r u c h a m iane poć p r e s j ą p rzew id y w an y c h zm ian s y t u a c j i ry n k o w e j; d e c y z j e in w e s ty c y jn e podejm ow ane są p r z e z p o s z c z e g ó ln y c h p r z e d s ię b i o r c ó w , c o ra z r z a d z i e j w ł a ś c i c i e l i - od te g o śą zawodowi m e n e d ż e ro w ie . I n a c z e j w y g lą d a ją t e sp raw y w g o s p o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j , g d z ie w sz y stk o z a le ż y od p la n o w a n ia i d e c y z j i s y s te a n i z a r z ą d z a n i a ; a u to n o m ia p r z e d s i ę b i o r s t w , n a w e t p r z y s to s o w a n iu z a s a d y 3 S , c z ę s t o o g r a n i c z a te g o ty p u d e c y z j e - z a k r e s d z i a ł a l n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a j e s t w znacznym s t o p n i u o g r a n ic z o n y do o k r e ś lo n e g o p r o f i l u a so rty m e n to w e g o ; o g r a n ic z o n e s ą ró w n ie ż m o ż liw o ś c i p o d e j m ow ania pow ażni e j s z y c h d e c y z j i in w e s ty c y jn y c h . Ten b ra k e l a s t y c z n o ś c i g e n e r u j e s p r z e c z n o ś c i , p r z e r a d z a j ą c e s i ę w n a p i ę c i a , k t ó r e b e z i n t e r w e n c j i c e n t r a l n e g o sy ste m u z a r z ą d z a n i a , p r a k t y c z n i e ' b i o r ą c , n i e mogą s i ę r o z ła d o w a ć . Mimo że s y s tem w y k azu je o k r e ś l o n e t e n d e n c j e , t o je d n a k n i e m a t e r i a l i z u j ą s i ę 23 one a n i s a m o i s t n i e , a n i ła tw o , a c z ę s t o z o p o z n ie n ie ra . W r o z w i n i ę t y c h k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h s z c z e g ó ln ą uwagę z w r a c a ją t r z y ty p y p r z e d s i ę b i o r s t w m a ły c h i ś r e d n i c h , k t ó r y c h w ie le p o w s ta ło - i n a d a l p o w s ta je w o k r e s i e pow ojennym , z w ła s z c z a w o s t a t n i c h dwóch d e k a d a c h . Są t o n a s t ę p u j ą c e ty p y p r z e d s i ę b i o r s t w : 1. P r z e d s i ę b i o r s t w a o dużym p o t e n c j a l e in n ow acyjnym z o r i e n tow ane n a ry n e k o g ra n ic z o n y ( s p e c j a l i s t y c z n y ) lu b n ie o g r a n ic z o n y - ry n e k , k t ó r y t r z e b a zd o b y ć d l a nowego p r o d u k tu s p e c y f ic z n e g o ( c h r o n io n e g o n p . p a te n t e m ) . P r z e d s i ę b i o r s t w o ma p o z y c ję m onopo23 . ■, N a p ię c i a t e c z ę s t o p r ó b u j ą ro zład o w y w ać, same p r z e d s i ę b i o r s t w a , a n g a ż u ją c s i ę , w b r a k u m o ż liw o ś c i in n e g o r o z w i ą z a n i a , w d z i a ł a l n o ś ć , do k t ó r e j n i e s ą a n i p o w o ła n e , a n i o d p o w ie d n io p rz y g o to w a n e . 109.. l i s t y , o zn a c z n y c h m o ż liw o ś c ia c h e k s p a n s j i , o p a r t e j e s t n a d y n a . p * " . i* . m ice in n o w a c y jn e j . J e g o m o ż liw o ś c i w z ro s tu są Z n a c z n e , a l e ła tw o mogą p r z e k r o c z y ć z d o ln o ś ć m o b i l i z a c j i środków p r z e z z a ło ż y c i e l i - w ym agając w s p ó łp r a c y z ry n k ie m k a p ita ło w y m . :Mogą one p r z e k s z ta łc a ć s ię w w ie lk ie p r z e d s ię b io r s tw a , n p . P o la r o id , P o c l a i n , IBM. 2 . P r z e d s i ę b i o r s t w a zaan g ażo w an e w p ro d u k c ję r a c z e j typow ą, a l e b a r d z o d o b r e j j a k o ś c i - z r e g u ł y o p a r t e j n a b a r d z o dobrym i d y n a m ic z n ie d o sk o n alo n y m "kno w -h o w ", d o s ta rc z a n y m n a ry n e k o tw a r t y d o g r a n i c z o n e j lu b n i e o g r a n i c z o n e j z d o ln o ś c i a b s o r b c y j n e j , n a k tó ry m może o p erow ać k o n k u r e n t ( t e c h n i c z n y i h a n d lo w y ), d y sp o n u ją c y e w e n tu a ln ie z a m ie n n ik ie m ( s u b s ty t u te m ) o fe ro w a n e g o p ro d u k tu * Może t o powodować o s t r ą w alkę k o n k u r e n c y jn ą , p ro w a d z ą c ą do p r o c e su k o n c e n t r a c j i ( p io n o w e j , p o z io m e j lu b ty p u k o n g lo m e r a tu ) . Re z u lt a te m może b y ć s z y b k i w z ro s t p r z e d s i ę b i o r s t w a ( n p . p rz e m y sł e l e k t r o n i c z n y ) a lb o z r z e s z e n i e s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w - p o w sta w an ie g ru p (p r z e m y s ł s p o ż y w c z y ), k t ó r e mogą z a j ą ć d o m in u ją c ą p o z y c ję n a ry n k u ,, a n a w e t p r z e k s z t a ł c i ć s i ę w w i e l k i e p r z e d s i ę b i o r s t w o w s k a l i , k r a jo w e j lu b m ię d z y n a ro d o w e j. 3 . P r z e d s i ę b i o r s t w o p r o d u k u ją c e w yroby s p e c y f i c z n e , zw ykle i l a rynków g e o g r a f i c z n i e o g ra n ic z o n y c h a lb o o b a rd z o o g r a n i c z o n e j k l i e n t e l i . Są t o k la s y c z n e m ałe p r z e d s i ę b i o r s t w a , w r o ś n ię te w t e r e n , n a o g ó ł ty p u a r c h a ic z n e g o ( o p a r t e n a t r a d y c j i , "o d p o r n e" n a innow ację)^**» P r z e d s i ę b i o r s t w a t a k i e c z ę s t o g r u p u j ą s i ę . Mimo że n i e k t ó r e z n i c h j e s z c z e p r o s p e r u j ą , l o s y i c h r o z s tr z y g n ą 3ię n a j d a l e j w o k r e s i e dwóch g e n e r a c j i . A n a iiz a niusi z w ró c ić s z c z e g ó ln ą uwagę n a p r z e d s i ę b i o r s t w a ty c h typów , ja k o ż e : a ) s ta n o w ią one nowy b a rd z o d y n am iczn y c z y n n i k rozw ojow y o dużym z n a c z e n iu o g ó ln o g o s p o d a rc z y m ; b ) pow odują a i l n e zm iany w s t r u k t u r z e p r z e d s i ę b i o r s t w m a ły c h i ś r e d n i c h ; e ) s ta n o w ią t y p sc h y łk o w y , k t ó r y b ę d z ie s i ę lik w id o w a ł. In n e ^ W t e j k a t e g o r i i m ie s z c z ą s i ę n p . p r z e d s i ę b i o r s t w a b r a n ż y e l e k t r o n i c z n e j z a k ła d a n e w s ł y n n e j S i l i c o n V a l l e y w K a lif o r n ii , 2 =, Są t o n p . b a rd z o s p e c y f ic z n e p r z e d s i ę b i o r s t w a , ja k n p . sk o n c e n tro w a n e w o k o li c y T re v o u x ( F r a n c j a , W ogezy) p ro d u c e n c i o c z e k d iam en to w y ch do p r z e c i ą g a n i a d r u t u . I c h p ry m ity w n e , t r a d y c y jn e m etody p r o d u k c j i , w ykonyw anej p r z e z w i e l e p o k o le ń r z e m i e ś l n ik ó w , s ą do t e j p o ry b e z k o n k u r e n c y jn e . - 110 - ty p y p r z e d s i ę b i o r s t w , p r z e d e w s z y s tk im ty p o w i k o o p e r a n c i , b ę d ą s ta n o w ić t r w a ł y e le m e n t w p o d s y s te m ie g o sp o d a rc z y m , k t ó r y b ę d z i e s i ę m o d e rn iz o w a ł i r o z w i j a ł w ra z ze w z ro stem g o sp o d a rc z y m , w yka z u ją c z n a c z n ą z d o ln o ś ć p rz y s to s o w y w a n ia s i ę do z m i e n ia ją c y c h s i ę warunków (w tym m .i n , dynamizm in n o w a c y jn y ) . J e d n o c z e ś n ie p r z e d s i ę b i o r s t w a t e b ę d ą t r a c i ć k o n t a k t z ry n k ie m s e n s u l a r g o , a w c o r a z w iększym s t o p n iu w ią z a ć s i ę b ę d ą ze s p e c y f ic z n y m i ry n k a m i z a o p a trz e n io w y m i z g o d n ie z e sw o ją s p e c j a l i z a c j ą . N ie m n ie j i c h r o l a - w s e n s i e u d z i a ł u w o b r o t a c h - b ę d z ie r o s ł a . W szy stk o to b ę d z ie w ią z a ć s i ę ze zn aczn y m i zm ianam i s t r u k t u r a l n y m i i o r g a n i z a c y jn y m i w t e j g r u p i e p r z e d s i ę b i o r s t w . A n a liz a m usi b y ć p rz e p ro w a d z o n a w k o n t e k ś c i e o g ó ln o k rajo w y m i re g io n a ln y m ( z e w zg lę d u n a z n a c z n e z r ó ż n ic o w a n ie m ię d z y r e g io n a ln e ). d . E w o lu c ja poziom u k w a l i f i k a c j i s i ł y r o b o c z e j B a d a n ia n a l e ż y p rz e p r o w a d z ić n a p o z io m ie o g ó ln o k ra jo w y m i re g io n a ln y m w ed łu g d z ia łó w g o s p o d a r k i n a ro d o w e j d l a o k re s u o b j ę te g o b a d a n ie m . I s t o t n e j e s t w y k ry c ie r ó ż n i c m ięd zy k w a l i f i k a c j a m i f a k t y c z n i e p o s ia d a n y m i a p o tr z e b n y m i n a zajmowanym s ta n o w is k u p r a c y o r a z k ie ru n k ó w z m ia n . W m ia rę p o s ia d a n y c h i n f o r m a c j i p o ż ą d a n e j e s t u s t a l e n i e d e f i c y tó w k w a l i f i k a c j i ( t z n . n i e o b sa d z o n y c h s ta n o w is k p ra c y ). W ram ach te g o sam ego o p ra c o w a n ia n a l e ż y z e b r a ć in f o r m a c je d o ty c z ą c e zawodowego s z k o l e n i a d o r o s ł y c h , w tym p r z e s z k o l e n i a w zw iązk u z nabyw aniem l u b z m ia n ą zaw odu, r o d z a j u z a t r u d n i e n i a . e . T e n d e n c je w ro z w o ju i n f r a s t r u k t u r y t e c h n i c z n e j C echą c h a r a k t e r y s t y c z n ą w w ię k s z o ś c i k ra jó w j e s t n i e d o s t a te c z n e w y p rz e d z a n ie p r z e z I n f r a s t r u k t u r ę t e c h n i c z n ą ro z w o ju s y s tem u s p o łe c z n e g o . Rozwój j e j p r z e w a ż n ie t o w a r z y s z y ro z w o jo w i s y s te m u , a l e c z ę s t o o p ó ź n ia s i ę w s to s u n k u do je g o p o tr z e b . I s t o t n e j e s t , ab y u j ę c i e r e s p e k to w a ło p r z e s t r z e n n y k o n t e k s t p rz e d m io to w e j p r o b l e m a t y k i, w tym z a g a d n i e n ia o b sz a ró w w i e j s k i c h . f. Z a g a d n ie n ie p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy s te m u s p o łe c z n e g o J e s t t o p ro b le m b a rd z o w a ż n y , l e c z n i e s t e t y z a n ie d b a n y . W p r a k t y c e s p ro w a d z a s i ę do z a g a d n i e n i a l o k a l i z a c j i z a k ła d ó w p r z e - Ill m ysłow ych, ro zw iąz y w a n e g o n a p o d s ta w ie s u b ie k ty w n e j i s t a t y c z n e j k a p i t a l i s t y c z n e j w e r s j i t e o r i i l o k a l i z a c j i - n o t a b en e p rz e w a ż n ie b a rd z o p ry m ity w n ie u jm o w a n e j. S y tu a c ję k o m p lik u je f a k t b e z p la n o wego ro z w o ju p o d sy ste m u o s a d n i c z e g o , k t ó r y z a m ia s t s tw a r z a ć wa r u n k i do p ra w id ło w e j l o k a l i z a c j i z a k ła d ó w p rz e m y sło w y c h , o p ty m a l i z u j ą c w a ru n k i b ytow e l u d n o ś c i , d o s to s o w u je s i ę — i to ze z n a c z nym o p ó ź n ie n ie m — do fa k tó w d o k o n a n y c h , p r z e z z lo k a l iz o w a n ie z a k ładów p rz e m y sło w y c h . 0 i l e w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h t a k a s y t u a c j a j e s t p o n ie k ąd u s p r a w i e d liw io n a - c e le m j e s t w z r o s t g o s p o d a r c z y , a n i e r o z w ój s p o ł e c z n y , o g r a n ic z o n e są t e ż m o ż liw o ś c i w p ły w a n ia a d m i n is t r a c j i p a ń stw o w e j n a p r z e s t r z e n n ą o r g a n i z a c j ę s y s te m u , o t y l e i s t n i e n i e j e j w k ra ja c h s o c ja lis ty c z n y c h j e s t de fa c to p a ra d o k sem , p o n ie w a ż cele m sy s te m u j e s t z a s p o k a j a n i e ro s n ą c y c h p o t r z e b s p o ł e c z e ń s t w a , a sy ste m z a r z ą d z a n i a ma p e ł n e m o ż liw o ś c i r e a l i z o w a n ia p r a w id ło w e j p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy ste m u s p o łe c z n e g o , w tym i je g o p o d sy ste m u g o s p o d a r c z e g o . J e s t o c z y w is t e , ż e w a d liw a p r z e s t r z e n n a o r g a n i z a c j a sy ste m u s p o łe c z n e g o - a tym samym, i n ie e f e k ty w n e w y k o rz y sty w a n ie p r z e s t r z e n i g e o g r a f ic z n e j k r a ju — g e n e ru je w ie le s p rz e c z n o ś c i i n a p i ę ć , p r z e r a d z a j ą c y c h s i ę w k o n f l i k t y , w tym m .i n . b a rd z o pow aż n e k o n f l i k t y n a s t y k u " d z i a ł a l n o ś ć c z ło w ie k a -ś ro d o w is k O p r z y r o d n i c z e " . A n a l i z u j ą c o r g a n i z a c j ę s y s te m u , d e f a c t o je g o s t r u k t u r y , t z n . z b i o r u o b ie k tó w i i c h r e l a c j i , n a l e ż y z w ró c ić uwagę n a samą • s t r u k t u r ę , p o n ie w a ż n ie a d e k w a tn a s t r u k t u r a pow o d u je w a d liw ą o r g a n i z a c j ę s y s te m u . W ynika t o z n i e r e s p e k t o w a n i a fu n d a m e n ta ln e j z a sa d y , że p ra w id ło w e k s z t a ł t o w a n i e s t r u k t u r y , sy ste m u m o żliw e j e s t j e d y n i e w p r o c e s i e j e j o r g a n i z a c j i , • t z n , o k r e ś l e n i a sp o so b u j e j r o z m i e s z c z e n i a w zględem m i e j s c a , c z a s u i f u n k c j i - o k r e ś l e n i e sp o so b u f u n k c jo n o w a n ia s y s te m u , r e a l i z u j ą c e g o swe c e l e . O p ra c o w a n ie ma d o s t a r c z y ć d a n y c h i i n f o r m a c j i o t e n d e n c j a c h , j a k i e d e c y d o w a ły o k s z t a ł t o w a n i u o r g a n i z a c j i sy ste m u w badanym o k r e s i e , a tym samym m u si z id e n ty f ik o w a ć i o k r e ś l i ć p o w o d u ją c e t e te n d e n c je sp rz e c z n o śc i i n a p ię c ia . Z m eto d y czn eg o p u n k tu w id z e n ia c e n n e t u są j e s z c z e n i e o p u b lik o w a n e p r a c e z e s p o ł u J . K o ło d z ie j s k i e g o ( P o l i t e c h n i k a G d a ń s k a ), z n a j d u j ą c e s i ę w arch iw u m KPZK PAK ( K o ł o d z i e j s k i , 1982 ). - u? g. T e ry to r ia ln a o rg a n iz a c ja k ra ju P ro b le m a ty k a j e s t b l i s k a te m a ty c e p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy ste m u s p o łe c z n e g o } .ma je d n a k in n a ^ sp e c y fik ę , z m u s z a ją c ą do o so b n eg o u j ę c i a . C hodzi t u o p ro b le m o r g a n i z a c j i a d m i n i s t r a c j i t e r e n o w e j, a n a liz o w a n y z p u n k tu w id z e n ia p r z e s t r z e n n e j d e l i m i t a c j i je d n o s t e k a d m i n i s t r a c y j n y c h . K ie u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e d e l i m i t a c j a t a k a m usi b y ć 'r e z u l t a t e m . w i e l u kom prom isów . I d z i e je d n a k o t o , aby b y ło i c h ja k n a j m n i e j , p o n ie w a ż o n e sanie są ź ró d łe m s p r z e c z n o ś c i , k t ó r e mogą r o z r a s t a ć s i ę do ( n i e r a z po w ażn y ch ) k o n f l i k t ó w o k o n s e k w e n c ja c h s p o ł e c z n y c h . K ie c h o d z i t u r z e c z j a s n a o w n io s k i i p r o p o z y c j e z m i e r z a j ą c e ku zmianom o r g a n i z a c j i t e r y t o r i a l n e j , choć mogą b y ć p o tr z e b n e i c e lo w e , a l e o o k r e ś l e n i e w pływ u, j a k i n ą -z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u ma i s t n i e j ą c a o r g a n i z a c j a te ry to ria ln a . N a le ż y tu z w ró c ić u w a g ę, ż e p ra w id ło w o ś ć t e r y t o r i a l n e j o r g a n i z a c j i k r a j u ma b a r d z o i s t o t n e z n a c z e n i e - m .i n . d l a p rz e d m io to w e j a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . A n a liz ą m usi b y ć p ro w a d z o n a n a s z c z e b lu re g io n a ln y m (m e z z o ), W p ra k tj^ c e a n a l i t y c z n e j n a le ż y z k o n ie c z n o ś c i p r z y j ą ć , że r e g i o n o d p o w ia d a p r z e s t r z e n n e j je d n o s t c e a d m in is t r a c y j n e j , K o n ie c z n o ś ć t a w y n ik a s t ą d , że w ta k im u k ł a d z i e p r e z e n to w a n e są dane s t a t y s t y c z n e i in n e i n f o r m a c j e , k t ó r y c h t r a n s p o z y c ja n a in n y u k ła d o d n i e s i e n i a j e s t , p r a k t y c z n i e b i o r ą c , p r z e w a ż n ie n ie m o ż liw a . N ie m n ie j d e l i m i t a c j a p r z e s t r z e n n y c h je d n o s te k n i e zaw sze . j e s t p ra w id ło w a , a w s z c z e g ó l n o ś c i n i e z aw sze o d p o w iad a p o t r z e bom a n a l i z y s y s te m o w e j. T a k ie n ie p r a w i d ło w o ś c i z p u n k tu w id z e n ia a n a l i z y mogą c z ę s t o b y ć n i e i s t o t n e , a l e może s i ę z d a r z y ć , ż e mogą m ie ć i s t o t n e z n a c z e n i e , p o w o d u jąc r ó ż n e k o m p lik a c je (z m u s z a ją c do d o d atk o w y ch d e k o m p o z y c ji je d n o s te k p r z e s t r z e n n y c h ) . P rz e d m io to we b a d a n ie ma m .i n . n a c e lu u ja w n ie n i e t a k i c h s y t u a c j i i z e b r a n i e d a n y c h i i n f o r m a c j i p o tr z e b n y c h do " k o r e k t y " d e l i m i t a c j i , pozw a l a j ą c e j n a p r z e p r o w a d z e n ie a n a l i z y n a s z c z e b l u r e g io n a ln y m - w z a d o w a la ją c y s p o s ó b . N o ta b en e,- t a k i e n ie p r a w i d ło w o ś c i w d e l i m i t a c j i są n ie m a l za w sze p r z y c z y n ą s y t u a c j i k o n f l ik t o w y c h , k t ó r e są k o n s e k w e n c ją a r b i t r a l n y c h p o d z ia łó w . 3. 11 3 - DANE 1 INFORMACJE 0 SPOŁECZNOŚCIACH A. S p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a a . C h a r a k t e r y s t y k a g o s p o d a r c z a s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j . Z a k re s p o tr z e b n y c h d a n y c h i i n f o r m a c j i ( d l a k r a j u i re g io n ó w ) n i e o d b ie g a od k o n w e n c jo n a ln e g o : w y k o r z y s ta n ie p o w ie rz c h n i k r a j u , p r o d u k c j a , l i c z b a i w ie lk o ś ć g o s p o d a r s tw , ja k o ś ć g l e b , g o s p o d a r k a z i e m i ą '' (P F Z ), m e l i o r a c j e , z a t r u d n i e n i e i poziom w y k s z t a ł c e n i a , w tym s t r u k t u r a w ed łu g w iek u i p ł c i (w r o l n i c t w i e i u s ł u g a c h d l a r o l n i c tw a ) , i n w e s t y c j e , m e c h a n iz a c ja , c h e m iz a c ja , u s ł u g i d l a r o l n i c t w a , d ochody z r o l n i c t w a i p ł a c e p ra c o w n ik ó w n a je m n y c h w r o l n i c t w i e i u s ł u g a c h d l a r o l n i c t w a ; z p o d z ia łe m n a g o s p o d a r s tw a p ry w a tn e , s p ó ł d z i e l c z e i p ań stw o w e . Zm iany w o k r e s i e b ad an y m , i c h p rz y c z y n y i s k u tk i. b . C h a r a k t e r y s t y k a p s y c h o s o c jo lo g i c z n a s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j . S to s u n e k do z ie m i i k a p i t a l i z a c j i g o s p o d a r s tw a , z ie fn ia ja k o sym bol s t a t u s u s p o łe c z n e g o , r o l a r o d z i n y w g o s p o d a r s tw ie , s y t u a c j a k o b i e t y , s t a r z y a m ło d z i, c h ł o p i - r o b o t n i c y , s p ó ł d z i e l c z o ś ć , g o s p o d a r k a w ie lk o o b s z a ro w a , r o l a o r g a n i z a c j i s p o łe c z n o -z a w o d o w ych, s t y l ż y c i a ; zm iany w o k r e s i e badanym , i c h p rz y c z y n y ! s k u t k i. c . N a p ię c i a w s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j - t e n d e n c j e e w o l u c j i . O c z y w is te s ą r ó ż n i c e m iędzy s y t u a c j ą s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j w s o c j a l i z m i e i k a p i t a l i z m i e ; w y n ik a t o p rz e d e w s z y s tk im z in n y c h sto su n k ó w w ła s n o ś c i i i n n e j o r g a n i z a c j i r o l n i c t w a . M iędzy sp o łe c z n o ś c ia m i r o l n ic z y m i p o s z c z e g ó ln y c h k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h ■ i s t n i e j ą t a k ż e pow ażne r ó ż n i c e , w y n ik a ją c e ze s t o p n i a s o c j a l i z a c j i ( n a c j o n a l i z a c j i z ie m i i fo rm o r g a n i z a c y jn y c h g o s p o d a ro w a n ia n a r o l i ) . F a k t t e n u t r u d n i ą sfo rm u ło w a n ie d o s t a t e c z n i e o g ó ln y c h , a je d n o c z e ś n ie w y s ta r c z a ją c o sz c z e g ó ło w y c h w y ty c z n y c h d o ty c z ą c y c h d an y ch i i n f o r m a c j i , a tym samym i ty p u a n a l i z y , j a k a j e s t p o t r z e b n a . Z u p e łn ie i n n a j e s t s y t u a c j a w P o ls c e , g d z ie p r z e s z ł o 70% u ż y t ków r o l n y c h j e s t we w ła d a n iu pryw atnym - g o s p o d a r s tw a in d y w id u a l n e , in n a w s i l n i e u s p o łe c z n io n y m r o l n i c t w i e W ę g ie r, in n a n p . w NRD. S p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a , p o d o b n ie ja k in n e s p o ł e c z n o ś c i , p o z o s t a j e w s t a ł e j i n t e r a k c j i z p o z o s ta ły m i s p o łe c z n o ś c ia m i sy ste m u s p o łe c z n e g o , co g e n e r u j e s p r z e c z n o ś c i w y w o łu jąc e n a p i ę c i a , a n a - 114 w et k o n f l i k t y , k s z t a ł t u j ą c e t e n d e n c j e ro zw o jo w e s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , w y z n a c z a ją c e j e j p o z y c ją w s p o ł e c z e ń s t w i e i g o s p o d a rc e n a ro d o w e j, m a ją c e i s t o t n y wpływ n a s y t u a c j ę i z a c h o w a n ie s i ę c a łe g o sy stem u s p o łe c z n e g o , S ie ip a łą r o i ę o d g ry w a f a k t , ż e s p o ł e c z n o ś ć r o l n i c z ą - b a r d z i e j ’ n i ż i n n a s p o łe c z n o ś ć - j e s t n i e j a k o " d z i e d z i c z n i e " o b c ią ż o n a r e l i k t a m i a n ta g o n i s t y c z n y c h f o r m a c j i s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z y c h ., tk w ią c y m i n i e t y l k o w j e j b a z i e m a te r i a l n e j , a l e i w m e n t a ln o ś c i. W yraża s i ę t o p rz y w ią z a n ie m do tr a d y c y jn y c h form i sposobów g o s p o d a r o w a n ia s ł a b o z o rie n to w a n y c h n a p ro d u k ty w n o ś ć , re n to w n o ś ć i z y s k , a w s z c z e g ó l n o ś c i n i e c h ę c i ą do po d ejm o w an ia r y z y k a , co w y ra ż a s i ę w s ł a b e j p e r c e p c j i in n o w a c y j n o ś c i , S zczeg ó ln y m problem em j e s t k s z t a ł t o w a n i e s i ę r e l a c j i " g o s p o d a r z - n a s t ę p c a " w k o n t e k ś c i e o g r a n ic z e ń o b r o t u z ie m ią . Na s tę p c y z b y t i ł u g o m uszą c z e k a ć n a o b j ę c i e g o s p o d a r s tw a ( n i e r a z do 40 -4 5 ro k u ż y c i a ) , w k tó ry m m uszą p ra c o w a ć , n i e z g a d z a ją c s i ę z t r a d y c y j n ą t e c h n i k ą i o r g a n i z a c j ą , p r o d u k c j i . S ta n o w i t o , n i e z a l e ż n i e od a s p i r a c j i do zm iany s t y l u ż y c i a n a z u rb a n iz o w a n y i a t r a k c y j n o ś ć ż y c i a w m i e ś c i e , i s t o t n y c z y n n ik m o tyw u jący m ig r a c ję w ie ś - m i a s t o , sp o tę g o w a n y z ły m i w arunkam i p r a c y i b y to w a n ia n a w s i, co d o ty c z y w s z c z e g ó l n o ś c i m łodych k o b i e t . d . I s t o t n y wpływ n a w a ru n k i p a n u ją c e w s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j ma p o l i t y k a i d z i a ł a n i e p a ń s tw a . J e d n o c z e ś n ie s p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a j e s t s k ło n n a uw ażać p a ń s tw o z a o d p o w ie d z ia ln e z a w s z y s t k i e t r u d n o ś c i , n a j a k i e n a p o ty k a t a k w p r o d u k c j i , ja k i w c o d z i e n nym ż y c iu . W te n sp o só b w ie le n a p i ę ć b ę d ą c y c h , w y n ik iem ró ż n y c h s p r z e c z n o ś c i n a b i e r a c h a r a k t e r u p o l i t y c z n e g o , ch o ć w r z e c z y w is t o ś c i p rz e w a ż n ie ma c h a r a k t e r i n s t y t u c j o n a l n y , a n a w e t w y n ik a z k o n serw aty zm u r o ln ik ó w . W tym k o n t e k ś c i e n a l e ż y ró w n ie ż r o z p a t r y wać a s p e k ty e k o n o m ic z n e , k t ó r y c h c e c h ą j e s t m a l e j ą c a z d o ln o ś ć n a byw cza r o l n ik ó w , b ę d ą c a w y n ik iem m a l e ją c e j r e n to w n o ś c i p r o d u k c j i , p o w o d u ją c a , że poziom j a k o ś c i ż y c i a s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j j e s t n i ż s z y n i ż in n y c h s p o ł e c z n o ś c i . I s t o t n ą r o l ę może t u odgryw ać ro z z ie w m ięd zy popytem a p o d a ż ą śro d k ó w p r o d u k c j i o ra z d ó b r i n w e s ty c y jn y c h d l a r o l n i c t w a , w y w o łu ją cy n a p i ę c i e , r o d z ą c e w s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j t e n d e n c j e n e g a ty w n e d l a j e j ro z w o ju , m o d e r n iz a c ji ro ln ic tw a . e . Ważne j e s t p ra w id ło w e z id e n t y f i k o w a n i e i o k r e ś l e n i e s p r z e c z n o ś c i i n a p ię ć i s t n i e j ą c y c h m ięd zy s p o ł e c z n o ś c i ą r o l n i c z ą a innym i s p o ł e c z n o ś c i a m i, n p , : - 115 - - n a p i ę c i a w y n ik a ją c e z d e f i c y t u z ie m i i s t a ł e j p r e s j i sp o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j ( t e r e n y pod zabudowę m i e s z k a ln ą ) i i n d u s t r i a l n e j ( t e r e n y pod zabudowę g o s p o d a r c z ą , s z c z e g ó l n i e p rz e m y s ło w ą ); - s p r z e c z n o ś c i m ię d z y r o l n ik a m i a p r z e d s ię b i o r s t w a m i h a n d lo wymi i p rz e m y sło w y m i, od k t ó r y c h s t a j ą s i ę c o r a z b a r d z i e j z a l e ż n i w z a k r e s i e wymagań ja k o ś c io w y c h , p r e s j i c e n o w e j o ra z u z a l e ż n i e n i t a k od s t r o n y p o d aży śro d k ó w p r o d u k c j i , j a k i p o p y tu n a p r o d u k ty r o ln ic tw a ; - s p r z e c z n o ś c i m ię d z y s p o ł e c z n o ś c i ą r o l n i c z ą a s p o ł e c z n o ś c ia m i w ie js k ą i i n d u s t r i a l n ą , w y n ik a ją c e w zw ią z k u z z a t r u d n i e n iem p o c h o d z ą c e j ze s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j s i ł y r o b o c z e j (wyma g a n ia k w a l i f i k a c j i , n i s k i e p ł a c e ) o ra z p rzy m u su a k c e p t a c j i z ły c h warunków b y to w y ch w m i e ś c i e i t d . ; - s p r z e c z n o ś c i w y n ik a ją c e z z a n i e d b a n i a ro z w o ju i n f r a s t r u k t u r y t e c h n i c z n e j p o t r z e b n e j d la - r o z w o ju r o l n i c t w a ; l i s t ę ty c h s p r z e c z n o ś c i można m n o ży ć. T rz e b a p r z y tym zw ró c i ć u w a g ę , że w ie le z n i c h ma c h a r a k t e r r e g i o n a l n y lu b lo k a l n y ( m .i n . mogą w ystępow ać l o k a l n i e , w r ó ż n y c h r e g io n a c h ) , a lb o s p e c y f i c z n y , n p . d l a o k r e ś lo n y c h g ru p e t n i c z n y c h w s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j . B a d a n ie m usi k o n c e n tro w a ć s i ę n a ic h i d e n t y f i k a c j i i o k r e ś l a n i u p rzy czy n o w o -sk u tk o w y m . S p r z e c z n o ś c i i n a p i ę c i a g e n e r u j ą t e n d e n c j e p o w o d u jące ewo s p o łe c z n o ś c i r o l n i c z e j . f. Główną t e n d e n c j ą j e s t m a le ją c y u d z i a ł z a t r u d n i e n i a w - r o l n i c t w i e w c a ł o ś c i z a t r u d n i e n i a . Tempo t e j r e d u k c j i z a t r u d n i e n i a j e s t t a k d u ż e , ż e pomimo p r z y r o s t u n a tu r a ln e g o l i c z b a z a t r u d lu c ję n io n y c h w r o l n i c t w i e s p a d a . T e n d e n c ji t e j to w a rz y s z y w z r o s t p r z e c i ę t n e g o a r e a ł u g o s p o d a r s tw a r o l n e g o , t z n . m a l e ją c a l i c z b a g o sp o d a r s tw ( in d y w id u a ln y c h ) . P o w y ższa t e n d e n c j a p o w in n a ró w n ie ż w y n ik a ć , a w każdym r a z i e w ią z a ć s i ę z d ą żen iem do p o d n i e s i e n i a w y d a jn o ś c i p r a c y w r o l n i c tw i e , a tym samym i d o ch o d u (z y s k u ) p rz y p a d a ją c e g o n a z a t r u d n i o nego w n im . N ie d o s t a t e c z n a w ie lk o ś ć ( a r e a ł ) g o s p o d a r s tw a s t a j e n a p r z e s z k o d z i e tem u d ą ż e n iu i p o w o d u je p o s z u k iw a n ie p r z e z r o l n i k a d o d atk o w eg o z a ro b k u p o z a r o ln ic tw e m . Ten w z r o s t w y d a jn o ś c i p r a c y może p o c ią g a ć z a s o b ą : - popraw ę w arunków p r a c y , - r o s n ą c ą n i e z a l e ż n o ś ć r o ln ik ó w od c y k lu b io l o g ic z n e g o i w arunków k lim a ty c z n y c h . - 116 - - popraw ę w s z e lk ie g o r o d ż a j a łcontsiSctów a ię tr z y r o ln ic tw s m a innym i d z i a ł a m i / g a ł ę z i a m i p r o d u k c j i . W zro st w y d a jn o śc i p r a c y u m o ż liw ia m e c h a n iz a c ję i c h e m iz a c ję r o l n i c t w a , k tó ry m to w a rz y s z y : - znmi •/■sze: jc r y z y k a z a g r o ż e n i a p r o d u k c j i p r z e z c z y n n ik i b io lo g ic z n e , •• o g r a n i c z e n i e n e g a ty w n e g o wpływu J a k o ś c i g le b y o ra z r y z y k a n ie k o r z y s tn y c h warunków k lim a ty c z n y c h p r z e z r o s n ą c y s t o p i e ń p a n o w a n ia nad śro d o w isk ie m n a tu r a ln y m (w oda i t p , ) , a ta k ż e d z i ę k i p o stęp o w i g e n e ty k i i b io c h e m ii . Zmiany t e powodują, e w o lu c ję c h a r a k t e r u i s t r u k t u r y g o s p o d a rs tw r o l n y c h , s t a j ą c y c h s i ę c o r a z b a r d z i e j " p r z e d s i ę b i o r s t w a m i ” a z w ła s z c z a : - w z r o s t Doziomu progów r e n to w n o ś c i p r z y siln y m z r ó ż n ic o w a n iu r e g io n a ln y m ty c h progów ; - tw o r z e n i e d u ży ch i b a r d z o d u ż y ch . je d n o s te k g o s p o d a r u ją c y c h , p r z y b i e r a j ą c y c h r ó ^ n e form y ( z r z e s z e ń , s p ó ł d z i e l n i , p l a n t a c j i ) i z w ią z a n y c h w ró ż n y sp o só b z p rz e m y słe m p r z e s tr z e n n y m , - 'r ó ż n o r o d n o ś ć w ew n ę trz n y c h form o r g a n i z a c y jn y c h g o s p o d a r s tw - p r z e d s i ę b i o r s t w ( g r u p , z r z e s z e ń ) , co może spow odować: m n o ż en ie s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w o b s ł u g i r o l n i c t w a , ro z w ó j s p ó ł d z i e l c z o ś c i , te n d e n c je do i n t e g r a c j i p io n o w e j r o l n i c t w a z p rze m y słe m . In te n s y w n y ro z w ó j ty c h now ych form i u m a c n ia n ie s i ę i c h mo że s p r z y j a ć : - p r z e j ę c i u p rz e z r o l n ik ó w in i c j a t y w y i d e c y z j i co do p r z y s z ł o ś c i r o l n i c t w a ( o g r a n i c z a n i e z a l e ż n o ś c i od p a ń s tw a ) , - o g r a n i c z a n i u z a k r e s u d z i a ł a l n o ś c i h a n d lo w e j samych r o l n i k ów, - o g r a n i c z a n i u r o l i n i e z o rg a n iz o w a n y c h ro ln ik ó w in d y w id u a l n y ch . P rz y k ła d o w ą s y n t e ty c z n ą c h a r a k t e r y s t y k ę s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j podano w a n e k s ie .5 . g. T r a d y c j a u k s z t a ł t o w a ł a m it o k lu c z o w e j w a ż n o śc i (w a ru n ek k o n ie c z n y ) g w a r a n c ji p o s i a d a n i a z ie m i p r z e z r o ln ik ó w . W w ysoko r o z w i n i ę t y c h k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h r y s u j e s i ę c o r a z w y ra ź 2~ł ‘ V P o ls c e p rz y k ła d e m może b y c e w o lu c ja r c n i c t w a pod w p ły wem z a k ła d ó w o w oco w o -w arzy w n iczy ch w M i le j o w i e . XJ.7 * n i e j t e n d e n c j a , z w ła s z c z a w śró d g o s p o d a rz y p r a c u j ą c y c h n a ś r e d n i e j w ie l k o ś c i g o s p o d a r s tw a c h , do t r a k t o w a n i a s i e b i e b a r d z i e j ja k o te c h n ik ó w - r o ln ik ó w , s p e c j a l i s t ó w a n i ż e l i w ł a ś c i c i e l i z ie m i, m .i n . d l a t e g o , że c o r a z c z ę ś c i e j p r a c u j ą o n i n a z ie m ia c h d z i e r ż a w io n y c h , p r z e d e ' w sz y stk im od m a ło r o ln y c h . I n t e r e s u j ą c e j e s t , że t e n nowy ty p r o l n i k a w y k s z t a ł c i ł s i ę w s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j ( n i e r a z n i e b ę d ą c n a w e t z r o d z i n y p o c h o d z e n ia c h ł o p s k i e g o ) , . j e s t n o ś n ik ie m j e j k a t e g o r i i w a r to ś c io w a n ia i z a c h o w ań . P r z y n o s i on' do r o l n i c t w a now e pojm o w an ie p r a c y i j e j w a r t o ś c i k o m e r c j a l n e j . R zecz j a s n a , t e n nowy ty p r o l n i k a wymaga zm ian y tr a d y c y jn y c h s t r u k t u r k o m e r c j a l i z a c j i i f i n a n s o w a n ia r o l n i c t w a . Na r o l n i c t w o w y w iera t a k ż e ro s n ą c y n a c i s k p rz e m y s ł spożyw c z y i z a c h o d z ą c y w nim p r o c e s k o n c e n t r a c j i , ja k ró w n ie ż p rz e m y s ł d o s t a r c z a j ą c y r o l n i c t w u śro d k ó w p r o d u k c j i . P r o c e s y t e są p r z e s z k o d ą d l a p r o c e s u tw o r z e n i a s i ę w arstw y r o ln ik ó w nowego ty p u , k t ó r ą p rz e m y s ł c h c i a ł b y k o n tr o lo w a ć . W alka t a b ę d z i e to c z y ć s i ę w s f e r z e h a n d lu , d y s tr y b u c ji i tr a n s p o r tu . Są to je d y n i e s u g e s t i e p ro b le m ó w , k t ó r e o p ra c o w a n ie pow inno z id e n ty f ik o w a ć i z b a d a ć . W szy stk o j e s t i s t o t n e , p o n iew aż c h ło p stw u , n a w e t w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h , g r o z i p r b l e t a r y z a c j a . Czy je d n a k j e s t to k o n ie c z n a d r o g a do s o c j a l i s t y c z n e g o w ychow ania sp o łe c z n o ś c i r o l n ic z e j ? 3 . S p o łe c z n o ś ć w ie js k a a . C h a ra k te ry s ty k a s p o łe c z n o ś c i w ie js k ie j J e d n e r e g i o n y s ą b a r d z i e j , in n e m n ie j z u rb a n iz o w a n e ; r ó ż n i c e w tym z a k r e s i e mogą b y ć b a r d z o duże,- tym b a r d z i e j że w ie ś z a m ie s z k u je n i e t y l k o lu d n o ś ć r o l n i c z ą . W k r a j a c h w ysoko r o z w in i ę ty c h l i c z b a w i e j s k i e j lu d n o ś c i n i e r o l n i c z e j u trz y m y w a ła s i ę d łu g o n a s ta ły m p o z io m ie , p r z y s t a l e m a l e j ą c e j l i c z b i e l u d n o ś c i r o l n i c z e j . W s p ó łc z e ś n ie l i c z b a l u d n o ś c i n i e r o l n i c z e j z a m i e s z k a ł e j n a w si a l bo r o ś n i e , a lb o w y k a z u je te n d e n c ję do w z r o s tu (je d n a k n i e we W s z y s tk ic h r e g i o n a c h ) . I s t o t n e z n a c z e n ie ma t u p r o c e s d e k o n c e n t» 28 r a c j i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j . Je g o p r z e b i e g z a le ż y je d n a k 28 W n i e k t ó r y c h k r a j a c h ma to b e z p o ś r e d n i z w ią z e k z e s t a t y s t y c z n i e stw ie rd z o n y m p ro c e se m tz w . k o n t r u r b a n i z a c j i ( B e r r y , 1 9 7 6 ) . " U c ie c z c e " lu d n o ś c i z m i a s t to w a rz y s z y " u c i e c z k a " z n ie h - lie od poziom u ro z w o ju p o s z c z e g ó ln y c h r e g io n ó w , w tym od k ie ru n k ó w i poziom u ro z w o ju sy stem u o s a d n i c z e g o . S ta w ia t o w t r u d n e j s y t u a c j i r e g i o n y , k tó r y c h sy s te m y o s a d n ic z e są n i e d o r o z w i n i ę t e ; c h a r a k t e r y z u j e j e u b y te k l u d n o ś c i , a g r o z i im g e n e r a l n a j e j u c i e c z k a do re g io n ó w l e p i e j z a g o sp o d a ro w a n y c h . Z ja w is k o to może m ieć i s t o t n e k o n se k w e n c je d l a r o l n i c t w a , k t ó r e może b y ć s p a r a liż o w a n e b ra k ie m l u d z i do p ra c y - z b y t m a ła l i c z b a l u d n o ś c i n i e p o z w o li bowiem n a r e g i o n a l n y ro z w ó j w ie js k ie g o p o d s y s te m u o s a d n i c z e g o , a tym samym n a s t w o r z e n ie t a k i c h w arunków b y to w y c h , do j a k i c h lu d n o ś ć r o l n i c z a a s p i r u j e . Co r ó ż n i s p o ł e c z n o ś ć w ie js k ą od s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j ? H i s t o r y c z n i e s p o łe c z n o ś ć w i e j s k a s t a n o w i ła ś r o d o w is k o , w k tó ry m ż y ł a s p o ł e c z n o ś ć , r o l n i c z a . S p o łe c z n o ś ć w i e j s k a b y ł a z w ią z a n a ze s p o ł e c z n o ś c i ą r o l n i c z ą , s t a n o w i ł a j e j z a p l e c z e u słu g o w e ( s z k o ł a , k o ś c i ó ł , l e k a r z , h a n d e l i t p . ) , S p o łe c z n o ś ć w ie js k a o r g a n iz o w a ła ż y c ie i fu n k c jo n o w a n ie s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , o r g a n iz o w a ła s t o su n k i m ię d z y lu d z k ie , r e l a c j e wymiany i t d . S p o łe c z n o ś ć w ie js k ą m ożna b y ło s c h a r a k te r y z o w a ć ja k o : - z b i ó r r o z w i j a j ą c y c h s i ę ugrupow ań p r z e s t r z e n n y c h o w z g lę d nym z n a c z e n iu ( w ie ś , m i a s t e c z k o , m ałe m i a s t o ) ; - s t r u k t u r ę s i l n i e p o w ią z a n ą w e w n ę trz n ie t a k pionow o ( l o k a l n i n o t a b l e ) , ja k i poziom o ( w ię z i r o d z i n n e ) ; - " s y s te m " u s ł u g d l a s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j ( o r g a n i z a c j e p r z e s t r z e n n e p rz y s to s o w a n e do ś w ia d c z e n ia u s ł u g i wymiany p r o d u k tów ) 5 - śro d o w is k o d z i a ł a l n o ś c i d ro b n e g o p rz e m y s łu tr a d y c y j n e g o : d rz e w n e g o , m e ta lo w e g o , s k ó r z a n e g o , sp o ży w czeg o ( s p e c j a l i s t y c z n e go: n p . s e r o w a r s k ie g o ) i t p . W s p ó łc z e ś n ie s t o s u n k i t e u l e g a j ą n a r u s z e n i u . K ożna mówić o " e m a n c y p a c ji" s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , k t ó r a sam a c o r a z b a r d z i e j s i ę o r g a n i z u j e , s t a j e s i ę n i e z a l e ż n a od s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , n i e r o l n i c z e j . K ożna p o w ie d z ie ć , że w s p ó łc z e ś n ie c h a r a k t e r sp o łe c z n o ś c i w i e j s k i e j k s z t a ł t u j e e w o lu c ja c h a r a k t e r u p r o d u k c j i r o l n i c z e j ( j e j z a le ż n o ś ć od ś r o d o w is k a r o l n i c z e g o ) , a z d r u g i e j s t r o n y s t o p i e ń p e n e t r a c j i r a c j o n a l n o ś c i m i e j s k i e j i p rz e m y s ło w e j, W s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j o b s e rw u je s i ę p r o c e s p o w s ta w a n ia nowego d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , p rz y czym t a p ie r w s z a j e s t p ie r w o tn ą p r z y c z y n ą d r u g i e j , w aru n k iem j e s t t a k i ro z w ó j " w ie j s k i e g o " p o d sy stem u o s a d n ic z e g o , k t ó r y o o z w a la n a r e a l i z o w a n i e " z u r b a n iz o w a nego s t y l u ż y c i a " . - 119 sy ste m u w a r t o ś c i , w yw odzącego s i ę zarów no z e s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , ja k i ze s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j . R e l a c j e s p o łe c z n e s t a j ą s i ę b a r d z i e j in te n s y w n e n i ż w s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , a je d n o c z e ś n i e m n ie j fo rm a ln e n i ż w s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j : - p o z o s t a w ia ją w i ę c e j m i e js c a n a k s z t a ł t o w a n i e o so b o w o śc i i s a m o r e a l iz a c ję . Tak w ię c c h c ą c o p i s a ć i s c h a r a k te r y z o w a ć s p o łe c z n o ś ć w i e j s k ą , t r z e b a m ieć n a u w adze t r z y a s p e k ty : - p rz e s trz e n n o ś ć o r g a n i z a c ji s t r u k tu r y s p o łe c z n e j i z w ią z k i z ro ln ic tw e m , - s t y l ż y c i a i s t o s u n k i m ię d z y lu d z k ie , - c h a r a k t e r ( w i e j s k i ) d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j. je j b . S t r u k t u r a s p o łe c z n a i o r g a n i z a c j a p r z e s t r z e n n a s p o ł e c z n o ś c i w ie js k ie j R óżne b y ł y i są o r g a n i z a c j e t e r y t o r i a l n e . Te s p r a w n ie fu n k c j o n u j ą c e m a ją z r e g u ł y s t a r ą h i s t o r i ę ; b y ły b a rd z o t r w a ł e . Zna c z n ie g o r z e j p r z e d s ta w ia s i ę sp ra w a ta m , g d z i e n i e re s p e k to w a n o h i s t o r i i i t r a d y c j i , a co. g o r z e j , s ta n u f a k t y c z n e g o , w p ro w a d z ają c a r b i t r a l n e p o d z i a ł y , k t ó r e s ą w ła ś n ie p o d z i a ł a m i , a n i e o r g a n i z a c - j ą . P ro b le m a ty k ą a d m i n i s t r a c j i t e r e now ej Z a jm u je s i ę w k o n t e k ś c i e p rz e d m io to w e j a n a l i z y p o d r o z d z i a ł " T e ry to r ia ln a ,o rg a n iz a c ja k r a ju " . N ie m i e js c e t u na, r o z s t r z y g a n i e p ro b le m u a d m i n i s t r a c j i t e r y t o r i a l n e j . R żecz w ty m , że j e j s t r u k t u r a i o r g a n i z a c j a - n i e t y l ko samo fu n k c jo n o w a n ie - ma i s t o t n e z n a c z e n ie s p o łe c z n e , ma wpływ n a k s z t a ł t o w a n i e s i ę s to s u n k ó w s p o łe c z n y c h (P a ń k o , 1 9 8 2 ) . T ra d y c y jn a p o d staw o w a p r z e s t r z e n n a je d n o s tk a a d m i n i s t r a c y j n a - p o d z ie lo n a n a m n ie js z e j e d n o s t k i o r ó ż n e j n a z w ie (p r z e w a ż n ie gm in) m ia ła d e li m i ta c j ę p rz e s trz e n n ą , i o rg a n iz a c ję n ie ja k o n a tu r a ln ą , u k s z t a łt o w a n ą h i s t o r y c z n i e , r y g o r y s t y c z n i e z h ie r a r c h iz o w a n ą i j e d n o z n a c z n ie s p o la ry z o w a n ą ( t z n . je d n o b ie g u n o w ą ). 3 y ła o n a r e f l e k s j ą n ie ty lk o z a le ż n o ś c i a d m in is tra c y jn y c h , a le i r e l a c j i s p o łe c z n y c h . N o ta b e n e , p ra w id ło w o u k s z t a łt o w a n e j e d n o s t k i p r z e tr w a ły r o z w i j a j ą c s i ę h a r m o n i j n i e , in n e z n i k ł y z p o w ie r z c h n i z ie * tn i. R e w o lu c ja p rze m y sło w a i j e j n a s t ę p s tw a spow odow ały pow ażne z a b u r z e n i a i tr w a ł e zm ian y w ty c h u k ł a d a c h . P o w s ta ło w ie le nowych j e d n o s t e k , in n e z m ie n iły sw ój c h a r a k t e r . Z asa d y je d n a k z o s t a ł y ■^chow ane. E w o lu c ja sy ste m u s p o łe c z n e g o , k t ó r a p o s t ę p u je n i e u b ł a - g a n ię , 120 * spow oduje w ty c h u k ła d a c h d a l s z e z m ia n y , w yw ołane te n d e n c ja m i m ającym i swe p rz y c z y n y w r o d z ą c y c h s i ę s p r z e c z n o ś c ia c h .' P ra w id ło w e r o z w ią z a n i a m uszą je d n a k o p i e r a ć s i ę n a e m p ir y c z n ie sp ra w d z o n y c h z a s a d a c h . One ta k ż e p r z e c h o d z ą p r o c e s e w o l u c j i , a d a p tu ją c s i ę do z m ie n ia j ą c y c h s i ę w arunków - m uszą t o h y c je d n a k p ro c e sy c ią g łe . T r a d y c y j n ie ż y c ie s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j k o n c e n tr o w a ło s ię w okół o ś r o d k a - m i a s t e c z k a , k t ó r e b y ło j e j n a t u r a l n i e u k s z t a ł t o wanym "b ie g u n e m " , p o w sta ły m k ie d y ś a lb o w p r o c e s i e s a m o o rg a n iz a c j i , a lb o z w o li w ła d c y , s u r o g a tu d z i s i e j s z e g o p la n o w a n ia . " B ie gun" t e n b y ł o śro d k ie m w ład zy f o r m a ln e j i n i e f o r m a l n e j , m ie jsc em n a j i n t e n s y w n i e j s z y c h r e l a c j i m ię d z y lu d z k ic h , wymiany h a n d lo w e j itp . O r g a n iz a c j a s p o ł e c z e ń s tw a s k u p i a ł a s i ę w okół m ie js c o w y c h n o t a b l i , z b i o r u - l u d z i b ę d ą c e g o k o m b in a c ją "w ła d z y " p o l i t y c z n e j i g o s p o d a r c z e j o r a z w ie d z y i d o ś w ia d c z e n i a , b y n a jm n ie j n i e mono l i t y c z n ą - b y ł a w nim i a k t u a l n a o p o z y c ja , i c e n tru m - s ta n o w ią cego w y k ła d n ię p o l i ty c z n o - i d e o l o g i c z n ą . N o ta b le c i m i e l i wpływ n a d e c y z j e p o l i t y c z n e , n a d a w a li o b l i c z e s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . P r z e z d ł u g i c z a s b y l i n o ś n ik a m i t r a d y c y j n y c h w a r t o ś c i , p rz y w ią z a n i a do k r a j u i r e g i o n u , p o c z u c ia w s p ó ln o ty , p a te r n a li z m u i zdrow ego ro z s ą d k u - rz a d k o b y l i n o ś n ik a m i p o s t ę p u , b y l i z n a tu r y sw ej k o n se rw a ty w n i i m i e l i zdecy d o w an ą te n d e n c ję do p r z e d k ł a d a n i a p a r t y k u l a r n e g o i n t e r e s u d a n e j s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j p o n ad i n t e r e s y o g ó ln o k r a jo w e . Ten tr a d y c y j n y u k ła d z o s t a ł je d n a k n a ru s z o n y p r z e z odpływ l u d n o ś c i r o l n i c z e j do m i a s t - z ja w is k o , k tó r e g o p r z y c z y n , ja k o d o b rz e z n a n y c h , n i e b ę d z ie m y om aw iać. Jednym z r e z u l t a t ó w j e s t s t a r z e n i e s i ę l u d n o ś c i w i e j s k i e j spowodowane m i g r a c j ą m ło d z ie ż y do m i a s t , a w w ie lu k r a j a c h d o d atk o w o sp o tę g o w a n e napływ em em ery tów z m i a s t , s z u k a ją c y c h n a w si s p o k o ju , g o s p o d a r c z o ł a t w i e j s z y c h w arunków e g z y s t e n c j i . J e d n o c z e ś n ie w y s tą p i ł z c a ł ą s i ł ą p r o c e s s t a r z e n i a s i ę v d e j s k i e g o sy ste m u o s a d n ic z e g o . Je g o o r g a n i z a c j a p r z e s t r z e n n a s t a ł a s i ę a n a c h r o n i c z n a , u n ie m o ż li w i a ją c m o d e rn iz a c j ę s t r u k t u r y te g o s y s te m u , a p r z e d e w sz y stk im je g o w y p o sa ż e n ie * we w s p ó łc z e ś n ie n ie z b ę d n ą i n f r a s t r u k t u r ę t e c h n i c z n ą , s p o łe c z n ą i in n ą - u s łu g o w ą . J e d n o s t k i o s a d n i c z e s ą z a m a łe , j e s t i c h z b y t w i e l e , s i e ć j e s t z b y t g ę s t a p r z e s t r z e n n i e . C ały h i s t o r y c z n i e u z a s a d n io n y u k ła d m i e js c c e n t r a l n y c h s t a ł s i ę b e z se n s o w n y , w ie le - 121 - je d n o s t e k o s a d n ic z y c h w s z y s tk ic h s z c z e b l i w i e l k o ś c i w ie js k ie g o sy s te m u o s a d n ic z e g o s t r a c i ł o sw ój s e n s i s t n i e n i a - s t r a c i ł o swe f u n k c j e c e l u . N ie p e ł n i ą c ż a d n y c h f u n k c j i w s to s u n k u do swego w i e js k ie g o o t o c z e n i a , są w n a jle p s z y m wypadku z b io re m m ie js c n o c le g o w y c h , p o n ie w a ż p rz y i c h p o z io m ie te c h n ic z n y m tr u d n e je w d r u g i e j p o ło w ie XX w. nazw ać " s y p i a l n i a m i " . Z j e d n o s te k ty c h Z n ik ły s z k o ł y , u c i e k l i l e k a r z e i r z e m i e ś l n i c y , s k l e p i k a r z e , . s w ie le in n y c h s p e c j a l n o ś c i s t r a c i ł o w o g ó le s e n s b y t u . J e d n o c z e ś n ie b a r d z i e j p r ę ż n e , d o g o d n ie j z lo k a liz o w a n e m i e j s c o w o ś c i, k t ó r e p o t r a f i ł y s i ę zm o d ern izo w ać i s tw o r z y ć k o r z y s tn e w a ru n k i do w ykonyw ania d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j, r o z w i j a j ą s ię s z y b k o . C echą c h a r a k t e r y s t y c z n ą te g o ro z w o ju j e s t je d n a k je g o o g r a n ic z o n y h o r y z o n t , t z n . n i e o r z e k r a c z a n i e ro z s ą d n e g o p ro g u , 2° l i c z b y l u d n o ś c i , p la n o w an eg o m iędzy 25 a 50 t y s . m ieszkańców W iąże s ię to ze w s p ó łc z e s n ą t e n d e n c j ą p rz e m y s łu do p r e f e r o w a n ia w ię k s z e j l i c z b y je d n o s te k p r o a u k c y jn y c h w m i e js c e w i e l k i c h z a k ł a dów ( u c i e c z k a p rz e m y s łu od g ig a n iy z r a u ) . S tw a rz a t o z u p e łn i e nowe p e rs p e k ty w y d l a s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i " w ie js k ie g o " ^ ® system u o s a d n i c z e g o , k t ó r y c h r e a l i z a c j a w n ie k t ó r y c h k r a j a c h j e s t ju ż zaaw ansow ana ( n p . ? r a n c j a , KFX, H o la n d ia , 3 e l g i a ) , P r o c e s te n j e s t animowany p r z e z k u r c z e n i e s i ę s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j i p e n e tr a c ję sp o łe c z n o ś c i m ie js k ie j. W szystko to w ią ż e s i ę ze z m ia n ą r t y l u ż y c i a , c h a r a k t e r u p r a cy i z a c h o w a n ia s i ę s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . 3 y ł a ona r a c z e j zamk n i ę t a , s i l n i e z in te g r o w a n a w e w n ę trz n ie - o tw o r z y ła s i ę , a s i ł y i n t e g r u j ą - c e j ą sz y b k o s ł a b n ą . P ro c e s y t e w każdym k r a j u p r z e b i e g a j ą I n a c z e j , w in n y c h wa r u n k a c h . P rz e d e w sz y stk im r ó ż n a j e s t r o l a p a ń stw a w i c h k s z t a ł t o w a n iu . J e d n a k k i e r u n k i O gólne w y d a ją s i ę w k r a j a c h r o z w in ię ty c h p o d o b n e . Podobne s ą p r z y c z y n y , p o d o b n e sym ptom y, podo b n e s k u t k i , ' c h o ć zaaw an so w an ie j e s t b a rd z o n ie r ó w n o m ie r n e . Z adaniem b a d a n ia j e s t s k o n k r e ty z o w a n ie ty c h p ro cesó w ’, i c h p rz y c z y n i sk u tk ó w , c . S t y l ż y c ia i s t o s u n k i s p o łe c z n e S p o łe c z n o ś ć w ie js k a k ra jó w r o z w i n i ę t y c h , b a rd z o d łu g o o p i e r a j ą c a s i ę w sp ó łc ze sn y m prąd o m , n ie m a l s k r a j n i e p rzeciw staw n y m 2Q N ie d o ty c z y t o m ia s t - s a t e l i t ó w w i e l k i c h a g l o m e r a c j i , ^ Można p o s t a w i ć p y t a n i e , c z y b ę d z ie on n a d a l w i e j s k i , bo daw nego w ie js k ie g o n i e b ę d z ie ju ż p rz y p o m in a ć . - 122 t r a d y c y j n i e u k s z ta łto w a n y m modelom s t y l u ż y c ia i s to su n k o ic sp o łe c z n y m , w e s z ła , z w ła s z c z a po I I w o jn ie ś w ia to w e j, w o k r e s s z y b k i c h i g łę b o k o s i ę g a j ą c y c h p r z e m ia n . V k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h nowe w aru n k i u s t r o jo w e n ie b y w a le zd y n am izo w ały t e p r o c e s y , p r z y b r a ł y one n ie m a l żyw iołow y c h a r a k t e r . R eform a r o l n a s t w o r z y ła nowe p odstaw y g o s p o d a r c z e ty c h p ro c e s ó w , w ydobyw ając k l a s ę p r a c u j ą c ą n a r o l i z d n a n ę d z y , k t ó r a b y ł a u d z ia łe m n i e t y l k o r o b o t n i k a r o l n e g o , a l e i w ie lu g o s p o d a r z y in d y w id u a ln y c h w w aru n k ach k a p i t a l i s t y c z n y c h . I s to tn y m zmianom u l e g ł y w a ru n k i ż y c i a s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , m . i n . d z i ę k i z m ia n ie j e j s y t u a c j i m a t e r i a l n e j . N i e s t e t y , i to t r z e b a p o d k r e ś l i ć , n i g d z i e p rz e m ia n y t e n i e b y ły w k o n sek w en tn y sp o s ó b s te r o w a n e , a n i n a w e t p la n o w a n e — ch o ć s t a ł a z a n im i w o la p o l i t y c z n a m n ie j (w k a p i t a l i z m i e ) l u b b a r d z i e j (w s o c j a l i z m i e ) z a s a d n i c z y c h p rz e m ia n w s t o s u n k a c h s p o łe c z n y c h t e j c z ę ś c i s p o łe c z e ń s t w a — s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , a p r z e d e w sz y stk im j e j w ażn e j c z ę ś c i , s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j . 3 y ło n aw et w ie le n ie k o n s e k w e n c ji spow odow anych b e z k ry ty c z n y m i p ró b am i r e a l i z a c j i k o n c e p c ji d o k tr y n a ln y c h n i e p rz y s to s o w a n y c h do k o n k r e t n y c h w arunków , u k s z ta łto w a n y c h w h is to ry c z n y m p r o c e s i e ro z w o jo wy® i s t o p n i a za a w a n so w a n ia te g o r o z w o ju , w id z ia n y c h m .i n . w k o n t e k ś c i e s t o p n i a u ś w ia d o m ie n ia m as, i c h w ychow ania i uznaw anych p r z e z n i e k a t e g o r i i w a r to ś c io w a n ia . W ty c h w a ru n k a c h w ie le p ro c e s ó w , samych w s o b i e s p o ł e c z n ie k o r z y s tn y c h , r o z w i j a ł o s i ę w n ie p o ż ą d a n y c h k i e r u n k a c h , s tw a r z a j ą c a a r i e r y d l a d a ls z e g o ro z w o ju . Jednym z t a k i c h problem ów j e s t m ie s z k a l n ic t w o , W arunki m ie s z k a n io w e n a w si u l e g ł y z m ia n ie , zm ian y t e id ą we w łaściw y m k i e r u n ku - zd ecy d o w an ej popraw y w arunków m ie s z k a n io w y c h . S p o łe c z n o ś ć w i e j s k a n i e c h c e ju ż m ie s z k a ć w t a k i c h w a ru n k a c h , w j a k i c h m ie s z k a l i i c h p rz o d k o w ie - d o ty c z y to zaró w n o s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , l u d z i - r o d z i n - p r a c u j ą c y c h n a r o l i , ja k i p o z o s t a ł e j l u d n o ś c i , t z n . m ieszkań ców w ie js k ie g o sy ste m u o s a d n ic z e g o , a w ię c m i a s t e c z e k , m i a s t , a n a w e t m i a s t p r o w in c jo n a ln y c h . Te zm iany w m i e s z k a l n ic t w i e sa w yrazem d ą ż e n i a ty c h s p o ł e c z n o ś c i do z u rb a n iz o w a n e g o ż y c i a . C hcą one r e a l i z o w a ć je w swoim ś r o d o w is k u , tam g d z i e są i c h w a r s z t a t y p r a c y , w t e r e n i e , z k tó ry m są w w i e l o r a k i sp o só b z w ią z a n e . N ie z n a c z y t o je d n a k , ż e m ają one z a c h o d z ić b e z zm iany p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i d e t e r m i n u j ą c e j p o żąd an y s t y l ż y c i a , s t r u k t u r . W sp ó łc z e sn e ś r o d k i t r a n s p o r t u i - 123 ł ą c z n o ś c i p o z w a la ją o r g a n i z a c j ę tę z a s a d n ic z o z m ie n ić , a r e a l i z a c j a ty c h zm ian z a le ż y od w arunków , k s z t a łt o w a n y c h w m yśl z a s a d r a c j o n a l n o ś c i s p o ł e c z n e j , a w ię c i m p l i c i t e i g o s p o d a r c z e j. W arunki t e w ró ż n y c h k r a j a c h r ó ż n i e s i ę k s z t a ł t o w a ł y , ró ż n e t e ż b y ło p r z y w ią z a n i e do form tr a d y c y j n y c h , t ź n . ró ż n y b y ł s t o p i e ń k o n se rw a ty z m u s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . R óżne t e ż b y ły w aru n k i d e m o g r a f ic z n e , i n f r a s t r u k t u r a l n e i t p . , a p r z e d e w szy stk im r ó ż n y b y ł s t o s u n e k p a ń stw a - w tym i a d m i n i s t r a c j i te r e n o w e j do ty c h p ro c e s ó w , co ma i s t o t n y wpływ n a k s z t a ł t o w a n i e w arunków . R zecz j a s n a , tr u d n o o c z e k iw a ć r a c j o n a l n e g o p r z e b i e g u ty c h p r o c e sów ta m ,g a z i e n i e próbow ano p la n o w a ć i c h p r z e b i e g u . Różne w ięc są r e z u l t a t y i s k u t k i p r z e b i e g u ty c h p ro c e s ó w . Możemy t u r o z r ó ż n i a ć dwa s k r a j n e p r z y k ł a d y . We F r a n c j i r o l n i k zb udow ał sw ój nowy — o d p o w ia d a ją c y w sp ó łczesn y m wymaganiom te c h n ic z n y m - dom m ie s z k a ln y w m ie js c o w o ś c i, g d z ie mógł n ab y ć u z b r o jo n y t e r e n i w k t ó r e j m ógł l i c z y ć n a z a k r e s u s ł u g , p o z w a la ją c y n a r e a l i z a c j ę z u rb a n iz o w a n e g o s t y l u ż y c i a , do k tó r e g o a s p i r u j e . V ś l a d z a r o l n ik i e m p o s z l i i n n i , w r ó ż n y sp o só b z nim z w ią z a n i, c z ło n k o w ie s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . W P o ls c e w b ra k u t a k i c h m o ż liw o ś c i l o k a l i z a c y j n y c h r o l n i k zb u d o w ał nowy dom m ie s z k a ln y n a t e r e n i e swego o b e j ś c i a g o s p o d a r s k ie g o , zbudow ał s t u d n i ę , z a i n s t a l o w a ł pompę i h y d r o f o r o r a z zb u d o w ał ( a l b o n i e ) d ó ł g n il n y ( s z a m b o ), z a i n s t a l o w a ł ś w i a t ł o i c z e k a , aż u s ł u g i , a z nim i c a ł a i n f r a s t r u k t u r a , " p r z y jd ą " do n ie g o — s z a n s e są m a łe : -do n ie k t ó r y c h " p r z y j d ą " , l e c z do w ię k s z o ś c i " n i e p r z y j d ą " . O czy w i ś c i e , s ą t o p r z y k ła d y s k r a j n e , n ie m n ie j o d z w i e r c i e d l a j ą p r z e c i ę t n ą r z e c z y w i s t o ś ć — s ą ty p o w e . Pom iędzy .n im i m ie ś c i 3 i ę c a ł a gama ro z w ią z a ń p o ś r e d n i c h , t a k i c h ja k n p . w RFK, g d z ie w ysoki w sk a ź n ik z a l u d n i e n i a n a je d n o s tk ę p o w ie r z c h n i o g r a n i c z y ł swobodę m anew ru. J e d n o c z e ś n ie z w ra c a uwagę pew na c e c h a w s p ó ln a te g o b u d o w n i c tw a m ie s z k a n io w e g o , a m ia n o w ic ie je g o z ry w a ją c y z t r a d y c j ą u n i fo rm izm . Domy r o l n i k a - g o s p o d a r z a , r z e m i e ś l n i k a , d ro b n e g o p r z e m ysłow ca, u r z ę d n i k a i t d . de f a c t o m ało s i ę r ó ż n i ą — m ają t e n sam c h a r a k t e r , c e c h u j e j e t a sam a b r z y d o t a ( b r a k w y r o b ie n ia smaku e s t e t y c z n e g o ) , k t ó r e j k r e a t o r a m i są p rz e d e w sz y stk im p r o j e k t a n c i i w ład ze z a t w i e r d z a j ą c e p r o j e k t y budynków . B u d y n k i t e m uszą k o n i e c z n i e ( p r z e ja w s w o is te g o sn o b iz m u ) p rz y p o m in a ć b a n a ln e .budyn k i w m i a s t a c h . O c z y w iś c ie , m ożna uw ażać t o z a spraw ę d r u g o r z ę d n ą , 124 - a l e i ona j e s t wyrazem z a n ie d b a n ia t e j p r o b l e m a t y k i, b ra k u p la n o wego p o d e j ś c i a , w rę c z b ra k u n ie z b ę d n e g o p rz y g o to w a n ia do j e j r o z w ią z y w a n ia . • Wraz z tym p ro c e s e m u r b a n i z a c j i s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j p o s t ę p u j ą je d n a k i s t o t n e w ażne zm iany w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , p rz e d e w sz y stk im ja k o s k u te k d y f u z j i m i e j s k i c h k a t e g o r i i w a r to ś c io w a n ia . 0 i l e zm iany w m i e s z k a l n i c t w i e są w znacznym s t o p n i u zew n ę trz n y m symptomem i k o n s e k w e n c ją p ro c e s ó w e w o lu c y jn y c h p r z e b i e g a ją c y c h w s p o łe c z n o ś c i w i e j s k i e j - s ta n o w ią one b a z ę m a t e r i a l n ą n ow ej s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , o t y l e ró w n o le g le b ie g n ą ta k ż e in n e p r o c e s y , k tó r y c h k o n se k w e n c je są n a w e t b a r d z i e j i s t o t n e . Ważnym rysem c h a r a k te r y s ty c z n y m j e s t z a s a d n i c z a zm ia n a s t o sunku t e j s .- o łe c z n o ś c i do o ś w ia ty i n a u k i , do n a b y w a n ia p rz e z m ło d z ie ż s o lid n y c h k w a l i f i k a c j i zaw odowych i p o d n o s z e n ia k w a l i f i k a c j i p r z e z d o r o s ł y c h . ?ak te ir. j e s t , ż e w i e l e d z i e c i c h ło p s k ic h u z y s k u je dyplom y, a l e n a w si c i ą g l e j e s t m ało - z a m ało - l u d z i z u n iw e r s y te c k im w y k s z ta łc e n ie m . W ynika t o s t ą d , że z n a c z n i e ł a t w i e j z n a jd u j ą o n i z a t r u d n i e n i e w m i e ś c i e n i ż n a w s i, n a w e t w t e j s p o ł e c z n o ś c i , z k t ó r e j s i ę wywodzą - t a k ż e w s e n s i e t e r y t o r i a ln y m . J e d n a k fa k te m j e s t t a k ż e , że w yższe u c z e l n i e , s k o n c e n t row ane w w ie lk i c h m i a s t a c h - może m .i n . w ła ś n i e d l a t e g o - c i ą g l e je s z c z e m ają n i e p r o p o r c j o n a l n i e m ało s tu d e n tó w p o c h o d z ą c y c h ze w s i, a r o l n i c t w o - o g ó l n i e j w i e ś ^ - c e c h u j e c i ą g l e n i s k i poziom k w a l i f i k a c j i zaw odowych. S w o is tą s ł a b o ś c i ą s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j j e s t p o zio m ro zw o ju ż y c i a p o l i t y c z n e g o , k u l t u r a l n e g o , sp o so b u k o r z y s t a n i a z c z a s u w olnego - r e k r e a c j i . N a to m ia s t c i ą g l e in te n s y w n e j e s t ż y c ie r e l i g i j n e , k t ó r e n a d a l j e s t o k a z ją do w y w ie ra n ia ró ż n y c h wpływów n a s p o łe c z n o ś ć w ie js k ą - p o s t a c i ą c e n t r a l n ą j e s t tu p r o b o s z c z , od k tó r e g o o so b o w o ści i p o g ląd ó w o s o b i s t y c h , t y l k o c z ę ś c io w o m o d y fi kow anych p o l i t y k ą K o ś c i o ł a , b a rd z o w i e le z a l e ż y . K o ś c ió ł c i ą g l e w y p e łn ia w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j l u k ę , k t ó r e j n i e może z a p e ł n i ć c z y n n ik ś w ie c k i. ^ C hodzi tu o. c a ł ą i n f r a s t r u k t u r ę , w tym o u s ł u g i d l a r o l n i c t w a . Poziom k w a l i f i k a c j i p e r s o n e l u a d m i n i s t r a c y j n e g o , w tym k a d ry k i e r o w n i c z e j , b r a k s p e c j a l i s t ó w , n i s k i poziom k a d r y n a u c z y c i e l s k i e j s t a w i a j ą s p o ł e c z n o ś ć w ie js k ą w w y ra ź n ie g o r s z e j s y t u a c j i od s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j . W iąże s i ę t o p r z e d e w s z y s tk im z w aru n - - 125 - R e k r e a c j a do n ie d a w n a b y ł a czymś z u p e ł n i e n i e znanym w sp o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . N ie j e s t t o t y l k o sp ra w a m o ż liw o ś c i, stw a rz a n y c h p r z e z r o z w ią z a n i a i n s t y t u c j o n a l n e , o r a z p o ło ż e n i a m a te r i a l n e g o , a l e p r z e d e w sz y stk im sp ra w a p r z e ł a m a n i a tr a d y c y jn y c h nawyków a lb o i c h b r a k u . Za. apogeum p ro c e s u zm ian y nawyków n a l e ż y u z n a ć z n a c z n y o k r e s o d e rw a n ia od p r a c y i m i e j s c a p r a c y , w y jazd w c e la c h re k re a c y jn o -w y p o c z y n k o w y c h . 3 a r i e r a t a j e s t c o ra z , c z ę ś c i e j p rz e ła m y w a n a , l e c z sednem p ro b le m u j e s t k u l t u r a sp ę d z a n ia ; 32 c z a s u w o ln eg o od p r a c y . G łów ną p r z e s z k o d ą s ą t u w a ru n k i r e a l i z a c j i a s p i r a c j i k u l t u r a l n e g o w y k o r z y s t a n ia c z a s u w o ln eg o p r z e z lu d n o ś ć w i e j s k ą . W w ie lu d z i e d z i n a c h c z ło n k o w ie t e j s p o ł e c z n o ś c i n i e m ają po tem u e le m e n ta r n y c h warunków - n i e m a ją m o ż liw o ś c i .z a s p o k a ja n ia ty c h p o t r z e b . C h o d zi tu n i e t y l k o o k in o i t e a t r , k o n c e r t czy c z y t e l n ic t w o , c z y l i k u l t u r ę ro z u m ia n ą .od b a rd z o w a ż n e j, a l e n i e j e d y n e j s t r o n y , a l e t a k ż e o k u l t u r ę n a co d z i e ń , k u l t u r ę ż y c i a , r o zum ianą n i e t y l k o w s e n s i e i s t n i e n i a u d o g o d n ie ń c y w ili z a c y jn y c h , a l e pew nych nawyków k u l t u r a l n y c h , d o k tó r y c h k u l t u r a ro z u m ia n a ja k o u p o w s z e c h n ie n ie s z t u k i s i ę p r z y c z y n i a , a l e j e j n i e d e t e r m i n u j e . T e a t r p r z e c i e ż n i e może b y ć w s z ę d z ie , a j e ż e l i t a k , to t y l k o o b jazd o w y - gdyby b y ł w s z ę d z ie , z d e w a lu o w a łb y s i ę , n i e mogąc Z a o fe ro w a ć , n a le ż y te g o p o zio m u . S y tu a c j ę p o g ł ę b i a f a k t , że a u t e n t y c z n a k u l t u r a w i e j s k a , f o l k l o r y s t y c z n a z a n i k a , p r z e k s z t a ł c a j ą c s i ę w domenę d z i a ł a l n o ś c i p r o f e s j o n a l n e j - p o d o b n ie ja k s p o r t ; n a je d n o i n a d r u g i e i d ą ogrom n e ś r o d k i .s p o ł e c z n e . K ie c h o d z i t u p r z e c i e ż o w id o w isk o . K u ltu r a f o l k l o r y s t y c z n a m usi b y ć tw ó r c z a , d la t e g o p r z e d e w sz y stk im m usi b y ć a m a to r s k a ; t a k ja k w s p o r c i e n i e c h o d z i o w yczyn, l e c z o z d ro w ie - i t o n i e ty l k o f i z y c z n e , a l e i m o r a ln e . Można m ieć w ą tp l i w o ś c i , czy s p o r t w s p ó łc z e ś n ie s p e ł n i a t ę o s t a t n i ą r o l ę ta k w ażną k u l t u r a l n i e . T u ta j t e ż mamy do c z y n i e n i a z u n i f o r m i z a c j ą , ze stopniow ym •zan ik an iem z ró ż n ic o w a ń l o k a l n y c h , ic h s p e c y f i k i i k o l o r y t u . k am i p r a c y , w arunkam i m ie sz k a n io w y m i, s ł a b o ś c i ą i n f r a s t r u k t u r y , a t a k ż e poziom em w y n a g ro d z e n ia , k t ó r y n i e k o m p e n su je u jem n y ch s t r o n b y to w a n ia Doza w ie lk im i m ia s ta m i. 32 T e l e w i z j a p r z y swych z a l e t a c h ś r o d k a masowego p r z e k a z u , w tym now ych system ów w a r to ś c i i nowego s p o j r z e n i a n a ś w ia t o r a z ogrom nego ła d u n k u e d u k a c y jn e g o , d z i a ł a j e d n o c z e ś n ie z a b ó jc z o n a ro z w ó j k u l t u r y s p ę d z a n ia c z a s u w o ln e e o , r o d z i n n e i t r a d y c y jn e w ię z y s p o ł e c z n e . - 12 6 W s z y s tk ie t e p ro c e s y n i e są w o ln e od s p r z e c z n o ś c i ro d z ą c y c h n a p i ę c i a i k o n f l i k t y , g e n e r u j ą c y c h o k r e ś lo n e t e n d e n c j e i s t o t n e ' d l a z a c h o w a n ia s i ę k a ż d e j s p o ł e c z n o ś c i , w tym t a k ż e i w i e j s k i e j . 'W sp ó łc z e śn ie może p rz e d e w sz y stk im w i e j s k i e j , p o n ie w a ż w n i e j o b e c n ie n a j s z y b c i e j p r z e b i e g a j ą zm ian y . Na z a c h o w a n ie s ię k a ż d e j s p o ł e c z n o ś c i , w tym ta k ż e i w i e j s k i e j , z n a c z n y wpływ ma k s z t a ł t o w a n i e s i ę dochodów o s o b i s t y c h l u d n o ś c i . ?oó tym w zględem w i e l e s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i c h w k r a ja c h r o z w in i ę ty c h w y k az u je z n a c z n y s t o p i e ń p r y m ity w n o ś c i. S ie t y l k o r o l n i k c i ą g l e j e s z c z e ż y je " j e d n ą n o g ą" w g o s p o d a rc e n a t u r a l n e j , choć o b s e r w u je s i ę s t a l e p o s t ę p u j ą c y p r o c e s " d e n a t u r a l i z a c j i " je g o s p o ż y c i a , a l e p o d o b n y m odel c h a r a k t e r y z u j e j e s z c z e w ie lu " p r z e d s ię b i o r c ó w " p ry w a tn y c h w - s p o łe c z n o ś c i w ie js k ie j . S k le p ik a rz w ie js k i czy r e s t a u r a t o r n ie o d ró ż n ia " k i e s z e n i" swego p r z e d s i ę b i o r s t w a od o s o b i s t e j ; p r o w ia n ty do k u c h n i b ra n e są ze s k le p u a lb o r o d z i n a ja d a w r e s t a u r a c j i . R o d z in ie n i e w y p ł a c a s i= zaro b k ó w , c z a s u p r a c y n i k t n i e m i e r z y . T rudno w ty c h w aru n k ach o k r e ś l i ć z y s k i i d o ch ó d r o l n i k a c z y in n y c h c z ło n k ó w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . K a ło k t o w t e j s p o ł e c z n o ś c i p o t r a f i p r o w ad zić j a k i ś ra c h u n e k e k o n o m ic z n y , k t ó r y m ó g łb y s t a ć s i ę p o d s t a wą " z a r z ą d z a n i a " t a k ą g o s p o d a r k ą . R a c jo n a ln o ś ć g o s p o d a r c z a , k t ó r ą n i e s i e i n d u s t r i a l i z a c j a , b a r d z o p o w o li p r z e n i k a do s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , a j e ż e l i t o pod p r e s j ą t r u d n o ś c i z w ią z a n y c h z rozw ojem i efektyw nym w y k o rz y s ta n ie m c z y n n ik ó w g o s p o d a r c z y c h i r o s n ą c e j k o n k u r e n c j i n a r y n k u ; n ie m a ły wpływ m a ją t u sy ste m y cen o f i c j a l n y c h k o n t r a k t a c j i , sk u p u i t d . T ru d n o ró w n ie ż u s t a l i ć p o ziom o s z c z ę d n o ś c i; d e p o n o w a n ie środków w o f i c j a l n y c h i n s t y t u c j a c h bankow ych c i ą g l e n i e j e s t . p o p u l a r n e , s p o ł e c z n o ś ć t a w y k a z u je z n a n ą te n d e n c ję do p r a k ty k te z a u r y z a c y j n y c h . K o r z y s t a n ie z k r e d y t u s t a j e s i ę je d n a k c o r a z b a r d z i e j r o z p o w s z e c h n io n e . T r z e b a p r z y z n a ć , że r o l n i k k o r z y s t a je d n a k z k r e d y t u o s t r o ż n i e o i i l e zaw sze p r z e j a w i a s k ło n n o ś ć do s p e k u lo w a n ia , p r z e d e w sz y stk im zbożem , o t y l e r a c z e j s t r o n i od sp e k u lo w a n ia n a k r e d y c i e . Z m n ie js z e n ie s i ę l i c z e b n o ś c i s p o łe c z e ń s tw a r o l n i c z e g o i p e n e t r a c j a s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j ma t a k ż e wpływ n a s t o s u n k i m ię-* d z y lu d z k i e w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . P ie r w o tn e r e l a c j e n ie f o r m a l n e , o p a r t e n a s t o s u n k a c h s ą s i e d z tw a i w s p ó ln ie podejm ow anych d z i a ł a n i a c h , u s t ę p u j ą pom ału p rz e d r e l a c j a m i f u n k c jo n a ln y m i i i n s t y t u c j o n a l n y m i , u ła tw io n y m i p r z e z 127 - ro z w ó j t r a n s p o r t u i ł ą c z n o ś c i . R e la c j e f u n k c j o n a ln e r o z w ij a ją - s i ę m iędzy ro d z in a m i a in n y m i C zło n k am i s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j p r z e d e w sz y stk im w z a k r e s i e u s ł u g i z m i e n ia j ą s i ę w m ia rę ro z w o ju r e l a c j i g o s p o d a r c z y c h z w ią z a n y c h z " p r z e d s ię b io r s tw e m " ro ln ic z y m ta k po s t r o n i e je g o z a o p a t r z e n i a , ja k i z b y tu . N ie m n ie j r o l n i k p r e f e r u j e s t o s u n k i n i e f o r m a l n e , co p r z e j a w i a s i ę w je g o s to s u n k u do r e l a c j i fo r m a ln y c h , z w ła s z c z a gdy u l e g a j ą b i u r o k r a t y z a c j i . Na z a k o ń c z e n ie n a le ż y w spom nieć o nowym r y s i e , k t ó r y może s t a ć s i ę c h a r a k t e r y s t y c z n y d l a s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . J e s t ono z e sw ej n a t u r y " s p o ł e c z n o ś c i ą u słu g o w ą " w s to s u n k u do t e j , k ie d y ś d o m i n u ją c e j , a d z i ś m a l e j ą c e j c z ę ś c i - s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j . O tó ż w k r a j a c h z a c h o d n ic h o b s e rw u je s i ę te n d e n c ję t e j S p o łe c z n o ś c i do o r i e n to w a n ia s i ę w k ie r u n k u ś w ia d c z e n i a u s ł u g s p o ł e c z n o ś c i m ie js k ie j. d . Ż y c ie g o s p o d a r c z e s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j O k re s p ow ojen n y c h a r a k t e r y z u j ą z n a c z n e zm iany w r e l a c j a c h g o s p o d a r c z y c h s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . Można je uw ażać z a p rz e ja w tz w . i n t e g r a c j i p io n o w e j.-Z n a c z n e m u o g r a n i c z e n i u u l e g ł a b e z p o ś r e d n i a d z i a ł a l n o ś ć h a n d lo w a r o l n i c t w a , t z n . s p r z e d a ż p ro d u k tó w b e z p o ś r e d n io k o n su m e n to w i, n a k o r z y ś ć ro z w o ju s p e c ja liz o w a n y c h o r g a n i z a c j i skupu h u rto w e g o , o p e r u ją c e g o s p e c ja liz o w a n y m t r a n s p o rte m w łasnym lu b zawodowym. Z d r u g i e j s t r o n y p rz e m y s ł spożyw czy d ą ż y do w y e lim in o w a n ia p o ś r e d n ic tw a n i e t y l e ze w zględów e k o n o m ic z n y c h , i l e p rz e d e w sz y stk im ze w zględów te c h n i c z n o - j a k o ś c io w y c h . P rz e m y s ł, s t a w i a ją c . sw o je s p e c y f ic z n e w ym agania ja k o ś c io w e , - s t a r a s i ę p r z e z b e z p o ś r e d n i k o n t a k t z p ro d u c e n te m i d a le k o p o s u n i ę t ą w s p ó łp r a c ą te c h n i c z n ą z a p e w n ić te rm in o w e d o sta w y o k r e ś lo n y c h i l o ś c i su ro w ców o b a r d z o ś c i ś l e o k r e ś l o n e j s p e c y f i k a c j i . P rz y n o s i to o b u s t r o n n e k o r z y ś c i . J e d n o c z e ś n ie e l i m i n u j e t o d ro b n e p r z e t w ó r n ie , k t ó r e n i e d y s p o n u ją c now oczesnym w y p o sażen iem i m etodam i p r o d u k c j i , n i e w y trz y m u ją k o n k u r e n c j i ry n k o w e j. Z a m ia st i c h r o ś n i e l i c z b a p r z e tw ó rn i p rz e m y sło w y c h r o z p r o s z o n y c h w t e r e n i e , p o z a c e n tr a m i z u r b a n iz o w a n y m i. O hodzi tu m .i n , o ja k n a j l e p s z e z a g o sp o d a ro w a n ie surow ców , p r z y je d n o c z e s n e j p o p ra w ie ic h j a k o ś c i . A n a lo g ic z n e zm iany o b s e r w u je s i ę w h a n d lu z a o p a tru ją c y m r o l n ic tw o w ś r o d k i p r o d u k c j i o r a z w h a n d lu d e ta l ic z n y m o b słu g u ją c y m s p o łe c z n o ś ć w i e j s k ą . Dawny w i e j ś c i s k l e p i k a r z , łą c z ą c y swą d z i a 128 - ł a l n o ś ć h a n d lo w ą z k re d y to w ą , z n ik a ze w si i m ałeg o m i a s t e c z k a w raz z ic h m a l e ją c ą l u d n o ś c i ą . $ a je g o m i e js c e w chodzą d u ż e n o w oczesne s k le p y w ie lo b ra n ż o w e ty p u "SAM” , ro z lo k o w a n e " s t r a t e g i c z n i e " w w ię k s z y c h je d n o s tk a c h o s a d n ic z y c h , o r a z a u to s k le p y r e g u l a r n i e - (wg r o z k ł a d u ) k r ą ż ą c e po całym t e r e n i e . H an d el t e n to domena w i e l k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w l u b o r g a n i z a c j i s p ó ł d z i e l c z y c h n i e r a z m ało a lb o w c a le n i e z w ią z a n y c h z te r e n e m , n a k tó ry m ó p e r u j•ą J33- \ P rz e m y sł w ś ro d o w isk u w ie js k im z m ie n ia w s p ó łc z e ś n ie swą s t r u k t u r ę i c h a r a k t e r . D a w n ie j b y ł nim z w ła s z c z a d ro b n y p rz e m y s ł p r z e t w a r z a ją c y p r o d u k ty l o k a l n e , p r z e d e w s z y s tk im n a p o tr z e b y ry n k u m ie js c o w e g o (s p o ż y w c z y , g a r b a r s k i , d rz e w n y , t e k s t y l n y i t p . ) . Obok n ie g o i s t n i a ł i j e s z c z e i s t n i e j e - a l e ma n i e w i e l k i e p e rs p e k ty w y p r z e t r w a n i a - p rz e m y s ł w ąsko s p e c j a li z o w a n y , p r a c u j ą cy n a s z e r o k i ry n e k lu b d l a s p e c j a l n y c h o d b io rc ó w . P rz e m y s ł t e n z a n i k a , a n a je g o m i e js c e s to p n io w o w ch o d zi w i e l k i p rz e m y s ł r o z m ie s z c z a ją c y w ś ro d o w is k u w ie js k im n o w o cz e sn e z a k ła d y r a c z e j m ałe n i ż ś r e d n i e ^ w ram ac h w s p ó łc z e ś n ie p r e f e r o w a n e j p o l i t y k i d e c e n t r a l i z a c j i p r o d u k c j i p rz e m y s ło w e j. S tw a rz a t o z u p e ł n i e nową s y t u a c j ę n a w si z p u n k tu w id z e n ia k i e r o w a n i a z a tr u d n ie n i e m p o z a r o l n i czym l u d n o ś c i 3 o o łe c z n o ś c i w i e j s k i e j , p r z y c z y n i a j ą c s i ę do j e j 35 p rz y s p ie s z o n e j u r b a n i z a c ji . R ó w n o leg le z re g r e s e m d ro b n e g o p rz e m y słu , t r a d y c y j n e g o , g łó w n i e p r z e d s i ę b i o r s t w " r o d z in n y c h " , k t ó r y n i e u m ie s i ę m o d ern izo w ać c z y p r z e s t a w i a ć , o b s e rw u je s i ę r e s t y t u c j ę i ro z w ó j r z e m i o s ł a n o wego ty p u . D o ty c z y t o g łó w n ie r e g io n ó w t u r y s t y c z n y c h , a ta k ż e wy k a z u ją c y c h w ię k s z ą dynam ikę ro z w o jo w ą , m o d e r n iz u ją c y c h s i ę . S ą to z j e d n e j s t r o n y r z e m i o s ł a d z i ś ju ż k l a s y c z n e , ja k u s ł u g i m o to ry z a c y j n e , n ap raw a s p r z ę t u g o s p o d a r s tw a domowego i t p . , z w ią z a n e z m e c h a n iz a c ją ( t e c h n i z a c j ą ) ż y c i a c o d z ie n n e g o , a z d r u g i e j nowe s p e c j a l i z a c j e , ja k s p r z ę t s p o rto w y c z y o b s łu g a i p i e l ę g n a c j a n a r c i a r s k i c h t r a s z ja z d o w y c h , k o l e j e k i w yciągów lin io w y c h i t p . ^ W n i e k t ó r y c h k r a j a c h , n p . w S z w a j c a r i i , m ają one z a s i ę g o g ó ln o k r a jo w y , a z a d an iem i c h j e s t k o n k u ro w a n ie z p r z e d s i ę b i o r - ' stw am i p ry w atn y m i w c e lu s t a b i l i z a c j i cen n a ry n k u n a o k re ś lo n y m p o z io m ie . ^ Wspomniano ju ż o tym w y ż e j, b e d z i e o tym mowa s z e r z e j w ra m a c h r o z d z i a ł u p o św ię c o n e g o s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . We F r a n c j i w 1962 r . o c e n io n o , że te n p r o c e s k re o w a ł o k o ło 2 m in m i e js c p r a c y d l a s i ł y r o b o c z e j s o o ł e c z n o s c i w i e j s k i e j , s z a co w a n e j wówczas n a 3 ,5 m in o sób (DATAR*, 1 9 7 2 ) . - 129 -■ I n i c j a t o r z y ty c h p r z e d s ię w z ię ć są je d n a k p rz e w a ż n ie im ig r a n ta m i w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , p o c h o d z ą ze s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j , w k t ó r e j p o w s ta j ą zarów no t e i n i c j a t y w y , n ie . ja k i z a p o tr z e b o w a n ie n a Sama t u r y s t y k a j e s t z r e s z t ą p r ę ż n i e ro z w ija ją c y m s i e p rz e ~ m ysłem , k t ó r y o b e jm u je swoim d z ia ła n ie m c o r a z w ię c e j o b sz a ró w w i e j s k i c h . J e s t t o p ro b le m d o ty c z ą c y s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j . H zecz w ty m , że n a j l e p s z e i n a j a t r a k c y j n i e j s z e t e r e n y r e k r e a c y j ne s ą ju ż t a k p r z e c i ą ż o n e d z i a ł a l n o ś c i ą t u r y s t y c z n ą , że p o w ażn ie z a g ro ż o n e j e s t i c h śro d o w is k o p r z y r o d n ic z e - głów ny w a lo r s t a n o w iący p o d sta w ę i c h f u n k c j i r e k r e a c j r j n e j . Wymaga to p o d ejm o w an ia o s t r y c h śro d k ó w z a p o b ie g a w c z y c h l i m i t u j ą c y c h f r e k w e n c ję , c c c z y n i s i ę ró ż n y m i, c z ę s t o b a r d z o n ie d e m o k ra ty c z n y m i s p o s o b a m i ^ , J e s t t o typow e d l a k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h . O g r a n ic z e n ia s ą je d n a k k o n ie c z n e , j e ż e l i ' chcem y 'n i e d o p u ś c ić do z n i s z c z e n i a n i e l i c z n y c h ju ż o b szaró w o w y jątk o w y ch w a lo ra c h p r z y r o d n ic z y c h . N ie m n ie j o b s z a r y w i e j s k i e o f i a r o w u ją je s z c z e w ie le m o ż liw o ś c i w tym z a k r e s i e , wymaga to je d n a k i n w e s t y c j i . N ie w y s ta r c z y h o t e l i g a s t r o n o m i a , t r z e b a t e r e n z a g o sp o d a ro w a ć i u a t r a k c y j n i ć . To je d n a k może spowodować u t r a t ę w alorów k r a jo b r a z o w y c h i f o l k l o r y s t y c z n y c h . Tak w ię c to t a k ż e wymaga p la n o w a n ia - n o t a b e n e p la n i s t ó w o b d a rz o n y c h w y o b ra ź n ią . p rz e z T u r y s t y k a , mimo swych w alorów e k o n o m iczn y ch d l a c z ę ś c i sp o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , ma je d n a k sw o je u jem n e s t r o n y , p r z e d e w s z y s t kim z a k łó c a c o d z ie n n e ż y c ie t e j s p o ł e c z n o ś c i (w P o ls c e s t a l i m ie sz k a ń c y n a z y w a ją w czaso w iczó w " s to n k ą " ) p r z e z z n a c z n ą c z ę ś ć r o k u . P rz y c z y n ą j e s t o k reso w y n ap ły w z n a c z n e j l i c z b y o s ó b , z a c h o w u ją c y c h s i ę z a s a d n ic z o o d m ie n n ie od l u d n o ś c i m ie js c o w e j ( j u ż choćby d l a t e g o , że n i e p r a c u j ą , l e c z p r z e c i w n i e - z a jm u ją s i ę w y k o rzy sty w an iem w olnego c z a s u ) ; w yw o łu ją o n i s i l n ą p r e s j ę n a s y ste m z a o p a t r z e n i a l u d n o ś c i , b l o k u j ą l u d n o ś c i m ie js c o w e j d o s tę p do r e k r e a c j i , g a s tr o n o m ii i t p . , mogą powodować w z ro s t c e n , np» r o b o c iz n y (w sum ie o g ó ln e z a k ł ó c e n i a n o rm a ln e g o tr y b u ż y c i a sp o ł e c z n o ś c i m i e js c o w e j ) . T r z e b a d o s k o n a ły c h ro z w ią z a ń i n f r a s t r u k t u r a l n y c h i o r g a n i z a c y jn y c h , - aby t e " n a ja z d y " n ie z a tr u w a ły ^ n a j c z ę ś c i e j stosow anym sposobem j e s t wymóg e k sk lu z y w n o ś c i ; w s tę p n a d a n y o b s z a r m a ją t y l k o c z ło n k o w ie e k s k lu z y w n e j o r g a n i z a c j i ( b a r d z o w y so k ie o p ł a t y c z ło n k o w s k ie ) o s ta tu to w o l i m i to w a n e j l i c z b i e czło n k ó w . - 130 - ż y c ia m ie js c o w e j l u d n o ś c i . Mimo że lu d n o ś ć m ie js c o w a w z a s a d z i e s e p a r u je s i ę od w czasow iczów - p o z a z a tr u d n io n y m i w i c h o b s łu d z e - to je d n a k o d d z ia ły w a n ie in n y c h wzorów o b y c z a jo w y c h j e s t n i e u n ik n i o n e . P r z y ś p ie s z a to d y f u z ję m i e js k ie g o sp o so b u b y c i a , sp o łe c z e ń s tw o w i e j s k i e n a b i e r a w ie lu c e c h , w śró d k tó r y c h o p ró c z p o z y ty w a c h są ta k ż e n ie p o ż ą d a n e . 2 t u r y s t y k ą w ią ż e s i ę sp ra w a tz w . d r u g i c h demów; we P ra n e j i 65,6% d r u g i c h domów z lo k a l iz o w a n ych j e s t na w si ( DAT'aa, 1 9 7 2 , s . 1 2 4 ) , a r o z m ie s z c z e n ie i c h w p o s z c z e g ó ln y c h r e g io n a c h j e s t b a r d z o n ie r ó w n o m ie r n e . e . N a p ię c ia w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j Jak z p o w yższeg o w y n ik a , s p o łe c z n o ś ć w ie js k ą - w to k u a n a l i z y można zdekom ponow ać n a s p o ł e c z n o ś ć r o l n i c z ą i p o z a r o l n i c z ą s p o ł e c z n o ś ć w i e j s k ą , co może r ó w n ie ż u ł a t w i ć b a d a n i e . P ow yższy p o b ie ż n y p r z e g l ą d - s y t u a c j i , d o k o n an y d l a o g ó ln e g o w s k a z a n ia z a k r e su d an y ch i i n f o r m a c j i , j a k i e g o o c z e k u je w ła ś c iw a a n a l i z a d i a g n o s ty c z n a od p rze d m io to w e g o b a d a n i a ( o p r a c o w a n i a ) , w s k a z u je , i ż w s p o ł e c z n o ś c i t e j z a c h o d z ą w s p ó łc z e ś n ie pow ażne i i s t o t n e zm ia n y , k t ó r e n a w e t w w aru n k ach ró ż n y c h u s t r o jó w m a ją w ie le c e c h p o d o b n y c h , a tym samym i p o d o b n y ch t e n d e n c j i , p o w o d u ją c y c h e w o lu c ję s p o łe c z n o ś c i w ie js k ie j. P o w s ta ją c e n a p i ę c i a są n i e w ą t p l i w i e n a j s i l n i e j odczuw ane na p o z io m ie podm iotów g o s p o d a r u ją c y c h . Można su g e ro w a ć , n ie js z e że n a j i s t o t z n ic h s ą spow odow ane: - odpływem t a k r o l n i c z e j , ja k i p o z a r o l n i c z e j s i ł y r o b o c z e j do m i a s t i s ta r z e n i e m s i ę l u d n o ś c i ; - s ł a b ą dynam iką ro z w o ju r o l n i c t w a ; - p r z e j ę c ie m ś w ia d c z e n ia u s ł u g d l a r o l n i c t w a p r z e z d u że p r z e d s i ę b i o r s t w a m a ją c e b a z ę w m i e ś c i e ; - b ra k ie m m o ż liw o ś c i lu b o g ra n ic z o n y m i m o ż liw o ś c ia m i ro zw o ju nowych typów d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j; - o g ra n ic z o n y m i m o ż liw o śc ia m i p r z e k w a li f i k o w a n i a s i ę d o r o s ł e j lu d n o ś c i w i e j s k i e j i p r z e n i e s i e n i a s i ę do m i a s t ; - p e n e t r a c j ą l u d n o ś c i m i e j s k i e j n a w ie ś i z a jm o w a n ie p r z e z n i ą p r z e s t r z e n i w i e j s k i e j o ra z o d w r o tn ie - w i e j s k i e j n a t e r e n y m i e j s k i e : lu d n o ś ć tz w . dwuzawodowa; - załam aniem s i ę tr a d y c y jn e g o sy s te m u w a r t o ś c i ; - zak w e stio n o w a n ie m t r a d y c y j n e j s t r u k t u r y s p o ł e c z n e j o p a r t e j n a m ie jsc o w y c h " n o t a b l a c h " , k t ó r y c h z a s t ą p i l i p r z y b y s z e z m i a s t a , p rz e w a ż n ie zawodowi "p rzy w ó d cy 11. " 131 - N & p ię c ia t e w śró d p o z a r o l n i c z e j c z ę ś c i s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j r z a d k o - n i e t a k ja k w śród s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j - kumu lu ją s i ę n i e z a l e ż n i e od s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , V ie js k a lu d n o ś ć p o z a r o l n i c z a "w yg asa" b e ż z o rg a n iz o w a n e g o p r o t e s t u j m i a s t e c z k a i m a łe m i a s t a , a n a w e t m i a s t a - h i s t o r y c z n i e z w ią z an e z r o l n i c twem i w s ią - p o d u p a d a ją i ja k o nikom u n i e p o t r z e b n e w chodzą w p ro c e s r e g r e s u . Do ty c h n a p i ę ć d o c h o d z ą j e s z c z e t e , k t ó r e i s t n i e j ą p om iędzy p o s z c z e g ó ln y m i gru p am i s p o łe c z n y m i, p r z e d e w sz y stk im ty m i, k t ó r e r e p r e z e n t u j ą w a r to ś c i t r a d y c y j n i e u z n a w a n e , a ty m i, k t ó r e są n o s i c i e l a m i now ych, m i e j s k i c h k a t e g o r i i w a r to ś c io w a n ia . B a p i ę c i a t e g e n e r u j ą r ó ż n e t e n d e n c j e . Dwie - s k r a j n i e p r z e c iw n e - w y r ó ż n ia ją s i ę : - n a o b s z a r a c h w i e j s k i c h , w k tó r y c h śro d o w isk u r o ln ic z e m u b r a k j e s t dynamizmu i g d z i e n ie " m a m o ż liw o ś c i p o d j ę c i a i r o z w i n i ę c i a now ych ro d z a jó w d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , n p . t u r y s t y k i , o ra z b r a k o p a r c i a w d y n a m ic z n ie r o z w i j a j ą c e j s i ę w i e j s k i e j j e d n o s t c e o s a d n i c z e j : m ałe m i a s t a , m i a s t e c z k a , s t r a c iw s z y s e n s swe go i s t n i e n i a , p o d u p a d a ją ; p rz e c h o d z ą r e g r e s i mogą p r z e s t a ć i s t n ie ć ; - n a in n y c h o b s z a r a c h 'w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j z a c h o d z ą g ł ę b o k i e z m ian y , p r o c e s t e n można o k r e ś l i ć mianem " u r b a n i z a c j i w ie js k ie j" . c i, P r o c e s " u r b a n i z a c j i w i e j s k i e j " t£> zm iany w s y s te m ie w a r to ś s t y l u ż y c i a , m o d e la c h a r c h i t e k t o n i c z n y c h i u r b a n i s ty c z n y c h , i n f r a s t r u k t u r z e , k t ó r a n a b i e r a m i e js k ie g o c h a r a k t e r u , r o z p r z e s t r z e n i a ją c y c h s i ę i u m a c n ia ją c y c h w p r z e s t r z e n i w i e j s k i e j . K ie r u n k i t e g o p ro c e s u są n a s t ę p u j ą c e : - p o w sta w a n ie i a k c e p t a c j a nowych w a rstw s p o łe c z n y c h ; - p o d ejm o w an ie i ro z w ó j nowych d z i a ł a l n o ś c i p o z a r o l n ic z y c h : p rz e m y sło w y c h , r e k r e a c y j n y c h , t u r y s t y c z n y c h i t p . , z czym w ią ż e s i ę d z i a ł a l n o ś ć i n w e s t y c y jn a i ro z w ó j now ych i n s t y t u c j i ; - ok u p o w an ie p r z e s t r z e n i p r z e z l u d z i z m i a s t a ; - zam azyw anie .’s i ę g r a n i c y m ięd zy p r z e s t r z e n i ą z u rb a n iz o w a n ą a w i e j s k ą , g łę b o k i e w zajem ne p r z e n i k a n i e s i ę ty c h o b sz a ró w " u r b a n i z a c j a m g l is ta " ( r o z m y ta ) ; - ro z w ó j i n f r a s t r u k t u r y wymiany m ięd zy w sią a m iaste m ( d r o g i , t r a n s p o r t , t e l e k o m u n i k a c ja i t p . ) . - 13? - Symptomy p o s tę p o w a n ia p ro c e s u “u r 'o a n i z a c j i w i e j s k i e j " Błogą być n a s tę p u ją c e : - a r c h i t e k t u r a , nowe ty p y domów m ie s z k a ln y c h , w y p o s a ż e n ia m ie s z k a ń ; - o r g a n i z a c j a o r z e s t r z e n i : r o z p r o s z o n e k o n c e n t r d c j e domów m ie s z k a ln y c h , o to c z o n y c h z o rg a n iz o w a n ą z i e l e n i ą ty p u m i e j s k i e g o , d r o g i p rz y g o to w a n e do ru c h u sam ochodow ego, p o w ią z a n ia z m i a s t e c z kam i i m ałymi m ia s ta m i, z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n e g o s p o d a ro w a n ie w p rz e s trz e n i i p rz e s trz e n ią ; t p r a c a : r a c j o n a l i z a c j a s to s u n k u do z ie m i ( c z y n n i k p ro d u k c j i ) , k o m e r c j a l i z a c j a p r a c y , r a c j o n a l i z a c j a p r o d u k c j i i z b y tu , u ż y w a n ie samochodu ( p o ja z d u m e c h a n ic z n e g o ) do d o ja z d u do p r a c y ; u d z i a ł w p u b lic z n y m ż y c iu g o sp o d a rc z y m ; - k u l t u r a : , k o r z y s t a n i e z i n s t y t u c j i k s z t a ł c e n i a zaw odowego, t r o s k a o z a p e w n ie n ie d z ie c io m s z a n s y s u k c e s u w ż y c i u , p r z e d ł u ż e n i e C zasu u c z ę s z c z a n i a do s z k o ły aż, do s tu d ió w w y ż sz y ch w łą c z n ie ; - w ypoczynek: z o rg a n iz o w a n y p o d z i a ł d n i a n a p r a c ę i w ypoczy n e k , k o r z y s t a n i e z e z o rg a n iz o w a n e j r e k r e a c j i , t u r y s t y k a , upow s z e c h n i e n i e środkó w masowego p rz e k a z u ;, - r e l a c j e : ro z w ó j sto su n k ó w f u n k c j o n a ln y c h i z in s ty tu c jo n a liz o w a n y c h , zm ian a t r e ś c i r e l a c j i p o d sta w o v y c h ; - u c z e s t n ic t w o w ż y c iu p u b lic z n y m . R óżne j e s t za a w a n so w a n ie ro zw o jo w e ty c h t e n d e n c j i i s i ł a i c h o d d z ia ły w a n ia n a z a c h o w a n ie s i ę s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j w p o s z c z e g ó ln y c h k r a j a c h , a t a k ż e w p o s z c z e g ó ln y c h r e g i o n a c h k a ż d e g o z k r a jó w e u r o p e j s k i c h , P r z y b i e r a j ą one r ó ż n e fo rm y , co j e s t w ynikiem n i e t y l k o ró ż n y c h fo rm u s t r o jo w y c h , a l e i sp o so b u i c h r e a l i z a c j i z j e d n e j s t r o n y i p r z y w ią z a n i a s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i c h do t r a d y c j i z d r u g i e j . W arunki i c h ro z w o ju k s z t a ł t u j ą t e ż r e l a c j e s p o łe c z n o ś c i w i e j s k i e j z j e j o to c z e n ie m , p r z e d e w sz y stk im ze s p o ł e c z n o ś c i ą m i e js k ą o ra z z n a j b a r d z i e j d y n a m ic z n ą i " w s z ę d o b y ls k ą ’1 s p o łe c z n o ś c ią i n d u s t r i a l n ą . I d e n ty f ik a c ja r e l a c j i j e s t i s t o t n ą c z ę ś c ią za d a n i a , j a k i e s t a w i a s i ę p rz e d m io to w e j a n a l i z i e . C. S p o łe c z n o ś ć m ie js k a U r b a n i z a c j a j e s t jednym z g łó w n y ch p ro c e s ó w c h a r a k t e r y z u j ą cy ch n a s z ą e p o k ę ; to w a rz y s z y p ro c e s o w i i n d u s t r i a l i z a c j i r o z u m ia nemu n i e t y l k o ja k o ro z w ó j p r o d u k c j i p rz e m y s ło w e j, a l e t a k ż e ja k o m eto d a o r g a n i z a c j i s p o łe c z n e j - d z i a ł a l n o ś c i l u d z k i e j . — - TT* M ia s to n i e ż y je w o d o s o b n i e n iu , n i e J e s t z ja w is k ie m a u to n o m icznym - co n i e z n a c z y , i e n i e ma "w ła s n e g o ż y c ia " - j e s t r a ^ c z e j. \<ynikiem w ie lu i s t o t n y c h z ja w is k d e te r m i n u ją c y c h je g o p r z y s z ł o ś ć , . Główne z n i c h t o : - i n d u s t r i a l i z a c j a , k t ó r a o k r e ś l a je g o - e x o d u s m i e j s k i , k tó r e g o j e s t c e le m ; w ie lk o ś ć ; - p la n o w a n ie ro z w o ju w o g ó l e , a p o d sy ste m u o s a d n ic z e g o w S z c z e g ó l n o ś c i, n o rm u ją c e g o je g o w z r o s t . M ia s to ja k o e le m e n t w ęzłow y p o d sy s te m u o s a d n ic z e g o s ta n o w i je g o c z ę ś ć i n t e g r a l n ą i ja k o t a k i e m u si b y ć w id z ia n e wje g o k o n t e k ś c i e . P o d sy stem o s a d n ic z y j e s t w io d ą c y w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy stem u s p o łe c z n e g o , ja k o że je g o głównym za d a n ie m j e s t b e z p o ś r e d n i a r e a l i z a c j a f u n k c j i c e l u sy stem u - -celów sy ste m u s p o ł e c z e g o - b e z p o ś r e d n ie z a s p o k o j e n ie s t a l e r o s n ą c y c h p o tr z e b sp o ł e c z e ń s t w a . Je g o ubocznym z ad an iem j e s t ak o m o d ac ja d z i a ł a l n o ś c i p o d sy s te m u g o s p o d a r c z e g o , t z n . s t w o r z e n ie o p ty m a ln y c h warunków do je g o fu n k c jo n o w a n ia - e n e r g e t y c z n o - m a te r i a ln e g o z a s i l a n i a s y s tem u s p o łe c z n e g o . W to k u a n a l i z y s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j t r z e b a b ę d z ie zb ad ać w i e le z ja w is k z w ią z a n y c h z ro zw o jem m i a s t a (ro z w ó j c y w i l i z a c j i , w ypoczynku i r e k r e a c j i , ro z w ó j m o ty w a c ji i t d . ) , ch o ć w w ie lu wy p a d k a c h tr u d n o j e s t u s t a l i ć , co j e s t p rz y c z y n ą , a co sk u tk ie m . W ydaje s i ę , ż e p o z n a n ie mechanizmów fu n k c jo n o w a n ia s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j wymaga p r z e d e w sz y stk im : - z b a d a n i a , czym j e s t i n f r a s t r u k t u r a m ie js k a w k o n te k ś c ie d e m o g ra fic z n y m , g o sp o d a rc z y m i w p o j ę c i u o r g a n i z a t o r a s t r u k t u r y s y s te m u s p o łe c z n e g o ; - p r z e a n a l i z o w a n i a zm ian z a c h o d z ą c y c h w a g lo m e r a c ja c h m i e j s k i c h o ra z i c h wpływu n a s t r u k t u r y sy s te m u s p o łe c z n e g o i je g o o rg a n iz a c ję p r z e s tr z e n n ą ; - z id e n t y f i k o w a n i a i z b a d a n ia r e l a c j i s p o łe c z n y c h w ś r o d o w isk u m ie js k im ; - i d e n t y f i k a c j i i o k r e ś le n ia s p rz e c z n o ś c i i n a p ię ć w s p o łe c z n o śc i m ie js k ie j; - i d e n t y f i k a c j i i o k r e ś l e n i a t e n d e n c j i d e c y d u ją c y c h o e w o lu S j i s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j zarów no ja k o ś r o d o w is k a s p o łe c z n e g o , Jak i z p u n k tu w id z e n ia p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i t e j s p o łe c z n o ś c i o r a z sy stem u s p o łe c z n e g o . M ogłoby s i ę w ydaw ać, że o k r e ś l o n a te m a ty k a j e s t b a n a ln a , że 13 4 - j e s t g ru n to w n ie z b a d a n a i że i s t n i e j e b a rd z o b o g a t a l i t e r a t u r a p r z e d m io tu , W szystk o t o J e s t p ra w d ą , a l e gdy p r z y s t ę p u j e s i ę 'do a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j , o k a z u je s i ę , że d o s t ę p n a i n f o r m a c j a n i e u w z g lę d n ia j e j s p e c y f ic z n y c h p o t r z e b , w y n ik a ją c y c h p r z e d e w s z y s t kim z p o d e j ś c i a , j a k i e s t o s u j e m e to d a s c e n a r iu s z o w a . S tą d p o d an e s u g e s t i e badaw cze b ę d ą k o m p i la c j ą p o w s z e c h n ie d o tą d sto so w an y c h p o d e jś ć u w z g lę d n ia ją c y c h s p e c y f ik ę p rz e d m io to w e j a n a l i z y . K a le ż y p o d k r e ś l i ć , że z u w agi n a z n a c z n ą i n e r c j ę s t r u k t u r z u rb a n iz o w a n y c h a n a l i z a m u s i, p r z y n a j m n i e j w pew nych z a k r e s a c h , obejm ow ać d łu ż s z e o k r e s y n i ż s t a n o w ią c e b e z p o ś r e d n i ą p o d staw ę a n a liz y d ia g n o s ty c z n e j. a . M ia s ta R ozwój m i a s t w p r z e s z ł o ś c i j e s t is to t n y m e lem en tem p o z n a n ia sp o so b u z a c h o w a n ia s i ę s t r u k t u r z u rb a n iz o w a n y c h . Z b a d a n ie p r o c e su w z ro s tu l u d n o ś c i m i e j s k i e j i l i c z b y m i a s t , w ed łu g g ru p i c h w i e l k o ś c i i w d łu ż sz y m c z a s i e ( 5 0 - 7 0 l a t ) , p o z w o li n a s t w i e r d z e n ie : - "w zrostu l i c z b y l u d n o ś c i m i a s t , - o k reso w y ch w sk aźn ik ó w tem pa w z ro s tu l u d n o ś c i m i a s t , » ze l i c z b a l u d n o ś c i w n i e k t ó r y c h m i a s ta c h z m a la ła (d o ty c z y t o p r z e d e w sz y stk im m i a s t m ały ch - do 10 t y s . m ie sz k a ń c ó w , r z a d z i e j w ię k s z y c h ) , ■» j a k i e j w i e l k o ś c i m i a s t a w y k a z a ły n a jw ię k s z ą d ynam ikę r o z w ojow ą 0 A n a liz ę tę t r z e b a ro z w in ą ć d l a p o s z c z e g ó ln y c h g ru p m i a s t , z w r a c a ją c s z c z e g ó ln ą uwagę n a t e z n i c h , k tó r y c h z a c h o w a n ie s ię b y ło s z c z e g ó ln e a lb o s z c z e g ó l n a j e s t i c h . r o l a w s y s te m ie o s a d n i czym cz y s y s te m ie sp o łe c z n y m ja k o c a ł o ś c i ( m i a s t a o w y s o k ie j dy n am ice w z r o s t u , m i a s t a w r e g r e s i e , s t o l i c a , głów ne m i a s t a p r o w in c jo n a l n e i t d . ) . P odobną a n a l i z ę t r z e b a p r z e p r o w a d z ić w s t o s u n ku do p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w . Ważne j e s t t u o k r e ś l e n i e w s k a ź n i ków s t o p n i a u r b a n i z a c j i (G o ry ń s k i, 1 9 7 8 ) . P oznaw szy ro z w ó j m i a s t w p r z e s z ł o ś c i , n a le ż y p r z e a n a liz o w a ć b l i ż e j ic h s t a n a k t u a l n y - ś c i ś l e j , w o k r e s i e o b ję ty m a n a l i z ą d i a g n o s ty c z n ą - t a k w s to s u n k u do c a łe g o k r a j u , ja k i p o s z c z e g ó l n y c h re g io n ó w . I s t o t n e z n a c z e n ie ma t u d o k o n a n ie poró w n ań m ię d z y n a ro d o w y c h , u z u p e łn i o n e u k a z a n ie m w a ż n ie js z y c h p rz y c z y n w y k ry ty c h w ię k s z y c h i i s t o t n y c h z ró ż n ic o w a ń . - 135 - N astępnym e ta p e m b a d a n ia p o w in n a b y ć a n a l i z a p r z e s tr z e n n e g o r o z m ie s z c z e n ia m i a s t w k r a j u ja k o s i e c i w ęzłow ych e lem en tó w p o d sy s te m u o s a d n i c z e g o . I s t o t n e j e s t t u t a j o k r e ś l e n i e f u n k c j i po s z c z e g ó ln y c h m i a s t - c h o d z i o i c h f u n k c j e ja k o m i a s t , I c h r e f l e k s s j ą są r ó ż n e c z y n n ik i c h a r a k t e r y z u j ą c e m i a s t a . Wiadomo, że z a d o w a la ją c e z d e f i n io w a n ie f u n k c jo n a ln e g o aspek>* tu p o s z c z e g ó ln y c h m i a s t c i ą g l e je s z c z e n a p o ty k a n a t r u d n o ś c i . Na o g ó ł o g r a n i c z a s i ę do i d e n t y f i k a c j i k i l k u p o d staw o w y ch c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h - n p . lu d n o ś c i zawodowo c z y n n e j - s ta n o w ią c y c h n a s t ę p n i e p o d staw ę do p o ró w n y w an ia m i a s t i i c h k l a s y f i k a c j i . Za p o m in a s i ę p rz y ty m , że c e c h y t e n i e są n i e z a l e ż n e , a o k r e ś l e n i e i c h k o m b in a c ji a p r i o r i może p ro w a d z ić do b łę d n y c h w niosków . Na l e ż y w ięc p o s z u k iw a ć czy n n ik ó w n i e z a l e ż n y c h , lin io w y c h kom bina c j i w s z y s tk ic h c e c h u c h w y tn y c h , a n a s t ę p n i e s t a r a ć s i ę z i n t e r p re to w a ć t e c z y n n ik i i s z u k a ć o k r e ś lo n e g o p r o f i l u p o s z c z e g ó ln y c h m ia s t. P ierw szym ta k im c z y n n ik ie m j e s t " o g ó ln e z n a c z e n ie m i a s t a " ; j e s t on d o b rz e s k o re lo w a n y z l u d n o ś c i ą zawodowo c z y n n ą , l i c z b ą m ieszk ań có w i t d . — ju ż sam te n w s k a ź n ik w y k azu je z n a c z n e z r ó ż n i c o w a n ia p r z e s t r z e n n e . D rugim c z y n n ik ie m j e s t in te n s y w n o ś ć d z i a ł a l n o ś c i w m ie ś c ie powodowana p r z e z z ró ż n ic o w a n ą d z i a ł a l n o ś ć w s f e r z e p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j (b e z p rz e m y s łu w ydobyw czego) o ra ż a k ty w n o ść h an d lo w a lu b a d m i n i s t r a c y j n a , s ty m u lu ją c a s i l n y ro zw ó j s f e r y u s ł u g ; w s t o sun k u do ś r e d n i e j k r a j o w e j ( m i a s t ) s tw ie rd z im y d u ż e r ó ż n i c e p o z y tyw ne i n e g a ty w n e . T rz e c im c z y n n ik ie m te g o ty p u może b y ć c z y n n ik , k t ó r y F ra n c u z i o k r e ś l a j ą m ianem : " t u r y s t y c z n o - r e z y d e n c y j n y " ; m i a s t a w y ró ż n ia j ą c e s i ę ty m i ce c h a m i są je d n o c z e ś n ie a t r a k c y j n e ( h i s t o r y c z n i e , k r a jo b r a z o w o , k l i m a t y c z n i e i t p . ) . C z y n n ik t e n zw y k le " r o z m ie s z c z a " t e m i a s t a b a r d z o n ie r ó w n o m ie r n ie w p r z e s t r z e n i k r a j u . C z w a rty c z y n n ik b i e r z e pod uw agę p r z e c i w s ta w ie n i e o r i e n t a c j i m i a s t a n a d z i a ł a l n o ś ć p rz e m y sło w ą , p r z e j a w i a j ą c e j s i ę w wy p a c z e n iu s t r u k t u r y lu d n o ś c i zawodowo c z y n n e j - d z i a ł a l n o ś c i o p a r t e j n a o t o c z e n iu m i a s t a , z o r i e n to w a n e j n a u s ł u g i ; m ia s ta p rz e m y sło w e v e r s u s m i a s t a a d m i n is tr a c y jn o - u s łu g o w e - d y c h o to m ia t a u ja w n ia k o n c e n t r a c j ę p r z e s t r z e n n ą d z i a ł a l n o ś c i p rz e m y sło w e j w m ia s ta c h . 136 - P ią ty m c z y n n ik ie m może b y ć n p . p o ró w n a n ie o p a r t e n a w z r o ś c ie m i a s t (m ie rz o n e zm ianam i tem p a w z r o s t u ) . Podano t y l k o p r z y k ła d y c z y n n ik ó w , k t ó r e mogą b y ć p r z y d a tn e w p rz e d m io to w e j a n a l i z i e , p o z w a l a j ą c e j n a i d e n t y f i k a c j ę m i a s t o c h a r a k t e r z e " .s k ra jn y m " . G rupow anie m i a s t o p o d o b n y ch c e c h a c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p ro w a d z i do pew nego ty p u i c h k l a s y f i k a c j i t y p o l o g i c z n e j . Na p r z y k ł a d F r a n c u z i w y r ó ż n ia ją 13 t a k i c h g ru p ty p o l o g ic z n y c h (DATAR, 1 9 7 2 , s . 86 ) : - m i a s t a o z n a c z e n iu o g ó ln o k ra jo w y m (3 g r u p y ) , - m i a s t a o s p e c y f i c e a d m in is t r a c y jn o '- u s iu g o w e j (3 g r u p y ) , - m i a s t a ś r e d n i e (2 g r u p y ) , - m ia s ta - m ia s ta o s p e c y f ic e " tu r y s ty c z n o - r e z y d e n c y jn e j" o s p e c y f i c e p rz e m y s ło w e j (3 g r u p y ) . (2 g r u p y ) , K a r t o g r a f i c z n a a n a l i z a p r z e s t r z e n n e g o r o z m ie s z c z e n ia ty c h m i a s t p o z w a la n a o k r e ś l e n i e chaLrak t e r y s t y k i u r b a n i z a c y j n e j p o s z c z e g ó ln y c h o b s z a ró w k r a j u o r a z m i a s t w ęzłow ych d l a ty c h o b sz a ró w . P o z w a la ró w n ie ż n a o k r e ś l e n i e " s i a t e k " ( p r z e s t r z e n n y c h k o n c e n t r a c j i ) m ia s t k a ż d e g o ty p u , o k r e ś l a j ą c y c h ty p y u r b a n i z a c j i p o s z c z e g ó ln y c h o b sz a ró w , S i e w y s ta r c z y t o je d n a k do o k r e ś l e n i a p rz y c z y n - h i s to r y c z n e g o ty p u - p o w s ta n ia i ro z w o ju ty c h " s i a t e k " . Da to p o ró w n a n ie o b e c n e g o s ta n u s t r u k t u r z u rb a n iz o w a n y c h z pewnymi c h a r a k t e r y s t y c z n y m i cech am i p o s z c z e g ó ln y c h r e g io n ó w , a m ia n o w ic ie g r u p u j ą c r e g io n y w ed łu g i c h s t r u k t u r y p r o d u k c j i , n p . c z y s t e j , w p o d z i a l e n a 3 s e k t o r y ^ . O c z y w iś c ie , t r z e b a b y ć o stro ż n y m w wy c i ą g a n i u w niosków , w y n ik a ją c y z te g o u s t a w i e n i a o b r a z n i e s i e j e d nak w ie le i s t o t n y c h i n f o r m a c j i . I s to tn y m z a g a d n ie n ie m j e s t s t r u k t u r a m i a s t i te n d e n c je ją k s z t a ł t u j ą c e . W s p ó łc z e s n a p r z y ś p i e s z o n a e w o lu c ja p ro c e s ó w u p r z e m y s ło w ie n ia i u r b a n i z a c j i m i a ła z ró ż n ic o w a n y wpływ n a s t r u k t u r ę m i a s t . I s to tn y m i a s p e k ta m i ty c h zm ian s ą : a k t u a l n a s t r u k t u r a m i a s t a , r o l a m i a s t a w s to s u n k u do ś r o d o w is k a o r a z tem po je g o e k s p a n s j i . A sp e k ty t e tr u d n o j e s t b a d a ć w k o n t e k ś c i e r e g io n a ln y m , 37 I s e k t o r - r o l n i c t w o , l e ś n i c t w o t ry b o ło w s tw o , p rz e m y s ł w ydobyw czy; I I s e k t o r - p rz e m y s ł p r z e t w ó r c z y , b u d o w n ic tw o , e n e r g e t y k a ; I I I s e k t o r - r e s z t a ; w p rz e d m io to w e j a n a l i z i e ce lo w e j e s t p r z e n i e s i e n i e b u d o w n ic tw a do s e k t o r a I I I ja k o s ta n o w ią c e g o d z i a ł a l n o ś ć w tó rn ą w s to s u n k u do d z i a ł a l n o ś c i s e k t o r a I i p o z o s t a ły c h d z ia ła ln o ś c i s e k to ra I I . - 137 - tr u d n e s ą ró w n ie ż p o ró w n a n ia m ię d z y n a ro d o w e . Można p rz y p u s z c z a ć - a b a d a n ie pow inno t o w y k azać - ż e , o g ó l n i e b i o r ą c , te n d e n c je te są n a s tę p u ją c e : - f u n k c j o n a l n a s p e c j a l i z a c j a p r z e s t r z e n i w m i e ś c i e ^8 ( m ie s z k a n i e , p r ą c a , h a n d e l i t p » ) , p r z y je d n o c z e sn y m w y stęp o w an iu nowych f u n k c j i w ym agający ch w ł ą c z e n i a do m i a s t a now ych p r z e s t r z e n i , n p , d l a f u n k c j i w ypoczynku; - " p ę k a n ie * m i a s t o s i l n e j d y n am ice w z r o s t u : nowe d z i e l n i c e , l e p i e j l u b g o r z e j w y p o sażo n e n i ż s t a r e , a k o m o d u ją c e l i c z n ą l u d n o ś ć , m ało z w ią z a n ą d o tą d z danym m ia s te m , p r a c u j ą c ą c z ę s t o w in n y c h d z i e l n i c a c h p e r y f e r y j n y c h - z ja w is k u , tem u to w a rz y s z y c z ę s t o p r z e k r a c z a n i e p rz e s z k ó d ( r z e k i , s i l n e j r ó ż n i c y poziom ów , ma g i s t r a l k o le jo w y c h ) ; - " o d śro d k o w e " t e n d e n c j e m ie sz k a ń c ó w , p r e f e r u j ą c y c h m ie s z k a n i a n a p e r y f e r i a c h m i a s t , w s t r e f a c h w y p o czy n k u , u p o w s z e c h n ie n ie " d r u g i c h domów" ( p o ło ż o n y c h n i e r a z b l i s k o m i a s t a ) , d z ie ln ic o w e c e n t r a h an d lo w e ja k o p re f e ro w a n e w s to s u n k u do p o ło ż o n y c h w c e n t rum m i a s t a , k t ó r e są n i e p rz y s to s o w a n e do ru c h u sam ochodow ego; p o s t ę p u j ą c e z n a c z e n ie wpływu m i a s t a n a b e z p o ś r e d n ie je g o o to c z e n ie (ś ro d o w is k o ); - s e g r e g a c j a l u d n o ś c i - m i a s t a n a r ó ż n e w arstw y s p o łe c z n e wed ł u g m i e j s c a z a m ie s z k a n ia ; - w z r o s t ra c h u sam ochodow ego, spowodowany: a ) w zro stem s to p y p rz e ja z d ó w w f u n k c j i w z ro s tu s to p y m o to ry z a c ji^ , b ) n a s i l e n i e m o b c i ą ż e n i a t r a n s p o r t u p u b lic z n e g o (w s k a l i b e z w z g lę d n e j ) ; w y d aje s i ę , że z ja w is k o to j e s t w w iększym s t o p n iu spow odowane złym fu n k c jo n o w a n ie m t r a n s p o r t u p u b lic z n e g o n i ż w z ro s tem m o t o r y z a c j i ^ 0 , ‘ 38 T e n d e n c ja o s t a t n i o s i l n i e k ry ty k o w a n a , p r z e d e w sz y stk im z s o c j o lo g i c z n o - p s y c h o l o g ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia , a t a k ż e ja k o n ie u z a s a d n io n a p r z y w s p ó łc z e s n y c h m o ż liw o ś c ia c h t e c h n i c z n y c h o c h ro n y ś r o d o w is k a . ^ N p. gdy s t o p a m o t o r y z a c j i r o ś n i e 2 0 0 -3 0 0 $ w o k r e s i e rz ę d u 1 0 l a t , s t o p a p rz e ja z d ó w r o ś n i e 1 , 7 8 - 2 , 0 2 , co o z n a c z a w z r o s t l i c z by p r z e m ie s z c z e ń w s to s u n k u do s t a ł e j l i c z b y l u d n o ś c i r z ę d u 1 3 ,5 $ , t z n . ś r e d n i o 1 ,3 $ r o c z n i e 'w i e l k o ś ć p o ró w n y w aln a z p r z y r o s te m n a t u ra ln y m l u d n o ś c i . Z ja w is k o to z a c z y n a b y ć typow e w m i a s t a c h E uropy Z ach o d n i e j , z w y ją tk ie m m i a s t m a ją c y c h d o b rz e r o z w i n i ę t ą s i e ć i sp raw n ą k o l e j p o d z ie m n ą ( m e t r o ) . 138 c) - w z ro stem l i c z b y p r z e m ie s z c z e ń w y n ik a ją c y c h z r o z p r o s z e n i a i . p e r y f e r y j n o ś c i d z i e l n i c m ie s z k a n io w y c h . W każdym wypadku z ja w is k a t e w ią ż ą s i ę ze s t r a t a m i p r z e s t r z e n i , i znacznym i s t r a t a m i c z a s u m ie sz k ań c ó w . Pow yższe d o ty c z y s y t u a c j i “n o rm a ln y c h " , t z n . t a k i c h , w k t ó ry c h n i e ma b ila n s o w e g o d e f i c y t u m ie s z k a ń . S y t u a c j a k o m p lik u je s i ę b a rd z o p o w a ż n ie ta m , g d z ie t a k i d e f i c y t w y s tę p u je i g d z ie nowo z a k ła d a n e r o d z i n y o r a z p rz y b y w a ją c y do m i a s t i m ig r a n c i z n a j d u ją s i ę w s y t u a c j i p rzy m u so w ej p r z e z d łu ż s z y c z a s - ponad r o k ' l u b n aw et k i l k a l a t . Pom ijam y t u p ro b le m w y n ik a ją c y c h s t ą d n a p i ę ć i k o n f l i k t ó w s p o łe c z n y c h , k t ó r e mogą p r o w a d z ić do p o w ażn y ch i d łu g o tr w a ły c h k o n s e k w e n c ji, s p r z y j a j ą c ro z w o jo w i r ó ż n o r a k i c h objawów p a t o l o g i c z n y c h , tr u d n y c h do l e c z e n i a i d łu g o t r w a ły c h , w y n is z c z a ją c y c h m o ra le s p o ł e c z e ń s t w a . Pom ijam y ró w n ie ż pow ażne r e p e r k u s j e g o s p o d a r c z e - b r a k r ą k do p r a c y , n ie m o ż n o ść w y k o rzy s t a n i a z a in w e sto w a n y c h z d o l n o ś c i p ro d u k c y jn y c h , z a n ie d b a n ie n a praw i rem ontów m a ją tk u t r w a ł e g o , z w ła s z c z a s u b s t a n c j i m ie s z k a n io w e j, a s z e r z e j m i e j s k i e j . Z a g a d n ie n ia t e w ym agają o so b n e g o p rz e a n a liz o w a n ia . C hod zi t u t a k ż e o p ro b le m d o ja z d ó w do p r a c y , tz w . m i g r a c j i w a h a d ło w e j. K o n se k w e n c ją d e f i c y t u m ie sz k a n io w e g o j e s t m o b iln o ś ć l u d n o ś c i , p o l e g a j ą c a n a n ie p r z y s to s o w y w a n iu s i ę m i e j s c a z a m ie s z k a n i a do m i e js c a p r a c y , co z b ie g ie m c z a s u k o m p le tn ie d e z o r g a n i z u je p r z e s t r z e n n e r u c h y lu d n o ś c i w c ią g u d n i a , z m u s z a ją c Ją do p o k o n y w a n ia , n i e r a z w i e l o k r o t n i e , w i e l k i c h o d l e g ł o ś c i . D o ty czy t o zarów no ru ch ó w lu d n o ś c i n a t e r e n i e m i a s t a , j a k i m ięd zy m ia ste m a je g o o k o l i c ą . D la te g o w m i a s t a c h o d e f i c y c i e m ie sz k a ń z a g a d n i e n ie d o ja ż d ó w do p r a c y — zaró w n o w o b r ę b i e m i a s t a , ja k i o so b n o sp o z a m i a s t a - wymaga s z c z e g ó ło w e g o z b a d a n i a . O k r e ś l e n i a w ym agają t e ż t e n d e n c j e r e a l i z o w a n e j u r b a n i z a c j i , p la n o w a n ie ro z w o ju m i a s t . C h o d zi t u o t o , j a k i m odel j e s t p r e f e ro w a n y , g d z ie i d l a c z e g o , n p . c z y u r b a n i z a c j a s t r u k tu r o w a n a czy t e ż r o z p r o s z o n a ty p u a m e r y k a ń s k ie g o ; mogą t u ró w n ie ż w y stęp o w ać r ó ż n i c e s t r e f o w e w p o s z c z e g ó ln y c h m i a s t a c h . W iąże to s i ę ze sp o sobem ro z w ią z y w a n ia p ro b lem ó w r e h a b i l i t a c j i c e n tró w m i a s t , s t r u k tu ro w a n ie m z a g o s p o d a ro w a n ia o k o l i c m i a s t a i t p . T e n d e n c je t e w różnym s t o p n i u mogą z a l e ż e ć n p . od n a s t ę p u j ą c y c h c z y n n ik ó w : - p o s tę p u w u p rz e m y s ło w ie n iu b u d o w n ictw a} - r ó ż n i c y k o sz tó w z a g o s p o d a r o w a n ia k o le k ty w n e g o i i n d u s t r i a l nego; 139 - - s p e k u l a c j i te r e n a m i pod zabudow ę (w z a s a d z i e n i e d o ty c z y t o k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h - p r z y n a j m n i e j w o d n i e s i e n i u do z a b u dowy m i e j s k i e j ) ; - t r a d y c j i ż y c i a w m i a s t a c h , k t ó r a p r z y p i s u j e w ie le z a l e t s p o łe c z n y c h k o le k ty w n e j o r g a n i z a c j i ż y c i a ( d e s e g r e g a c j a k la s o w a i w arstw ow a, k o n t r o l a s p o ł e c z n a , i n t e g r a c j a k o le k ty w u , s o l i d a r n o ś ć k o l e k t y w n a . . , ) i z a k ła d a , ż e w yższe g ę s t o ś c i z a l u d n i e n i e p o m a g a ją o d tw a rz a ć pewne a s p e k ty ż y c i a w daw nych m i a s t a c h (o ż y w i e n i e , w ym iana) ja k o c z y n n ik i p r z e c i w d z i a ł a j ą c e objawom f r u s t r a c j i , uznaw ane z a typow e d l a n o w o c z e sn y c h m o n o fu n k c y jn y c b d z i e l n i c - s y p ia ln i; - a d a p t a c j i w y p o s a ż e n ia k o le k ty w n e g o do p o t r z e b d z i e l n i c g ę s t o z a lu d n io n y c h . P o niew aż p o p y t n a p r z e s t r z e ń w y k a z u je t e n d e n c j ę w zro sto w ą ( w y p o s a ż e n ia k o le k ty w n e , z i e l e ń , - d r o g i , p a r k i n g i , g a r a ż e i t p . ) , n ie ty lk o w s t r e f a c h p e ry f e ry jn y c h , a le i w c e n tr a c h m ia s t c o ra z c z ę ś c i e j s z u k a s i ę ro z w ią z a ń w u k ła d a c h w ie lo p o z io m o w y c h , k t ó r e c h a r a k t e r y z u j ą t a k i e c e c h y , ja k n p . : - u s z t y w n i e n ie k o m p lek só w , - s z t u c z n o ś ć k r a j o b r a z u - "o b ram o w an ie ż y c i a b e to n e m " , k t ó r e w y w o łu ją n eg aty w n y wpływ n a m ie sz k a ń c ó w , pow o d u jąc z i c h s t r o n y d o m ag an ie s i ę re k o m p e n s a ty . Osobnym z a g a d n ie n ie m są nowo p o w s ta j ą c e m i a s t a , budow ane p r z e w a ż n ie z powodu: k o n i e c z n o ś c i z a p e w n ie n ia m ie sz k a ń s i l e ro b o c z e j w r o z s ą d n e j o d l e g ł o ś c i od w i e l k i c h k o n c e n t r a c j i p rz e m y s ło w ych, k o n ie c z n o ś c i tw o r z e n i a nowych b ie g u n ó w w s t r e f a c h , g d z ie p r o c e s y u r b a n i z a c y j n e p r z e b i e g a j ą s z c z e g ó l n i e d y n a m ic z n ie . M i a s ta t e c h a r a k t e r y z u j e w ie le c e c h s z c z e g ó ln y c h , co w ynika p rz e d e w sz y stk im z i c h c z ą s tk o w e g o p r o f i l u d z i a ł a l n o ś c i w s t o s u n ku do m i a s t u k s z t a łt o w a n y c h h i s t o r y c z n i e o pełnym p r o f i l u fu n k c jo n a ln y m . N a le ż y ró w n ie ż z o r ie n to w a ć s i ę , j a k i e j e s t n p . ś r e d n i o r o c z n e z a p o tr z e b o w a n ie n a p r z e s t r z e ń ^ spowodowane e k s p a n s ją m i a s t . b . Zm iany w a g lo m e r a c ja c h m i e j s k i c h W sp ó łc z e sn e m i a s t a s t a j ą s i ę c o r a z m n ie j podobne do m i a s t s t a r y c h . Z m ie n iły s i ę i c h f u n k c j e i s t o s u n e k do ś r o d o w is k a , k t ó r e j e o t a c z a . D aw n iej m ia s to o d d z ia ły w a ło n a o t a c z a j ą c e je o b s z a r y w i e j s k i e , zajm ow ało w s to s u n k u do n i c h p o z y c ję c e n t r a l n ą } - 140 d z i ś e ta n o w i c e l , do k tó r e g o d ą ż y lu d n o ś ć z o b sz a ró w w i e j s k i c h . Pad p r e s j ą n a p ły w a ją c y c h mas l u d z k i c h m ia s to z m ie n ia s i ę g w ałto w n i e — n i e j e s t to ju ż p r o c e s e w o l u c j i . Mamy tu do c z y n i e n i a z i s t o t n ą s p r z e c z n o ś c i ą : t e n d e n c j ą do z a c h o w a n ia m i a s ta tr a d y c y j n e g o , u p o rz ą d k o w a n e g o , z jednym dom i n u jący m c e n tru m , s p r z e c z n ą z n a c is k ie m p o t r z e b b i e ż ą c y c h - b u d o w a n ia szy b k o i t a n i o , z g o d n ie z w y m a g a n ie m t r a n s p o r t u sam ocho dow ego, tw o rz ą c e p r z e s t r z e ń zabu d o w an ą o t a c z a j ą c ą n i e j a k o c e n t rum — s t r u k t u r y n ie p o d o b n e j do m i a s t p r z e s z ł o ś c i . W t e n sp o só b a g lo m e r a c j a m i e js k a s ta n o w i tk a n k ę r o z p r o s z o n ą o c h a r a k t e r y s t y c e z n a c z n i e r ó ż n i ą c e j s i ę od tr a d y c y jn e g o m i a s ta z lo k a liz o w a n e g o w o t o c z e n i u w ie js k im . T ak ą nową a g lo m e r a c ję c e c h u ją w i e l k i e z e s p o ły m i e j s k i e , je g o o k o l i c e z m i a s t a m i - s y p i a l n ia m i, z e s p o ła m i p rz em y sło w y m i, k t ó r e n i e d a j ą swym m ieszkańcom p o c z u c i a "o b ram o w an ia" i z a l e ż n o ś c i od d e te r m i n u ją c e g o w sz y stk o c e n tr u m . Z d r u g i e j s t r o n y a n i k o n c e n t r a c j a m ie s z k a n io w a , a n i o r g a n i z a c j a p r z e s t r z e n i , zgo d n e z p o tr z e b a m i m o t o r y z a c j i , a n i s t r u k t u r a s p o łe c z n a l u d n o ś c i w d z i e l n i c a c h n ied a w n o z u rb a n iz o w a n y c h n i e p o z w a la ją n a w i e j s k i s t y l ż y c i a , mimo m n o ż e n ia p r z e s t r z e n i z ie l o n y c h i o b e c n o ś c i im ig r a n tó w z o b sz a ró w w i e j s k i c h . W spół c z e ś n i e mamy do c z y n i e n i a z nową k o n c e p c j ą m i a s t a , m ie s z c z ą c e g o s i ę n i e r a z c z ę śc io w o w s t a r e j s t r u k t u r z e , a l e ż y ją c e g o i n a c z e j , m a ją c e g o in n e w ym ag an ia. P r z e z e w o lu c ję s t r u k t u r y m i e j s k i e j rozum iem y nowy sp o só b p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i m i a s t a ; e w o lu c ja o r g a n i z a c j i m i a s t a to zm iany sp o so b u r o z m ie s z c z e n ia je g o s t r u k t u r y — i t o n o w ej s t r u k t u r y , o w ie lu nowych e le m e n ta c h i s t a r y c h e le m e n ta c h w n ow ej p o s t a c i - w zględem m i e j s c a , c z a s u i f u n k c j i . O r g a n iz a c j a t a d o ty c z y now ego p r z e s t r z e n n e g o r o z m ie s z c z e n ia g o s p o d a r s tw domowych i i n s t y t u c j i , n a p o z io m ie z a m i e s z k a n ia budynków m ie s z k a ln y c h o ra z gmachów i pomników b ę d ą c y c h z e w n ę tr z n ą o to c z k ą i n s t y t u c j i . Z t e j o r g a n i z a c j i w y n ik a b a r d z i e j l u b m n ie j w id o c z n e z r ó ż n ic o w a n ie j e d n o s t e k s k ł a d a ją c y c h s i ę n a m ia s to c z y a g lo m e r a c j ę . T r e ś ć ty c h j e d n o s t e k i i c h o r g a n i z a c j a z m ie n ia s i ę z a l e ż n i e od ty p u s p o ł e c z n o ś c i w d a n e j e p o c e . W t e n w ła ś n ie sp o s ó b h i s t o r y c y i d e n t y f i k u j ą ró ż n e s t r u k t u r y m i a s t w ła ś c iw e s p o łe c z e ń s tw o m te o k r a ty c z n y m , zm i lita r y z o w a n y m , p o lity c z n y m czy h andlow ym . T aką p r z e s z ł o ś ć w idać w w ie lu s t a r s z y c h m i a s t a c h . S z c z e g ó ln e s ą s t r u k t u r y m i e j s k i e pow s t a ł e w XIX i n a p o c z ą tk u XX w ., b ę d ą c e o d p o w ie d z ią n a p o tr z e b y - 141 - d y n am iczn eg o ro z w o ju p rz e m y s łu w o k r e s i e s k r a j n e j p r o l e t a r y z a c j i m as p r a c u j ą c y c h , w czesn eg o ro z w o ju k a p i t a l i z m u - t e s t r u k t u r y m i e j s k i e c h a r a k t e r y z u j e w ie le s p e c y f ic z n y c h pro b lem ó w i g łę b o k i n ie d o r o z w ó j i n f r a s t r u k t u r y . Wiek XX p r z y n i ó s ł d a l s z ą d y n a m ic z n ą t r a n s f o r m a c j ę s t r u k t u r m i e j s k i c h i i c h o r g a n i z a c j i , z w ią z a n ą z p o tr z e b a m i n o w o cz e sn ej f a z y ro z w o ju u p r z e m y s ło w ie n ia o r a z " e k s p o l o z j i " s e k t o r a I I I u słu g o w e g o . I c h o ć p rz y c z y n y s ą r ó ż n e , to s k u t k i mogą b y ć p o d o b n e . R zecz j a s n a , p r o c e s y t e m a ją in n y p r z e b i e g w k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h , a in n y w s o c j a l i s t y c z n y c h . Na p r z y k ł a d w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h n a o g ó ł n i e o b s e r w u je s i ę ty p o w y ch d l a k a p i t a l i s t y c z n y c h s t r u k t u r m i e j s k i c h z ja w is k s e g r e g a c j i s p o ł e c z n e j , n i e m ów iąc ju ż o ty p o w e j d l a sto su n k ó w a m e ry k a ń s k ic h s e g r e g a c j i ra so w e j . K o n c e n tr a c j a d z i a ł a l n o ś c i u s łu g o w e j - i c h z a g ę s z c z e n i e Zawsze s t a n o w i ło r a c j ę b y t u m i a s t . T r a d y c y j n ie u s ł u g i k o n c e n tr o w ały s i ę w c e n tru m m i a s t a . W z ro st g o s p o d a r c z y , ro z w ó j s ł u ż b a d m i n i s t r a c y j n y c h , k t ó r y to w a rz y s z y ( a lb o j e p o p r z e d z a ) , z n a c z n y w z r o s t l i c z b y lu d n o ś c i spowodowany i m i g r a c j ą l u d n o ś c i w i e j s k i e j s ty m u lu ją ro z w ó j u s ł u g w s z y s t k ic h ty p ó w . W t e n sp o só b o s i ą g a s i ę n a s y c e n i e c e n tru m d z i a ł a l n o ś c i ą u s łu g o w ą . Z ja w isk o to j e s t c z ę s t o wzmożone sp o łeczn y m z a p o trz e b o w a n ie m n a w y p o sa ż e n ie u słu g o w e d z i e l n i c u p o ś le d z o n y c h . P ro w a d z i to do p o w s ta w a n ia now ych - d r u g o rz ę d n y c h - c e n tró w w m i e ś c i e . Z d r u g i e j s t r o n y w s p ó łc z e s n y h a n d e l p o t r z e b u j e w i e l k i c h p r z e s t r z e n i n a sw o je z ab u d o w a n ia i. p a r k i n g i , c z ę s t o g r u p u je w okół s i e b i e in n e ty p y u s ł u g kom plem en t a r n y c h ; s z u k a i c h p o z a ju ż i s t n i e j ą c ą s t r u k t u r ą m i e js k ą , g d z ie - zw ykle - n i e p rz e w id z ia n o p o tr z e b n y c h r e z e r w p r z e s t r z e n i . W t e n sp o só b p o w s ta ją o d o s o b n io n e c e n t r a h a n d lo w e , p o z a zabudow ą m i e j s k ą , a l e d o s k o n a le p o ło ż o n e z p u n k tu w id z e n ia d o s t ę p n o ś c i d l a k l i e n t e l i z m o to ry z o w a n e j. S ta w ia to p r z e d m ia stem p ro b le m z a c h o w a n ia j e d n o ś c i , je g o i n t e g r a c j i , d a w n ie j z a p e w n ia n e j p r z e z s i l n e , d o m in u ją c e c e n tru m m i a s t a . c . E w o lu c ja r e l a c j i s p o łe c z n y c h w ś r o d o w is k u zu rb an izo w any m ś r o d o w is k o z u rb a n iz o w a n e s p r z y j a h o m o g e n iz a c ji n ie m n ie j pewne z r ó ż n ic o w a n ia s ą n a d e r t r w a ł e . W iążą j e d n e j s t r o n y ze s p e c y f i k ą p o ł o ż e n i a g e o g r a f ic z n e g o s t a , je g o w i e l k o ś c i ą i p o w ie r z c h n ią o r a z , z d r u g i e j zach o w ań , s ię one z k a ż d e g o m ia s t r o n y , wy 142 n i k a j ą ze s p e c y f i k i g ru p s p o łe c z n y c h z a m ie s z k a ły c h w m i e ś c i e . M ia s to zaw sze c h a r a k te r y z o w a ło s i ę k o n c e n t r a c j ą l u d z i i maja t k u tr w a ł e g o n a o g r a n i c z o n e j p r z e s t r z e n i . R óżne p u n k ty t e j p r z e s t r z e n i z n a j d u j ą s ię w ró żn y m o d d a le n iu od s i e b i e , je d n a k n ie w s e n s ie .o d le g ło ś c i, a le w s e n s ie ic h d o s tę p n o ś c i i lic z b y i ^ d z i , k t ó r z y z ró ż n y c h powodów c h c ą p u n k ty t e o s i ą g n ą ć . V t e j p r z e s tr z e n i s p o łe c z n e j, k tó r a n ie j e s t id e n ty c z n a z p r z e s tr z e n ią g e o g r a f ic z n ą m i a s t a , 70% m ie sz k a ń c ó w s p ę d z a c z ę ś ć a lb o c a ł e ż y c ie . N a le ż y w y ró ż n ić t r z y ty p y r e l a c j i m i ę d z y lu d z k ic h i s t o t n i e w ażnych d l a s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j : r e l a c j e p ie r w o t n e , r e l a c j e f u n k c jo n a ln e i r e l a c j e i n s t y t u c j o n a l n e . R e l a c j e p i e r w o t n e . M ia s to s tw a r z a w a ru n k i do pew nej a n o n im o w o ś c i, k t ó r ą c z ę s t o p o c h o p n ie u to ż s a m ia s i ę z w o ln o ś c ią o s o b i s t ą . N ie f o r m a ln a k o n t r o l a s p o ł e c z n a j e s t w i s t o t ny sp o só b o s ł a b i o n a , a w każdym r a z i e ła tw o j e s t j e j u n ik n ą ć . M ieszk ań cy m i a s t p r z e j a w i a j ą t e n d e n c j ę do r o z l u ź n i e n i a więzów s ą s i e d z k i c h , a n a w e t u n i k a j ą i c h z a w ią z y w a n ia , w c e lu u n i k n i ę c i a n ie d o g o d n o ś c i z w ią z a n y c h z k o n t r o l ą s p o łe c z n ą ( t z w . z n i e c z u l i c a ) . N a to m ia s t s t o s u n k i r o d z i n n e n i e t r a c ą n ą s w o je j w a ż n o ś c i, n aw et mimo r o z p r o s z e n i a p r z e s t r z e n n e g o c z ło n k ó w r o d z i n y . C z ę s to w ybór l o k a l i z a c j i m ie s z k a n ia dokonyw any j e s t p rz y o r a n i u pod uwagę b l i s k o ś c i m i e j s c a z a m i e s z k a n ia czło n k ó w r o d z i n y . D o ty c zy t o w s z c z e g ó l n o ś c i r o d z i n r o b o t n i c z y c h , w k tó r y c h w zajem ne p o c z u c ie w ię z i odgryw a i s t o t n ą r o l ę , n p . p r z y n i e d o s t a t k u i n f r a s t r u k t u r y z a p e w n ia j ą c e j o p ie k ę nad d z i e ć m i . I n t e r e s u j ą c y m z ja w is k ie m j e s t t e ż t e n d e n c j a do p r z e s t r z e n n e g o g ru p o w a n ia s i ę n a t e t e n i e m i a s t a im ig ra n tó w z p o s z c z e g ó ln y c h o k o l i c (w Nowym J o r k u g r u p u ją s i ę w t e n spo só b r ó ż n e n a r o d o w o ś c i, c z ło n k o w ie s e k t r e l i g i j n y c h - n i e z a l e ż n i e od w y n ik a ją c e j z in n y c h p r z e s ł a n e k - d y s k r y m in a c j i s e g r e g a c j i r a s o w e j ) . Tam g d z ie t a k i e g ru p o w a n ia są n ie m o ż liw e a lb o u t r u d n i o n e , r o d z ą s i ę z ja w is k a p a t o l o g i c z n e w y n ik a ją c e z s a m o tn o ś c i, i z o l a c j i , w ś ro d o w is k u m ie js k im . R e l a c j e f u n k c j o n a l n e r o z w ija ją się i d e p e r s o n a l i z u j ą . D o b reg o k u p c a z a s t ę p u j e w i e l k i w ie lo b ra n ż o w y s k l e p , l e k a r z a domowego - p r z y c h o d n ia i t d . W z a k r e s i e sto su n k ó w o s o b i s t y c h , p ry w a tn y c h m ia s to s p r z y j a s iln e m u r o z w i j a n i u r e l a c j i f u n k c j o n a ln y c h , p r z e d e w sz y stk im o c h a r a k t e r z e p ro m o cy jn y m . N ie r o b i s i ę k a r i e r y b e z r o z g a ł ę z io n e g o sy ste m u sto su n k ó w — r e l a c j i , - 143 z a p e w n ia ją c y c h m o ż liw ie d o s k o n a ły d o p ły w i n f o r m a c j i i s t o t n y c h d l a z a in t e r e s o w a n e g o . P o w y żej pew nego p o zio m a w ś r o d o w is k u k a d ry k i e r o w n ic z e j r e l a c j e f u n k c j o n a ln e p r z e k r a c z a j ą g r a n i c e d a n eg o m i a s t a - s t a j ą s i ę m ię d z y m ia sto w e , co w ią ż e s i ę z p o d ró ż a m i. R e la c je f u n k c j o n a ln e m a ją te n d e n c ję do g e n e ro w a n ia s p r z e c z n o ś c i w ś r o d o w isk u ro d z in n y m , m ogących p ro w a d z ić do k o n f l ik t ó w w s f e r z e r e l a c j i p ie r w o tn y c h . R e la c j e f u n k c j o n a ln e k a d r , z w ła s z c z a w y ż sz y c h , są i s t o t n ą p rz y c z y n ą i c h c i ą ż e n i a do ż y c ia w w ię k s z y c h m i a s t a c h , k t ó r e d a ją im w ię c e j m o ż liw o ś c i n a w ią z y w a n ia , r o z w i j a n i a i m n o ż e n ia ty c h r e l a c j i , m .i n . d z i ę k i i s t n i e n i u n a t e r e n i e m i a s t r ó ż n y c h o r g a n i z a c j i , u ł a t w i a j ą c y c h t e k o n t a k t y . T e n d e n c je t e mogą s p r z y ja ć s e g r e g a c j i p r z e s t r z e n n e j w arstw s p o ł e c z n y c h , p o d o b n ie ja k wspom n i a n e ju ż w y żej r e l a c j e p ie r w o tn e w pew nych w a rstw a c h s p o łe c z nych. R e l a c j e i n s t y t u c j o n a l n e mnożą s ię i r o z w i j a j ą . P rz y c z y n ą j e s t m n o ż e n ie s i ę i n s t y t u c j i , z k tó ry m i m ie sz k a ń c y m ia s t m uszą s i ę k o n ta k to w a ć . R o sn ą ca kom pleksow ość s t r u k t u r y i n s t y t u c j o n a l n e j p o w o d u je , ż e r e a l i z a c j a ty c h r e l a c j i z a b i e r a m ieszkańco m m i a s t c o r a z w ię c e j c z a 3 u . Te w ła ś n ie r e l a c j e i n s t y t u c j o n a l n e s ą p ła s z c z y z n ą s i ln y c h n a p i ę ć w śro d o w is k u z u rb an izo w a n y m . I n s t y t u c j e są w id z ia l n ą f a s a d ą w ła d z y p a ń s tw o w e j. W rogość w s to s u n k u do o g r a n i c z e ń , k tó r e i n s t y t u c j e t e n a r z u c a j ą , k r y j e c z ę s t o w ro g i, s to s u n e k s p o łe c z n o ś c i do s t e d e n a r a s t a j ą c e g o in te r w e n c jo n iz m u p ań stw o w eg o , p e n e t r u j ą c e go c o r a z now sze s f e r y ż y c i a s p o łe c z e ń s tw a . N ie d o ty c z y t o w s z y s tk ic h g ru p sp o łe c z n o -z a w o d o w y c h w równym s t o p n i u . J e d n o s tk a o w y s o k ie j r a n d z e s p o łe c z n e j j e s t b a r d z ie j o d p o rn a n a o g r a n i c z e n i a w y n ik a ją c e z r e l a c j i i n s t y t u c j o n a l n y c h ; w ią ż e s i ę t o c z ę s t o a lb o pokryw a z j e j r e l a c j a m i p ie r w o tn y m i. Pewne r e l a c j e i n s t y t u c j o n a l n e ( p r z y n a le ż n o ś ć do o r g a n i z a c j i ) są w y k o rzy sty w an e ja k o p o p a r c i e p ro m o c y jn e ; d o ty c z y t o w s z c z e g ó ln o ś c i p r z y n a l e ż n o ś c i do p a r t i i p o l i t y c z n y c h . S p r z y j a t o s e g r e g a c j i w ram ach s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j i o c z y w iś c ie j e s t ważnym źró d łe m n a p i ę ć , a n aw et k o n f l i k t ó w , n i e r a z o sz e ro k im z a s i ę g u t a k sp o łe c z n y m , ja k i p r z e s tr z e n n y m , w y k ra c z a ją c y m p o z a o b s z a r m i a s t a . - 144 d . N a p ię c i a v s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j Pow yższa a n a l i z a p ro w a d z i do i d e n t y f i k a c j i s p r z e c z n o ś c i w s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j , w y n ik a ją c y c h s t ą d n a p ię ć i e w e n tu a ln ie k o n f l i k t ó w . R zecz j a s n a , , n i e w s z y s t k ie w yżej w spom niane z ja w is k a m uszą w y s tę p ^ - a ć w każdym m i e ś c i e , a n a w e t w s p o ł e c z n o ś c i a c h m i e j s k i c h k ażd e g o k r a j u . I s t o t n e r ó ż n i c e i s t n i e j ą m ię d z y m i a s t a mi i s p o ł e c z n o ś c ia m i m ie js k im i w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h i k a p i t a l i s t y c z n y c h , W a n a l i z i e n a le ż y b a c z n ą uwagę z w r ó c ić n a k o n se k w e n c ję tz w . o p ó ź n io n e j u r b a n i z a c j i , p r z e r a d z a j ą c e j s i ę w " u r b a n i z a c j ę ułom n ą" o r a z tz w , k r y z y s m ały ch m i a s t , s ą one b o wiem p rz y c z y n a m i m n o ż e n ia s i ę s p r z e c z n o ś c i , n a p ię ć i k o n f l ik t ó w , a n a w e t p a t o l o g ic z n y c h t e n d e n c j i w z ac h o w a n iu s i ę s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j ( " B i u le t y n KPZK PAN" 1983 z . 1 2 3 ) . J a k i e n a p i ę c i a o ogólnym c h a r a k t e r z e mogą w y s tą p ić w sp o łe c z n o ś c i m i e j s k i e j ? Można za p ro p o n o w a ć n a s t ę p u j ą c ą i c h l i s t ę : - n a p i ę c i a spowodowane n ie d o in w e s to w a n ie m m i a s t a ta k w z a k r e s i e m ie s z k a ln ic tw a ., ja k i i n f r a s t r u k t u r y m i e j s k i e j o r a z d e g r a d a c j ą m a ją tk u tr w a łe g o m i a s t a ; - n a p i ę c i a spowodowane n ie w y d o ln o ś c ią o r g a n i z a c y j n ą m i a s t a , b ra k ie m z d o l n o ś c i d o . i n t e g r o w a n i a problem ów i kom pleksow ego i c h ro z w ią z y w a n ia ; - n a p i ę c i a spowodowane b łę d n y m i ro z w ią z a n ia m i u r b a n i s t y c z nym i, g e n e r u j ą c e f r u s t r a c j ę i z ja w is k a p a t o l o g i i s p o ł e c z n e j ; - n a p i ę c i a m ięd zy w ład zam i m ie js k im i o r a z sam orządem m i e j skim ą w yższym i s z c z e b la m i a d m i n i s t r a c j i p a ń s tw o w e j, spowodowane p rz e d e w sz y stk im n i e d o s t a t k i e m śro d k ó w , ja k im i d y s p o n u je m i a s t o , o ra z n a p i ę c i a m ię d z y l o k a l n ą ( m i e j s k ą ) g ru p ą n a c is k u a w ład zam i państw ow ym i w y ższeg o s z c z e b l a ; - n a p i ę c i a m ięd zy c e n tru m m i a s t a a je g o p e r y f e r i a m i i o k o l i c ą , w y n ik a ją c e g łó w n ie z w y p o s a ż e n ia k o le k ty w n e g o , l o k a l i z a c j i i ro z w o ju c e n tr ó w d z ie ln ic o w y c h i t p . - n a p i ę c i a t e p o w s ta ją g łó w n i e w p ł a s z c z y ź n i e " l o k a l n e g ru p y n a c is k u - w ła d z e m i e j s k i e " ; - n a p i ę c i a m ięd zy w ładzam i m ie js k im i a o r g a n i z a c ja m i i i n s t y t u c j a m i d z i a ł a j ą c y m i n a t e r e n i e m i a s t a , r e p r e z e n t u j ą c y m i żarów * n o i n t e r e s y o g ó ln o m ie j s k i e , ja k i p a r t y k u l a r n e a lb o s u b ie k ty w n e ; - n a p i ę c i a p o m ięd zy o r g a n i z a c j a m i , i n s t y t u c j a m i i gru p am i k o n k u ru ją c y m i o p r z e s t r z e ń w m i e ś c i e ; - n a p i ę c i a m ięd zy s i ł a m i fa w o ry z u ją c y m i u r b a n i z a c j ę s p o n t a - ■■ 145 n i c z n ą a ty m i, k t ó r e d ą ż ą do ś c i s ł e j k o n t r o l i p ro ce só w u r b a n i z a c y jn y c h ; - n a p i ę c i a po m ięd zy g ru p a m i/w a rstw a m i s p o łe c z n y m i w m i e ś c i e . L i s t ę t ę można je s z c z e u z u p e łn i ć n a p ię c ia m i s p e c y fic z n y m i d l a pew nych typów m i a s t a , n p , t a k i c h , k t ó r e z n a jd u j ą s i ę w p r o c e s i e b a r d z o s z y b k i e j u r b a n i z a c j i i s i l n e g o ro z w o ju p r z e m y s łu , g d z ie mogą w y s tą p ić : - n a p i ę c i a m ięd zy ty® m iastem a in n y m i m ia sta m i ( c z ę s t o m n ie j u p r z y w ile jo w a n y m i) , w y n ik a ją c e g łó w n ie n a t l e w a lk i o ś r o d k i p o t r z e b n e n a ro z w ó j m i a s t a ; - n a p i ę c i a w y n ik a ją c e z napły w u d u ż e j l i c z b y nowych m ie s z kańców ze s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j n i e p rz y s to s o w a n y c h j e s z c z e do ż y c ia w m i e ś c i e ; - n a p i ę c i a w y n ik a ją c e z w a lk i m i a s t a o pry m at w r e g i o n i e a lb o o je g o p o t w i e r d z e n i e . N a to m ia s t w m i a s t a c h szy b k o s i ę r o z w i j a j ą c y c h , a l e b e z j e d n o c z e s n e g o i c h u p r z e m y s ło w ie n ia , można n p . zaobserw ow ać n a p i ę c i a w y n ik a ją c e z b ra k u m i e j s c p r a c y o d p o w ia d a ją c y c h k w a lif ik a c j o m l u d n o ś c i n a p ły w o w e j, sp o tęg o w an e o p o z y c ją i n s t y t u c j o n a l n y c h g ru p s p o ł e c z n y c h , p rz e c iw n y c h u p rz e m y s ło w ie n iu m i a s t a ze w zględów p o z a e k o n o m ic z n y c h , z w y k le e k o lo g ic z n y c h . Są to n a p i ę c i a spowodowa ne s p r z e c z n o ś c ia m i co do f u n k c j i m i a s t a , a w zw iązk u z tym d o ty c z ą c e je g o s t r u k t u r y i j e j o r g a n i z a c j i . e . T e n d e n c je e w o lu c ji s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j G łów ną t e n d e n c j ą s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j j e s t c i ą g ł o ś ć p r o c e sów u r b a n i z a c y j n y c h . P ro c e s u tz w . k o n t r u r b a n i z a c j i n i e można uwa ż ać z a p rz e c iw s ta w n y u r b a n i z a c j i , l e c z r a c z e j t r z e b a w nim w i d z i e ć d ą ż e n i e do l i k w i d a c j i p r z e r o s tó w u r b a n i z a c y jn y c h o r a z / a l b o r e a k c j ę n a p r z e s t a r z a ł o ś ć n i e z m o d ern izo w an y ch s t r u k t u r u r b a n i s ty c z n y c h . W m i a s ta c h r y s u j ą s i ę m .in . n a s t ę p u j ą c e te n d e n c je ( w y n ik a ją ce z o b s e r w a c j i w r ó ż n y c h k r a j a c h e u r o p e j s k i c h ) : - s z y b k i w z r o s t m i a s t o l u d n o ś c i p o w y żej 100 t y s , m ie sz k a ń ców o r a z p o ja w ie n ie s i ę z ja w is k a u r b a n i z a c j i r o z p r o s z o n e j ic h o k o lic ; - r e g r e s w ie lu m n ie js z y c h m i a s t i m ia s t e c z e k , k t ó r e u t r a c i ł y swą r a c j ę b y tu ( f u n k c ję c e l u ) ; - s e le k ty w n y ro z w ó j m n ie js z y c h m i a s t i m ia s t e c z e k , do k t ó 146 r y c h p rz e p ro w a d z a s i ę lu d n o ś ć o k o lic z n y c h w si b e z zm ian y c h a ra k te r u swego z a t r u d n i e n i a ; - b r a k napływ u lu d n o ś c i w i e j s k i e j , z m i e n i a j ą c e j zawód ( ź r ó d ł o .'u tr z y m a n i a ) , do m i a s t o l i c z b i e m ie sz k a ń có w p o n i ż e j 20 t y s . ; - k o n c e n t r a c j a p ro c e só w s z y b k i e j u r b a n i z a c j i w r e g i o n a c h d y n a m ic z n ie r o z w i j a j ą c y c h s i ę g o s p o d a r c z o ( d z i a ł a l n o ś ć p o z a r o l n ic z a ) . T e n d e n c je t e są w pewnym s t o p n i u o d z w ie r c ie d le n ie m zm ian zachodzących w sp o łe c z n o ś c i m ie js k ie j. K la s a r o b o t n i c z a b y ł a i p o z o s t a j e n a j a k t y w n i e j s z ą k l a s ą w s p o ł e c z e ń s t w i e , W j e j z a c h o w an iu r y s u j ą s i ę pewne nowe te n d e n c j e . Są t o : M o b i l n o ś ć - w tym z a k r e s i e r o z w i j a j ą s i ę d w ie t e n d e n c je , w pewnym s e n s i e w za jem n ie s p r z e c z n e : - s i l n y w z ro s t m o b iln o ś c i mas p r a c u j ą c y c h - i n t e r p r o f e s j o n a l n e j i g e o g r a f i c z n e j , o r a z r ó w n o le g le . - z ja w is k o spowodowane p o stę p em te c h n ic z n y m , w z ro ste m p o z io mu k w a l i f i k a c j i zaw odow ych, k tó r y c h k o n s e k w e n c ją j e s t w ą sk a s p e c j a l i z a c j a , p o w o d u jące z a c i e ś n i a n i e w ięzów m ięd zy p ra c o w n ik ie m a p r z e d s ię b io r s tw e m ( s i l n i e o g r a n i c z a j ą c y c h p ły n n o ś ć k w a lif ik o w a n e j k a d ry r o b o t n i c z e j w ie lu s p e c j a l n o ś c i ) ; w ię z y t e w zm acnia p o l i t y k a m ie sz k a n io w a p r z e d s i ę b i o r s t w . S t r a t y f i k a c j e s p o ł e c z n e . JC lasa r o b o t n i c z a p r z e j a w i a te n d e n c ję do r o z w a r s t w i a n i a , p rz y j e d n o c z e s n e j t e n d e n c j i do z a n i k a n i a p o d z ia łó w k l a s o w y c h ^ , p rz e d e w sz y stk im w f u n k c j i r o d z a j u w ykonyw anej p r a c y , p r z y czym t a k i e c z y n n i k i , ja k zawód cz y b r a n ż a , n ie m a lż e u t r a c i ł y sw o je dawne z n a c z e n i e . R o d z a j p r a c y (w ykonaw cza, o r g a n i z a c y j n a , . in n o w a c y jn a ) ma c o r a z w ię k sz y wpływ n a z a c h o w a n ie s i ę g ru p sp o łe c z n o -z a w o d o w y c h ( s t y l ż y c i a , s t r u k t u r a s p o ż y c i a , w y k o r z y s ta n ie c z a s u w o ln e g o ). W iąże s ię t o z p o s tę p u ją c y m z a c i e r a n ie m s i ę g r a n i c y m ięd zy dawnym tz w . p ra c o w n ik ie m fiz y c z n y m a p ra c o w n ik ie m umysłowym, p r z y czym te n 41 W k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h u tr z y m u je s i ę św iadom ość i s t n i e n i a d o m in u ją c e j k l a s y p o s i a d a ją c e j " , w ł a d a j ą c e j k a p it a łe m . N ie m n ie j w s e n s i e p ra k ty c z n y m j e s t o n a ja k b y , n ie w id o c z n a , s p o ł e c z e ń stw o n i e ma z t ą k l a s ą ż a d n e g o k o n t a k t u . I ch o ć i n t e r e s y t e j k l a s y r e p r e z e n t u j e zawodowy m e n e d ż e r, to r o b o t n i k , ta k ja k k a ż d y p r z e c i ę t n y c z ło n e k s p o łe c z e ń s tw a , z a e k s p o n e n ta in t e r e s ó w k l a s y k a p i t a l i s t ó w uw aża b i u r o k r a c j ę — a d m i n i s t r a c j ę p ań stw o w ą ja k o w id z ia ln e g o p r z e d s t a w i c i e l a a p a r a t u u c i s k u . 147 o s t a t n i w ła ś c iw ie u t r a c i ł j u z w s z y s tk ie p r z y w i l e j e r ó ż n i ą c e go od p o p r z e d n ie g o (p o z io m p ł a c y , -u rlopy, o k r e s y w ym ów ienia i t p . ) , W arstw a ś r e d n i a s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j — o k r e ś l e n i e j e j m ia nem k l a s y b y ło b y poważnym te lig e n c ja p ra c u ją c a , a le s z a k a d r a zaw odow a, s t a l e ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j , mimo b łę d e m - to w s z e r o k im s e n s i e tz w , i n to n t e j w a rs tw ie n a d a j e ś r e d n i a i wyż l i c z e b n i e r o s n ą c a , s ta n o w ią c a t r z o n Spo że n i e j e s t g r u p ą n a j l i c z n i e j s z ą i -J e st to g r u p a , k t ó r a p o c ią g a z a so b ą i s t o t n ą c z ę ś ć s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j , u s t a n a w i a j ą c w zo ry z a c h o w a n ia s i ę , p rz e d e w sz y stk im w z a k r e s i e s t y l u ż y c ia : m i e s z k a n i a , s p o ż y c i a , w y k o r z y s t a n i a c z a s u w o ln e g o , k u l t u r y , r e k r e a c j i , w a k a c ji , t r a n s p o r t u i t d . G ru p a t a , a k c e p t u j ą c b e z z a s t r z e ż e ń " c y w i l i z a c j ę c z a s u w ol n e g o " , g e n e r u j e ogrom ne z a p o tr z e b o w a n ie n a p r z e s t r z e ń - w m ie ś c ie i p o z a m ia ste m — i n a j e j o d p o w ie d n ie z a g o s p o d a r o w a n ie . G e n e ru je to t e n d e n c j ę do in d y w id u a ln e j a u to n o m ii i p ry w a ty z a c ji_ ż y c i a we w s z y s tk ic h je g o p r z e ja w a c h , d e z i n t e g r u j ą c ą n i e t y l k o s p o ł e c z e ń stw o ja k o c a ł o ś ć , a l e n a w e t m ałe l o k a l n e g ru p y s p o ł e c z n e , k t ó r e d a w n ie j o d g ry w a ły i s t o t n ą r o l ę w ż y c iu co d zie n n y m . X X X Tak ja k i w p o p r z e d n ic h r o z d z i a ł a c h , d o ty c z ą c y c h s p o łe c z n o ś c i r o l n i c z e j i w i e j s k i e j , w yżej p o d an e uw agi i o b s e r w a c je m ają s ł u ż y ć je d y n i e ja k o s u g e s t i e d l a w ła śc iw e g o z o r i e n to w a n ia a n a l i zy - j e j k ie r u n k u i z a k r e s u - ab y w j e j w yniku z o s t a ł y z e b ra n e d a n e i in f o r m a c je n ie z b ę d n e d l a a n a l i z y d ia g n o s t y c z n e j i , i m p l i c i t e , p ro g n o s ty c z n e j. D. S p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a N ie w ą tp liw ie n a j t r u d n i e j s z y m zad an iem j e s t z e b r a n i e i o p r a cow an ie d a n y c h i i n f o r m a c j i d o ty c z ą c y c h s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , n ie p o m ie r n ie b a r d z i e j z ło ż o n e j od p o p r z e d n io o m aw ianych. Jednym z p o w a ż n ie js z y c h u t r u d n i e ń j e s t t u b r a k lu b n ie a d e k w a tn o ść i n f o r m a c j i s t a t y s t y c z n e j , k t ó r a zaw sze n a s ta w io n a b y ł a n a p r e z e n to w a n ie i n f o r m a c j i o s k u tk a c h , a n i e p rz y c z y n a c h i d l a t e go m .i n . zaw sze m ało i n t e r e s o w a ł a s i ę e fe k ty w n o śc io w y m i a s p e k - - 148 tam i z d a r z e ń i p ro c e s ó w , k tó z y c h s k u t k i s t a r a ł a s i ę n o to w a ć ^ 2 . I s t n i e j ą z a s a d n ic z e i o c z y w is te r ó ż n i c e m iędzy s p o ł e c z n o ś c i ą in d u s tr ia ln ą w k ra ja c h k a p ita lis ty c z n y c h a w k ra ja c h s o c j a l i s ty c z n y c h , R ó ż n ic e t e w y n ik a ją z t r e ś c i f u n k c j i c e lu ty c h s y s t e mów, N ie m n ie j s p o ł e c z n o ś c i t e w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h i k a p i t a l i s t y c z n y c h w y k azu ją w ie le i s t o t n y c h c e c h u p o d o b n ia ją c y c h j e , m .i n . ! - p r z e d s i ę b i o r s t w o ja k o z o rg a n iz o w a n a je d n o s tk a g o s p o d a r c z a sta n o w i o b i e k t podstaw ow y s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j ; w n i e j a k ty w iz u je s i ę p r a c a l u d z k a , k a p i t a ł i w ie d z a w c e la c h p r o d u k c y jn y c h ; - a k ty w i z a c j a odbyw a s i ę z g o d n ie z z a sa d a m i p o d z ia ł u n ra c y i h i e r a r c h i z a c j i zadań; ~ a k t y w i z a c j a j e s t g e n e r a to r e m sy ste m u w a r t o ś c i o p a r t e g o n a z a s a d a c h r a c j o n a l n o ś c i e k o n o m ic z n e j, sp ra w n eg o i e fe k ty w n e g o d z ia ła n ia ; - p o s t ę p te c h n i c z n y , b a d a n ia z o rie n to w a n e n a nowe w yroby a lb o n a sp o so b y p r o d u k c j i , p o z w a la ją c e n a w z r o s t p ro d u k ty w n o ś c i czynników p r o d u k c j i , 3 ta n o w ią głów ny c z y n n ik d y n a m iz u ją c y fu n k c jo n o w a n ie t e j s p o ł e c z n o ś c i ; - n i e u s t a n n y ro z w ó j s i ł w y tw ó rczy ch w y n ik a ją c y z k o n ie c z n o ś c i c o r a z le p s z e g o z a s p o k o j e n i a r o s n ą c y c h p o t r z e b s p o łe c z e ń s tw a . A n a liz a s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j - t a k ja k i in n y c h s p o ł e c z n o ś c i - d o ty c z y j e j e w o lu c ji w wybranym o k r e s i e , i m p l i c i t e i j e j s t a n u n a p o c z ą tk u i k o ń cu te g o o k r e s u , ja k i sta n ó w p o ś r e d n io o s ią g a n y c h w tym c z a s i e . Te s t a n y m a ją je d n a k sw o ją d y n am iczn ą c h a r a k t e r y s t y k ę , k t ó r ą t r z e b a r o z u m ie ć p rz e d e w sz y stk im ja k o o k r e ś l e n i e m o ż liw o śc i d a ls z e g o ro z w o ju - zm ian,, o s i ą g n i ę c i a in n y c h s ta n ó w . J e s t o c z y w i s t e , że m o ż liw o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h o b ie k tó w są w tym w z g lę d z ie r ó ż n e : je d n e mogą sto su n k o w o , ła tw o z m ie n ia ć s i ę , r o z w i j a ć , m o ż liw o ś c i in n y c h mogą b y ć b a r d z o o g r a n ic z o n e , w p r a k t y c e - ż a d n e . W tym s e n s i e możemj' mówić o d y n a m ic z n e j c h a r a k t e r y s t y c e s ta n u s y s te m u , o b i e k t u i t d . S ta n y t a k i e 42 N ie z r o z u m ia ła j e s t t e n d e n c j a - i t o p r a w ie w s z y s tk ic h s ł u ż b s t a t y s t y c z n y c h n a ś w ie c i e - do k o n c e n tr o w a n ia uw agi n a d o c h o d z ie narodow ym i b r a n i a go z a p o d staw ę c a ł e j s t a t y s t y k i g o s p o d a r c z e j z p o m in ię c ie m f a k t u , że w ie le z ja w is k j e s t je d y n i e p o ś r e d n i o z w ią z a n y c h z tw o rz e n ie m i p o d z ia łe m d o c h o d u ; typowym manmankamentem j e s t b r a k a n a l i z y c a ł o ś c i (n p , b i l a n s u ) g o s p o d a r k i, kam entem j e s t b ra k a n a l i z y c a ł o ś c i ( n p . b i l a n s u ) g o s p o d a r k i, a t a k że s t a t y c z n y , a p r z e s t r z e n n y c h a r a k t e r i n f o r m a c j i s t a t y s t y c z n e j . - 149 m orą b y ć c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a za a w a n so w a n ia ro zw o jo w eg o p r z e d m iotow ego sy stem u - o b i e k t u , k t ó r y d e f a c t o j e s t t e ż system em , ta k j a k j e s t nim np* ato m . P o w ie d z ia n o ju ż w y ż e j, że p r z e d s i ę b i o r s t w o j e s t o b ie k te m podstawow ym s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . Rozwój p r z e d s i ę b i o r s t w a może b y ó r ó ż n i e zaaw an so w an y , a tym samym i dynam ika je g o rozw o ju może b y ć r ó ż n a . N i e s t e t y o f i c j a l n a i n f o r m a c ja s t a t y s t y c z n a n i e z a w ie r a d an y c h p o z w a la ją c y c h n a o k r e ś l e n i e s t a n u p r z e d s i ę b i o r s t w a cz y b r a n ż y d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , N ie m n ie j i n f o r m a c ja n a t e n te m a t ma k lu c z o w e z n a c z e n i e d l a p rz e d m io to w e j a n a liz y . O gólna z n a jo m o ść s t a n u g o s p o d a r k i i z ró ż n ic o w a ń zaaw ansow a n i a rozw ojow ego j e j o b ie k tó w p o z w a la n a za p ro p o n o w a n ie t r z e c h typó w p r z e d s i ę b i o r s t w (s ta n ó w z a a w a n so w a n ia , sta n ó w d y n a m ic z n y c h ) , o k r e ś lo n y c h j a k n a s t ę p u j e ’ (DATAR, 1 9 7 2 , s . 131 e t p a s s im ) : s t a n z a a w a n s o w a n y : j e s t to t a k i s t a n , w danym m om encie, w k tó ry m s i ł y w y tw ó rc z e , sp o só b p r o d u k c j i i s t o s u n k i p r o d u k c j i są z o rg a n iz o w a n e w sp o s ó b k o n k u r e n c y jn y , t z n . l e p i e j , b a r d z i e j e f e k t y w n i e , w s to s u n k u do in n y c h j e d n o s t e k g o s p o d a r u ją c y c h w k r a j u , a ta k ż e za g r a n i c ą ; s t a n te n może w ykazy wać pew ne z r ó ż n ic o w a n ia w z a l e ż n o ś c i od sposobów g e n e ro w a n ia i a b s o r b o w a n ia in n o w a c ji (w d ra ż a n ie p o s tę p u o r y g i n a l n e g o ) ; s t a n p r z y s t o s o w a n y : j e s t to t a k i s t a n , w danym m om encie, w k tó ry m sp o só b p r o d u k c j i 1 s t o s u n k i p r o d u k c j i p o z w a la ją n a p r z y s to s o w a n ie s i ł w y tw ó rc zy c h do p ro c e só w zm ian n a r z u c o n y c h p r z e z j e d n o s t k i o s t a n i e zaawansowanym ( n a d ą ż a n ie za p o s tę p e m , n a ś l a d o w a n i e ) ; s t a n a r c h a i c z n y : j e s t to t a k i s ta n , w da nym m om encie, w k tó ry m sp o só b p r o d u k c j i i s t o s u n k i p r o d u k c j i n i e są w 3 t a n i e p r z y s to s o w a ć s i ę do zm ian p r z e b i e g a j ą c y c h w p o d s y s te m ie g o sp o d arczy m ( i w całym s y s te m ie s p o łe c z n y m ); o d p o w ie d n ie s i ł y w y tw ó rcze ja k o z o rg a n iz o w a n a c a ł o ś ć są sk a z a n e p r ę d z e j czy p ó ź n i e j n a z a n ik ( s t a g n a c j a , n i e z d o l n o ś ć a b s o rb o w a n ia p o s t ę p u ) . Tak w ięc s t a n p rz y s to s o w a n y i a r c h a i c z n y d e f i n i u j ą swą z d o ln o ś ć i o d p o w ie d n io n ie z d o l n o ś ć do p o d ą ż a n ia w ś l a d z a zm ia n a m i, k tó r y c h n o s i c i e l e m j e s t s t a n zaaw ansow any. Z a ro d k i zm ian w s p o łe c z e ń s t w i e in d u s t r i a l n y m s ą w ynikiem p r o c e s u e w o lu c ji sy stem u s p o łe c z n e g o - s p o łe c z e ń s tw a - i mogą p o w staw ać n a każdym o o z io m ie p ro c e s u e w o lu c y jn e g o (s p o łe c z n y m , - 150 - o rg a n iz a c y jn y m , in s t y t u c j o n a l n y m , t e c h n i c z n y m . . . ) a lb o w y n ik a ć z - k o n ie c z n o ś c i z a c h o w a n ia k o n k u r e n c y jn o ś c i sy stem u w s to s u n k u do je g o z m ie n ia ją c e g o s i ę o t o c z e n i a , in n y c h r o z w i j a j ą c y c h s i ę s y s t e mów s p o łe c z n y c h , W t y c h w ypadkach j e d n o s t k i w s t a n i e zaaw ansow a nym - a l e , cho ć w m n ie jszy m s t o p n i u , t a k ż e w s t a n i e p r z y s to s o w a nym - b ę d ą p rzech w y ty w a ć zm ia n y , g r a j ą c r o l ę i c h o d b i o r n i k a i w z m a c n ia c z a , T e, k t ó r e n i e z o s ta n ą "w z m o cn io n e", b ę d ą a lb o z n i k a ć , aby w pewnych w ypadkach p o ja w ić s i ę znow u, a lb o b ę d ą p o w o li, d ro g ą d y f u z j i , r o z p r z e s t r z e n i a ć s i ę . P r o c e s y e w o lu c ji sy s te m u i je g o o t o c z e n i a b ęd ą g e n e ro w a ć nowe z a r o d k i z m ian , n a k ł a d a j ą c e s ię n a p o p r z e d n ie ; z te g o z b io r u s t a n zaaw ansow any z a a p r o b u je pewne e le m e n ty i w t e n sp o só b p r o c e s a s y m i l a c j i p o s tę p u b ę d z ie r o z w i j a ł s i ę w sp o só b c i ą g ł y . T rz y w y żej w y ró ż n io n e s ta n y są c h a r a k t e r y s t y c z n e t a k d l a p r z e s z ł o ś c i , ja k t e r a ź n i e j s z o ś c i i p r z y s z ł o ś c i , z tym je d n a k , że c h a r a k t e r y s t y k i ty c h sta n ó w b ę d ą z cz a se m ró w n ie ż u l e g a ć zmianom. W ymagania b ę d ą r o s n ą ć : s t r u k t u r a m a ją tk u t r w a ł e g o , k w a l i f i k a c j e s i ł y r o b o c z e j , o r g a n i z a c j a , m etoda z a r z ą d z a n i a i t d v k w a l i f i k u j ą ce je d ń o s tk ę do s ta n u zaaw ansow anego n p . w ro k u 1980 , n i e w ys t a r c z ą do u tr z y m a n ia te g o samego j e j s t a n u w ro k u 1990 cz y 2000 . S tąd d e f i n i c j e k r y t e r i ó w k w a l i f i k u j ą c y c h p r z e d s i ę b i o r s t w o do jed » nego z t r z e c h ty c h sta n ó w n p . w l a t a c h 1980 i 2000 b ę d ą m u s ia ły być n ie c o i n n e , ja k t o p rz y k ła d o w o p o d an o w t a b l i c y 1 ( n a p o d s t a w ie a n a l i z y o b e c n ie n a j b a r d z i e j zaaw an so w an y ch s p o ł e c z n o ś c i i n d u s tria ln y c h ). Se w zg lę d u n a s t a n i n f o r m a c j i s t a t y s t y c z n e j u ż y te k r y t e r i a mogą b y ć j e d y n i e ja k o ś c io w e , u t r u d n i a t o n p . o k r e ś l e n i e s t a n u "w ażonego" - b r a n ż czy g a ł ę z i p rz e m y s łu .. W p r a k t y c e p r z e d m io to w ej a n a l i z y o p ra c o w a n ie z a p ro p o n o w a n e j k l a s y f i k a c j i n a le ż y p o w ie rz y ć o s o b n e j g r u p i e s p e c j a l i s t ó w , d o s k o n a le z n a ją c y c h p r z e d e w sz y stk im p rz e m y s ł, a n a l i z ę m in io n e g o o k r e s u , s ta n u a k tu a l n e g o , a n a s t ę p n i e m o ż liw e j p r z y s z ł e j e w o lu c ji ta k sam ych k r y t e r i ó w , ja k i p o s z c z e g ó ln y c h b r a n ż i g a ł ę z i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j. P ro g n o s ty c z n e a s p e k t y /e l e m e n t y te g o o p ra c o w a n ia muszą b y ć r o z w i ja n e r ó w n o le g le z p o stę p e m a n a l i z y s y n c h r o n ic z n e j p ro w a d z o n e j p r z e z z e s p ó ł podstaw ow y. A n a liz a t a k a , s t a r a n n i e i u m i e j ę t n i e p rz e p ro w a d z o n a , n a odpo w ied n im p o z io m ie d e k o m p o z y c ji, c h o ć w za l a d z i e c z y s to 151 - ja k o ś c io w a ^ , może d o s t a r c z y ć n a d e r d o k ła d n e j i n f o r m a c j i o s t a n i e p o d sy s te m u p r o d u k c j i . W s p o m n ia n e .k r y te r ia k l a s y f i k a c y j n e są n a s t ę p u j ą c e (DATAR, 1 9 7 2 , s . 1 3 1 -1 3 2 ) : — r y n e k , ro z p a try w a n y z dwóch punktów w id z e n ia : - d z i a ł a ń u m o ż liw ia ją c y c h u trz y m y w a n ie s i ę p r z e d s i ę b i o r stw a ; - je g o r o z l e g ł o ś c i (r y n e k m ię d z y n a ro d o w y , k r a jo w y , l o k a l " n y ); s t o p i e ń i n t e g r a c j i , k t ó r a może b y ć r e a li z o w a n a p r z e z u d z i a ł y w in n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w a c h , p r z e z i n t e g r a c j ę p io n o w ą , c a łk o w it ą lu b c z ę ś c io w ą , sw ej w ła s n e j d z i a ł a l n o ś c i .ta k od s t r o n y z a o p a t r z e n i a , ja k i z b y tu , p r z e z i n t e g r a c j ę p o zio m ą z in n y m i p r z e d s ię b i o r s t w a m i o t e j sam ej d z i a ł a l n o ś c i (n p . z r z e s z e n i e ) lu b w r e s z c i e i n t e g r a c j ę p o ś r e d n i ą z p r z e d s i ę b i o r s t w a mi n i e r a z b a rd z o o d le g ły m i od ty c h b a z o d n i e s i e n i a - w sk ra jn y m p rz y p a d k u b ęd zie m y m ieć do c z y n i e n i a z k o n g lo m e ra te m ; s t o s o w a n a t e c h n o l o g i a t e c h n i c z n y p r z e d s i ę b i o r s t w a , w tym i je g o g i a z m ie n ia s i ę z czasem i tr u d n o mówić o l a c j i do ś r e d n ie g o p o zio m u o s i ą g n i ę t e g o w - p o z i o m Ś + R może b y ć o k r e ś l a poziom w y p o s a ż e n ia ; t e c h n o l o n i e j i n a c z e j ja k w r e danej b ra n ż y /g a łę z i; m ie rz o n y p r z e z u d z i a ł b u d ż e tu w ydatków n a t e n c e l w o b r o t a c h p r z e d s i ę b i o r s t w a a lb o p r z e z poziom zakupów i s p r z e d a ż y w s z e lk ie g o ty p u "know -how "; — ty p s y s t e m u z a r z ą d z a n i a , o k r e ś la n y n a p o d s ta w ie o c e n y sp o so b u z a r z ą d z a n i a ( n p . c e n t r a l i z a c j a - d e c e n t r a l i z a c j a ) a lb o p r z e z s to so w a n e in s tr u m e n ty z a r z ą d z a n i a - o b a t e a s p e k ty s ą d o ś ć s i l n i e p o w ią z a n e , a l e n i e c a łk ie m w zajem n ie z a le ż n e ; — s t r u k t u r a s i ł y r o b o c z e j z p o d z ia łem n a k a d r ę w ykonaw czą, h i e r a r c h i c z n o - n a d z o r c z ą i in n o w a c y jn ą . P o d a n a p r o p o z y c ja k l a s y f i k a c j i s ł u ż y u p o rz ą d k o w a n iu a n a l i z y b a d a n e j g o s p o d a r k i . J e ś l i i d z i e o samą a n a l i z ę i s t a n j e j ro zw o j u , c elo w e są n a s t ę p u j ą c e u w a g i: n e 1 . P rz e d s ię b io r s tw a ( b r a n ż e , g a łę z ie ) z a a w a n s o w a m uszą o s i ą g n ą ć p oziom i p o t e n c j a ł p o z w a la ją c y im s k u t e c z n ie śT Choć m ożna, a n a w e t t r z e b a , j ą podbudowywać szac u n k a m i ilo ś c i o w y m i, g łó w n ie ze w zględów k o o r d y n a c y jn y c h . 1. rynek ś r e d n ia a u to k r a tyczne pryraitywne silne silne słaby - In strum enty z a rz ą d z a n i a STRUKTURA SIŁY ROBOCZEJ Wykonawstwo Nadzór ’ Innowacje -- słaby. słaba s iln e k las y cz n e typ "rok 1970" scentralizowane średni zakup pionowo i poziomo silna krajowy 1975-1980 (wg - 133) bardzo s i l n i e zin te g ro w a n y ro b o ty zac ja, au to m aty zacja, kom plek so w a, m ik ro p ro ce so ry bardzo siln ie zin teg ro w an y bardzo siln a m iędzynarodow y - 1 99 0-1 9 9 5 a- średni* silny śred n ia słabe śre d n ia siln a N duży bardzo duży zakup i sprzedaż sprzedaż k ró tk o te rm in o w e k r ó t k o t e r m i n o w e zd e c e n tra liz o zd ec e n tra liz o wane wane dłu go term in ow e d łu g o t e r m in o w e scen tralizo w an e s c e n tr a liz o w a n e zarządzanie z a rz ą d z a n ie telezarząd zan ie zautomatyzowane z a u to m a ty z o w a n e zakup 1972, zaawansowany DATAR, słabo z i n t e g r o - zintegrowany wany a u to m a ty z a c ja a u to m a ty z a c ja śred n ie śred n i średni słaba organiz. p o c z ą tk i zarząd z. zn u to m at. b. scentra liz o wane mały liczna 1990-1995 pionowo i poziomo dość " — p rz e d się b io rstw 152 B + R Budżet wydatków "know-how" ZARZĄDZANIE Podejmowanie d e c y z ji TECHNOLOGIA Przez żadna lokalny ' 1975-1980 nie zinsłabo albo pionowo tegrowany nie z i n t e growany pionowo nie zin■tegrowany mechanlm e c h a n iz e — mechanizacja cja i auzacja 1 tom atyzaautomacja ty z a c ja słaba lokalny etany S ta n y przystosowany charakteryzujących 1990-1995 archaiczny k ry te rió w 1975-1980 Z e s ta w ie n ie D z ia ła n ia R ozlepłość STOPIEŃ INTEGRACJI Przez powiązanie RYNEK Tablica - - 153 konkurow ać n a ry n k u m iędzynarodow ym ( i e w e n tu a l n ie n a ry n k u k r a jowym z k o n k u r e n c ją z a g r a n i c z n ą ) ; aby to o s i ą g n ą ć , muszą r o z s z e r z a ć sw ój u d z i a ł w ry n k u m iędzynarodow ym i k o n tr o lo w a ć go p r z e z s to s o w a n ie c e n k o n k u r e n c y jn y c h . Wymaga t o w z r o s tu p ro d u k ty w n o ś c i * * , z m n i e js z e n ia k o sz tó w w ła s n y c h i w z ro s tu p r o d u k c j i ( k t ó r y o d d z i a ł u j e p o z y ty w n ie n a p ro d u k ty w n o ś ć i k o s z t y ) , a ta k ż e ś r o d ków n a r o z w ó j, w ła sn y c h i p o z y sk iw a n y c h z z e w n ą tr z , o ra z i c h k o n c e n t r a c j i , uw aru n k o w an ej w ysokim sto p n ie m i n t e g r a c j i p r z e d s i ę b io r s tw a . K o n sek w en cją s t a ł e g o w z r o s tu p ro d u k ty w n o ś c i s ą zm iany s t r u k t u r y z a t r u d n i e n i a , k t ó r e p o w o d u ją : 1 ) w z g lę d n e z m n ie js z e n ie wyko n a w c z e j s i ł y r o b o c z e j , 2 ) w z g lę d n e z w ię k s z e n ie p e r s o n e lu n a d z o r c z e g o i k ie r o w n i c z e g o , 3 ) b a r d z o s z y b k i w z r o s t l i c z e b n o ś c i p e r s o n e l u " in n o w a c y jn e g o " , g dyż B + R d e c y d u je o p o w o d z en iu c a łe g o p rz e d s ię b io rs tw a p rz e z : - p o d n i e s i e n i e j a k o ś c i p r o d u k tu , - d o s k o n a l e n ie t e c h n i k w y tw a rz a n ia i p o d n o s z e n ie re n to w n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a p r z e z w z r o s t p r o d u k ty w n o ś c i, P o w odzenie ty c h d z i a ł a ń z a le ż y od s t a ł e j popraw y o r g a n i z a c j i p r a c y i d o s k o n a l e n ia m eto d i fu n k c jo n o w a n ia sy stem u z a r z ą d z a n i a p r z e d s ię b io r s tw e m g łó w n ie p r z e z d e c e n t r a l i z a c j ę d e c y z j i o p e r a c y jn y c h i c e n t r a l i z a c j ę d e c y z j i s t r a t e g i c z n y c h , w tym d o ty c z ą cy ch p o l i t y k i e k o n o m ic z n e j p r z e d s i ę b i o r s t w a ; w sz y stk o to wymaga d o s k o n a łe g o fu n k c jo n o w a n ia p la n o w a n ia . T a z ło ż o n o ś ć f u n k c j i s y s .tem u z a r z ą d z a n i a w ysoce u t r u d n i a p a r t y c y p a c j ę z a ł o g i w k ie ro w a n iu p r z e d s ię b i o r s t w e m , z w ła s z c z a w z a k r e s i e je g o ro z w o ju p e r s p e k t y w ic z n e g o . S zy b k i ro z w ó j p r z e d s i ę b i o r s t w te g o ty p u j e s t ch y b a n a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą p rz e m y s łu w s p ó łc z e ś n ie p r z o d u j ą c e g o . I c h m n o żen ie s i ę i a g re sy w n e z a c h o w a n ie n a ry n k u c z ę s t o z a k ł ó c a j ą równowagę i w yw ołują n a p i ę c i a w p o d s y s te m ie g o sp o d a rcz y m . 2 , P r z e d s i ę b i o r s t w a ( b r a n ż e , g a ł ę z i e ) p r z y s to s o w a n e , t z n . z d o ln e do p o d ą ż a n i a w ś l a d z a z a c h o d z ą cy m i z m ia n a m i, z a jm u ją z n a c z n ą c z ę ś ć r y n k u , "w ią ż ą c k o n ie c z końcem *, c h o ć c s ę s t o k o s z teis o s t r e g o o g r a n i c z a n i a poziom u r e n t o w n o ś c i. Tymczasem w arunkiem i c h " p r z e t r w a n i a " j e s t m o d e r n iz a c j a , z k t ó r e j fin a n so w a n ie m m ają t r u d n o ś c i z u w a g i n a sto su n k o w o n i s k i poziom r e n t o w n o ś c i. ** C hodzi t u o p o d n i e s i e n i e e f e k ty w n o ś c i w y k o r z y s ta n ia w s z y s t k i a h czy n n ik ó w p r o d u k c j i , n i e t y l k o p r a c y , — - 154 T ru d n o ś c i t e s ą w s p ó łc z e ś n ie c z ę s t o ro z w ią z y w a n e p r z e z k o n s o r c j a bankow e, zw y k le p o p a r t e p r z e z pomoc p a ń s tw a , p r z y czym w ie n ia p aństw ow e. Y i e l e z ty c h n a d o ść s i l r i e z c e g ro w a n y ch , g w a r a n c ją p a ń stw o w ą, l u b w p ro s t n ie m a łą r o l ę o dgryw a j ą t u zamó p r z e d s i ę b i o r s t w j e s t j u ż od daw g łó w n ie p io n o w o ; d o ty c z y to p r z y tym d u ży ch p r z e d s i ę b i o r s t w , k t ó r y c h u d z i a ł , w ry n k u krajowym ., c z ę s t o c h ro n io n y m , j e s t p ow ażny, a n a w e t b a rd z o p o w a ż n y ^ , choć w w ie lu z a k r e s a c h ( n i e w s z y s t k ic h ) j e s t on s ła b o z in te g r o w a n y , d l a t e g o że k o n c e n t r a c j a p r z e d s i ę b i o r s t w a j e s t p io n o w a , a w . z n a c z n i e m n iejszy m s t o p n i u p o z io m a . J e s t ona je d n a k w n i e d a l e k i e j p r z y s z ł o ś c i n i e u n i k n i o n a , co je d n a k n i e z m ie n i, j a k n a r a z i e , i c h o r g a n i z a c j i p r z e s t r z e n n e j . W g r u p i e t e j p r z e w a ż a ją p r z e d s i ę b i o r s t w a dwóch typów : - z in te g ro w a n e w s to s u n k u do c a ł e j p r o d u k c j i ( n p . p rz e m y s ł h u t n i c z y , m o to r y z a c y jn y ) ; - s p e c j a li z o w a n e , t z n . że i c h s p e c y f i c z n a p r o d u k c j a j e s t lu b może b y ć sto su n k o w o n i e w i e l k a , a l e z a s p o k a j a c a ł o ś ć a lb o g r o s p o tr z e b k r a jo w y c h , a lb o s ą to p r z e d s i ę b i o r s t w a typow o k o o p e r a c y j n i , k tó r y c h t r a n s a k c j e m a ją m ało w sp ó ln e g o z ry n k ie m se n s u s t r i c t o , a l e k tó r y c h b y t z a l e ż y od s t r a t e g i i p r z e d s i ę b i o r s t w b ę d ą cych i c h k l i e n t a m i . B io r ą c w o iu m e tr y c z n ie , i c h p o z y c ja n a ry n k u je s t znaczna. N ie m n ie j i c h re n to w n o ś ć j e s t o g r a n i c z o n a i w p o ró w n a n iu z zyskam i re a liz o w a n y m i p r z e z p r z e d s i ę b i o r s t w a zaaw ansow ane n i e w ie lk a . J e s t to powodem i c h t r u d n o ś c i fin a n s o w y c h (p ro b le m f i n a n so w a n ia ś r e d n i o - i d łu g o te rm in o w e g o ). D la te g o b a r d z i e j d y n a m ic z n e w śród n i c h ł ą c z ą s i ę ( f u z j e ) w c e lu w z m o c n ie n ia p o z y c j i . N ie k tó r e z n i c h , b a rd z o s p e c j a li z o w a n e i d y n a m ic z n e , z d o ln e do p o z y s k a n ia now ego ry n k u , są c h ę t n i e i c z ę s t o ab so rb o w a n e p r z e z p r z e d s i ę b i o r s t w a zaaw an so w an e. In n e k o n ty n u u ją sw o ją e g z y s t e n c ję i p o w o li s t a j ą s i ę " a r c h a i c z n e " . P r z y s z ł o ś ć p r z e d s i ę b i o r s t w p r z y sto so w a n y c h j e s t n ie p e w n a , ła tw o mogą u t r a c i ć sw o ją " n i e z a l e ż n o ś ć " , I c h s ł a b o ś c i ą j e s t b r a k z a a n g a ż o w a n ia w B + R o r a z b a rd z o p o w o ln e , a czasem n ie e f e k ty w n e , w d r a ż a n ie , n i e zaw szę t r a f n i e i z r e g u ł y ze zn a c z n y m ,o p ó ź n ie n ie m , nabyw anego "k now -how ". U spraw n i a j ą p r o d u k c ję n a p o z io m ie b ie ż ą c y m , a l e n i e r y z y k u j ą a n g a ż o w a 4s) W k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h mamy do c z y n i e n i a z s y t u a c j a mi m o n o p o lis ty c z n y m i, b ę d ą cy m i c z ę s t o w y n ik iem i n s t y t u c j o n a l n e j i n t e g r a c j i , p o z io m e j. - 155 - a i a s i ę w in n o w a c je ; s ą k o n se rw a ty w n e , c h o ć w ie le z n i c h może być d o b rz e i s o l i d n i e p ra c u ją c y m i p r z e d s i ę b i o r s t w a m i , d y sp o n u ją c y m i d o b rą k a d r ą w ykonaw czą, 3 . P r z e d s ię b io r s tw a (b r a n ż e , g a łę z ie ) a rc h a ic z n e są c ią g le g ru p ą n a j l i c z n i e j s z ą . N ie z n a c z y to je d n e * , że w s z y s t k ie do n i e j n a l e ż ą c e n i e m ogłyby s i ę " p r z y s to s o w a ć " ; d l a w ie lu z n i c h n i s k i poziom o r g a n i z a c j i p r a c y , p ry m ity w n e m eto d y z a r z ą d z a n i a o raz- n i sk a je g o sp ra w n o ść s ta n o w ią b a r i e r ę , k t ó r a d e c y d u je o t e j n ie m o ż n o ś c i . W ie le z n i c h je d n a k c h y l i s i ę ku u p ad k o w i i p r ę d z e j czy p ó ź n i e j p r z e s t a n i e i s t n i e ć . N ie m n ie j s ą one u ż y t e c z n e , m .i n . p r z e z t o , ż e z a t r u d n i a j ą c w sum ie z n a c z n ą l i c z b ę l u d z i i p ła c ą c im wy n a g r o d z e n ia , k r e u j ą ry n e k d l a in n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w , je d n o c z e ś n ie o g r a n i c z a j ą c jaw ne b e z r o b o c i e . P r z e d s i ę b i o r s t w a t e c h a r a k t e r y z u j e m ała r e n to w n o ś ć , m a łe, r a c z e j l o k a l n e r y n k i Z b y tu , n a k t ó r y c h z a c h o w u ją s i ę b i e r n i e , b r a k i n t e g r a c j i (c z a s e m można s p o t k a ć o g r a n ic z o n ą i n t e g r a c j ę p i o n o w ą ), p r z e s t a r z a ł a t e c h n o l o g i a , b r a k z a a n g a ż o w a n ia w B + R i t r u d n o ś c i z zakupem "know -how ", p ry m ity w n e m etody z a r z ą d z a n i a . P r z e d s i ę b i o r s t w a t e w dużym s t o p n i u o p i e r a j ą sw ój b y t n a s ta ry m , do św iadczonym r o b o t n i k u - w ykonaw cy, g w a ra n tu ją c y m w ysoką ja k o ś ć p r z e s t a r z a ł e g o w y ro b u . W k a p i t a l i z m i e p r z e d s i ę b i o r s t w a t e są k ró tk o te rm in o w y m s t a b i l i z a t o r e m g o s p o d a r k i, d z i ę k i znacznem u z a t r u d n i e n i u s i ł y r o b o c z e j , a j e d n o c z e ś n ie m otorem e w o l u c j i , gdyż l i k w i d a c j a ty c h p r z e d s i ę b i o r s t w s ty m u lu je n a p i ę c i a s p o łe c z n e . Pow yższe i n f o r m a c j e c h a r a k t e r y z u j ą o g ó ln e p r a w id ło w o ś c i, a j e d n o c z e ś n ie s ta n o w ią p r z y k ł a d z a k r e s u a n a l i z y . ja k o ś c i o w e j , k t ó r y m usi b y ć sk o n k re ty z o w a n y n a p o tr z e b y p rz e d m io to w e j a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j z a o k r e s m in io n y i a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j d o ty c z ą c e j p rz y s z łe g o o k re s u . a . S to s u n k i p r o d u k c j i J e s t t o b a r d z o i s t o t n y d l a p rz e d m io to w e j a n a l i z y z a k r e s d a n y c h i i n f o r m a c j i , j e d n o c z e ś n ie z a s a d n ic z o o d m ie n n y , gdy d o ty c z y Ona k r a j u s o c j a l i s t y c z n e g o , od t e g o , k t ó r y d o ty c z y k r a j u k a p i t a l i s t y c z n e g o . W ynika t o z z a s a d n i c z e j r ó ż n i c y sto su n k ó w w ła s n o ś c i śro d k ó w p r o d u k c j i , a i s t o t n o ś ć p rz e d m io to w e j i n f o r m a c j i z f a k t u , że s t o s u n k i p r o d u k c j i z m i e n i a j ą s i ę w raz ze zm ian ą i rozw o jem s i ł w y tw ó rc z y c h , co z n a j d u j e w yraz w z m ia n a c h sp o so b u p r o d u k c j i . Tak w ię c i s t o t n e j e s t z b a d a n i e , ja k i d la c z e g o z m i e n ia j ą s i ę - 1 5 6 - s t o s u n k i p r o d u k c j i o r a z j a k i wpływ m a ją t e zm iany n a z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u s p o łe c z n e g o . Podstaw ow e z n a c z e n i e m ają t u k o o p e r a c j a i o r g a n i z a c j a p r a c y , p o w s ta ją c e w p r o c e s i e p r o d u k c j i w w yniku w s p ó ł d z i a ł a n i a i p o d z i a ł u p r a c y m ięd zy lu d ź m i, o r a z w spom niane ju ż s t o s u n k i v?łc “' ' ś c i . W k r a j u s o c j a l i s t y c z n y m d ro b n a p ry w a tn a w ła s n o ś ć śro d k ó w p r o d u k c j i n i e w y s tę p u je ja k o p o d staw o w a fo rm a w ł a s n o ś c i , j e s t j e d y n i e - w łaściw ym p r z e j ś c i o w o ś c i f o r m a c j i s o c j a l i s t y c z n e j u z u p e łn ie n ie m środków p r o d u k c j i s ta n o w ią c y c h w ła s n o ś ć s p o łe c z n ą (pań stw ow ą lu b s p ó ł d z i e l c z ą - g ru p o w ą ). W k o n t e k ś c i e p rz e d m io to w e g o b a d a n ia i s t o t n e j e s t w ła ś c iw e u j ę c i e f u n k c j i i r o l i zw iązków zawodowych - j e s t to z r e s z t ą i s t o t n e p r z y b a d a n iu s to su n k ó w p r o d u k c j i t a k w s o c j a l i z m i e , ja k i k a p i t a l i z m i e , V s y s te m i e s o c j a li s ty c z n y m j e s t f u n k c j a t a zarów no s p e c y f i c z n a , ja k i i s t o t n a . N a le ż y t a k ż e o d p o w ie d n io u j ą ć r o l ę i f u n k c ję p a ń s tw a , r e p r e z e n t a n t a in t e r e s ó w s p o łe c z e ń s tw a (b ę d ą c e g o w ła ś c i c ie l e m środków p r o d u k c j i ) , d z i a ł a j ą c e g o p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n ia ( a d m i n i s t r a c j ę p ań stw o w ą) w ra m a ch o b o w ią z u ją c e g o u s ta w o d aw stw a, k t ó r e t r z e b a u z n a ć z a n a d e r s t a b i l n e w c z a s i e , o ra z umów z a w ie ra n y c h p r z e z p r z e d s t a w i c i e l i p a ń s tw a z p r z e d s t a w i c i e l a m i mas p r a c u j ą c y c h , zw iązk am i zawodowymi. Pomimo pozoró w s f e r a t a g e n e r u j e w ie le s p r z e c z n o ś c i , powodu ją c y c h n a p i ę c i a , a n a w e t k o n f l i k t y , k tó r y c h ro z ła d o w y w a n ie powo d u j e zm iany - w s to s u n k a c h p r o d u k c j i - o o k r e ś lo n y c h te n d e n c ja c h w p ły w a ją c y c h , w sp o s ó b n i e r a z b a r d z o i s t o t n y , n a z a c h o w a n ie s i ę s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , p o d sy s te m u g o s p o d a rc z e g o i c a łe g o sy ste m u s p o łe c z n e g o , R zecz w u ja w n ie n i u ty c h s p r z e c z n o ś c i i i c h p rz y c z y n o ra z o k r e ś l e n i u g e n ero w a n y ch p r z e z n i e t e n d e n c j i i z m ia n , j a k i e p o w o d u ją w s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . Osobnym problem em j e s t s z k o l e n i e zawodowe, c z y n n ik d e c y d u ją cy o p o z io m ie i s t r u k t u r z e k w a l i f i k a c j i s i ł y r o b o c z e j . S p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a p o s ł u g u j ą c s i ę c o r a z d o sk o n a lsz y m i ś ro d k a m i p r o d u k c j i , w p ro w ad z ają c n a ry n e k nowe i c o r a z n o w o c z e ś n i e j s z e w yroby/ p r o d u k t y , a t a k ż e p r z e z w z r o s t p ro d u k ty w n o ś c i spow odow ała p o w s ta n ie p ro b lem u w a r to ś c io w a n ia f u n k c j i i n t e l e k t u a l n y c h ja k o p ro b le m u ek o n o m ii p o l i t y c z n e j , ja k i p ro b le m u p o d n o s z e n i a i z m i e n ia n i a k w a l i f i k a c j i zawodowych - c i ą g ł e j e w o lu c ji s tru k tu r y k w a lif ik a c y jn e j s iły ro b o c z e j. Na o g ó ł, pomimo w y siłk ó w p la n o w a n ia , s t r u k t u r a k w a l i f i k a c y j 157 n a p o d a ż y (p o d e jm u ją c y p r a c ę po r a z p ie r w s z y , z m i e n ia j ą c y p r a c ę ) c i ą g l e d a le k o o d b ie g a od s t r u k t u r y k w a l i f i k a c y j n e j p o p y tu n a s i l ę r o b o c z ą . N i e z a l e ż n i e od te g o p o zio m k w a l i f i k a c j i j e s t n iż s z y od o c z e k iw a n e g o . P r z e d s i ę b i o r s t w a a n g a ż u ja c e now ych p racow ników m uszą i c h d o s z k a la ć n a m ie js c u p r a c y , co tr w a d łu g o i j e s t b a rd z o k o s z to w n e . P r z e d s i ę b i o r s t w a niuszą t e ż s z k o l i ć w ie lu angażow anych p raco w n ik ó w od p o d s ta w ja k o a lb o n i e m a ją c y c h w o g ó le żad n y ch k w a l i f i k a c j i zaw odow ych, a lb o m a ją c y c h n i e o d p o w ia d a ją c e p o t r z e bom. W re s z c ie n o w o c z e sn y p rz e m y s ł wymaga d o s k o n a l e n ia i p r z e s z k o l e n i a w ie lu d o j r z a ł y c h i d o b ry c h p raco w n ik ó w w z w iąz k u z p o stęp em te c h n ic z n y m , n io s ą c y m z a s a d n ic z e zm ian y w t e c h n o l o g i i . Z d r u g i e j s t r o n y sy ste m s z k o le n io w y n a d a l " p r o d u k u je " s i ł ę r o b o c z ą , k t ó r e j p o d sy s te m g o s p o d a rc z y a l b c w p ra w id ło w y sp o s ó b , a lb o w o g ó le n i e może w y k o rz y s ta ć - w s e n s i e w y k o r z y s ta n ia kwa l i f i k a c j i n a b y ty c h w p r o c e s i e s z k o l e n i a . O s t a t n i o s z c z e g ó l n ie r a ż ą c o w y s tą p iło t o w z a k r e s i e a b so lw e n tó w z w y k s z ta łc e n ie m z a wodowym n a p o z io m ie u n iw e r s y te c k im ( s z k o l n i c t w a w y ż s z e g o ), stw a r z a j ą c p o z o ry n a d p r o d u k c j i i n t e l i g e n c j i z wyższym w y k s z ta łc e n ie m , p o s z u k u j ą c e j s t a n o w is k , a rz a d k o k ie d y p r a c y . Z ja w isk o to w y stą p i ł o we w s z y s tk ic h k r a j a c h r o z w i n i ę t y c h i o p i n i a p u b l i c z n a u p a t r u j e p rz y c z y n t e j s y t u a c j i w k r y z y s i e g o sp o d a rc z y m , k t ó r y trw a od s z e r e g u l a t , p o g ł ę b i a s i ę i b ę d z i e t r w a ł j e s z c z e d o ś ć d łu g o . G łę b s z a a n a l i z ą p ro b le m u u k a z u je , że k r y z y s je d y n ie p o tę g u j e p rz e d m io to w e z ja w is k o , n a to m ia s t n i e j e s t je g o p r z y c z y n ą , k t ó r a tk w i g ł ę b i e j - zaró w n o w s y s te m ie s z k o l e n i a (jfe k o ść a b s o lw e n tó w ), ja k i po s t r o n i e p raco d aw có w ( n ie w y k o r z y s ty w a n ie k w a l i f i k a c j i p o s ia d a n y c h p r z e z a b s o l w e n t ó w ) ^ . S y tu a c je t a k i e ro d z ą n a p ię c ia i k o n f l ik t y , a ta k ż e f r u s t r a c j ę , z w ła s z c z a w śró d m ło d z ie ż y , k t ó r e - ja k o p ro b le m y - t r z e b a z a l i c z y ć do sto su n k ó w p r o d u k c j i , p r z e a n a liz o w a ć i w s k a z a ć , j a k i e r o d z ą t e n d e n c j e . N a le ż y p rz y tym z w ró c ić u w ag ę, i ż te n d e n c je t e mogą m ieć d łu g o te rm in o w e s k u t k i w tym s e n s i e , że i c h konsekw en c j e mogą b yć odczuw ane d o p ie r o po d łu ż s z y m c z a s i e . b . P ań stw o a s p o ł e c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a W g o s p o d a rc e k a p i t a l i s t y c z n e j r e l a c j e m iędzy państw em a s p o ł e c z n o ś c i ą i n d u s t r i a l n ą p r z e b i e g a j ą w dwóch p ła s z c z y z n a c h : ^ P a trz -: p r z e d s i ę b i o r s t w a " p r z y s to s o w a n e " i " a r c h a ic z n e " ( " S p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a " ) . - 158 - a ) p a ń s tw a ja k o p r z e d s i ę b i o r c y z a r z ą d z a j ą c e g o s z e r e g ie m p r z e d s i ę b i o r s t w b ę d ą c y c h w ła s n o ś c ią s k a r b u p a ń s tw a , w tym n i e r a z w ie lu p rzem y sło w y ch o kluczow ym z n a c z e n iu d l a c a ł e j g o s p o d a r k i i s p o ł e c z e ń s tw a ; b ) p a ń s tw a ja k o r e g u l a t o r a f u n k c jo n o w a n ia g o s p o d a r k i. Są k r a j e , w k t ó r y c h t a p ie r w s z a r o l a p a ń stw a j e s t m a r g in a ln a (OSA), a l e są i t a k i e , w k tó r y c h j e s t ono o d p o w ie d z ia ln e z a z n a c z n y wolumen p r o d u k c j i ( F r a n c j a ) - . Z d r u g i e j s t r o n y ró ż n y j e s t ró w n ie ż w p o s z c z e g ó ln y c h k r a j a c h s t o p i e ń i n t e r w e n c j i p a ń stw a w fu n k c jo n o w a n ie g o s p o d a r k i. 1*1 g o s p o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j , w k t ó r e j z n a k o m ita w ię k s z o ś ć środków p r o d u k c j i s ta n o w i w ła s n o ś ć s p o ł e c z n ą , p a ń s tw o z a r z ą d z a n im i w im ie n iu s p o ł a c z e ń s t w a . J e d n o c s e ś n l e p a ń stw o o d p o w ie d z ia l n e j e s t z a fu n k c jo n o w a n ie g o s p o d a r k i n a ro d o w e j ja k o c a ł o ś c i . O bie t e f u n k c j e r e a l i z u j e p a ń stw o p r z e z s c e n t r a l iz o w a n y s y s te m z a r z ą d z a n i a ( a d m i n i s t r a c j ę p a ń stw o w ą ), co d a j e mu z n a c z n ie w ię k s z e m o ż liw o ś c i k o n tr o lo w a n ia fu n k c jo n o w a n ia d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j ró w n ie ż w s e k t o r z e s p ó łd z ie lc z y m i p ry w atn y m , a n i ż e l i j e s t to m o żliw e w k a p i t a l i z m i e . P rz e d m io te m w i e l k i e j d y s k u s j i i z n a c z n y c h r ó ż n i c p o g lą d ó w j e s t k w e s t i a , w ja k im s t o p n iu sy ste m z a r z ą d z a n i a w g o s p o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j p o w in ie n w swym d z i a ł a n iu k o r z y s t a ć z nak azo w y ch ( b e z p o ś r e d n ic h ) i p a r a m e tr y c z n y c h ( p o ś r e d n i c h ) in s tru m e n tó w o d d z ia ły w a n ia n a p o d m io ty z a r z ą d z a j ą c e p o s z c z e g ó ln y m i je d n o s tk a m i g o s p o d a r u ją c y m i, a p r z e d e w sz y stk im p r z e d s ię b i o r s t w a m i (p ań stw o w y m i, s p ó ł d z i e l c z y m i , p ry w a tn y m i, m ieszan y m i i t p . ) . P ro b le m t e n d a l e k i j e s t od r o z s t r z y g n i ę c i a , a p r a k t y k a p o s z c z e g ó ln y c h k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h j e s t b a r d z o z r ó ż n ic o w a n a . Ten sy ste m z a r z ą d z a n i a d z i a ł a w ram ach u sta w o d a w stw a p ro m u l gow anego p r z e z r e p r e z e n ta t y w n e o rg a n y w ład zy w p a ń s t w i e , w śród k tó r y c h k lu c z o w ą r o l ę o d g ry w a ją u s ta w y o p l a n i e , u s t a l a j ą c e z b i ó r z a d a ń , j a k i e m ają b y ć z r e a l iz o w a n e w danym o k r e s i e , w aru n k i , j a k i c h n a l e ż y d o trz y m a ć w to k u i c h r e a l i z a c j i , o r a z ś r o d k i , j a k i e w tym c e l u mogą b y ć w y k o rz y s ta n e ., O staw y o p l a n i e a d r e s o wane są do r z ą d u , t z n . do c e n tru m sy ste m u z a r z ą d z a n i a . W ynika s t ą d , że sy ste m z a r z ą d z a n i a ma d e c y d u ją c y wpływ n a z a c h o w a n ie s i ę m .i n . s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j p r z e z tw o r z e n ie z n a c z n e j c z ę ś c i w arunków , w k t ó r y c h s p o ł e c z n o ś ć t a i s t n i e j e i d z i a ł a , m i ty g u ją c y c h a lb o s ty m u lu ją c y c h ro z w ó j lu b w ręcz powodu ją c y c h p o w sta w a n ie s p r z e c z n o ś c i , r o d z ą c y c h n a p i ę c i a , a n a w e t - 159 - k o n f l i k t y , k t ó r e p o w o d u ją zm iany w s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . A n a liz a t e j p r o b le m a ty k i j e s t b a r d z o i s t b t n a j u ż ćho ćb y d l a t e g o , że ź l e f u n k c j o n u ją c y sy s te m z a r z ą d z a n i a może doprow a d z i ć sy s te m s p o łe c z n y do u p a d k u , g ro ż ą c e g o 'm u n a w e t ro z p a d em . S y t u a c j a t a k a p o w s ta je w te d y , gdy sy s te m z a r z ą d z a n i a , z a b lo k o wawszy i s t n i e j ą c e w s y s te m ie m echanizm y r e g u l a c j i a u to n o m ic z n e j, s tw o r z y w a ru n k i, w k t ó r y c h w y z w a la ją c e s i ę s p r z e c z n o ś c i w y trą c ą s y s te m ze s ta n u ró w n o w a g i, a c e n tru m sy stem u z a r z ą d z a n i a , n i e ' mogąc w ygenerow ać p o t r z e b n e j - r ó ż n o r o d n o ś c i , u t r a c i k o n t r o l ę n a d k s z ta łto w a n ie m s i ę w arunków . S p ray m o ść fu n k c jo n o w a n ia s y s t e mu b ę d z i e c o r a z s z y b c i e j m a le ć , a ż do n ie m o ż n o ś c i z a s p o k o j e n ia minimum p o t r z e b e n e r g e t y c z n o - m a te r i a ln y c h - w ówczas n a s t ę p u j e z a ła m a n ie s i ę f u n k c j i sy s te m u i je g o u p a d e k . J a k z pow yższeg o w y n ik a , p rz e d m io to w a a n a l i z a , z m i e r z a j ą c a do u z y s k a n i a z b io r u i n f o r m a c j i o w pływ ie p a ń s tw a n a s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n ą , m usi s k o n c e n tro w a ć s i ę n a b a d a n iu sy stem u z a r z ą d z a n ia i je g o f u n k c jo n o w a n ia , i d e n t y f i k u j ą c s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a i t d . , o k r e ś l a j ą c i c h p rz y c z y n y o ra z g łó w n e t e n d e n c je powodu ją c e zm iany w s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . A spektem k o m p lik u ją c y m j e s t t u f a k t , że s y s te m z a r z ą d z a n i a i sp o só b je g o fu n k c jo n o w a n ia - a w ię c t a k ż e je g o s t r u k t u r a i j e j o r g a n i z a c j a - u l e g a j ą zm ianom . W samym s y s te m ie z a r z ą d z a n i a i s t n i e j ą i r o d z ą s i ę s p r z e c z n o ś c i , k t ó r e mogą powodować n a p i ę c i a , a tym samym k s z t a ł t o w a ć t e n d e n c j e p ro w ad z ą ce do z m ia n . A n a liz a m usi j e u ja w n ić i o k r e ś l i ć , a t a k ż e o k r e ś l i ć z a c h o w a n ie s i ę s y s tem u z a r z ą d z a n i a ja k o t a k i e g o . . Choć sam a s t r u k t u r a i o r g a n i z a c j a sy ste m u z a r z ą d z a n i a d e t e r m in u ją z a s a d y sp o so b u je g o z a c h o w a n ia , to je d n a k je g o f u n k c jo n o w a n ie z a l e ż y w ogromnym s t o p n i u od z a c h o w a n ia s i ę , w yposażonych w o k r e ś lo n y , a l e n a o g ó ł z n a c z n y z a k r e s a u to n o m ii , podm iotów z a r z ą d z a j ą c y c h ( k o n ie c z n y do w y g en e ro w an ia n ie z b ę d n e j r ó ż n o r o d n o ś c i ) - a t o i c h z ac h o w a n ie s i ę z a le ż y od p oziom u i c h k w a l i f i k a c j i , m o ty w a c ji o r a z s t o p n i a p o in fo rm o w a n ia . P o z a tym p o w s ta ją one p o d p r e s j ą w ie lu c zy n n ik ó w - t e n d e n c j i g e n e ro w an y c h p rz e d e w sz y stk im w sam ej s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . W prowadza to - do i . t a k z n a t u r y s w o je j s t o c h a s t y c z n i e z a c h o w u ją c e g o s i ę sy stem u - d o datkow ą " p o r c j ę " n i e p e w n o ś c i . Osobnym z a g a d n ie n ie m j e s t p o l i t y k a r e a l iz o w a n a p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a . W u p r o s z c z e n iu m ożna j ą i n t e r p r e t o w a ć ja k o o k r e ś lo n ą 160 h i e r a r c h i ę zad ań (c e ló w ) r e a liz o w a n y c h p r z e z sy s te m s p o ł e c z n y , v t y m zad a ń re a liz o w a n y c h p r z e z s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n ą . P o d staw ow a p o w in n a h y c p o l i t y k a s p o ł e c z n a , a w s z y s t k ie in n e p o l i t y k i ' s z c z e g ó ło w e , m .iiu g o s p o d a r c z a , p o w inny b y ć j e j p o ch o d n y m i, ś c i ś l e j e j p o d p o rz ąd k o w a n y m i. W p r a k t y c e je d n a k n ie zaw sze ta k j e s t i n p , p o l i t y k a g o s p o d a r c z a może z a j ą ć p o z y c ję d o m in u ją c ą , p o d p o rz ą d k o w u ją c s o b i e p o l i t y k ę s p o łe c z n ą - co j e s t ty p o w e d l a k ra jó w k a p i t a l i s t y c z n y c h , a l e może z d a r z y ć s i ę i w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h . J u ż sam t e n f a k t g e n e r u j e s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a i k o n f l i k t y , co p raw d a sto su n k o w o ła tw e do i d e n t y f i k a c j i . I d e n t y f i k a c j a r z e c z y w i s t e j t r e ś c i r e a l i z o w a n e j p o l i t y k i j.e s t i s t o t n a d l a p rz e d m io to w e j a n a l i z y , s ta n o w i bow iem k r y t e r iu m o c e n y fu n k c jo n o w a n ia sy ste m u , W su m ie p rz e d m io to w a a n a l i z a j e s t b a r d z o tru d n ym i złożony® z a d a n ie m . J e d n a k j e s t to s f e r a n a ogół. d o b r z e z b a d a n ia z ty m , że w y n ik i ty c h b ad ań n i e zaw sze s ą p u b lik o w a n e . Do b a d a ń t y c h t r z e b a je d n a k zaw sze u sto su n k o w y w ać s i ę b a r d z o k r y t y c z n i e , p o n ie w a ż z w ła s z c z a w s y s te m a c h z a r z ą d z a n i a zdom inow anych p r z e z b i u r o k r a c ję w y n ik i i c h mogą p r z y b i e r a ć c h a r a k t e r a p o lo g e t y c z n y . c . D o m in u ją c e g a ł ę z i e p r o d u k c j i i d z i a ł a l n o ś ć u słu g o w a 48 R óżna j e s t r o l a , j a k ą p o s z c z e g ó ln e b r a n ż e czy g a ł ę z i e p r o d u k c j i g r a j ą w p o d s y s te m ie g o sp o d a rc z y m c z y s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j ; z m ie n ia s i ę o n a z c z a sem , p r z e d e w sz y stk im w m ia rę p o d n o s z e n ia s i ę poziom u ro z w o ju sy s te m u o r a z p o s tę p u n au k o w o - t e c h n i c z n e g o . Je d n e d y n a m ic z n ie s i ę r o z w i j a j ą , są m o to ry c z n e d l a c a łe g o sy stem u s p o łe c z n e g o , i n n e , n ie e f e k ty w n e , s ta n o w ią b a l a s t u t r u d n i a j ą c y i o p ó ź n ia j ą c y p r o c e s y ro z w o jo w e. Są t e ż b ra n ż e czy g a ł ę z i e p r o d u k c j i , k t ó r e w p ra w d z ie w s p ó łc z e ś n ie n i e r o z w i j a j ą s i ę ju ż d y n a m ic z n ie (m ia ło to m i e j s c e w p r z e s z ł o ś c i , np. h u tn i c tw o ż e l a z a i s t a l i ) , a l e i c h 3prawne fu n k c jo n o w a n ie j e s t i s t o t n e d l a s y s te m u , a u d z i a ł w p r o d u k c j i , a c z ę s t o i w z a t r u d n i e n i u , j e s t z n a c z n y . T a k ie b r a n ż e lu b g a ł ę z i e p r o d u k c j i są d o m in u ją c e w g o s p o d a r c e , a i c h fu n k c jo n o w a n ie wpływ a n a c a ł y , 47 V p e jo ra ty w n y m , a n i e w eberow skim s e n s i e te g o o k r e ś l e n i a . N ie r e s p e k tu je m y tu p o d z i a ł u n a s f e r ę p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j i s f e r ę p o z a p r o d u k c ją m a t e r i a l n ą , i s t o t n e g o j e d y n i e z p u n k tu o k r e ś lo n e g o p o d e j ś c i a do ra c h u n k u doch o d u naro d o w eg o , l e c z a n a c h ro n ic z n e g o z p u n k tu w id z e n ia fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u s o o ł e c z n e go ( K u m a ł , 1969 ) . - 161 - p c is y e te m g o s p o d a r c z y , a tym samy® n a s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n ą . N a le ż y p o d k r e ś l i ć , że t a k i e d o m in u ją c e b r a n ż e ( g a ł ę z i e p r o d u k c j i zw y k le z ło ż o n e z p r z e d s i ę b i o r s t w ty p u p rz y s to s o w a n e g o ) n a s k u te k w z r o s tu ee n i zm ian p r o p o r c j i cz y n n ik ó w p r o d u k c j i ła tw o mogą s t a ć s i ę e k o n o m ic z n ie n ie e f e k ty w n e i b e z su b s y d io w a n ia (ró ż n y m i d ro g a m i, w tym p r z e z k re o w a n ie b a r i e r c e ln y c h ) k o m e r c y j n i e n ie r e n to w n e , a p r z e z t o s t a ć s i ę n i e r a z znacznym o b c i ą żeniem d l a g o s p o d a r k i, a tym samym i S p o łe c z e ń s tw a (tz w . s t r u k t u r a l n a p r z e s t a r z a ł o ś ć p r o d u k c j i ) . P ro b lem k o m p lik u je s i ę , gdy są one w ażne d l a z a c h o w a n ia g o s p o d a r c z e j n i e z a l e ż n o ś c i p a ń stw a i k o n ty n u o w a n ie i c h d z i a ł a l n o ś c i u w a ż a s i ę z a k o n ie c z n e mimo s t r a t , j a k i e on a p r z y n o s i . D la p r z e d m io t o w e j. a n a l i z y i s t o t n a j e s t i d e n t y f i k a c j a ty c h b r a n ż / g a ł ę z i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , k t ó r e s ą d o m in u ją c e z u w ag i ń a wpływ n a g o s p o d a r k ę , a 't y m samym k o n ie c z n o ś ć , d o k ł a d n i e j sz e g o z b a d a n ia i o k r e ś l e n i a te g o w pływ u. B a d a n ie t o , ab y n i e u t o n ę ło w s z c z e g ó ł a c h , n a le ż y p rz e p r o w a d z ić w sp o s ó b p o z w a la ją c y u z y s k a ć s y n t e t y c z n ą in f o r m a c ję o je g o w y n ik a c h , a je d n o c z e ś n ie o p r z e ć - j e n a ła tw o d o s tę p n y c h d a n y c h . D la i d e n t y f i k a c j i b r a n ż / g a ł ę z i d o m in u ją c y c h w y s ta r c z a o p a r c i e s i ę n a dwóch k r y t e r i a c h : "w a g i" i " m o to r y c z n o ś c i" . K ry te riu m w a g i o d n o s i s i ę do p r o d u k c j i d o d a n e j ( c z y s t e j ) ja k o s k ł a d n i k a p r o d u k c j i g l o b a l n e j w w a r t o ś c i b e z w z g lę d n e j i j e j z m ian ach w o k r e s i e bad an y m . K ry te r iu m m o t o r y c z n o ś c i o k r e ś l a ja k o ś ć s p r z ę żeń d a n e j b r a n ż y / g a ł ę z i z in n y m i; w y ra ża s i ę j e ja k o : w ażność C zynników p r o d u k c j i , w ażn o ść p r o d u k c j i b r a n ż y / g a ł ę z i , r e l a c j e z in n y m i b r a n ż a m i / g a ł ę z i a m i . C z y n n ik i- p r o d u k c j i to l i c z b a z a t r u d n io n y c h , u d z i a ł p ł a c i o b c ią ż e ń s o c j a l n y c h w p r o d u k c j i d o d a n e j ( c z y s t e j ) o r a z i n w e s t y c j e b r u t t o . P ro d u k c ję w y ra ż a s i ę p ro d u k c ją d o d a n ą ^ c z y s t ą ) . R e la c j e z in n y m i b r a n ż a m i/ g a łę z i a m i o k r e ś l a s i ę : a ) ja k o . n a k ła d y m a t e r i a l n e ( p r o d u k ty i u s ł u g i ) b r a n ż y / g a ł ę z i ; b ) p r z e z s p o s ó b , w j a k i n a k ła d y t e r o z k ł a d a j ą s i ę n a p o s z c z e g ó l n e in n e b r a n ż e / g a ł ę z i e (d o s ta w c ó w ); w tym c e l u tw o rz y s i ę w skaź n i k p o w ią z a n ia ( t y p u w s k a ź n ik a G i n i ) n a p o d s ta w ie k rz y w e j p r o cen to w eg o u d z i a ł u n a k ła d ó w m a t e r i a l n y c h p o c h o d z ą c y c h z in n y c h b r a n ż / g a ł ę z i w f u n k c j i n a r a s t a j ą c e j n a k ła d ó w n a t u r a l n y c h b r a n ż y / g a ł ę z i b a d a n e j " i " ; w ię c im w ię c e j d o sta w c ó w , tym w ię k s z a z a l e ż n o ś ć ( p o w ią z a n ie ) b r a n ż y / g a ł ę z i z c a ł o ś c i ą p o d sy s te m u g o s p o d a r - 162 - czeg o (r y s * 3 )„ W r e s z c ie , w ażność B + R d l a b r a n ż y / g a ł ę z i . Wszy s t k i e t e c e c h y w u j ę c i u jak o ścio w y m i ilo ś c io w y m są z e s t a w io n e w ta b lic a c h 2 1 3 . R ysunek 3 (wg DATAR., 1 9 7 2 , s . 14 1 ) d . I n f o r m a c je o b r a n ż a c h i g a ł ę z i a c h Ze w zględów p r a k ty c z n y c h o p ra c o w a n ia t e d o ty c z ą zaró w n o i n f o r m a c ji d ia g n o s ty c z n y c h , ja k i p r o g n o s ty c z n y c h . T rudno j e s t n a dać j e d n o l i t ą formę t a k i e j i n f o r m a c j i ze w zg lęd u n a z n a c z n e r ó ż n i c e s p e c y f i k i p o s z c z e g ó ln y c h b r a n ż / g a ł ę z i . - R o ln o -s p o ż y w c z y B n e r g i a , woda Gaz z ie m n y , p r o d u k ty naftow e M i n e r a ł y , m ate r i a ł y bu dow lane S z k la rsk i H u tn ictw o ż e la z a i s t a l i , ru d y Fe H u tn ictw o m e t a li n ie ż e la z n y c h M etalo w y Maszynowy -E lek tro tech n ic z n y Samochodowy S t o c z n i o ..y , lo tn ic z y , zb ro jen io w y C hemiczny W łó k i e n n ic z y O dzieżowy Drzewny P o lig ra fic z n y , w yd aw n ictw a Budownictw o i r o b o ty pu b liczn e A przyrost +■ w y so k i o średni - n isk i R + 8 A N a k ła d y m a t e r i a ł o w e ______ Relacje m iędzy g ł. a p rz ę ż . z w r o t. A Rfelacje m iędzy g ł.sp rz ę ż .z w ro t. s . 142) A ln w e s ty c j J e b r u t t o ___________ Produkcja A W sp ó łcz.ro b o c. In w esty cje b r u t t o ___________ W sp ółcz. roboc. A Z a tru d n ie n ie Z atru d n ien ie ' (wg OTAK/DATAK, 1 9 7 2 , ja k o ś c i o w e N a k ła d y m ateriało w e 163 A Produkcja - T a b l i c a 2. Z e s t a w i e n i e c e c h : u j ę c i e w o kresie badanym śred n io r o c z n ie rok w p r o d u k c ji w % rok początkowy ■ Input 1 4 4 - 1 4S) output, Współczynnik relacji n-p.ałęziowych feą k i a d y ^ o Bredni e g a f o g i \ \prod uk cja g a ł ę z i po k o s z c ie w łasnym / końcowy Współczynnik robocizny3 w% Średnio rocznte t*. ńj.o ^ Ś b * jjj on g > b S-h o + aJKi ki G e ^ m o c s -h * I n w e sty c je b r u t t o w ro k u c ,--------------------w cenach zmiany r o c z "oku ne w określ®. bud. w % ( w// OTAM/r>ATARt 1^7?* dodanej orortnkoy .in «ko badany Zmiany Produkcja dodana ( c z y s ta ) w % okres ayRfc^mu C harakterystyka a Fundusz P*ac * nakłady so c ja ln e produkcja (Todana * b Ewolucja w ‘o k re s ie badanym stosunku o * c.j w ^ a' ”5, Z a t r u d n i e n i e ogółem , zmiany w % D z ia ł/g a łą ź Tablica 16 * - 165 - Pow inny b y ć z b a d a n e w s z y s t k ie b r a n ż e / g a ł ę z i e d o m in u ją c e o r a z 49 w ybrane s p o ś ro d p o z o s t a ł y c h . B a d a n ie o g r a n i c z a s i ę d o : a ) o p is u a k t u a l n e j s y t u a c j i g a ł ę z i i j e j e w o lu c ji w m in io nym o k r e s i e , b ) a n a l i z y t e n d e n c j i i spow odow anych zm ian o r a z m o ż liw o śc i d a l s z y c h zm ian . I s t o t n e j e s t r ó w n ie ż u s t a l e n i e - w k a ż d e j g a ł ę z i spraw y t e w r z e c z y w i s t o ś c i w y g lą d a ją i n a c z e j - k t o , g d z ie i w ja k im te m p ie p o d e jm u je d e c y z je i s t o t n e d l a ro z w o ju i p r z y s z ły c h lo s ó w k a ż d e j g a łę z i. D o s tę p n e d an e i i n f o r m a c j e p o z w a la ją n a z e s t a w i e n i e s e r i i p r z e k r o jó w s y n c h r o n ic z n y c h d l a k a ż d e j g a ł ę z i - i c h a n a l i z a d i a c h r o n i c z n a p o z w a la n a z e b r a n i e p o tr z e b n y c h i n f o r m a c j i , o k tó r y c h w y ż e j. W o p ra c o w a n iu w s z c z e g ó l n o ś c i n a le ż y z w ró c ić uwagę n a n a s t ę p u ją c e z a g a d n i e n ia : - k s z t a ł t o w a n i e s i ę p o d a ż y w k o n t e k ś c i e p o d a ż y surow ców i m a te r ia łó w do p r o d u k c ji? - l o k a l i z a c j a je d n o S te k p ro d u k c y jn y c h w k o n t e k ś c i e b a z y z a o p a tr z e n io w e j i k o o p e r a c j i o r a z ry n k u z b y tu , p r z y dokładnym wy j a ś n i e n i u r e l a c j i z p o d sy stem em o sa d n ic z y m ; - k s z t a ł t o w a n i e s i ę p o p y tu ze s t r u k t u r a l n e g o i g e o g r a f i c z nego p u n k tu w id z e n ia ; - r o l a i p e rs p e k ty w y B + R, zm ian y w t e c h n o l o g i i ; - t e n d e n c j a p o w o d u ją c a zm iany w s t r u k t u r z e g a ł ę z i i j e j o r g a n iz a c ji, w s z c z e g ó ln o ś c i p r z e s tr z e n n e j; - te n d e n c ja w z a tr u d n ie n iu , w ie lk o ś c i i s t r u k tu r z e k w a lif i k a c ji. H ieco o b s z e r n i e j s z e g o u j ę c i a - zarów no ze w zg lęd u n a s p e c y f i k ę , ja k i w ażno ść - wymaga b u d o w n ic tw o . W a n a l i z i e n a le ż y o so b no u j ą ć p ro b le m a ty k ę b u d o w n ic tw a m ie sz k a n io w e g o ja k o t a k i e g o i ja k o p u n k t w y jścio w y a n a l i z y r o l i b u d o w n ictw a w kompleksowym ro z w o ju p o d sy ste m u o s a d n ic z e g o w je g o w s p ó łc z e ś n ie p o w a ż n ie * W b a d a n iu f r a n c u s k im (DATAR, 1 9 7 1 ) zb ad an o ja k o d o m in u ją c e : p rz e m y s ł n a fto w y , c h e m ic z n y , m e ta lo w y , m aszynow y, e l e k t r o - , te c h n i c z n y , s to c z n io w y , l o t n i c z y , ro ln o -s p o ż y w c z y o r a z b u d o w n ic tw o , a t a k ż e s p o ś ró d p o z o s t a ł y c h w a ż n i e j s z e : p rz e m y s ł sam ochodo wy i o d z ie ż o w y o r a z m n ie j w ażne: p rz e m y s ł e n e r g e ty c z n y , m i n e r a l n y , s z k l a r s k i , h u tn i c tw o ż e l a z a i s t a l i , h u tn ic tw o m e t a l i n i e ż e la z n y c h , p rz e m y sł w łó k ie n n i c z y , d rz e w n y , p a p i e r n i c z y , i p o l i g r a f i c z n j ' - o p ra c o w u ją c d l a k a ż d e g o z o s o b n a " i n f o r m a c ję " . - 166 - z m ie n ia ją c y m s i ę k o n t e k ś c i e (z n a c z n e z m n i e js z a n ie l i c z b y je d n o s t e k o s a d n ic z y c h , u r b a n i z a c j a s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j , dyn am ik a m i a s t ś r e d n i c h o 10 0-20 0 t y s . m ie sz k a ń c ó w , zaham ow anie ro z w o je w i e l k i c h a g lo m e r a c j i i p e rs p e k ty w a i c h d e g l o m e r a c j i ) . N a s tę p n ie n a l e ż y omówić b u d o v n ic tw o p rz e m y s ło w e , m a g az y n o w o -sk ład o w e, r o l n i c z e , s łu ż b y z d r o w ia , h a n d lo w o -b iu ro w e , t u r y s t y c z n e i r e k r e a c y j n e , s a k r a ln e i t d . I s t o t n a j e s t w n ik liw a a n a l i z a p r z e s t r z e n n y c h asp e k tó w d z i a ł a l n o ś c i b u d o w la n e j. Ważne j e s t p r z e a n a l iz o w a n ie p r o b le m a ty k i B + R o r a z t e n d e n c j i zm ian w t e c h n o l o g i i (w a lo ry u ż y tk o w e , j a k o ś ć , o g r a n i c z e n i a n ap ra w i re m o n tó w , o g r a n i c z e n ie t r w a ł o ś c i f i z y c z n e j , nowe m a t e r i a ł y , o d z y sk m a t e r i a łó w , s z y b k o ś ć re a liz a c ji it p .) . P ow yższe uw agi d o ty c z y ł y i n f o r m a c j i d o t y c z ą t e j d z i a ł a l n o ś c i w s f e r z e p r o d u k c j i m a t e r i a l n e j . Osobnym z a g a d n ie n ie m j e s t s f e r a u s ł u g , tz w . I I I s e k t o r , do k tó r e g o o p ró c z d z i a ł a l n o ś c i n a l e ż ą c e j w edług XPS do s f e r y p o z a p r o d u k c j ą m a t e r i a l n ą n a l e ż ą ; t r a n s p o r t , ł ą c z n o ś ć , h a n d e l o r a z d y s t r y b u c j a e n e r g i i e l e k t r y c z n e j , g a z u , wo dy i t p . N a le ż y s o b i e zdaw ać s p ra w ę , że I I I s e k t o r j e s t w pewnym s e n s i e symptomem ro z w o ju p o g ł ę b i a j ą c e g o s i ę p o d z i a ł u p r a c y . S tą d , mówiąc o I I I s e k t o r z e , de f a c t o mamy n a m y ś li s e k t o r , w któ ry m w sp o só b z o rg a n iz o w a n y w je d n o s tk a c h s p e c ja liz o w a n y c h wykonywane są (ś w ia d c z o n e ) u s ł u g i . Je d n a k t e same u s ł u g i są wykonywane p r z e z w ie lu l u d z i w ew n ątrz o r g a n i z a c j i . r ó w n ie ż w s e k t o r z e I i I I . Na p r z y k ł a d we P r a n c j i w 1962 r , o s z a c o w a n o , że w I i I I s e k t o r z e o k . 5 ,5 min osób w ykonyw ało f u n k c je w ła ś c iw e I I I s e k t o r o w i , k t ó r y z a t r u d n i a ł 9 ,2 m in o s ó b , t z n . 4896 a k ty w n e j s i ł y r o b o c z e j . Od te g o c z a s u l i c z b y t e z n a c z n ie w z r o s ł y . W ie lc e c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t , że u d ż i a ł I I I s e k t o r a w z a t r u d n i e n i u w z r a s t a z w i e l k o ś c i ą m i a s t a . P o d c z a s gdy w m i a s t a c h p o n i ż e j 15 t y s . m ie sz k a ń có w 38 % a k ty w n e j s i ł y r o b o c z e j z a t r u d n i o ne j e s t w tym s e k t o r z e , t o ju ż w m i a s t a c h p o w y żej 100 t y s . m ie s z kańców p r z e k r a c z a 50%. W ynika s t ą d , że r e g i o n a l n e r o z m ie s z c z e n ie d z i a ł a l n o ś c i w I I I s e k t o r z e j e s t s k o r e lo w a n e z r e g io n a ln y m i w sk aźn ik am i u r b a n i z a c j i . N o ta b e ń e , s e k t o r t e n j e s t n a jw ię k s z y m p ra c o d a w c ą k o b i e t , ś r e d n i a k w a l i f i k a c j i z a tr u d n io n y c h w nim j e s t w ysoka, t y l k o n ie c o n i ż s z a n i ż w I I s e k t o r z e , a l e j e s t t o w ynik z n a c z n e g o u d z i a ł u k a d r w ysoko i b a r d z o w ysoko k w a lif ik o w a n y c h , j e d n o c z e ś n ie bowiem I I I s e k t o r z a t r u d n i a b a r d z o l i c z n y p e r s o n e l 167 - n i e m ający żad n y c h k w a l i f i k a c j i zawodowych f o r m a ln i e n a b y ty c h , l e c z t y l k o p rz y u c z o n y . I s t o t n e j e s t u s t a l e n i e , j a k i e c z y n n ik i p o w o d u ją ta k s z y b k i ro z w ó j I I I s e k t o r a . P ierw szy m i głównym c z y n n ik ie m j e s t n i e w ą t p l i w i e p o g ł ę b i a ją c y s i ę p o d z i a ł p r a c y , b ę d ą c y w y n ik iem p o s tę p u o r g a n iz a c y jn e g o i te c h n i c z n e g o , p r z y je d n o c z e s n e j s p e c j a l i z a c j i s i ł y r o b o c z e j . D rugim c z y n n ik ie m j e s t r o s n ą c e z a p o tr z e b o w a n ie ze s t r o n y je d n o s te k g o s p o d a r c z y c h n a ró ż n e g o r o d z a j u u s ł u g i - p rz e d e w s z y s tk im t a k i e , k t ó r y c h o r g a n iz o w a n ie we w łasnym z a k r e s i e j e s t n i e o p ł a c a l n e i n i e z a p e w n ia w ła ś c iw y c h e fe k tó w ja k o ś c io w y c h , z w ła s z c z a t a k i c h , k t ó r e są t y l k c o k reso w o p o tr z e b n e - od ta k e le m e n ta r n y c h ja k s p r z ą t a n i e c z y m ycie ó k i e n , o b s łu g a sam ocho dów, a ż do u s ł u g n a jw y ż s z e j k l a s y p r o f e s j o n a l n e j . : b a d a ń n a u k o w ych, p r o j e k to w a n ia , d o ra d z tw a i' k o n s u l t a c j i , serw isó w in f o r m a c y jn y c h ( t a k ż e p o u fn y c h ) i t d . , z a k t ó r e p r z e d s i ę b i o r s t w a p ła c ą n i e r a z ogrom ne sumy. T rz e c im c z y n n ik ie m j e s t w z r o s t dochodów l u d n o ś c i . V ra z ze w z ro ste m dochodów r o z w i j a j ą s i ę r ó ż n e form y d z i a ł a ń k o le k ty w n y c h ( o ś w i a t a i s z k o l n ic t w o , o c h ro n a z d ro w ia , r e k r e a c j a , s p o r t , wypo c z y n e k , t u r y s t y k a ) D o t y c z y t o ró w n ie ż u s ł u g tz w . in d y w id u a l n y c h , k t ó r y c h z n a c z n a c z ę ś ć d o ty c z y fu n k c jo n o w a n ia g o s p o d a r s tw domowych. C z w a rty t o z e s p ó ł czy n n ik ó w o c h a r a k t e r z e s o c jo p s y c h o lo g ic z * nym, n a k t ó r y s k ł a d a j ą s i ę : a ) u p o w s z e c h n ie n ie z u rb a n iz o w a n e g o s t y lu ż y c ia w s p o łe c z n o ś c i w i e j s k i e j , w s z c z e g ó ln o ś c i r o l n i c z e j ; b ) m o ż liw o ść p r a c y n a p ó ł e t a t u i s z e r o k a m o żliw o ść z a t r u d n i e n i a k o b i e t w I I I s e k t o r z e u ł a t w i a j ą c a ro z w ó j je g o d z i a ł a l n o ś c i ; c ) z m ia n a n a s t a w i e n i a do p r a c y w s f e r z e u s ł u g ( z a n i k n a s ta w ie ń ty p u " n i e będ ę nikom u s ł u ż y ł " ) . 0 i l e o g ó ln a - w z ro sto w a - t e n d e n c j a ro zw o jo w a I I I s e k t o r a j e s t o c z y w i s t a , o t y l e b a r d z i e j z ło ż o n ą sp ra w ą j e s t p ro b le m . K i e i s t o t n e j e s t c z y są t o d o ch o d y o s o b i s t e , c z y d z i a ł a n i a fin a n s o w a n e n p . p r z e z b u d ż e t p a ń stw a ( " s p o ż y c ie p o z o s t a ł e " ) i cz y d z i a ł a n i a t e są r e a l iz o w a n e in d y w i d u a l n i e , czy z b io ro w o . Saar. f a k t , że a lb o c a ł a l u d n o ś ć , a lb o j e j z n a c z n a c z ę ś ć , mogą z a s p o k a j a ć te g o ty p u p o tr z e b y ,d o w o d z i n i e t y l k o z d o ln o ś c i nabyw c z e j l u d n o ś c i , a l e ta k ż e t e g o , że i s t n i e j e d o s t a t e c z n a b a z a ma t e r i a l n a p o tr z e b n a do i c h z a s p o k a j a n i a , a t a m ogła b y ć s f i n a n sow ana j e d y n i e d z i ę k i w z ro s to w i dochodu n a ro d o w e g o . 16S s t r u k t u r y u s ł u g , t z n . w ew n ę trz n y c h t e n d e n c j i rozw o jo w y ch p o s z c z e g ó ln y c h ro d z a jó w u s ł u g . P o tr z e b n e tu j e s t sz c z e g ó ło w e b a d a n ie , k t ó r e musi a . i n , z w ró c ić uwagę n a z a g a d n i e n ia p o s tę p u t e c h n i c z nego i t e c h n o l o g i i u s ł u g . Ja k o p r z y k ł a d mogą s ł u ż y ć n p . u s ł u g i p r a l n i c z e . K ie d y ś " p r a ł o s i ę " w domu, potem do domu p r z y c h o d z i ł a zawodowa p r a c z k a , n a s t ę p n i e p r a c z k a z a c z ę ł a z a b i e r a ć p r a n i e do swego domu; p c j a kim ś c z a s i e p o w s ta ły p r a l n i e - p r z e d s i ę b i o r s t w a p r a l n i c z e , n a s t ę p n i e sk o n s tru o w a n o p r a l k ę a u to m a ty c z n ą i . . . p r a n i e w r ó c ił o do domu — c y k l s i ę zam k n ał ( n a r a z i e ) . N a le ż y p r z y tym s t w i e r d z i ć , że t e c h n o l o g i a u s ł u g ja k d o tą d j e s t m ało z a aw an so w an a, m ało zme c h a n iz o w a n a , je s z c z e r z a d z i e j z a u to m a ty z o w a n a . Są tu ogrom ne m o ż liw o śc i p o s t ę p u , ' B a d a n ie m usi z w ró c ić uwagę n i e ty l k o n a ro z w ó j p o p y tu n a u s ł u g i , a l e ró w n ie ż n a m o ż liw o ść z w ię k s z e n ia i c h p o d aży - o b e c n i e n a jw ię k sz y m o g r a n i c z e n i en j e s t zw ykle p o d a ż s i ł y r o b o c z e j . e . B w o lu c ja s i ł w y tw ó rczy ch Samo p o z n a n ie d y n a t i k i s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j n i e może w y s ta r c z y ć , u ł a t w i a je d n a k i d e n t y f i k a c j ę i o k r e ś l e n i e r e l a c j i in t e r a k ty w n y c h m iędzy o r g a n i z a c j ą p r o d u k c j i , rozw ojem sp o łe c z n y m i e w o lu c ją p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy ste m u s p o łe c z n e g o . Vf tym c e l u zap ro p on o w an o w y że j p r z e d s ta w io n ą m etode a n a l i zy, p o le g a ją c ą na: - o p i s a n i u p ro c e s u ro z w o ju s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j w k o n t e k ś c i e h is to r y c z n y m , p r z e z w y ró ż n ie n ie jego. t r z e c h c h a r a k te r y s t y c z n y c h etap ó w o k r e ś lo n y c h je g o s t a n a m i : " a r c h a ic z n y m " , "p rz y sto so w a n y m " i "zaaw ansow anym "; - o k r e ś le n iu sposobu, w ja k i s p o łe c z n o ś ć in d u s t r i a l n a p rz e c h o d z i z je d n e g o s t a n u w i n n y , p r z e z z b a d a n ie m echanizm u p ro d u k c ji; - z id e n t y f i k o w a n i u , k t ó r e e le m e n ty m echanizm u p r o d u k c j i są n a j b a r d z i e j dynam iczn e w różnym c z a s i e o r a z j a k i e j e s t i c h d z i a ła n ie na p o z o s ta łe . D la z b a d a n ia m echanizm u p r o d u k c j i p o s łu ż o n o s i ę a n a l i z ą s i ł w y tw ó rc z y c h , sposobów p r o d u k c j i i sto su n k ó w p r o d u k c j i , k o n c e p c ja m i d o b rz e znanym i i n i e w ym agającym i w y j a ś n i e n i a . P o d o b n ie ja k k o n c e p c j a stan ó w k o n c e p c j a a n a l i z y m echanizm u p r o d u k c j i ma z a s to s o w a n ie t a k d l a b a d a n i a p r z e s z ł o ś c i , ja k i t e r a ź n i e j s z o ś c i - 169 - i p r z y s z ł o ś c i . O c z y w iś c ie t a k s i ł y w y tw ó rc z e , ja k sp o so b y i s t o s u n k i p r o d u k c j i z m i e n ia j ą s i ę z c z a se m : in n e są d z i ś , a innym i b ę d ą n p . w ro k u 2000 , M echanizm y fu n k c jo n o w a n ia s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j n a k a ż dym z t r z e c h o k r e ś lo n y c h e tap ó w ro z w o ju s ta n o w ią "kanw ę" m echa nizm ów e w o lu c ji z b io r u s i ł w y tw ó rc z y c h . O c z y w iś c ie , j e s t to z n a c z n e u p r o s z c z e n i e w ysoce z ł o ż o n e j r z e c z y w i s t o ś c i , k t ó r a b ę d z i e m odyfikow ać k a ż d ą z s i ł w y tw ó rc z y c h . Można obrazow o p o w ie d z i e ć , że e w o lu c ja o k r e ś l o n e j s i ł y w y tw ó r c z e j, n p . p r o d u k u j ą c e j e n e r g ię e l e k t r y c z n ą , k t ó r a ju ż d z i ś j e s t d o ś ć zaaw ansow ana (w ę g i e l j e s t r e l i k t e m p r z y s z ł o ś c i ) , pow in na p r z y ś p i e s z a ć c a ł o ś ć p ro c e s u e w o l u c j i , a l e p rz e m y s ł h u tn i c z y i m aszynow y, ja k o " a r c h a i z u j ą c e " , b ę d ą m ia ły te n d e n c ję do j e j ham o w an ia. Innym i s ł o w ami, zaaw ansow an a c z ę ś ć k a ż d e j s i ł y w y tw ó rc z e j b ę d z i e , z a l e ż n i e od s y t u a c j i , l e p i e j lu b g o r z e j w y k o rz y sty w ać z a c h o d z ą c e zm iany n a p o tr z e b y w ła s n e j r e p r o d u k c j i . P rz e c iw s ta w ie n ie m te g o j e s t " z a m k n ię c ie s i ę w s o b ie " d a n e j s i ł y w y tw ó rc z e j i m n ie j lu b b a r d z i e j p ow olne z a n ik a n ie j e j p r z e s t a r z a ł e j - a r c h a i c z n e j - c z ę ś c i. A n a liz a d ia g n o s ty c z n a i n t e r e s u j e s i ę e w o lu c ją s i ł w y tw ó r c z y c h , sposobów i sto su n k ó w p r o d u k c j i w o k r e s i e m inionym i w t e r a ź n i e j s z o ś c i , a n a l i z a p r o g n o s ty c z n a ma o k r e ś l i ć i c h p r z y s z ł ą e w o lu c ję . Wobec z n a c z n y c h z ró ż n ic o w a ń z a c h o w a n ia , co w y n ik a m .in . z m o ż liw o ś c i r e a l i z a c j i z m ia n , k o n ie c z n e j e s t p ro w a d z e n ie b a d a n i a w u k ł a d z i e d z ia ło w o - g a łę z io w y m . R zecz j a s n a , n a le ż y r o z r ó ż n ia ć b a r d z i e j i m n ie j d y n a m icz n e s i ł y w y tw ó rc z e , ja k ró w n ie ż t e , k t ó r e są p r z e s t a r z a ł e i b ę d ą z a n ik a ć . V p e r s p e k ty w ie 2 0 -3 0 l a t u le g n ą e w o l u c j i , z m ie n ią s i ę w s z y s tk ie s i ł y w y tw ó rcze - o p ró c z t y c h , k t ó r e z a n ik n ą - p r z e o r i e n t u j ą s i ę n a nowe ty p y w yrobów, s ty m u lu ją c p o w s ta n ie nowych s i ł w y tw ó rczy ch b ą d ź g e n e r u j ą c nowe sp o so b y p r o d u k c j i , a w k o n s e k w e n c ji ta k ż e nowe s t o s u n k i p r o d u k c ji. J e d n o c z e ś n ie pewne s i ł y w y tw órcze b ę d ą m ia ły z n a c z n ie w ię k szy od in n y c h wpływ n a s p o łe c z e ń s tw o , p o w o d u ją c , p r z e z i c h djT iam iczn e z a c h o w a n ie , n i e r a z g ł ę b o k i e zm iany i n s t y t u c j o n a l n e i i s t o t n e zm ian y w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y sy stem u s p o łe c z n e g o - z a g o sp o d a ro w a n iu p r z e s trz e n n y m k r a j u . Nazwano j e wy ż e j d y n a m ic z n y m i. H a le ż y je d n a k z w ró c ić u w ag ę, że t e z n i c h , k t ó r e w p ły w a ją t y l k o n a sam p o d sy s te m g o s p o d a r c z y - s f e r ę p r o - - 170 - d u k c ji m a t e r i a l n e j - n a le ż y u w ażać z a m i e j d y n am ic z n e od t y c h , k t ó r e m ają wpływ n a zm iany w c ały m s y s te m ie s p o łe c z n y m . W yniki b a d a n ia p o s z c z e g ó ln y c h d z ia łó w - g a ł ę z i , b r a n ż p r a k t y c z n i e j e s t p o d ać w p o s t a c i o so b n y c h t a b l i c s y n o p ty c z n y c h , z a w ie r a j ą c y c h in f o r m a c je ' o p o s z c z e g ó ln y c h d z i a ł a c h ( g a ł ę z i a c h , b r a n ż a c h ) ^ , K ażda t a k a t a b l i c a z a w ie r a i n f o r m a c j e d o ty c z ą c e : - c z y n n ik ó w p o w o d u jąc y ch w ew n ę trz n ą e w o lu c ję p rz e d m io to w e j s i ł y w y tw ó rc z e j, - wpływu p rz e d m io to w e j s i ł y w y tw ó rc z e j n a in n e s i ł y w y tw ó r cze, - wpływu n a sp o so b y p r o d u k c j i , - zm ian w s to s u n k a c h p r o d u k c j i , - k o n s e k w e n c ji i n s t y t u c j o n a l n y c h , - zm ian w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy s te m u s p o łe c z n e g o . O p ie r a j ą c s i ę n a d o ś w ia d c z e n ia c h f r a n c u s k i c h (DATAR, 1 9 7 2 , s, 1 6 9 ) , można zap ro p o n o w ać n a s t ę p u j ą c y u k ła d t y c h t a b l i c : S i ł y w y tw órcze Z a g o sp o d a S to s u n k i I n s t y t u c j e ro w a n i e Spo so b y j e j wpływ e w o lu c ja p rz e s trz e n p ro d u k c ji p ro d u k c ji d a n e j s i ł y n a in n e s i ne w y tw ó rc z e j ł y w ytw ó r cze la lb 2 3 4 C T r e ś ć w p o s z c z e g ó ln y c h k o lu m n ac h : 1 - d o ty c z y s i ł w y tw ó rcz y c h : l a - s to s u n k i w ła s n o ś c i, k o n c e n tr a c ja o rg a n iz a c y jn a , konku r e n c j a n a ry n k u k rajow ym ( k r a jo w a , z a g r a n i c z n a ) , k o n k u re n c ja z a g ra n ic ą , s t o p i e ń p r z e s t a r z a ł o ś c i p ro d u k o w a n e go w y r o b u /u s łu g i; l b - d o ty c z y in n y c h s i ł w y tw ó rc z y c h ; zm ian y w n i c h i nowe s i ł y w y tw ó rcze p o w s ta łe - pod wpływem p rz e d m io to w e j s i ł y w y tw ó rc z e j; ^ C hodzi tu o k l a s y f i k a c j ę m etodę p r z e d s i ę b i o r s t w . tz w , e k o n o m ic z n ą , a n i e tz w . 171 2 - d o ty c z y sposobów p r o d u k c j i : t e n d e n c j a e w o lu c ji s t o p n i a m echa n i z a c j i , a u t o m a t y z a c j i . . . , e w o lu c je t e c h n o l o g i i , r o l a B + R, sp o so b y p o d e jm o w a n ia d e c y z j i , in s tr u m e n ty z a r z ą d z a n i a , f i n a n so w an ie ( z w ła s z c z a i n w e s t y c j i ) ; 5 - s t r u k t u r a s i ł y r o b o c z e j i j e j e w o lu c ja , wpływ n a s p o łe c z e ń stw o ; 4 - i n s t y t u c j e : z w ią z k i zawodowe, o r g a n i z a c j a n a s z c z e b l u .p rz e d s i ę b i o r s t w a - s i ł y w y tw ó rc z e j - r e g io n u - p a ń s tw a ; 5 - i m p l i k a c j e d l a p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i i ś r o d o w is k a p r z y ro d n ic z e g o . P o za tym u d o łu t a b l i c y n a l e ż y u m ie ś c ić in f o r m a c ję d o ty c z ą c ą s ta n u s i ł y w y tw ó rc z e j ( a r c h a i c z n y , p r z y s to s o w a n y , zaaw ansow a n y ) w w ybranych l a t a c h p r z e z sło w n e o k r e ś l e n i e s t o p n i a jego- wy s tę p o w a n ia , n p . Rok A rc h a ic z n y P rz y s to s o w a n y 1970 s iln y s iln y śre d n i. śred n i śred n i s iln y 1980 2000 Zaawansowany s ła b y śred n i s ła b y o r a z o g ó ln e i n f o r m a c je i w y j a ś n i e n i a w m ia rę p o t r z e b y . D la s i ł w y tw ó rc zy c h ( .g a ł ę z i ) " m n ie j d y n a m ic z n y c h " , a w s z c z e g ó l n o ś c i z a n i k a j ą c y c h , m ożna p o d a ć in f o r m a c ję u p r o s z c z o n ą . T a b l i c a 4 z a w ie r a d a n e o p ra c o w a n e d l a F r a n c j i (DATAR, 1 9 7 1 ). f. R e g i o n a l i z a c j a s i ł w y tw ó rczy ch A n a liz a s i ł w y tw ó rczy ch w o d e rw a n iu od i c h p r z e s tr z e n n e g o r o z m ie s z c z e n ia - p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i - n i e d a j e p e łn e g o o b r a z u ic h fu n k c jo n o w a n ia , n i e d a j e ró w n ie ż p e ł n e j in f o r m a c ji o s p o łe c z n y c h im p l i k a c j a c h i c h d z i a ł a n i a i e w o l u c j i . W ynika to m .i n . s t ą d , że r e g i o n y n i e t y l k o że n i e są p o d o b n e , a l e są n i e r a z s i l n i e z ró ż n ic o w a n e i s t ą d p a n u ją c e n a i c h t e r e n i e w a ru n k i, m .i n . i s t o t n e d l a ro z w o ju s i ł w y tw ó rc z y c h , są r ó ż n e - mogą być zarów no d o b r e , ja k i z ł e . W re s z c ie są r e g i o n y , w k tó r y c h n a s t ą p i ł a z b y t n i a k o n c e n t r a c j a s i ł w y tw ó rc z y c h , co o d d z i a ł u j e n e g a ty w n i e n a w aru n k i ż y c i a s p o łe c z e ń s tw a , a ta k ż e n a ro z w ó j samych s i ł w y tw ó rc z y c h , k t ó r e z a m ia s t p o m ag ać , p r z e s z k a d z a ją s o b ie w zajem n i e , k o n k u ru ją o p r z e s t r z e ń , s i ł ę r o b o c z ą , z a so b y n a t u r a l n e (n p . o wodę) - g e n e r u j ą s p r z e c z n o ś c i ( k t ó r y c h można b y u n i k n ą ć ) , two r z ą c e n a p i ę c i a , k o n f l i k t y i t d . n e g a ty w n e d l a sy s te m u . - 172 T a b lin g 4 . U d z ia ł t r z e c h s ta n ó w ro z w o ju s i ł w y tw ó rc z y c h / F r a n c j a / w w a r t o ś c i d o d a n e j. W a rto ś ć d o d an e i z a t r u d n i e n i e : o g ó ln e z a c h o w an ie w c z a s ie A. D ynam iczne s i ł y w y tw ó rc z e 1970 1 9 8 0 -1 9 8 5 1 9 9 0 -2 0 0 0 1970 1 9 8 0 -1 9 8 5 1990- 2 0 0 0 - 174 B, S t s t y c z n e i s t a g n u j ą c e s i ł y 1970 w y tw ó rc z e 1 9 8 0 -1 9 8 5 1 9 9 0 -2 0 0 0 175 1970 1 9 8 0 -1 9 8 5 1 9 9 0 -2 0 0 0 - 176 - Ze w zględów p r a k ty c z n y c h n ie m o ż liw e j e s t p ro p o n o w a n ie pow tó r z e n i a c a łe g o v<yżej zap ro p o n o w an eg o b a d a n ia s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j w u k ła d z i e r e g io n a ln y m . K o n ie c z n e są u p r o s z c z e n i a , a l e t a k i e , k t ó r e n i e “ z a f a ł s z u j ą " o b r a z u , a j e d n o c z e ś n ie d o s t a r c z ą in f o r m a c ję i s t o t n ą d l a p rz e d m io to w e j a n a l i z y . P o d e jm u ją c to z a d a n i e , n a le ż y m ieć n a uw adze f a k t , że r e g io n y n i e są m in ia tu r a m i sy ste m u s p o ł e c z n e g o , a l e c z ę ś c ia m i o k r e ś lo n e g o sy stem u s p o łe c z n e g o , k t ó r e g r a j ą w nim r ó ż n e , czasem n aw et b a r d z o podobne r o l e (n p . r e g i o n y w y b itn i e r o l n i c z e o p o d o b n e j c h a r a k t e r y s t y c e e k o l o g i c z n e j ) , a c zasem b a rd z o r ó ż n e , s p e c y f i c z n e , a n a w e t u n i k a l n e , w s to s u n k u do c a ł o ś c i sy s te m u ( n p . r e g i o n s t o ł e c z n y c z y w P o ls c e LG-OK). Z d r u g i e j s t r o n y wa r u n k i c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w n i e sp ro w a d z a ją s i ę t y l k o do c h a r a k t e r y s t y k i w arunków n a t u r a l n y c h ( p o ł o ż e n i e , e k o l o g i a , z a so b y n a t u r a l n e ) , a l e w y n ik a ją ta k ż e z poziom u i c h s p o ł e c z n o ś c i , s t a n u z a g o s p o d a ro w a n ia - b ę d ą c e g o s p u ś c iz n ą h i s t o r y c z n ą - a n aw e t, u s t a l o n e j d łu g o o k r e s o w e j p o l i t y k i p r z e s t r z e n n e j , k t ó r a o g r a n i c z a l i c z b ę m o ż liw y ch sposobów i c h wyko rz y s ta n ia . D j ę c ie p rz e d m io to w e j p r o b le m a ty k i w s to s u n k u do s p o łe c z n o ś c i r o l n i c z e j , w i e j s k i e j i m i e j s k i e j n i e p r z e d s t a w i a w ię k s z y c h t r u d n o ś c i a n i n ie p o w o d u je s z c z e g ó l n i e d u ży ch n a k ła d ó w p r a c y . D la te g o zaproponow an o p ro w a d z e n ie i c h a n a l i z y r ó w n o le g le n a s z c z e b l u krajow ym i r e g io n a ln y m . T ru d n o je d n a k wymagać ta k i e g o p o d e j ś c i a w s to s u n k u do s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . D la te g o p r o p o n u je s i ę o p ra c o w a n ie u p ro s z c z o n y c h t a b l i c s y n o p ty c z n y c h d l a k a ż d e g o r e g i o n u , z a w ie r a j ą c y c h i n f o r m a c j e d o ty c z ą c e s p o ł e c z n o ś c i in d u s tria ln e j. T a b l i c a t a k a , ró w n ie ż w zorow ana n a d o ś w ia d c z e n ia c h f r a n c u s k ic h (DATAR, 1 9 7 2 , s . 179 e t p a s s im ) , z a w ie r a t r z y r u b r y k i (k o lu m n y ), w k t ó r e j je d n a p o d z ie l o n a j e s t n a dwa p o l a . D o ty c z ą o n e: R u b ry k a 1 - głów ne s i ł y w y tw ó rc ze Z a w ie ra wykaz głów n y ch s i ł w y tw ó rczy ch n a jw a ż n i e js z y c h d l a r e g io n u ( d a j ą c y c h w sum ie n p . 60% p r o d u k c j i ) s t a n o w i ą c y c h r d z e ń je g o p o t e n c j a ł u p r o d u k c y jn e g o , u s z e re g o w a n y c h w edług w o lu menu p r o d u k c j i ( d o d a n e j lu b c z y s t e j ) , t z n . w ed łu g i c h s u b ie k ty w - c2 P rz e m y s ł wydobywczy n a l e ż y tr a k to w a ć o so b n o - ja k o n a l e ż ą c y do s e k t o r a I . - 17? - a e j w a ż n o śc i d l a g o s p o d a r k i r e g i o n u , z pod an iem te g o wolumenu p r o d u k c j i ( d o d a n e j lu b c z y s t e j ) . C elow e j e s t d o d a n ie in f o r m a c ji 0 p r o d u k c j i w je d n o s tk a c h f i z y c z n y c h ( z w ła s z c z a d l a p r o d u k c ji w y m ag ają cej z n a c z n e j p ra c y t r a n s p o r t u ) i z a t r u d n i e n i u . Dane t e m uszą d o ty c z y ć p o c z ą tk o w e g o i końcow ego ro k u o k r e s u o b ję te g o b a d an iem (d ia g n o s ty c z n y m lu b p r o g n o s ty c z n y m ). R ubryka 2 - o g ó ln a c h a r a k t e r y s t y k a s i ł w y tw ó rcz y c h Z a w ie ra in f o r m a c je u z u p e ł n i a j ą c ą w s to s u n k u do z a w a r te j w ru b ry c e p ie r w s z e j, a w sz c z e g ó ln o śc i: - s t a n s i ł y w y tw ó rc z e j ( a r c h a i c z n y , p rz y s to s o w a n y , zaaw an sow any) , - t e n d e n c j e e w o lu c ji d a n e j s i ł y w y tw ó rc z e j, o r a z e w e n tu a ln ie (w m ia rę p o tr z e b y ) in n e in f o r m a c je s p e c y f ic z n e ( n p . że p r o d u k c j a d a n e j s i ł y w y tw ó rc z e j w danym r e g i o n i e s ta n o w i 2 /3 p r o d u k c j i k r a j o w e j ) . I n f o r m a c je t e , a n a l o g i c z n i e ja k w r u b r y c e p ie r w s z e j , d o t y c z ą p o czątk o w eg o i końcow ego o k r e s u o b ję t e g o b a d a n ie m . R ubry ka 3 - c z y n n ik i ro z w o ju s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j Rubrykę tę p o d z ie lo n o n a dwa p o l a . Je d n o d o ty c z y "czy n n ik ó w o g ó ln y c h " , d r u g i e "czy n n ik ó w s p e c y f i c z n i e p r z e s t r z e n n y c h " . Cho d z i t u o u c h w y c e n ie w y s tę p u ją c y c h w r e g i o n i e c z y n n ik ó w r o z w o jo wych i o g ó ln e i c h s c h a r a k te r y z o w a n ie . C z y n n ik i o g ó ln e . I s t o t n e mogą t u b y ć n p , : i l o ś ć i ja k o ś ć s i ł y ro b o c z e j, p o te n c ja ł i e la s ty c z n o ś ć in f r a s tr u k tu r y tr a n s p o r to w e j (to w a r y i l u d z i e ) o r a z łą c z n o ś ć (p r z e k a z y w a n ie in f o r m a c j i ) 1 i n n e , n i e r a z s p e c y f ic z n e d l a r e g i o n u . C z y n n ik i s p e c y f i c z n i e p r z e s t r z e n n e . I s t o t n e mogą tu być n p . : o r g a n i z a c j a i s t a n p o d sy ste m u o s a d n i c z e g o , je g o z d o ln o ś ć akom odac j i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j; w sk a ź n ik i s t a n u r b a n i z a c j i , r e zerw y p r z e s t r z e n i pod zabudowę o s ie d lo w ą i g o s p o d a r c z ą ; p r z e s tr z e n n a o r g a n iz a c ja , s ta n i p o te n c ja ł in f r a s t r u k tu r y te c h n ic z n e j o r a z j e j p o w ią z a n ia z sy ste m a m i k ra jo w y m i, s t a n ś ro d o w is k a p r z y r o d n ic z e g o , z a so b y wody, i c h ja k o ś ć i s t o p i e ń w y k o r z y s ta n ia i t d . o r a z in f o r m a c je o e w o lu c ji ty c h czy n n ik ó w w p r z e s z ł o ś c i i m o ż liw o ś c ia c h ( a l b o o g r a n i c z e n i a c h ) i c h p r z y s z ł e j e w o lu c ji . 2 p u n k tu w id z e n ia m o ż liw o ś c i p r o d u k c j i , p o n ie w a ż z in n y c h pu n k tó w w id z e n ia , n p . n i e z a l e ż n o ś c i w s k a l i k r a j o w e j , "w ażne" mogą b y ć s i ł y w y tw ó rc ze d a ją c e w a rto ś c io w o w z g lę d n ie m ałą p ro d u k c ję . 178 - B ard zo tr u d n o j e s t p o d ać tu a p r i o r i l i s t ę z a g a d n ie ń , k tó - ry.ch w y m ie n ie n ie i c h a r a k t e r y s t y k a w r u b r y c e 3 J e s t i s t o t n e i c e lo w e , A n a liz a z b io r u ty c h d a n y c h , p ro w a d z i do w ie lu w n io sk ó w , wy m a g a ją c y c h u p o rz ą d k o w a n ia i z e s t a w i a n i a . D o ty c z ą one t a k p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w , ja k i s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j o r a z sy stem u s p o łe c z n e g o ja k o c a ł o ś c i . W n io sk i o g ó ln e są i n t e r e s u j ą c e . B a d a c z e f r a n c u s c y n p . d o s z l i do w n io s k u , że " F r a n c j a n i e j e s t k ra je m p rzem y sło w y m ", a rg u m e n tu j ą c , że t y l k o w 6 r e g i o n a c h ( n a 2 1 ) je d n a z g a ł ę z i p rz e m y s łu b y ł a " n a j w a ż n i e js z a " w tym s e n s i e , że d a w a ła re g io n o w i n a jw ię k s z ą p r o d u k c ję ze w s z y s tk ic h g a ł ę z i / d z i a ł ó w g o s p o d a r k i n a r o d o w e j; w 12 r e g i o n a c h " n a j w a ż n i e js z e " b y ło r o l n i c t w o ( a w 6 z n i c h n a s tę p n y \ S4 z k o l e i b y ł p rz e m y s ł r o ln o - s p o ż y w c z y ) . J e s t t o - n a pewno w n io se k z b y t d a le k o i d ą c y , a l e p o d k r e ś l a w ażn o ść a n a l i z y r e g i o n a l n e j d l a u z y s k a n i a w ła śc iw e g o p o g lą d u n a a n a liz o w a n y s y s te m . D ru g i ty p w niosków może d o ty c z y ć s t o p n i a d y w e r s y f i k a c j i s i ł w y tw ó rczy ch w p o s z c z e g ó ln y c h r e g i o n a c h . T u ta j ta k ż e c h a r a k t e r y s ty c z n e są o b s e r w a c je f r a n c u s k i e : a ) w p ra w ie w s z y s t k ic h r e g io n a c h c z t e r y s i ł y w y tw ó rcze - r o l n i c t w o , p rz e m y s ł r o l n o - s p o ż y w c z y , b u do w nictw o i d y s t r y b u c j a ( h a n d e l ) - z n a j d u j ą s i ę w śró d " n a jw a ż n i e j s z y c h " ; b ) t y l k o w s z e ś c i u r e g i o n a c h można mówić o is to tn y m u d z i a l e in n y c h d z i a ł ó w / g a ł ę ż i w i c h p r o d u k c j i , a w p i ę c i u in n y c h w o g ó le n i e ma in n y c h g o d n y ch u w a g i. Tymczasem d y w e r s y f i k a c ja p r o d u k c j i w sk a z u je n a i s t n i e n i e z n a c z n i e j s z y c h m o ż liw o ś c i ro zw o jow ych i na r e l a t y w n i e le p s z e n i ż w in n y c h r e g i o n a c h m o ż liw o śc i a k o m o d a c ji d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j. R zecz j a s n a , t y l k o w n i e w ie lk im s t o p n iu w y n ik a t o z n a t u r y r e g i o n u , z a le ż y t o p rz e d e w sz y stk im od d y n am ik i i p la n o w o ś c i ro z w o ju p o d sy ste m u o s a d n i c z e g o , a w m n iejszy m s t o p n i u od i n f r a s t r u k t u r y t e c h n i c z n e j , k t ó r ą m ożna sto su n k o w o ł a t w o , i t o w d o ś ć k r ó tk im c z a s i e , d o s to s o w a ć do p o t r z e b . P o d ą ż a ją c w ś l a d z a pow yższym i k o n c e p c ja m i a n a l i t y c z n y m i , można d o jś ć do b a r d z o k o n k r e t n e j r e g i o n a l n e j c h a r a k t e r y s t y k i s i ł 54 W 1 3 , r e g i o n i e n a jw a ż n i e js z y b y ł p rz e m y s ł ro ln o - s p o ż y w c z y , k t ó r y w y p rz e d z a ł r o l n i c t w o ( P i k a r d i a wg p o d z ia ł u n a r e g io n y p la n o w a n ia p r z e s t r z e n n e g o o b e jm u je 3 d e p a r ta m e n ty : Sommne, A isn e i Oi s e ) . 55 W tym k o n t e k ś c i e mowi s i ę o i n f r a s t r u k t u r z e ja k o p r z e s trz e n n y m s y s te m ie d y s try b u c y jn o - u s łu g o w y m , a n i e p ro d u k cy jn y m se n s u s t r i c t o ; n i e o b e jm u je o n a n p . e l e k t r o w n i , t y l k o e l e k t r o e n e r g e ty c z n ą s i e ć d y s t r y b u c j i . - 179 - w y tw ó rc z y c h , uw arunkow ań i c h ro z w o ju i t e n d e n c j i ro zw o jo w y ch ( n i e z a l e ż n i e od w niosków d o ty c z ą c y c h k s z t a ł t o w a n i a s t r u k t u r y i p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy stem u s p o ł e c z n e g o ) . g . R e g io n a ln a s p e c y f i k a s i ł w y tw ó rczy ch 1. I s t o t n e z n a c z e n i e ma in f o r m a c ja o s p e c y f i c e z a t r u d n i e n i a w r e g i o n i e . Dogodne j e s t tu z a s to s o w a n ie w s k a ź n ik a s p e c y f i k i . za tr u d n ie n ia : j e ż e l i z® j e s t c z ę ś c i ą z a t r u d n i e n i a w r e g i o n i e R p r a c u j ą c ą w g a ł ę z i S i j e ż e l i e 8 j e s t u d z ia łe m g a ł ę z i S w z a t r u d n i e n i u o g ó ln o k ra jo w y m , to j e s t w sk a ź n ik ie m s p e c y f i k i z a t r u d n i e n i a w g a ł ę z i S i r e g i o n i e R w zględem o g ó ln o k ra jo w e g o z a t r u d n i e n i a w g a ł ę z i S. J e ż e l i t e r a z w sk a ź n ik te n j e s t w ię k sz y od j e d n o ś c i , to o z n a c z a t o , że d any r e g i o n w y ró ż n ia w ię k s z e z a t r u d n i e n i e w d a n e j g a ł ę z i n i ż p r z e c i ę t n e d l a t e j g a ł ę z i w k r a j u ; im w ię k s z y te n w s k a ź n ik , tym w ię k sz e j e s t w zg lęd n e- z n a c z e n i e t e j g a ł ę z i d l a r e g io n u z p u n k t u w id z e n ia z a t r u d n i e n i a . Ma t o w ie le d a ls z y c h i o c z y w is ty c h im p l i k a c j i d la re g io n u . W sk aźn ik i t e d o b rz e r e a g u j ą n a zm iany s t r u k t u r a l n e - ta k o g ó ln o k r a jo w e ,_ ja k i r e g i o n a l n e - a w b ra k u i s t o t n y c h zach o w u ją s i ę n a d e r s t a b i l n i e . P o n iż e j p o d ajem y p rz y k ła d o w e z e s t a w i e n ie w skaźników s p e c y f i k i z a t r u d n i e n i a d l a r e g io n u X. R e g io n I lla 17 16 14 18 2 ,2 2 5 1 ,6 8 9 1 ,4 6 9 ^ 0 ,4 0 3 /t^ l , 2 8 5 / t 2/ 0 ,8 8 5 /tj/ X l . l 5 9 / t 2/ 12 02 33 01 1 ,3 4 4 1 ,3 3 8 14 18 ^ 0 , 9 9 1 / ^ / 31 l ,0 9 2 / t 2/ 1 ,0 1 2 /tj/ 0 , 986 / t 2 / 1 ,2 8 5 1 ,1 5 9 33 1 ,0 9 2 0 ,9 8 6 01 ^ 1 ,0 0 4 /^ /2 4 0 ,9 0 4 / t 2/ ✓ '^ 1 , 1 5 3 / t j / - 0 , 8 6 8 / t 2/ a 1 1 , 17 i t d . l i c z b y d w u cy fro w e: sy m b o le g a ł ę z i . ^ t ^ - p o c z ą t e k , t 2 - k o n ie c o k re s u b a d a n e g o ( l a t a ) . Vi g ó rn e o c z ę ś c i t a b l i c y 180 - z e b ra n o w s k a ź n ik i s p e c y f i k i z a t r u d n i e n i a d l a ro k u t~ w p o rz ą d k u m a le ją c y m , p o c z y n a ją c od n a jw y ż s z y c h , z a c h o w u ją c e s ię s t a b i l n i e ; w d a l s z e j c z ę ś c i w s k a ź n ik i wy k a z u ją c e b r a k s t a b i l n o ś c i (w p o rz ą d k u m a le jąc y m wg w skaźników d l a ro k u t - ) . P o niew aż n i e s t a b i l n o ś ć w s k a ź n ik a może być w ynikiem c s zarów no zm ian w r e g i o n i e e ^ , ja k i w k r a j u e , t e o s t a t n i e z m ia ny z a z n a c z o n o d l a o d r ó ż n i e n i a od p ie r w s z y c h (w r e g i o n i e ) s t r z a ł k ą ; sk ie ro w a n ą ku g ó rz e S ~ w z r o s t e s lu b ku d o ło w i 'X - spa dek d £ , a s t a b i l n o ś ć e s zn a k ie m = . W skaźników m a ły c h , n i e i s t o t r _ n y c h , n i e o b l i c z a s i ę - i c h s t a b i l n o ś ć z a p i s u j e s i ę zn ak iem = , a w z ro s t iu o sp ad e k u d z i a ł u g a ł ę z i o z n a c z a s t r z a ł k a m i n p . : 01 - r o l n i c t w o , = - s t a b i l n o ś ć w s k a ź n ik a s p e c y f i k i z a t r u d n i e n i a , \ - sp ad ek u d z i a ł u z a t r u d n i e n i a . 2. I s t o t n a j e s t k l a s y f i k a c j a r e g i o n a l n a s i ł w y tw ó rczy ch wed łu g p r o d u k c j i d o d a n e j ( c z y s t e j ) . S p o rz ą d z a s i e j ą w p o s t a c i t a b l i c y p o d a j ą c e j w a rto ś ć p r o d u k c j i d o d a n e j ( c z y s t e j ) p o s z c z e g ó ln y c h g a ł ę z i s i ł w y tw ó rczy ch w każdym r e g i o n i e i (n a d p o p r z e d n ią l i c z b ą ) l i c z b ę p o rząd k o w ą g a ł ę z i w danym r e g i o n i e ( r a n k i n g ) w ed łu g w ie lk o ś c i p r o d u k c j i d o d a n e j ( c z y s t e j ) od n a j m n i e j s z e j ( je d y n k a ) do n a j n i ż s z e j ( n ) . T a b l i c a t a k a d a j e b a rd z o p r z e j r z y s t y p r z e g l ą d r o z m ie s z c z e n ia s i ł w y tw ó rc z y c h w r e g i o n a c h . N ie j e s t ce lo w e wy m ie n ia n ie w s z y s t k ic h g a ł ę z i s i ł w y tw ó rczy ch w p o w y ż sz e j t a b l i c y ; p o d a je s i ę je d y n i e w a ż n ie j s z e ( z p u n k tu w id z e n ia p r o d u k c j i d o d a n e j - c z y s t e j ) , a p o z o s t a ł e w y m ien ia s i ę o so b n o w r u b r y c e w p o s t a c i k r ó t k i e j i n f o r m a c j i , n p . g a ł ę z i e 1 1 , 1 6 , 22 p r o d u k c je d o dane (n k a ż d e j ) (w p r z e d z i a l e od - d o ) . A u to rz y o p ra c o w a n ia f r a n c u s k i e g o (DATAR, 1 9T 2, s . 2 5 0 ) p r o p o n u ją cie k a w y sp o só b g r a f i c z n e g o p r z e d s t a w i e n i a p o w y ż sz e j i n f o r m a c ji ( r y s . 4 ) . 3 . Równowaga m iędzy p o d a ż ą a popytem s i ł y r o b o c z e j j e s t problem em zaw sze ważnym; d e f i c y t s i ł y r o b o c z e j ham uje ro z w ó j, nadw yżka p o d aży nad popytem pow o d u je b e z r o b o c i e i z w ią z a n e z nim n a p i ę c i a s p o ł e c z n e . 3 e z r o b o c i e n i e zaw sze j e s t ja w n e , może ró w n i e ż b yć u k r y t e ; k o m p lik u je to a n a l i z ę p ro b le m u . Z d r u g i e j s t r o n y w u k ł a d z i e r e g io n a ln y m możemy m ie ć w je d n y c h r e g i o n a c h d e f i c y t s i ł y r o b o c z e j , a w in n y c h n ad w y ż k i - b i l a n s o g ó ln o k ra jo w y n i e u ja w n i i s t n i e n i a t a k i e j s y t u a c j i . - 181 R y su n ek 4 . R e g io n a ln a c h a r a k t e r y s t y k a s i ł w y tw ó rczy ch w p o s z c z e g ó ln y c h r e g i o n a c h F r a n c j i / w i e l k o ś c i podano w p r o c e n t a c h / 1 - R e g io n P a r y s k i , 2 - S z a m p a n ia , 3 - P i k a r d i a , 4 N orm andia G ó rn a , 5 - R e g io n C e n t r a l n y , 6 - R eg io n P ó łn o c n y 7 - L o t a r y n g i a , 8 — A l z a c j a , 9 - F r a n c h e -C o m te , 10 N orm an d ia D o ln a , 11 - R e g io n L o a ry , 12 - B r e t a n i a , 13 - L im o u s in , 14 - O w e rn ia , 15 - P o i t o u - C h a r e n t e , 16 - A k w ita n ia , 17 - M i d i - P i r e n e e s , 18 - 3 u r g u n d i a , 19 - R e g io n R o d a ń s k o - A lp e j s k i, 20 - L a n g w ed o c ja , 21 — P ro w a n s ja - L azurow e W y b rzeże, Ź r ó d ł o : OTAM/DATAR, 1 9 7 2 , o p . e i t . s . 198 i d a l s z e - t a b l i c e / z e w z g lę d u n a o b j ę t o ś ć n i e z a m ie s z c z o n e w n i n i e j s z e j p r a c y / . - 182 - Z a d a n ie p o le g a n a o k r e ś l e n i u p ra w d o p o d o b n e j e w o lu c ji a k ty w n e j s i ł y r o b o c z e j w s p o ł e c z n o ś c i a c h r o l n i c z e j i i n d u s t r i a l n e j iz id e n t y f i k o w a n i u m .in » g łó w n e j t e n d e n c j i i n h e r e n t n e j i c h e w o lu c j i , P ro b le m te n a n a l i z u j e s ię ł ą c z n i e w k o n t e k ś c i e d i a g n o s t y c z nym i p ro g n o s ty c z n y m , z -ty m że w p i e r w s z e j f a z i e b a d a n ia p o w in n a to b yć k ró tk o te rm in o w a a n a l i z a p r o g n o s ty c z n a , n p . w y b ie g a ją ca w p r z y s z ł o ś ć , n a p i ę ć l a t , w k t ó r e j p o s łu g a je m y s i ę z w y k łą p r o j e k c j ą , Punktem w y j ś c i a j e s t b a d a n ie poziom u z a t r u d n i e n i a n a p o d s ta w ie o b ecn y ch t e n d e n c j i d o ty c z ą c y c h z a t r u d n i e n i a w p ro d u k c j i i u s ł u g a c h ( I I I s e k t o r ) o ra z r e d u k c j i l i c z b y z a tr u d n io n y c h w ro ln ic tw ie . W t e n s p o s o c można z id e n ty f ik o w a ć z a c h w ia n ia ró w n o w a g i, j a k i e m ia ły m ie js c e w p r z e s z ł o ś p i o r a z p o t e n c j a l n e , j a k i e mogą z a j ś ć w p r z y s z ł o ś c i , a t a k ż e s p r z e c z n o ś c i b ę d ą c e ź ró d łe m n a p ię ć s p o łe c z n y c h i g o s p o d a r c z y c h . 3 a p o d s ta w ie te g o b ę d z ie m o żliw e w y k ry c ie z ja w is k h a m u ją c y c h u w a ln ia n i e s i ł y r o b o c z e j z r o l n i c t w a o ra z w ydedukow anie e w o l u c j i s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , b i o r ą c pod uwagę e w o lu c ję s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . Z n a ją c s p r z e c z n o ś ć , c h a r a k t e r n a p ię ć i powodowane n im i t e n d e n c j e , można o p ra c o w a ć p e ł n ą a n a l i z ę r e t r o s p e k t y w n ą - p o tr z e b n ą do a n a l i z y d ia g n o s t y c z n e j - i • p ro s p e k ty w n ą , d l a a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . A n a liz ę tę t r z e b a p ro w a d z ić n a s z c z e b l u re g io n a ln y m , k o n t r o l u j ą c j e j s p ó jn o ś ć n a s z c z e b lu o g ó ln o k ra jo w y m . S a le ż y z a c z ą ć j ą od a n a l i z y e w o lu c ji c z y n n ik ó w , a n a l i z y d y s t r y b u c j i l u d n o ś c i zawodowo a k ty w n e j, aby z a k o ń c z y ć b a d a n ie m rów now agi p o d a ż y i po p y tu n a s i ł ° ro b o c z ą w po s z c z e g ó ln y c h r e g i o n a c h . W yniki n a j l e p i e j p r z e d s ta w ić w ta b u lo g ra m a c h i k a r t o g r a f i a c h . S ch em at t e j a n a l i z y j e s t n i e w ą t p l i w i e b a rd z o p r o s t y . N ie można je d n a k sto so w a ć go m e c h a n ic z n ie , może bowiem d o p ro w a d z ić to do a b s u r d a ln y c h w yników . W ynika t o s t ą d , że z a s to s o w a n ie te g o sch em atu i m p li k u je k i l k a m ilc z ą c y c h z a ł o ż e ń , k t ó r e mogą b y ć n i e p ra w d z iw e , D o ty czy to dw óch z a g a d n ie ń : a), r z e c z y w i s t e j re z e rw y s i ł y r o b o c z e j w r o l n i c t w i e , b ) w z ro s tu w y d a jn o ś c i p r a c y . Z ja w isk o s y s te m a t y c z n e g o . sp ad k u z a t r u d n i e n i a w r o l n i c t w i e p rz y je d n o c z e sn y m w z r o ś c ie p r o d u k c j i r o l n i c z e j j e s t p o w sz e c h n ie ’ z n a n e . I s t o t ą je g o j e s t w z ro s t, w y d a jn o ś c i p r a c y w r o l n i c t w i e w w aru n k ach s t a l e r o s n ą c e g o z a t r u d n i e n i a w p o z a r o l n i c z e j d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j . C z y n n ik ie m m o to ry czn y m , a je d n o c z e ś n ie u m o ż liw ia ją c y m to p r z e m ie s z c z a n ie s i ę s i ł y ro b o c z e j z ro ln ic tw a do d z i a ł a l n o ś c i p o z a r o l n i c z e j , 183 - j e s t p o s t ę p - ro z u m ia n y zarów no s z e r o k o , ja k i w ąsko w s e n s i e p o s tę p u te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y j nego, P o m ija ją c s y t u a c j ę , w k t ó r e j mamy do c z y n i e n i a z u k ry ty m b e z ro b o c ie m w r o l n i c t w i e , p o zio m p r o d u k c j i w r o l n i c t w i e - p rz y d an y ch w a ru n k a c h ( a r e a ł , w a ru n k i e k o lo g ic z n e i t d . ) - o k r e ś l a s t a n z a t r u d n i e n i a i p oziom w y d a jn o ś c i p r a c y , . o k tó ry m d e c y d u je sto so w a n a t e c h n o l o g i a . Z a ło ż e n ie m j e s t , że o r g a n i z a c j a p ra c y j e s t o d p o w ie d n ia t a k w s to s u n k u do w arunków , ja k i do te c h n o l o g ii. J e ż e l i chcem y z m n ie js z y ć z a t r u d n i e n i e w r o l n i c t w i e , n i e p o w o d u ją c z m n i e js z e n ia p r o d u k c j i , musimy z m ie n ić te c h n o l o g ię p r o d u k c j i i o d p o w ie d n io do t e j n ow ej t e c h n o l o g i i z m ie n ić o r g a n i z a c j ę p r a c y o r a z , j e ś l i wymaga te g o n a s z a t e c h n o l o g i a , z ap ew n ić d o sta w ę środków p r o d u k c j i p o tr z e b n y c h do r e a l i z a c j i n o w ej t e c h n o l o g i i . t u je d n a k o g r a n i c z e n i e w y s tę p u je n i e ty l k o po s t r o n i e p o d a ż y , a l e t a k ż e po s t r o n i e p o p y tu , w s e n s i e m o ż liw o śc i f i n a n sowych r o l n i k a ta k w . z a k r e s i e in w e s to w a n ia , ja k i wolumenu ś r o d ków o b ro to w y c h , j a k i e można zaan g ażo w ać w p r o d u k c j ę , Same k r e d y ty d l a r o l n i c t w a n i e r o z w ią z u j ą p ro b le m u , p o n ie w a ż r o l n i c y są św iadom i p o n o sz o n e g o r y z y k a i n a o g ó ł d o ś ć t r a f n i e o c e n i a j ą swo je m o ż liw o ś c i o b s ł u g i z a c i ą g n i ę t y c h k re d y tó w - w tym k o n t e k ś c i e ogrom ne z n a c z e n i e ma. p o l i t y k a c e n n a p ro d u k ty r o l n i c z e . R u s i b y ć ona i s t a b i l n a , i e la s ty c z n a ; s t a b il n a w s e n s ie z a u fa n ia r o l n i ków , a e l a s t y c z n a w s to s u n k u do w arunków . D e c y d u je to o p o z io m ie do ch o d o w o ści p r o d u k c j i r o l n i c z e j . D ochodowość d e c y d u je o dwóch s p ra w a c h : a ) m o ż liw o ś c i in w e s to w a n ia w r o l n i c t w i e , b ) a t r a k c y j — .n o ś c i p r a c y w r o l n i c t w i e . J e s t j e s z c z e t r z e c i c z y n n ik , k t ó r y w k r a j u s o c j a l i s t y c z n y m z a le ż y od p a ń s tw a : ro z w ó j w ie js k ie g o p o d sy stem u o s a d n ic z e g o i i n f r a s t r u k t u r y n a o b s z a r a c h w i e j s k i c h , t z n . zm ia n a w arunków ż y c i a i p r a c y n a w si w sp o s ó b p o z w a la ją c y n a z r e a l i z o w a n i e a s p i r a c j i l u d n o ś c i w i e j s k i e j , w tym r o l n i c z e j , do tz w . z u rb a n iz o w a n e g o s t y l u ż y c i a . Summa summarum r z e c z w mo d e r n i z a c j i p r o d u k c j i r o l n i c z e j i warunków ż y c i a n a w si ja k o wa ru n e k w z r o s tu p r o d u k c j i r o l n i c z e j p rz y m ale ją c y m z a t r u d n i e n i u w ro ln ic tw ie . N ie m n ie j s y t u a c j a może u k s z t a łt o w a ć s i ę ró w n ie ż o d m ie n n ie . P r o c e s m o d e r n iz a c j i r o l n i c t w a może p r z e b i e g a ć p o w o li i b e z z m ia ny o g ó ln y c h w arunków ż y c ia i p r a c y n a w si* m. in .. p r z y n i s k i e j - 18A - d o ch o d o w o ści r o l n i c t w a . J e d n o c z e ś n ie może p r z e b i e g a ć dy n am iczn y p r o c e s ro z w o ju d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j w in n y c h d z i a ł a c h g o s p o d a r k i , w s z c z e g ó l n o ś c i w p rz e m y ś le p rz e tw ó rc z y m i wydobywczym. Z w ła s z c z a p rz y eksten sy w n ym t y p i e te g o ro z w o ju je g o z a p o tr z e b o w a n ie n a s i ł ę r o b o c z ą bę-dzie o g ro m n e, a dochodow ość p r a c y w d y n a m ic z n ie r o z w i j a j ą c y c h s i ę g a ł ę z i a c h w z g lę d n ie w y so k a , t a k że w raz z a t r a k c y j n o ś c i ą ż y c ia w o ś r o d k a c h z u rb a n iz o w a n y c h p r a c a w n i c h s t a n i e s i ę ta k a t r a k c y j n a w p o ró w n a n iu z r o ln ic tw e m , że sp o w o d u je odpływ l u d n o ś c i z r o l n i c t w a do in n y c h d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z y c h , z w ła s z c z a p rz e m y s łu - ze s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j do m i e j s k i e j . R o ln ic tw o może z a c z ą ć c i e r p i e ć n a b r a k r ą k do p r a c y , z w ła s z c z a j e ż e l i je g o m o d e r n iz a c j a n i e b ę d z i e p o stę p o w a ć d o s t a t e c z n i e s z y b k o . Z a g ro z i to p r o d u k c j i r o l n i c z e j , k t ó r a b ę d z i e w z r a s ta ć w o l n i e j , aż w r e s z c i e z a c z n i e s p a d a ć . P ro c e s o w i tem u b ę d z ie to w a r z y s z y ć zm ian a s t r u k t u r y lu d n o ś c i r o l n i c z e j - i w i e j s k i e j - ’’u c i e k a ć ” ze w si b ę d z i e m ło d z ie ż , a w s z c z e g ó l n o ś c i k o b i e t y , k tó r y c h p r a c a w r o l n i c t w i e j e s t s z c z e g ó l n i e c i ę ż k a , N a s tą p i p r o c e s s t a r z e n i a s i ę l u d n o ś c i r o l n i c z e j - i s z e r z e j w i e j s k i e j - j e j z d o ln o ś ć do r e p r o d u k c j i b ę d z ie m a le ć ; p r z y r o s t n a t u r a l n y l u d n o ś c i r o l n i c z e j , w n o rm a ln y c h wa r u n k a c h z n a c z n ie w y ższy od ś r e d n i e j k r a j o w e j , może s p a ś ć do z e r a , aby z czasem s t a ć 3ię u je m n y . W t a k i e j s y t u a c j i n i e m ożna z a k ł a d a ć , że r o l n i c t w o , sp o ł e c z n o ś ć w ie js k a b ę d ą n a d a l " ź ró d łe m " s i ł y r o b o c z e j d l a in n y c h d z ia łó w g o s p o d a r k i, n a w e t P rzy j e s z c z e w ysokim z a t r u d n i a n i u w r o l n i c t w i e , k t ó r e b ę d z i e m aleć n a s k u te k w y m ie ra n ia t e j lu d n o ś c i i t r z e b a b ę d z ie z n a c z n y c h w y s iłk ó w , ab y p ro d u k c ję r o l n i c z ą u t r z y mać - p r z e z j e j . m o d e r n iz a c ję - p r z y n a j m n i e j n a do ty ch czaso w y m p o z io m ie p r z y m a l e j ą c e j o b s łu d z e . ( z a t r u d n i e n ie n a 100 h a u ży tk ó w r o l n y c h ) i t o p rz y zup ełn y m zaham ow aniu p rz e p ły w u s i ł y r o b o c z e j z r o l n i c t w a i o b sz aró w w i e j s k i c h do d z i a ł a l n o ś c i p o z a r o l n i c z e j i m i a s t . Wówczas jedynym ro z w ią z a n ie m b ę d z i e t a k a i n t e n s y f i k a c j a p o s tę p u te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y jn e g o ( r o z w ó j in te n s y w n y ) w g o s p o d a r c e p o z a r o l n i c z e j , aby p rz y b ra k u p rz y p ły w u s i ł y r o b o c z e j " w ie ś - m i a s t o " p r o d u k c ja m o g ła r o s n ą ć . J e ż e l i je d n a k s y t u a c j a s t a ł a s i ę t a k a , k o n ie c z n e j e s t p r z e de w sz y stk im d o k ła d n e z b a d a n ie - a n a l i z a p r o g n o s ty c z n a - s y t u a c j i d e m o g r a f ic z n e j lu d n o ś c i r o l n i c z e j i , s z e r z e j , w i e j s k i e j z j e d n e j s t r o n y , a z d r u g i e j a n a l i z a m o żliw eg o w p r a k t y c e tem pa - 185 - m o d e r n iz a c j i r o l n i c t w a i -wsi t a k , a b y : a ) z a p e w n ić d a ls z y w z r o s t p r o d u k c j i r o l n i c z e j , b ) zaham ować do minimum o d pły w l u d n o ś c i z r o l n i c t w a i w s i. B ę d z ie t o w ym agało pow ażnych n a k ła d ó w - r o l n i ctw o j e s t n a j b a r d z i e j k a p ita ło c h ło n n y m d z ia łe m p r o d u k c j i - k t ó r y c h r o l n i c t w o s a m o d z ie ln ie w p o trz e b n y m te m p ie n i e w y g o sp o d aru j e , co t r z e b a u w z g lę d n ić w a n a l i z i e . D rugim w y ż e j wymienionym p roblem em j e s t w z r o s t w y d a jn o śc i p r a c y , k t ó r y t r z e b a ro z p a try w a ć w k o n t e k ś c i e p ro d u k ty w n o ś c i w s z y s tk ic h c z y n n ik ó w p r o d u k c ji* m . i n . z p rz y c z y n y i c h c z ę ś c io w e j s u b s t y t u c y j n o ś c i . A n a liz a w ie lu p lan ó w g o s p o d a r c z y c h w s k a z u je , że n a o g ó ł tem po w z ro s tu w y d a jn o ś c i p r a c y b y ło w n i c h z a k ła d a n e n a p o d s ta w ie tr e n d u z p o p rz e d n ie g o o k r e s u . Tempo w z r o s tu w y d a jn o ś c i p r a c y - i p ro d u k ty w n o ś ć czy n n ik ó w p r o d u k c j i - z a l e ż y od w ie lu c z y n n ik ó w , w śró d n i c h t r z y są n i e t y l k o tr u d n e do z m i e r z e n i a , a le - i tr u d n e do u c h w y c e n ia : a ) p o s t ę p t e c h n i c z n y ^ , b ) p o s tę p o r g a n i z a c y j n y , c ) w z r o s t k w a l i f i k a c j i s i ł y r o b o c z e j . N ie m i e js c e tu n a r o z w a ż a n ie te g o b a rd z o z ło ż o n e g o p ro b le m u . C h o d zi j e d y n i e o t o , ż e b y p r z e s t r z e c p rz e d ja k im ik o lw ie k a r b i t r a l n y m i z a ł o ż e n i a m i , d o ty c z ą c y m i p rzew id y w a n e g o w z ro s tu w y d a jn o ś c i p ra c y - m uszą b y ć o p a r t e n a s k r u p u l a t n e j a n a l i z i e . A n a liz a t a n i e może b y ć p ro w ad zo n a w s k a l i m ak ro , k o n ie c z n e j e s t t u b a d a n ie p ro w a d z o n e co n a jm n ie j n a s z c z e b lu g a ł ę z i, a c z ę s t o b r a n ż y . N a le ż y p r z y tym z w ró c ić uwagę n a f a k t , że f u n k c j a w z r o s tu w y d a jn o ś c i p r a c y ju ż n a s z c z e b l u g a ł ę z i p rz e m y s ł u ń i e ma c h a r a k t e r u m o n o to n ic z n e g o , l e c z ma c h a r a k t e r d y s k r e t n y . P o z a tym p o s tę p d o k o n an y w j e d n e j b r a n ż y wpływa n a p o s t ę p w in n y c h ; je d n a k wpływ t e n może b y ć b a rd z o z ró ż n ic o w a n y - n i e i s . 57 to t n y w j e d n e j , a r e w o lu c j o n iz u j ą c y d ru g ą 4. Z a c h w ia n ie rów now agi w p r o c e s a c h e w o lu c ji p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s y s te m u s p o łe c z n e g o n a s z c z e b lu k r a j u , re g io n ó w i m i a s t j e s t z a g a d n ie n ie m o z a s a d n ic z y m z n a c z e n i u , k t ó r e ja k d o tą d c z ę s t o j e s t n i e d o c e n i a n e . N i e p r z e s t r z e g a n i e , a n a w e t le k c e w a ż e n i e k o n s e k w e n c ji b łę d ó w p o p e łn i a n y c h w tym z a k r e s i e j e s t g r o ź n e , ^ C hodzi t u o n i e u p rz e d m io to w a n y p o s t ę p te c h n i c z n y , gdyż u p rz e d m io to w io n y j e s t sto su n k o w o ła tw y do z m i e r z e n i a . 57 W ynalazek w łó k ie n s z tu c z n y c h z r e w o lu c jo n iz o w a ł p rz e m y sł w łó k ie n n i c z y , a l e n i e m ia ł żad n eg o wpływu n a w ie le in n y c h g a ł ę z i p r z e m y s łu , n a t o m i a s t w y n a la z e k m aszyny p a ro w e j b y ł b o d a jż e n a j w a ż n ie js z y m w y n a la z k ie m d l a tz w . r e w o l u c j i . p rz e m y s ło w e j. - 186 - m .i n . d l a t e g o , że s p o łe c z e ń s tw o odczuw a je n a o g ó ł d o p ie r o po d łu ż s z y m c z a s i e . Z d r u g i e j s t r o n y n a l e ż y z w ró c ić u w a g ę , że p o j ę c i e rów now agi ma *' przedm iotow ym k o n t e k ś c i e d o ść z ło ż o n ą i n t e r p r e t a c j ę ; można mifeć w ą tp liw o ś ć , czy o k r e ś l e n i e "rów now aga" j e s t t u w o g ó le n a m i e js c u , tak- ja k n o n se n se m j e s t c z ę s t e u ż y w a n ie o k r e ś l e n i a " d y s p r o p o r c j a " w o d n i e s i e n i u do n p . z ró ż n ic o w a ń p r z e s tr z e n n y c h ., k t ó r y c h p o ż ą d a n e p r o p o r c j e n i e są w o g ó le o k r e ś l o n e . Aby je d n o z n a c z n i e o k r e ś l i ć , co mamy n a m y ś li m ów iąc o "z a c h o w a n iu rów no w a g i" , i to w s to s u n k u do o ro b le m a tv k i D r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i Cg sy stem u s p o łe c z n e g o , n a l e ż y sp re c y z o w a ć s e n s te g o o k r e ś l e n i a . J e s t o c z y w is t e , że a n i p o s z c z e g ó ln e r e g i o n y , an i. m i a s t a n i e mogą b y ć je d n a k o w e , ty l k o n i e k t ó r e z n i c h mogą być do s i e b i e co n a jw y ż e j p o d o b n e . R a c jo n a ln a p r z e s t r z e n n a o r g a n i z a c j a sy ste m u s p o łe c z n e g o o k r e ś l a r o l ę k a ż d e g o r e g i o n u .w s to s u n k u do s y s te m u , a tym samym i je g o c h a r a k t e r . Vi r z e c z y w i s t o ś c i i s t r u k t u r a s y s tem u, i j e j o r g a n i z a c j a o d b ie g a od p o ż ą d a n e j , je d n a k z m i e r z a j ą do t a k i e g o p o ż ą d a n e g o s t a n u , k t ó r y j e s t z r e s z t ą zm ienny w c z a s i e . R e a l i z a c j i ta k i e g o tr e n d u s ł u ż y p la n o w a n ie - p la n o w a n ie t a k i c h m o żliw y ch do r e a l i z a c j i z m ia n , k t ó r e p r z y b l i ż a j ą s t r u k t u rę sy stem u i je g o o r g a n i z a c j ę do s t a n u p o ż ą d a n e g o . T ak i s t a n p o 59 ż ą d a n y uw aża s i e z a s t a n "ro w n o w ag i" . J e ż e l i sy ste m w p r o c e s i e e w o lu c ji o s i ą g a s t a n y o d b ie g a j ą c e od s ta n u p o ż ą d a n e g o - s ta n u rów now agi - uw ażam y, że n a s t ą p i ł o z a k ł ó c e n i e , z a c h w ia n ie t e j ró w n o w a g i. A w ię c t a k o p ó ź n ie n i a w r o z w o ju c z ę ś c i s y s te m u , ja k i i c h p r z e r o s t y , c h o ć b y m ia ły cza so w y c h a r a k t e r , są z a c h w ia n ia m i je g o ró w n o w ag i. I n f o r m a c j a , k t ó r e j o c z e k u je s i ę w w yniku te g o fr a g m e n tu a n a l i z y , ma b a r d z i e j o g r a n ic z o n y z a k r e s , n iż b y to w y n ik a ło z powyż s z e g o w y j a ś n i e n i a . C h o d z i tu o p r z e s t u d i o w a n i e , w j a k i sp o só b n a p i e c i e s p o łe c z n e i g o s p o d a r c z e , p o w o d u ją c e z a c h w ia n ie równowa g i b ie g n ą c y c h p ro c e s ó w e w o lu c ji s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j i in d u s t r i a l n e j , o d d z i a ł u j ą n a p r z e s t r z e n n e z a g o s p o d a ro w a n ie g e n e r u ją c t e n d e n c j e p o w o d u ją c e zm iany w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy s te m u , a n a w e t w je g o s t r u k t u r z e . 58 T zn . p r o b le m a ty k i r o z m ie s z c z e n ia s t r u k t u r y s y s te m u s p o ł e c z n eg o (w zględem m i e j s c a ) w p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j . 59 Zwracamy t u uw agę n a k o n ie c z n o ś ć u n i k n i ę c i a n ie p o r o z u m ie n i a : ta k z d e fin io w a n y 3 ta n "ró w n o w a g in n i e j e s t sta n e m d y n a m ic z n e j rów now agi h o m e o s ta ty c z n e j sy s te m u , a l e s p r z y j a j e j o s i ą g n i ę c i u . - 187 - W ie le z ja w is k może m ie ć wpływ n a s y t u a c j ę w p r z e s t r z e n i w k ró ts z y m lu b d łu ższy m c z a s i e : r u c h y m i g r a c y j n e , r e g r e s m i a s t a , o b s z a r u cz y r e g i o n u , n i e c i ą g ł o ś c i w p o d s y s te m ie o s a d n ic z y m , t z n , b r a k w ięzów m iędzy je d n o s tk a m i o s a d n ic z y m i, ro zw ó j .lu b z a n ik j a k i e j ś w ażn ej d z i a ł a l n o ś c i w r e g i o n i e c z y m i e ś c i e , r e g r e s sp o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , r y w a l i z a c j a m ię d z y m ia s ta m i, i s t n i e n i e wyż s z e j u c z e l n i i w ie le in n y c h o lo k a ln y m , re g io n a ln y m c z y o g ó ln o krajow ym z n a c z e n i u . B a d a ją c o b e c n ą s y t u a c j ę - o k r e s m in io n y o b j ę t y b a d a n ie m m ożna s t w i e r d z i ć l i c z n e te n d e n c je do e w o l u c j i , a c z ę s t o l i c z n e n a p ię c ia u z e w n ę trz n ia ją c e s ię w p r z e s t r z e n i : - o tw a r c i e s i ę c z ę ś c i r e g i o n u ; - o t w a r c i e s i ę m i a s t a n a sw o ją o k o l i c ę , zw y k le to w a r z y s z ą c e je g o szy b k iem u ro z w o jo w i; - c h y l e n i e s i ę r e g i o n u ku upadkow i p o łą c z o n e z k o n t r a k c j ą d z i a ł a l n o ś c i i m alen iem l i c z b y l u d n o ś c i , m ia s to z a s k l e p i a j ą c e s ię w s o b i e ; - r e g i o n lu b m ia s to o r o s n ą c e j d y n a m ic e ro z w o jo w e j; - m i a s t a lu b o b s z a r y we wzajemnym k o n f l i k c i e , zw y k le k o n k u r u j ą c e do now ej p o z y c j i , n p . o ś r o d k a r e g i o n a l n e g o . Są to p rz y k ła d o w e s u g e s t i e s y t u a c j i , k t ó r e n a le ż y z i d e n t y fik o w a ć i z in t e r p r e t o w a ć z p u n k tu w id z e n ia t e n d e n c j i do zm ian w s t r u k t u r z e i p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i n a s z c z e b l u lo k a ln y m , r e g io n a ln y m c zy 'k rajo w y m . B a rd z o d o b rą fo rm ą j e s t k a r t o g r a f i c z n a p r e z e n t a c j a i n f o r m a c j i , p o k a z u ją c a w y k ry te te n d e n c je ja k o o b s z a ry i k ie ru n k i. 5. P r z e z p r z e c i w s ta w ie n i e i s t o t n y d l a s p o ł e c z n o ś c i in d u s t r i a l n e j j e s t p r o c e s e w o lu c ji r o l n i c t w a - s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , a w s z c z e g ó l n o ś c i r e g i o n a l i z a c j a p r o c e s u e w o lu c ji r o l n i c t w a . S p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a ma r ó ż n e s z a n s e p r z e t r w a n i a w p o s z c z e g ó ln y c h r e g i o n a c h ; z a l e ż ą o n e t a k od j e j w e w n ę trz n y c h m e c h a n iz mów fu n k c jo n o w a n ia , ja k i od j e j r e l a c j i z in n y m i s p o ł e c z n o ś c i a m i. Choć g ru p o w a n ie re g io n ó w w w ię k s z e j e d n o s t k i p r z e s t r z e n n e j e s t zaw sze o p e r a c j ą ry z y k o w n ą , to w pew nych w y p ad k ach , m .in . w przed m io to w y m , j e s t d o p u s z c z a l n e , z w ła s z c z a że c h o d z i t u o t e n d e n c je o g e n e ra ln y m c h a r a k t e r z e , k t ó r e o d n o sz ą s i ę do w ię k sz y c h w ycinków p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j k r a j u . N a le ż y je d n a k z w ró c ić u w a g ę ,, aby t o g ru p o w a n ie m iało w p e ł n i lo g ic z n e u za sa d n ien ie: - 186 - poziom ro z w o ju r o l n i c t w a , w a ru n k i g leb o w e i e k o l o g i c z n e , p o d o b n e s z a n s e i k i e r u n k i e w o lu c ji i t d . C elow e j e s t w y ró ż n ie n ie pew nych typów s y t u a c j i , n p . : a ) r e g io n y o p ra w id ło w e j s t r u k t u r z e d e m o g r a f ic z n e j lu d n o ś c i w i e j s k i e j ( a w ięc m a ją c e zap e w n io n ą s i ł ę r o b o c z ą n a p r z y s z ł o ś ć ) , lu d n o ś c i p r ę ż n e j , u m i e j ą c e j s ię o rg a n iz o w a ć i d o sto so w y w ać do. s y t u a c j i ry n k o w ej re n to w n ą w i e lk o ś c ią ( a r e a łe m ) j e d n o s t e k g o s p o d a r u ją c y c h i i c h d o b rą p r o d u k ty w n o ś c ią i t d . , co p o z w a la n a d y n a m icz n ą m o d er n i z a c j ę r o l n i c t w a , z w ła s z c z a p r z y z a k ty w iz o w a n iu p rz e m y s łu r o l n o -sp o ż y w c z e g o i p r z y b l i ż e n i u go do r o l n i k a ; b ) r e g i o n y ja k w y żej ( a ) , a l e o n ie r e n to w n e j w i e l k o ś c i je d n o s te k g o s p o d a r u ją c y c h , a j e d n o c z e ś n ie z pewną nadw yżką s i ł y r o b o c z e j - m a ją c e t r u d n o ś c i z m o d e r n iz a c ją sw ej p r o d u k c j i r o l n i c z e j ; c ) r e g i o n y o w a d liw e j s t r u k t u r z e d e m o g r a f ic z n e j ( s t a r z e j ą c e s i ę s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e , b r a k n a s tę p c ó w , o s t r e z a c h w ia n ie rów now agi p ł c i lu d n o ś c i w w iek u do 2 5-30 l a t , b r a k s i ł y r o b o c z e j do p ra c y n a r o l i ) , n i e u p o r z ą d k o w an ej s t r u k t u r z e g o s p o d a r s tw , z n a c z n e j l i c z b i e g o s p o d a rs tw k a r ło w a ty c h w p o s i a d a n iu c h ło p o - r o b o tn ik ó w i t d . , n i e r o k u j ą c e s z a n s na m o d e r n iz a c ję r o l n i c t w a b e z je g o z a s a d n i c z e j r e k o n s t r u k c ji. W każdym z ty c h typów (m ożna u s t a l i ć in n ą t y p o l o g i ę ) i s t n i e j ą s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a i t d . k s z t a ł t u j ą c e o k r e ś lo n e t e n d e n c j e . N ie w ą tp liw ie n a j o s t r z e j s z e n a p i ę c i a r o d z ą s i ę w t y p i e c ^ a l e są one ze w zględu n a c h a r a k t e r l u d n o ś c i s ła b o a r ty k u ło w a n e . W t y p i e a w y d ają s i ę one ró w n ie ż o ę t r e , a l e g łó w n ie d l a t e g o , że n a p i ę c i a p r z y b i e r a j ą tam b a r d z o d y n a m ic z n e , d o b rz e a rty k u ło w a n e fo rm y . Każdy z ty c h typów wymaga pom ocy, p o l e g a j ą c e j p r z e d e w sz y stk im n a d o b rz e p rzem y śla n y m i zo rg an izo w an y m d z i a ł a n i u ró ż n e g o ty p u . I s t o t ą t e n d e n c j i j e s t f a k t , że c h ło p e u r o p e j s k i r e p r e z e n t u j e g łę b o k o z a k o r z e n io n y in d y w id u a liz m , t r a d y c y j n i e w pojony p r z e z f e u d a liz m , a sp o tęg o w a n y w o k r e s i e k a p i t a l i s t y c z n y m ja k o fo rm a o b ro n y p rz e d s p r o le ta r y z o w a n ie m , co p o w o d u je zd ecy d o w an ą n ie c h ę ć chłopów do k o l e k t y w i z a c j i . N ie o z n a c z a t o je d n a k n i e c h ę c i do r ó ż n y c h form w s p ó łp r a c y s p ó ł d z i e l c z e j - w y ją te k s ta n o w i s p ó ł d z i e l n i a p r o d u k c y jn a . I s t o t n e j e s t ró w n ie ż-, że s p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a j e s t ' o s t r o r o z w a r s tw io n a na g o s p o d a r z y in d y w id u a ln y c h i n a jem n y ch r o b o tn ik ó w r o l n y c h . G o sp o d a rz in d y w id u a ln y , t r a c ą c swe g o s p o d a r s tw o , p ó j d z i e p ra c o w a ć do m i a s t a , w z a w o d z ie p o z a r o ln ic z y m , a n i e s t a n i e s i ę r o b o tn ik ie m ro ln y m , k tó r e g o u w aża z a p a r i a s a . O g r a n ic z e n i a t e , 18 9 ja k o s p e c y f i c z n i e r ó ż n e w p o s z c z e g ó ln y c h r e g i o n a c h , t r z e b a z b a d a ć ; m a ją one p r z e w a ż n ie p o d ło ż e h i s t o r y c z n e . N a le ż y z w ró c ić uw agą n a p ra w id ło w ą s p e c j a l i z a c j ę re g io n a ln ą ( z w ią z a n ą ze s p e c y f i k ą r e g i o n u ) i n a m o ż liw o ś c i s p e c j a l i z a c j i p o s z c z e g ó ln y c h je d n o s te k p r o d u k c y jn y c h ; w ią ż e s i ę to z p ro c e s e m mo d e r n i z a c j i , k t ó r y d e f a c t o l i k w i d u j e ty p g o s p o d a r s tw a " u n i w e r s a l n e g o " , o sz e ro k im z a k r e s i e p r o d u k c j i r o ś l i n n e j i n i e w y s p e c j a l i z o w a n e j, m ie s z a n e j h o d o w li. W s z y s tk ie r e g i o n y m uszą ro z w ią z a ć p ro b le m y sw ojego r o l n i c tw a i t o w sp o s ó b o d p o w ie d n i do w arunków i p e rs p e k ty w e fe k ty w n e go r o z w o ju . To są w dużym s k r ó c i e in f o r m a c j e , k t ó r y c h s i ę o c z e k u je po tym e le m e n c ie o p ra c o w a n ia . 6. R e g i o n a l i z a c j a p ro c e s ó w e w o lu c ji s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j j e s t problem em z a s a d n ic z o ważnym z w ła s z c z a w ty c h k r a j a c h , g d z ie s t r u k t u r a p rz e m y s łu ( n i e t y l k o p r o d u k c j i ) i j e j p r z e s t r z e n n a o r g a n i z a c j e j e s t w a d liw a . W iąże s i ę t o c z ę s t o z p r z e s t a r z a ł o ś c i ą s tru k in a r y p r o d u k c j i i p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y p r z e m y s łu , p r z y s to s o w a n e j, do warunków w ła ś c iw y c h d l a XIX w ieku lu b p rz e ło m o w i XIX i XX w. O p ra c o w a n ie to w u j ę c i u re g io n a ln y m - c h o d z i tu p rz e d e w sz y stk im o i m p l i k a c j e p r z e s t r z e n n e - p o w inno d o s t a r c z y ć n a s t ę p u ją c y c h i n f o r m a c j i : a) d o ty c z ą c y c h e w o lu c ji s i ł w y tw ó rczy ch w k r a j u w je g o k o n t e k ś c i e p r z e s tr z e n n y m ; c h o d z i tu p rz e d e w sz y stk im o d z i a ł a l n o ś ć je d n o s te k "z a a w a n so w a n y c h " i i c h wpływ n a c a ł o ś ć s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , w s z c z e g ó l n o ś c i n a d z i a ł a l n o ś c i je d n o s te k " p r z y s to s o w a n y c h " , o r a z c z y i w j a k i sp o só b d z i a ł a l n o ś ć " a r c h a ic z n a " s ta n o w i zarów no e le m e n t k o m p le m e n ta rn y , ja k i tr w a ły - w ażny tu j e s t k o n t e k s t p r z e s tr z e n n e g o z a s ię g u ry n k u ; c ) d o ty c z ą c y c h e w o lu c ji p o s z c z e g ó ln y c h s i ł w y tw ó rczy ch w r e g io n a c h ; d ) c h a r a k t e r y s t y k i b a z y w y tw ó rc z e j k a ż d e g o r e g io n u (w o k r e s i e p r z e s z ły m - badanym ) o r a z i s t n i e n i a lu b b ra k u c z y n n ik ó w d y n a m iz u ją c y c h ro z w ó j i c h s i ł w y tw ó rczy ch - k a ż d e j s i ł y w y tw ó rc z e j. I s t o t n e j e s t t u z w ró c e n ie uw agi n a c z y n n i k i , od k t ó r y c h z a l e ż y i c h ro z w ó j: 1 ) r e l a c j a m ięd zy o b sz a re m a je g o o to c z e n ie m ; 2 ) ja k o ś ć i p o t e n c j a ł s i ł y r o b o c z e j ; 3 ) c h a r a k t e r y s t y k a j a k o ś c i o wa s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j w danym o b s z a r z e , w s z c z e g ó l n o ś c i i s t - 190 - n i e n i e ośro d k ó w b a d a w c z y c h n a u k o w o -te c h n ic z n y c h , u s ł u g p o t r z e b n y ch dc fu n k c jo n o w a n ia p r z e d s i ę b i o r s t w p ro d u k c y jn y c h o r a z - s z e r z e j - p r z e d s i ę b i o r c z o ś ć s p o ł e c z n o ś c i p rz e m y s ło w e j (w tym s i ł wytw ó rc z y c h p ro c e só w d y f u z j i i n n o w a c j i ) . In te n s y w n o ś ć p ro c e s ó w e w o lu c ji s i ł w y tw ó rc z y c h ma g łę b o k i wpływ n a l u d z i , g ru p y s p o łe c z n e i o b s z a r y , n a k tó r y c h p r a c u j ą . » P o w o d u jące tę e w o lu c ję n a p i ę c i a , k t ó r e mogą b y ć ( a l b o n i e b y ć ) k o n f l i k t o w e , m ają z a s a d n i c z y wpływ n a p r z e s t r z e n n e z a g o s p o d a r o w an ie p rz e d m io to w y c h o b s z a ró w , e le m e n ty je g o S t r u k t u r y i i c h i n t e r a k c j e o ra z o r g a n i z a c j e d z i a ł a j ą c e w t e j n e j. je d n o s tc e p r z e s tr z e c * - P ow olna a lb o s z y b k a e w o lu c ja c h a r a k t e r y s t y k r e g i o n a l n y c h ma i s t o t n y wpływ na e w o lu c ję p o s z c z e g ó ln y c h s i ł w y tw ó rc zy c h w r e g i o n i e i n a t e r e n i e c a łe g o k r a j u . Z w ią z k i t e m a ją "ła ń c u c h o w y " c h a ra k te r i o d d z i a ł u j ą kom pleksow o n a w a ru n k i e w o lu c ji . Aby p raw id ło w o p r z e a n a liz o w a ć r e g i o n a l i z a c j ę p ro c e s ó w ew o lu c ji s p o łe c z e ń s tw a i n d u s t r i a l n e g o , n a l e ż y p r z e s t r z e g a ć n a s t ę p u j ą ceg o p o s tę p o w a n ia : - o k r e ś l i ć p r o c e s e w o lu c ji s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , - sp re c y z o w a ć s t a n o b e c n y r e g i o n a l i z a c j i s p o ł e c z n o ś c i in d u s t r i a l n e j - i głów ne c z y n n ik i j ą l o k a l i z u j ą c e ; w tym c e l u w ydedukować c z y n n ik i rozw ojow e w ła ś c iw e -dla p o s z c z e g ó ln y c h s i ł w ytw ór czy ch i porów nać je z p o te n c ja ln y m i m o ż liw o ś c ia m i i te n d e n c ja m i ew o lu cy jn y m i w każdym r e g i o n i e ; - o k r e ś l i ć e w o lu c ję k a ż d e j s i ł y w y tw ó rc z e j. W yniki można z i l u s t r o w a ć k a rto g ra m e m schem atycznym ( r y s . 5 ) . N a j b a r d z i e j zaaw ansow ane są s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e S tan o * Z je d n o c z o n y c h Ameryki P ó łn o c n e j , W i e l k i e j B r y t a n i i , R e p u b li k i F e d e r a l n e j N iem iec i J a p o n i i . F r a n c j a p o z o s t a j e z a n im i mocno w t y l e . J e s t spraw a o t w a r t ą , czy s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e ty c h k ra jó w są ju ż w p e ł n i uform ow ane i w e s z ły - ja k to c h c ą n i e k t ó r z y b a d a c z e - w nowa f a z ę tw o r z e n i a s p o ł e c z n o ś c i p o s t i n a u s t r i a l n e j . 3 1 i ż s z a a n a l i z a w s k a z u je , że j e s t t o s t w i e r d z e n i e p r z e d w c z e s n e . T kanka i n d u s t r i a l n a w ie lu re g io n ó w - p o m ija jsy t u r e g i o n y r o l n i c z e c z y i n n e , k t ó r e z r ó ż n y c h w zględów n i e pow inny b y ć u p rz e m y sło w io n e - j e s t j e s z c z e n a d e r l u ź n a . De f a c t o t y l k o n i e k t ó r e r e g i o n y c h a r a k t e r y z u j ą c z y n n ik i n ie o d z o w n e d l a p e łn e g o i p ra w id ło w e g o ro z w o ju s i ł w y tw ó rc z y c h (w tym i n f r a s t r u k t u r y ) . S ystem y o ś w ia to w o - s z k o le n io w e są n ie o d p o w ie d n ie - j e s t to c h y b a - 191 - Rysunek 5».Czvnniki ro z w o ju i n d u s t r i a l n e g o (wg OTAM/DATAR, 1 9 7 2 , s . 226) 19? - p ro b le m o g ó in o o ś w ia to w y . K o n ie c z n o ś ć r e o r i e n t a c j i z a t r u d n i e n i a w .k ie r u n k u v y s o k i c h ,p r z e w a z n ie s p e c j a liz o w a n y c h k w a l i f i k a c j i zawodowych p o ty k a s i e o p r z e s t a r z a ł y sy ste m s z k o l e n i a . Z d r u g i e j s tr o n y n a w e t w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h o s t r o odczuw a s ię b r a k i n s t y t u c j i s z k o lą c y c h p e r s o n e l z a r z ą d z a j ą c y , z w ła s z c z a w y so k ieg o s z c z e b l a - z ł a o r g a n i z a c j a i z ł e z a r z ą d z a n i e w c o ra z w iększym s to p n iu r e d u k u j ą e f e k t y p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o . W sp ó łc z e sn e s z k o ln ic tw o w yższe o d c in a p r z y s z ł e k a d ry t e c h n i c z ne i ekonom iczne od r e a l i ó w W s p ó łc z e s n e j g o s p o d a r k i. N ie można je d n a k p o p r z e s ta ć n a o g ó ln ik a c h a n i n a i n t u i c j i , k t ó r a z r e s z t ą p o tw ie r d z a pow yższe o g ó ln ik o w e s t w i e r d z e n i e ja k o p ra w d ziw e v każdym k r a j u , ch o ć w różnym s t o p n i u . P rz e d m io to w e b a d a n i a zm ie r z a j ą w ła ś n ie do s k o n k r e ty z o w a n ia te j . in f o r m a c ji'. i. ANALIZA ZEBRANYCE DAJTYCE I INFORMACJI A. U ja w n ia n ie t e n d e n c j i W w yniku p r a c w s tę p n y c h , p o l e g a j ą c y c h n a o p is a n y c h w y żej b a d a n ia c h i a n a l i z a c h , n i e r a z s z c z e g ó ło w y c h , w ie lu d z i e d z i n i z a g a d n ie ń , p ro w a d z ą c y a n a l i z ę d ia g n o s ty c z n ą z e s p ó ł podstaw ow y w chodzi w p o s i a d a n i e ogrom nego z b io r u d a n y ch i i n f o r m a c j i . Ic h c e c h ą s z c z e g ó ln ą j e s t , że są to d an e k r y t y c z n i e z in t e r p r e t o w a n e . D o ty c z ą one z a c h o w a n ia s i ę sy s te m u s p o łe c z n e g o w o k re ś lo n y m , m i nionym o k r e s i e . S ystem t e n zachow yw ał s i ę w tym c z a s i e w o k r e ś lo n y s p o s ó b , w o k r e ś lo n y sp o só b r e a g o w a ł n a zm iany swego o t o c z e n i a , n a zm ia ny z a c h o d z ą c e w nim samym - je g o z a c h o w a n ie s i ę w ykazyw ało o k r e ś lo n e t e n d e n c j e . U ja w n iły j e p rz e p ro w a d z o n e b a d a n ia , s ą one g łów ną t r e ś c i ą z e b ra n y c h i n f o r m a c j i . B a d a n ia t e u ja w n ił y ró w n ie ż c z y n n ik i w y w o łu ją c e t e t e n d e n c j e - n a p i ę c i a , lu b k o n f l i k t y - o ra z s p r z e c z n o ś c i w y w o łu ją c e lu b m ogące w pew nych w a ru n k a c h wywoływać t e n a p i ę c i a - " z a r o d k i z m ia n ", T e n d e n c je t e m ają ró ż n y c h a r a k te r w tym s e n s i e , że o d d z i a - ’ ł u j ą na z a c h o w a n ie s i ę sy ste m u n ie ty lk o w r ó ż n y s p o s ó b , a le ró w n ie ż w różnym s t o p n i u , b i o r ą c k ra ń c o w o : b a rd z o 3ilnym l u b b a rd z o s ła b y m . Różna p o w ie d z ie ć , że w śró d n i c h s ą obok b a rd z o i s t o t n y c h ró w n ie ż m ało i s t o t n e . J e d n o c z e ś n ie c h a r a k t e r ty c h - 193 t e n d e n c j i j e s t zm ienny w c z a s i e . P o ja w ia j ą s i ę nowe t e n d e n c j e , s t a r e z a n i k a j ą , a j e s z c z e in n e s ą t r w a ł e , p r z y n a jm n ie j w o k r e s i e o b ję ty m b a d a n ie m . To w ła ś n i e u z a s a d n i a o p a r c i e s i ę p r z y b a d a n iu n i e k t ó r y c h z ja w is k n a i c h p r z e b ie g u w d łu ż s z y c h o k r e s a c h . S y stem s p o łe c z n y n i e j e s t b e z w o ln y w s to s u n k u do t e n d e n c j i , k t ó r e k s z t a ł t u j ą je g o z a c h o w a n ie . I s t n i e j ą w nim m echanizm y s t e r u j ą c e i r e g u l a c y j n e , p o z w a la ją c e n a zm ianę p a n u ją c y c h w s y s t e m ie w arunków , a tym samym w p ły w a ją c e n a w y z w a la n ie s i ę s p r z e c z n o ś c i w p o s ta c i n a p ię ć lu b n ie d o p u s z c z e n ia do i c h w y z w o le n ia s i ę a lb o p o z w a la ją c e n a spow odow anie d z i a ł a ń k o m p e n s u ją c y c h n i e p o ż ą d a n e s k u t k i i c h w y z w a la n ia s i ę , z w ła s z c z a w ty c h s y t u a c j a c h , w k t ó r y c h sy ste m n i e może s tw o rz y ć w arunków n i e d o p u s z c z a ją c y c h do w y z w o le n ia s i ę s p r z e c z n o ś c i — d o ty c z y to w s z c z e g ó l n o ś c i z a ch o w a n ia s i ę o t o c z e n i a s y s te m u , w znacznym s t o p n iu n ie z a le ż n e g o od z a c h o w a n ia s ię p rz e d m io to w e g o s y s te m u . Tak w ię c d y s p o n u ją c podstaw ow ym i e le m e n ta m i o p is u p rz e d m io tow ego sy stem u s p o łe c z n e g o , z n a ją c t e n d e n c j e , k t ó r e " r z ą d z i ł y " je g o zachow aniem s i ę , kach s p rz e c z n o ś c i, le ż y : ja k ró w n ie ż d y s p o n u ją c in f o r m a c ją o z a r o d j a k i e v nim w y n ik ły - " z a r o d k a c h zm ian " - n a - z h ie r a r c h i z o w a ć t e n d e n c j e i w ybrać s p o ś ró d n i c h t e , k t ó r e są n a j i s t o t n i e j s z e , d e te r m i n u ją c e z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u ; - z d e f in io w a ć i c h o d d z ia ły w a n ie - i n t e r a k c j e i i c h i m p li k a c j e - n a s t o s u n k i s p o ł e c z n e , g o s p o d a rc z e i p r z e s t r z e n n e , n a s t r u k t u r ę i o r g a n i z a c j ę s y s te m u , w tym n a s t r u k t u r ę p o d sy ste m u o s a d n i c z e g o , p o d sy ste m u g o s p o d a rc z e g o i p odsystem ów i n f r a s t r u k tu r y te c h n ic z n e j i ic h o rg a n iz a c ję p r z e s tr z e n n ą ; - u s t a l i ć , p r z e z a n a l i z ę s y n c h r o n ic z n ą ( p r z e k r o jó w czaso w y ch s y s te m u w p r o c e s i e e w o l u c j i ) , s p ó jn o ś ć c a ł o ś c i - o k r e ś l i ć r e l a c j e dynam iczne g e n e r u j ą c e nowe t e n d e n c j e lu b w z m a c n ia ją c e ju ż i s t n i e ją c e . Tak w ię c i s t o t ą a n a l i z y j e s t p r z e j ś c i e od o p is u do w y ja ś n ie n i a zachow ań s i ę s y s te m u , zw iązków p rz y c z y n o w o -sk u tk o w y c h , w tym do o k r e ś l e n i a , co w tym k o n t e k ś c i e j e s t tr w a ł e od p r z e m ij a ją c y c h o r a z u s t a l i ć , d la c z e g o je d n e są t r w a ł e , a in n e p r z e m i j a j ą c e , w tym w y ja ś n i ć , ja k ą r o l ę odgryw a tu sy s te m z a r z ą d z a n i a i w j a k i sp o só b k o n t r o l u j e on te n d e n c j e : je d n e u t r w a l a , in n e w y w o łu je, a in n e l i k w i d u j e lu b s t a r a s i ę o g r a n i c z y ć ic h wpływ n a s y s te m . B a d a n ie m usi w ię c s i ę g a ć w g łą b a ż do p r z y c z y n , z powodu k tó r y c h - 194 o d d z i a ł u j ą ' one t a k lu b i n a c z e j i - są ta k lu b i n a c z e j tr a k to w a n e pr-zez sy ste m z a r z ą d z a n i a . Z e b ra n e in f o r m a c j e , k t ó r e są b a z ą w y jśc io w ą c a ł e j a n a l i z y , 2 je d n e j s t r o n y u ja w n ił y t e n d e n c j e s i l n e , tłu m a c z ą c e n p . zm iany w " s p o łe c z n o ś c i w i e j s k i e j " , k t ó r e j lu d n o ś ć z m a l a ł a , s z y b k i r o z wój " s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j " , w y ra ż a ją c y s i ę w zro stem j e j l i c z e b n o ś c i , g łę b o k im i zm ianam i j e j s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i o ra z s z y b kim rozw ojem m i a s t i t d . Z d r u g i e j s t r o n y u j a w n i ł y n a p i ę c i a i z a c h w ia n ia rów now agi w s y s te m ie lu b w je g o c z ę ś c i a c h . B yły one w ynikiem ty c h zm ian , a i c h r o z ł a d o w a n i e , z ła g o d z e n i e czy z a o s t r z e n i e k s z t a ł t o w a ł p r o c e s e w o lu c ji sy ste m u w badanym o k r e s i e . N ie m n ie j o m o ż liw o ś c i z a s t o s o w a n ia t y c h c z y in n y c h r o z w ią zań w t a k i c h s y t u a c j a c h d e c y d o w a ł s t a n sy s te m u s p o łe c z n e g o , z a równo s p o ł e c z e ń s t w a , . ja k i je g o g o s p o d a r k i - p o d sy ste m u g o s p o d a r c z e g o . A n a liz a s u s i w ię c o c e n ić s p r z e c z n o ś c i , j a k i e i s t n i a ł y pom iędzy p o s z c z e g ó ln y m i u ja w n io n y m i t e n d e n c ja m i , i je d n o c z e ś n ie o sz a c o w a ć , z g o d n ie z i c h s to p n ie m d o m i n a c ji , n a p i ę c i a , j a k i e z n i c h w y n ik a ły . W ynika to z f a k t u , że c z y n n ik ie m p ierw o tn y m zm ian s p o łe c z n y c h , g o s p o d a r c z y c h i p r z e s t r z e n n y c h - t z n . w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy stem u s p o łe c z n e g o - j e s t dynamizm b ad a n e g o s p o łe c z e ń s tw a . Można p o s łu ż y ć s i ę t u pewnym w y b ieg iem a n a lity c z n y m , m a ją cym na c e lu u ł a t w i e n i e o c en y wpływu te g o dynam izm u i w y n ik a ją cy ch n a p i ę ć . P o le g a on n a n i e z a l e ż n e j , " m e c h a n ic z n e j" e k s t r a p o l a c j i - p r o j e k c j i - g łó w n y ch u ja w n io n y c h t e n d e n c j i c h a r a k t e r y z u ją c y c h z a c h o w a n ie s i ę sy s te m u w badanym o k r e s i e (m in io n y m ) n a d a ls z y o k r e s , n p . 5 l a t ( p r z y s z ł y c h ) . P o z w a la t o , d z i ę k i p r z e ja s k ra w ie n iu , ł a t w i e j d o s trz e c s p r z e c z n o ś c i i n ie s p ó jn o ś c i po m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i z ac h o w an iam i s i ę ( r e a k c ja m i) sy s te m u o ra z u ł a t w i a u c h w y c e n ie p o c h o d z e n ia w ię k s z y c h n a p ię ć i z a c h w ia ń rów n ow agi c e c h u ją c y c h sy s te m b a d a n y . Głów ne z n ic h b ę d ą objaw am i w z ro s tu p r o d u k c j i p rz e m y sło w e j i zm ian w s p o s o b a c h w y tw a rz a n ia . W t e n sp o só b można n a samym p o c z ą tk u a n a l i z y p r z e j ś ć od i n f o r m a c j i o te n d e n c j a c h w ła śc iw y c h r ó ż n y c h za k re so m - c z ę śc io m c z y sfe ro m - sy s te m u do b a d a n ia o g ó ln y c h s p r z e c z n o ś c i w s y s t e m ie , b ę d ą c y c h p rz y c z y n ą n a p ię ć i z a c h w ia ń ró w n o w ag i. Choć b a d a n i e to o p i e r a s i ę c z y s to ja k o ś c io w o n a a b s t r a k c y j n e j a n a l i z i e o k re s u p r z y s z ł e g o , to je d n a k p o z w a la n a l e p s z e p o g ł ę b i e n i e z r o - 195 - z u m ie n ia t r e ś c i z e b r a n e j i n f o r m a c j i a n i ż e l i - p r z e d s ta w ie n ie j e j w p o s t a c i ś c i e ż k i ro z w o jo w e j p r z e b y t e j p r z e z s y s te m . R zecz w tym , że a n a l i z a samego o k re s u m in io n e g o u k a z u je wy s t ę p u j ą c e n a p i ę c i a c z ę s t o w b a rd z o z ła g o d z o n e j, zm o d y fik o w an ej p o s t a c i , a t o n a s k u t e k d z i a ł a n i a mechanizmów r e g u l u ją c y c h a u t o r e g u l u j ą c y c h i r e g u l a c j i a u to n o m ic z n e j, a w i c h b ra k u lu b n ie d o s ta t e c z n y m o d d z ia ły w a n iu , mechanizmów s t e r u j ą c y c h i r e g u l u ją c y c h u ru c h a m ia n y c h p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a , d b a ją c y c h o p r z e tr w a n ie i sp ra w n o ść fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u , p o d ą ż a ją c e g o w k i e ru n k u o k re ś lo n y m je g o f u n k c j ą c e l u . N a le ż y z w ró c ić uw ag ę, że w śród m echanizmów w y ż s z e j r e g u l a c j i , w tym tz w . ą u to n o m ic z n y c h (w o d r ó ż n i e n i u od a k ty w iz o w a n y c h c e n t r a l n i e ) , i s t n i e j ą ró w n ie ż r e g u l a t o r y " s t a ł e " , f u n k c j o n u ją c e p rz e d e w sz y stk im w . p o s t a c i o g r a n ic z n ik ó w swobody zach o w y w an ia s i ę p o s z c z e g ó ln y c h o b ie k tó w sy stem u (w tym i podm iotów z a r z ą d z a j ą c y c h ) , k tó r y c h d z i a ł a n i a n i e wymaga k ażd o ra zo w e g o p o d ejm o w an ia d e c y z j i . Są to p r z e d e w sz y stk im p r z e p i s y p raw a - u sta w y - o r a z r ó ż n e ic h n a m i a s t k i i n s t y t u c j o n a l n e : u c h w a ły r z ą d u , z a r z ą d z e n i e w ła d z i t d , , o innym n i ż je d n o ra z o w y c h a r a k t e r z e . N a le ż ą do n i c h ró w n ie ż ró ż n e g o t y pu r e g u l a t o r y p a ra m e tr y c z n e - p rz e d e w s z y s tk im p o d a t k i , c ł a , s t a ł e d o t a c j e i t p . , p r z e w a ż n ie f in a n s o w e j n a t u r y . Ten z e s p ó ł m echanizm ów , ty p u o g r a n ic z n ik ó w , f u n k c j o n u je s t a l e n i e z a l e ż n i e od w o li sy stem u z a r z ą d z a n i a c zy p o s z c z e g ó ln y c h c zło n k ó w s p o ł e c z e ń s tw a , p r z e d s i ę b i o r s t w , i n s t y t u c j i i t p . D z i a ł a n i e m e c h a n iz mów r e g u l a c y j n y c h celo w o g e n e r u j e s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a i t d . , po w o d u jące p o ż ą d a n e te n d e n c j e w s y s te m ie , je d n a k może powodować ta k ż e n ie p r z e w i d z ia n e n a p i ę c i a , a w k o n s e k w e n c ji te n d e n c j e , k t ó r e mogą b y ć n ie p o ż ą d a n e . Muszą one b y ć - o i l e są i s t o t n e p rz e d m io te m a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . 3 , O cena t e n d e n c j i - f u n k c j a c e lu N a le ż y t u z a s ta n o w ić s i ę n a d tym , co p o ż ą d a n e , a co n i e p o żąd an e d l a s y s te m u . Ta a n a l i z a d ia g n o s ty c z n a m usi p rz e p r o w a d z ić p o ró w n a n ie : 1 ) c eló w sy ste m u ( s p o ł e c z e ń s t w a ) , 2 ) z b io r u z a d a ń r e a liz o w a n y c h p r z e z sy ste m w badanym o k r e s i e , 3) r z e c z y w is ty c h o s i ą g n i ę ć s y s te m u w o k r e s i e p o d le g a ją c y m b a d a n iu . 0 i l e c e l e sy stem u są w y raż o n e d i a l e k t y c z n i e i n ie z m ie n n e , t z n . n i e z a l e ż n e od poziom u ro z w o ju sy stem u s p o łe c z n e g o i je g o s t a n u , o t y l e z b i ó r za d a ń re a liz o w a n y c h w danym o k r e s i e ( " o k r e - 196 - sowa f u n k c j a c e lu sy ste m u " lu b " f u n k c ja z a d a ń " ) j e s t o k r e ś lo n y v .n a w ią z a n i u do s ta n u s y s te m u w p o c z ą tk u b a d an e g o o k r e s u i l i c z y s i ę z m o ż liw o śc ia m i s y s te m u w y k o n an ia ty c h zad ań w p rz e w id y w a n y c h w a ru n k a c h . Ten z b i ó r za d a ń je s x r ó w n ie ż w yrazem r e a l i z o w a n e j p r z e z sy stem w danym o k r e s i e p o l i t y k i s p o ł e c z n e j i p o d p o rz ą d k o w an y ch j e j p o l i t y k s z c z e g ó ło w y c h : g o s p o d a r c z e j, p r z e s t r z e n n e j , tr a n s p o r t o w e j i t p . P o s z c z e g ó ln e z a d a n i a r e a l i z u j ą p o s z c z e g ó ln e sk ła d o w e z b io r u c e ló w s y s te m u ; p o l i t y k a s p o ł e c z n a i p o d porząd k o w an e j e j p o l i t y k i sz c z e g ó ło w e u s t a l a j ą p rz e d e w sz y stk im h i e r a r c h i ę z a d a ń , a tym samym i s p o s ó b , w j a k i sy stem z m ie rz a do r e a l i z a c j i swych c e ló w - c e ló w s p o łe c z e ń s tw a . Tak w ię c ważnym ele m e n te m a n a l i z y j e s t s t w i e r d z e n i e z g o d n o ś c i " o k r e s o w e j f u n k c j i ce ló w " - z b io r u z a d a ń r e a liz o w a n y c h p r z e z s y s te m , a './m samym i r e a l i z o w a n e j p o l i t y k i - z c e la m i sy ste m u s p o łe c z n e g o ( s p o ł e c z e ń s t w a ) . D o ś w ia d c z e n ie u c z y , że w p r a k t y c e g ło s z o n a p o l i t y k a może n p . b y ć zg o d n a z f u n k c j ą c e l u s y s te m u , a l e w p r a k t y c e n i e b y ć r e a l iz o w a n a , t z n . że z b i ó r r e a liz o w a n y c h p rz e z sy s te m zad ań — je g o o k re so w a f u n k c j ą c e lu - może n i e być z g o d n y a n i z g ło s z o n ą p o l i t y k ą , a n i z f u n k c j ą c e lu s y s te m u . W re s z c ie z a d an y do w y k o n a n ia z b i ó r c e ló w może n i e b y ć r e a l i z o wany p r z e z sy stem z a r z ą d z a n i a - zw y k le w c z ę ś c i - a w m i e js c e zad ań n i e . z r e a liz o w a n y c h mogą b y ć z r e a liz o w a n e i n n e z a d a n ie . W re s z c ie sy s te m może r e a l iz o w a ć z a d a n i a t y l k o w c z ę ś c i , o p ó ź n ia ć i c h r e a l i z a c j ę , r e a l i z o w a ć je n i e e f e k ty w n ie i t d . Aby p ro w ad zo n a a n a l i z a d ia g n o s ty c z n a m i a ła s e n s , p ro b lem o k re s o w e j f u n k c j i c e lu sy ste m u m u si b y ć w y ja ś n io n y b ez r e z s t y z a c h o w a n ie s i e sy s te m u można a n a liz o w a ć je d y n i e w k o n t e k ś c i e r z e c z y w iś c ie r e a l i z o w a n e j f u n k c j i . P o z a .tym t a z r e a liz o w a n a o k re s o w a f u n k c j a c e l u m usi b y ć w y k o n a ln a w g r a n i c a c h o k r e ś lo n y c h przew idyw anym i w aru n k am i, p r z e d e w sz y stk im r e a l n i e możliwym do p r z e w id z e n ia zachow aniem s ię o t o c z e n i a sy ste m u i mu. samego s y s t e W spomniano w y ż e j, że p ie rw o tn y m c z y n n ik ie m pow odującym r o z wój sy stem u j e s t dynamizm s p o ł e c z e ń s t w a . W ynika to z w ia ry s p o łe c z e ń s tw a w m o ż liw o ść r e a l i z a c j i je g o a s p i r a c j i - o d c z u w a ln e j popraw y s t o p n i a z a s p o k a j a n i a je g o ro s n ą c y c h p o t r z e b . J e s t to głów ny c z y n n ik m o ty w u jący s p o ł e c z e ń s t w o , c z y n ią c y j e d y n a m ic z nym. R o z b ie ż n o ś c i p om iędzy r e a l i a m i , e f e k ty w n ie r e a l iz o w a n ą p o l i t y k ą , g ło s z o n ą p o l i t y k ą i c e la m i s p o ł e c z e ń s tw a mogą p o zb a w ić - 197 s p o łe c z e ń s tw o m o ty w a c ji, a tym samym dynam izm u. S p o łe c z e ń stw o ro z u m ie k o n ie c z n o ś ć św iadom ych w y rz e c z e ń w o k r e ś lo n y c h w aru n k ach - z m u s z a ją c y c h j e do te g o - n a p ew ien o k r e s . M usi b y ć to . je d n a k o g r a n ic z o n y o k r e s , p o z a k tó ry m k o n k r e t y z u je s i ę w spo só b b u d z ą c y z a u f a n i e . s y t u a c j a i w a ru n k i o d p o w ia d a ją c e a s p i r a c j o m s p o łe c z e ń s tw a . W y n ik a ją c e s t ą d n a p i ę c i a n i e mogą p r z e k r o c z y ć g r a n i c d y k to w anych " w s p ó łc z y n n ik a m i l u d z k i e j c i e r p l i w o ś c i i l u d z k i e j ' s k ł o n n o ś c i do b u n tu " (K u la , 1 9 6 8 ) . R zecz j a s n a , zaw sze mamy do c z y n i e n i a z problem em " s p o ż y c ie v e r s u s in w e s to w a n ie w p r z y s z ł o ś ć " , n a l e ż y go je d n a k ro z w ią z y w a ć r e s p e k t u j ą c w arunek " s t a ł e j popraw y s t o p n i a z a s p o k o j e n ia r o s n ą c y c h p o t r z e b " . D la te g o t e ż w ram ach a n a l i z y d ia g n o s t y c z n e j m usi b y ć d o k o n a n a a n a l i z a i o c e n a w s p ó łg r a n ia c e ló w , p o l i t y k i i r e a l n y c h o s i ą g n i ę ć w k o n t e k ś c i e z a p e w n ia ją c y m d o s t a t e c z n ą i s t a ł ą m o ty w ację s p o łe c z e ń s tw a ja k o w aru n e k je g o d y n a m iz a c ji z j e d n e j s t r o n y , ja k i z d r u g i e j ' s t r o n y o k r e ś l e n i e k r y t e r i u m , p o z w a la ją c e g o n a p ra w id ło w ą o ce n ę p r o c e s u e w o lu c ji sy ste m u w badanym o k r e s i e , a tym samym t e n d e n c j i d e c y d u ją c y c h o t e j e w o l u c j i . Z achow anie s i ę sy stem u m usi b y ć zgodne z je g o f u n k c ją c e l u , a j e ś l i o d c h y la s i ę od n i e j , t o o d c h y le n ie to m usi b y ć o k r e ś l o n e i u z a s a d n io n e p r z y j ę t ą , k o n c e p c ją rozw ojow ą w y ra ż o n ą w f u n k c j i c z a s u lu b in n e g o o b ie k ty w n e g o p a r a m e tr u f u n k c j i c e lu s y s te m u . Tak sk o n s tru o w a n e k r y t e r i u m o c e n y p o z w a la m .i n . n a s t w i e r d z e n i e , co j e s t k o r z y s t n e , a co n i e k o r z y s t n e d l a sy ste m u (w tym t a k ż e o c e n ia n ie te n d e n c j i p rz e ja w io n y c h w rz e c z y w is ty m z a c h o w a n iu s i ę sy ste m u w b a d a nym o k r e s i e ) . Do te g o z a g a d n i e n i a pow rócim y p r z y om aw ian iu a n a l i z y p ro g n o s t y c z n e j , d l a k t ó r e j k r y t e r iu m - f u n k c j a c e l u sy s te m u o r a z o k r e sowa f u n k c j a c e lu ( f u n k c j a z a d a ń ) j e s t z a s a d n ic z o ważnym elem en tem z a ł o ż e n i a . J e ż e l i a n a l i z a d ia g n o s ty c z n a ma s ta n o w ić b a z ę a n a l i z y p ro g n o s t y c z n e j , wówczas w k o n t e k ś c i e p o w y ższeg o b a d a n ia i s t o t n e j e s t z i d e n t y f i k o w a n i e tk w ią c y c h w s y s te m ie m o ż liw o ś c i z m ia n , t z n . "z a ro d k ó w zm ian" r o d z ą c y c h nowe t e n d e n c j e w s y s te m ie i to zarów no p o z y ty w n y c h , ja k i n eg aty w n y c h d l a p r z y s z łe g o p r o c e s u rozw o jo w e g o . Są one czasem tr u d n e do u j a w n i e n i a ; wymaga t o b a rd z o s t a r a n n e j i s z c z e g ó ło w e j a n a l i z y z e b ra n y c h i n f o r m a c j i . C a łą p o w yższą o p e r a c j ę p rz e p ro w a d z o n ą n a s z c z e b l u c a łe g o sy s te m u s p o łe c z n e g o n a l e ż y n a s t ę p n i e p o w tó rz y ć n a s z c z e b l u r e - 198 g io n a ln y m , d l a k a ż d e g o r e g i o n u , p r z y czye o to c z e n ie m d l a k a żd e g o d an eg o r e g i o n u j e s t " r e s z t e s y s te m u " , p o z o s t a ł e r e g i o n y j a k o 'c a ł o ś ć . J a k w spom niano 'bowiem n a w s t ę p i e , a n a l i z ę s c e n a r iu s z o w ą w s k a l i k r a j u p ro w a d z i s i ę n a szczeb x U c a łe g o s y s te n ta i n a s z c z e b lu re g io n a ln y m , a o p r ó c z te g o w d e k o m p o z y c ji n a c z t e r y w yżej w y m ien io n e s p o ł e c z n o ś c i , a czase m , w m ia rę p o t r z e b y , i n a s z c z e b lu b r a n ż y a lb o g a ł ę z i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j . Tak o p raco w a n a i n f o r m a c j a s ta n o w i p o d staw ę a n a l i z y sy stem u w m inionym o k r e s i e — osnowę je g o a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . W tę osnowę t r z e b a t e r a z w p le ś ć w ą te k , p r o c e s ro z w o ju , p r o c e s ew o lu c j i s y s te m u , u s t a l i ć z a s a d y o k r e ś l a j ą c e sp o só b je g o zach o w y w an ia i re a g o w a n ia n a d e c y z j e sy stem u z a r z ą d z a n i a : s t e r u j ą c e i r e g u l u j ą c e . P o w s ta n ie " t k a n i n a " , k t ó r a b ę d z i e w y n ik iem a n a l i z y - s c e n a r iu s z e m r i n io n e g o o k r e s u (b a d a n e g o ) . C. R eg io n y a c a ł o ś ć k r a j u J e d n a k " p l e c e n i e t e j t k a n i n y ” m usi p o p r z e d z i ć p rz y g o to w a n ie w ą t k a , . a r a c z e j w ątków . N a le ż y z a c z ą ć od w ątk u w io d ąc e g o - a n a l i z y h i s t o r y c z n e j . Zanim z a c z n ie m y " p r z ą ś ć t e n w ą te k " , t r z e b a p rz y g o to w a ć pewne j e go e le m e n ty ( " p r z ę d z ę " ) a n a l i z y h i s t o r y c z n e j , c h r o n o lo g ic z n e z e s t a w i e n ie ro z p o z n a n y c h i p r z e a n a liz o w a n y c h z d a r z e ń ; z d a r z e ń o c h a r a k t e r z e c ią g ły m (p r o c e s ó w ) i z d a rz e ń d y s k r e tn y c h ( z r e s z t ą b ę d ą c y c h zw ykle ró w n ie ż w y n ik iem p ro c e s ó w ) - p o w ta r z a ln y c h i n i e p o w ta r z a ln y c h . T rz e b a s p o r z ą d z ić w ie l e t y c h a n a l i z c z ą s t k o wych h i s t o r y c z n y c h ; n i e k t ó r e z n i c h mogą b y ć opracow yw ane n i e z a l e ż n i e i r ó w n o le g l e , z ł o ż ą s i ę n a s t ę p n i e n a c a ło ś c io w ą a n a l i zę h i s t o r y c z n ą . W praw dzie m ożna b y ło b y od r a z u budow ać c a ł ą a n a l i z ę k o m p lek so w ą, j e s t t o je d n a k t r u d n e , m .i n . z p u n k tu w i d z e n ia o r g a n i z a c j i p r a c b a d a w c z y c h ^ . Z m eto d y czn e g o p u n k tu w id z e n ia is to t n y m z a g a d n ie n ie m j e s t w zajem ny s to s u n e k r e g i o n a l n y c h a n a l i z h i s t o r y c z n y c h do a n a l i z y H a le ż y z w ró c ić u w a g ę , że w t e n sp o s ó b r y z y k u j e s i ę p r z e o c z e n ie z d a r z e ń i s t o t n y c h lu b p o m in ię c ie z d a r z e ń , k t ó r e m ogły t y l k o wydawać s i ę n i e i s t o t n e . L uki t e je d n a k u ja w n ią s i ę w d a l s z y c h e ta p a c h a n a l i z y w p o s t a c i zachow ań s y s te m u , p r z y c z y n , k t ó ry c h n i e b ę d ą w y ja ś n ia ć c z ą s tk o w e a n a l i z y h i s t o r y c z n e . Wówczas t r z e b a b e d ż i e w ró c ić do t y c h a n a l i z i s z u k a ć z d a r z e ń , k t ó r e m ogłyby t o zach o w a n ie w y j a ś n i ć . - 199 - h i s t o r y c z n e j c a łe g o s y s te m u . Są one w z a je m n ie z a l e ż n e . S y stem ja k o c a ł o ś ć j e s t o to c z e n ie m d l a p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w . T rudno o p ra c o w a ć a n a l i z ę r e g i o n u , n i e z n a ją c a n a l i z y c a ł o ś c i , a a n a l i z a c a ł o ś c i z a le ż y od a n a l i z r e g i o n a l n y c h . O dpow iedź może b y ć t y l k o je d n a - a n a l i z y t e b ę d ą m u s ia ły p r z e b i e g a ć w pewnym s t o p n i u r ó w n o le g l e , s t o s u j ą c p o s tę p o w a n ie i t e r a c y j n e . A n a liz ę b ę d z ie można u z n a ć z a z a k o ń c z o n ą po u z y s k a n iu z a d o w a la ją c e g o s t o p n i a zg o d n o ści a n a liz re g io n a ln y c h i a n a liz y c a ł o ś c i . D. C h r o n o lo g ia z d a r z e ń z e w n ę trz n y c h D o ś w ia d c z e n ie , a t a k ż e l o g i k a w s k a z u ją , że z a c z ą ć t r z e b a od ty c h a n a l i z h i s t o r y c z n y c h , k t ó r e m ożna o p raco w ać o d r ę b n i e n i e z a l e ż n i e od in n y c h . Są to p rz e d e w s z y s tk im dw ie a n a l i z y : - z a c h o w a n ie s i ę o t o c z e n i a s y s te m u , - z a c h o w a n ie s i ę c e n tru m sy stem u z a r z ą d z a n i a . B adany sy stem z w ią z a n y j e s t ze swym o to c z e n ie m ró ż n y m i r e l a c j a m i , k t ó r e można d l a u p r o s z c z e n i a z n a c z n ie z re d u k o w a ć , m .in . p o m i j a j ą c m n ie j i s t o t n e . Choć o t o c z e n i e sy ste m u z a c h o w u je s ię w z a s a d z i e n i e z a l e ż n i e od je g o w o l i , n ie m n ie j i s t n i e j ą pewne m o ż liw o ś c i sty m u lo w a n ia a lb o m ity g o w a n ia z a c h o d z ą c y c h i n t e r a k c j i . C h o d z i t u p rz e d e w sz y stk im o w s z e lk ie g o ty p u p o ro z u m ie n ia m ięd zy n aro d o w e m u l t i - i b i l a t e r a l n e , u r z ą d z e n i a i n s t y t u c j o n a l n e (n p . praw o m ię d z y n a ro d o w e ), w tym o r g a n i z a c j i m ięd zy n aro d o w e i t d . , a n a w e t z w ią z k i n i e f o r m a ln e (n p , P o l s k i z P o lo n i ą z a g r a n i c z n ą ) . P o r z ą d k u j e to r e l a c j e - i p r z e b i e g i n t e r a k c j i — w s k a l i m ięd zy n a r o d o w e j, z n a c z n ie r e d u k u j ą c e n ie p e w n o ś ć z a c h o w a n ia s i ę o t o c z e . n i a w s to s u n k u do b a d a n e g o s y s te m u . N ie m n ie j w s p o ł e c z n o ś c i g lo b a l n e j z a c h o d z i w ie le z ja w is k w y m y k ający ch s i ę sp o d c z y je jk o lw ie k k o n t r o l i , p rz e d e w s z y s tk im w a h a n ia k o n i u n k t u r a l n e , k t ó r e w s k r a j n y ch s y t u a c j a c h mogą p r z y b r a ć p o s t a ć r e c e s j i g o s p o d a r c z e j a lb o w rę c z k ry z y s ó w . Z a g a d n ie n ie n ie p e w n o ś c i z a c h o w a n ia s i ę o to c z e n ia j e s t jed n ak problem em a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . N ie d o ty c z y ono a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j z a jm u ją c e j s i ę z d a r z e n i a m i , k t ó r e ju ż m ia ły m ie js c e w p r z e s z ł o ś c i , a w ię c i c h t r e ś ć i k o n se k w e n c je d l a b a d a n e g o sy ste m u są z n a n e . Pod w ielo m a w zg lęd am i a n a l i z a z a c h o w a n ia s i ę o t o c z e n i a s y s tem u w o k r e s i e badanym n i e o d b ie g a m e to d y c z n ie od a n a l i z y samego s y s te m u . P rz y c z y n ą t a k i c h , a n i e in n y c h t e n d e n c j i d e c y d u ją c y c h - 200 - o e w o lu c ji sy ste m u są t u s p r z e c z n o ś c i i w y n ik a ją c e z n i c h n a p i ę c i a , k t ó r e mogą u r a s t a ć do k o n f l i k t ó w . I s t o t n e j e s t p o z n a n ie ty c h p rz y c z y n i o k r e ś l e n i e i c h t r w a ł o ś c i a lb o p r z e jś c io w e g o c h a r a k t e r u . V a n a l i z i e h i s t o r y c z n e j i s t o t n e j e s t z id e n t y f i k o w a n i e i c h r o n o lo g ic z n e u p o rz ą d k o w a n ie z d a r z e ń , k t ó r e m ia ły wpływ n a z a ch o w an ie s i ę b a d a n e g o sy stem u lu b n a sp ra w n o ść je g o fu n k c jo n o w a n i a . Sposób z a c h o w a n ia s i ę może n i e u l e c z m ia n ie , a l e może zm ie n i ć s i ę in te n s y w n o ś ć . Oelowe d l a u ł a t w i e n i a i u p o rz ą d k o w a n ia a n a l i z y j e s t zdekom p o now anie te g o o t o c z e n i a n a pewne k o n k r e tn e s y s te m y , z k tó ry m i b a d a n y sy ste m j e s t w r ó ż n y sp o só b p o w ią z a n y . Ii a p r z y k ł a d r e l a c j e P o l s k i z j e j o to c z e n ie m można b a d a ć ja k o : a ) r e l a c j e z k r a ja m i z rz e s z o n y m i w 5WPG; b ) r e l a c j e P o l s k i z k r a ja m i z rz e s z o n y m i w EWG; c l r e l a c j e z p o z o s ta ły m i k r a j a m i e u r o p e j s k im i i t d . M ożliw e tu są ró ż n e k o m b in a c je d e k o m p c z y c y jn e , k t ó r e t r z e b a ta k d o b r a ć , aby u ł a t w i ć a n a l i z ę . Hćżne z d a r z e n i a , a l e p odobnego ty p u w s e n s i e o d d z ia ły w a n ia n a b a d a n y sy s te m i j e d n o c z e ś n ie z a c h o d z ą c e , można kum ulow ać. Jednym z typów t a k i c h kum ulow anych " z d a r z e ń " są o b r o t y h a n d lo w e , b i l a n s e h an d lo w e , s t r u m i e n i e f in a n s o w e i b i l a n s e p ł a t n i c z e . T rz e b a p a m ię ta ć , że i n t e r e s u j ą c e n a s z d a r z e n i a , u m ie js c o w io n e w c z a s ie , są n a s t ę p n i e e le m e n ta m i " k o n s tr u k c y j n y m i” p rz e k ro jó w s y n c h r o n ic z n y c h d l a p o s z c z e g ó ln y c h momentów. 3 . Z achow anie s i ę s y s te m u z a r z ą d z a n i a Z achow anie s i ę c e n tru m sy s te m u z a r z ą d z a n i a pow inno s ta n o w ić p r z e d m io t o s o b n e j a n a l i z y h i s t o r y c z n e j . O k r e ś l e n ie " c e n tru m s y s tem u z a r z ą d z a n i a " j e s t tu u p r o s z c z e n ie m . C h o d zi tu n i e ty l k o o c e n tru m sy stem u z a r z ą d z a n i a w ś c i s ły m te g o s ło w a z n a c z e n iu , t z n . o r z ą d , a l e t a k ż e o c a ły c e n t r a l n y s z c z e b e l z a r z ą d z a n i a , a w ię c o w s z y s tk ie ag en d y c e n t r a l n e , w tym r e s o r t y i u r z s a y c e n t r a l n e te g o samego s z c z e b l a lu b u r z ę d y i o r g a n i z a c j e u p ra w n io n e do p o d ejm o w an ia o g ó l n i e o b o w ią z u ją c y c h d e c y z j i ( n p . P o l s k i K o m ite t N o r m a l iz a c j i i K ia r ) o r a z o c e n t r a l n e p r z e d s t a w i c i e l s k i e o r g a n a w ładzy ze w zg lęd u n a i c h d z i a ł a l n o ś ć u s ta w o d a w c z ą , m a ją c ą z a s a d n ic z y wpływ n a z ac h o w an ie s i ę sy ste m u s p o łe c z n e g o . I n t e r e s u j ą c e n a s w a n a l i z i e h i s t o r y c z n e j z d a r z e n i a t o w tym wypadku d e c y z j e , p rz y czym n i e i n t e r e s u j e n a s d a t a i c h p o d j ę c i a , a l e d a t a i c h - 201 - w e j ś c i a w ż y c i e , p o c z ą tk u i c h r e a l i z a c j i . C h o d z i tu p rz e d e w szy s tk im o d e c y z j e s t e r u j ą c e i t o t y l k o t e , k t ó r e są i s t o t n e d l a sy s t emu« T a k ie p o s t a w i e n ie sp raw y b y ło b y je d n a k je d n o z n a c z n e z z a ł o żeniem p e łn o s p ra w n e g o f u n k c jo n o w a n ia sy stem u z a r z ą d z a n i a , t z n . b e z b łę d n e g o p o d ejm o w an ia d e c y z j i r e g u l u j ą c y c h we w łaściw ym c z a s i e . Ja k k a ż d e z a ł o ż e n i e i d e a l i s t y c z n e , b y ło b y ono n ie p r a w d z iw e . O c z y w iśc ie d e w ia c je od te g o i d e a ł u mogą b y ć m n ie js z e - m ało i s t o t n e — i w ię k s z e , n a w e t b a r d z o i s t o t n e . D la te g o d l a p o tr z e b d ia g n o s ty c z n y c h p o tr z e b n a j e s t o so b n a k r y t y c z n a a n a l i z a s t r u k t u r y , o r g a n i z a c j i i fu n k c jo n o w a n ia sy stem u z a r z ą d z a n i a . A n a liz ę t ę n a le ż y w y k o rz y s ta ć p rz y o p raco w y w an iu a n a l i z y h i s t o r y c z n e j , u z u p e ł n i a j ą c c h r o n o lo g ic z n e z e s t a w i e n i e d e c y z j i s t e r u j ą c y c h wpływem z a c h o w a n ia s i ę sy ste m u z a r z ą d z a n i a n a z a c h o w a n ie s i ę s y s te m u , n o t u j ą c c h r o n o l o g ic z n i e , b łę d n e d e c y z j e r e g u l a c y j n e , a może p rz e d e w sz y stk im b r a k d e c y z j i r e g u l a c y j n y c h , k o ry g u ją c y c h s tw ie r d z o n e n ie p r a w id ło w o ś c i w fu n k c jo n o w a n iu - z a ch o w a n ie s ię sy s te m u - a lb o n ie te rm in o w o p o d j ę t e ( s p ó ź n io n e ) d e c y z je te g o t y p u , p o w o d u jące d o d atk o w e n a p i ę c i a w s y s te m i e , mogące p r z e r o d z i ć , s i ę v t r w a ł e t e n d e n c j e ( n p . d e c y z j e d o ty c z ą c e "sy ste m u " c e n ) . S p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a e w o lu u ją c g e n e r u j e n a p i ę c i a ta k w e w n ą trz , ja k i pom iędzy s p o ł e c z n o ś c i a m i, a w k o n s e k w e n c ji i w n ic h sam ych. Są one ta k s i l n e , że n i e k o n tr o lo w a n e p o w odują r ó ż n o k ie n n k o w e , v tym r o z b i e ż n e , te n d e n c je w s y s te m i e , w y tr ą c a j ą c e go z ró w n o w a g i, p o w o d u jąc s y s te m a ty c z n y sp a d e k s p ra w n o ś c i je g o f u n k c jo n o w a n ia . Hoże to d o p ro w a d z ić sy stem do u p a d k u , a n a w e t ro z p a d u . W praw dzie sy ste m j e s t w yposażony w m echanizm y a u t o r e g u l a c y j n e , k t ó r y c h głównym z a d a n ie m j e s t z a p e w n ie n ie system ow i j e go t r w a ł o ś c i - p r z e t r w a n ie - n ie m n ie j we w s p ó łc z e s n y c h s y s te m a c h s p o łe c z n y c h , k t ó r e są n i e t y l k o c o r a z b a r d z i e j z ło ż o n e , a l e i w i e l k i e , m echanizm y t e są e fe k ty w n e r a c z e j i p r z e d e w sz y stk im w s to s u n k u do j e d n o s te k i g ru p s p o łe c z n y c h a n i ż e l i c a łe g o s y s te m u , k t ó r e g o fu n k c jo n o w a n ia n i e s ą one w s t a n i e sk o o rd y n o w a ć . Podobne m echanizm y r e g u l a c j i a u to n o m ic z n e j, d z i a ł a j ą c e w o k r e ś lo n y c h p r z e d z i a ł a c h ^ , n i e mogą sk o o rd y n o w ać fu n k c jo n o w a n ia c a ł o ś c i s y s tem u ; są one n a s ta w io n e n a r e a l i z a c j ę o k r e ś lo n y c h z a d a ń - i c h P rz y p r z e s a d n e j c e n t r a l i z a c j i sy stem u z a r z ą d z a n i a m echa nizm y t e mogą b y ć w o g ó le z a b lo k o w a n e p r z e z s k r a j n e z a w ę ż e n ie p r z e d z ia łu ic h d z ia ła n ia . - 202 - r e a l i z a c j a s ta n o w i i c h f u n k c ję c e l u — i h a r d z i e j p r z y c z y n i a j ą s i ę do w yw oływ ania n a p ie ć n i c h i c h ro z ła d o w y w a n ia . S k o o rd y n o w an ie f u n k c jo n o w a n ia sy stem u ja k o c a ł o ś c i j e s t z a d a n ie m sy stem u z a r z ą d z a n ia ; może b y ć on m n ie j lu b b a r d z i e j s c e n t r a l i z o w a n y , a l e od w łaściw eg o s t o p n i a je g o c e n t r a l i z a c j i z a le ż y m o ż liw o ść i sp ra w n ość d z ia ła n ia . J e ż e l i z a ło ż y m y , że p la n d z i a ł a n i a sy ste m u j e s t b e z b łę d n y i d e a l i z a c j a p o t r z e b n a t y l k o do d y s k u s j i - t o w ów czas d y s k o o r d y n a c j a fu n k c jo n o w a n ia sy stem u p o le g a je d y n i e n a n iezg o d n y m z o c z e k i w aniam i r e a l i z o w a n i u zad ań p r z e z s y s te m . O z n a c za t o , że a lb o s y s tem n i e f u n k c j o n u je z g o d n ie z o c z e k iw a n ia m i, a lb o je g o o t o c z e n i e zach o w u je s i ę i n a c z e j n i ż o c z e k iw a n o , w y w ie ra ją c ujem ny wpływ n a fu n k c jo n o w a n ie s y s te m u , a lb o je d n o i d r u g i e w y s tę p u je je d n o c z e ś n i e . Syi. te n z a r z ą d z a n i a może w t a k i c h s y t u a c j a c h d z i a ł a ć t r o j a k o : a ) k o ry g o w ać fu n k c jo n o w a n ie s y s te m u , z w y k le p r z e z r e a l o k a c j ę śro d k ó w i czasow e o g r a n i c z e n i e a u to n o m ii n i e k t ó r y c h fi? podm iotów z a r z ą d z a j ą c y c h - d o d a tk o w e n a k a z y ; b ) j e ż e l i to n i e w y s ta r c z a , to p r z e z u ru c h o m ie n ie r e z e r w , k tó r y m i k a ż d y d o b rz e g o s p o d a r u ją c y s i ę sy stem d y s p o n u je o ra z c ) zm ian y w z b io r z e z a dań re a liz o w a n y c h p r z e z sy ste m - zm ia n a je g o o k re s o w e j f u n k c j i c e lu - wówczas gdy w yk o n an ie p o p r z e d n io u s t a l o n e g o z b io r u o k a z u je s ię n ie m o ż liw e . P ie r w s z e dwa ty p y i n t e r w e n c j i sy stem u z a r z ą d z a n i a o k re ś la n y - ja k o r e g u lo w a n ie f u n k c jo n o w a n ia sy stem u s p o łe c z n e g o - n a s t ę p u j e ono p r z e z a k ty w iz o w a n ie m echanizm ów w y ż s z e j r e g u l a c j i , t r z e c i o k re ś la m y ja k o s t e r o w a n ie , p o n ie w a ż j e s t to je d n o z n a c z n e ze zm ian ą t r a j e k t o r i i sy s te m u . I n t e r w e n c je s t e r u j ą c e sy s te m u z a r z ą d z a n i a mogą m ieć m ie js c e w dwóch s y t u a c j a c h : a ) w y żej o p i s a n e j - sy ste m n i e j e s t w s t a n i e r e a l iz o w a ć z a m ie r z o n e j ( p la n o w a n e j) t r a j e k t o r i i ; b ) d a l s z e r e a l i z o w a n i e p o p r z e d n io o b r a n e j t r a j e k t o r i i s t a j e s i ę n ie c e lo w e (z w y k le w zw iązk u z o s i ą g n ię c i e m p r z e z sy ste m s p o łe c z n y o k r e ś lo n e g o , p o ż ą d an eg o s ta n u p r z e jś c io w e g o - e ta p u ro z w o ju - i k o n i e c z n o ś c i p r z e s t a w i e n i a s y s te m u n a nową t r a j e k t o r i ę , z m i e r z a j ą cą do now ego, n a s tę p n e g o s t a n u ) . Zmiana t r a j e k t o r i i w iąż e s i ę z wyborem n o w ej t r a j e k t o r i i w s y t u a c j i , w k t ó r e j z a z v y c z a j i s t n i e j e m o żliw o ść w yboru ró ż n y c h 62 U to p ią j e s t z a k ła d a n ie m o ż liw o ś c i "b e z n a k az o w e g o " f u n k c jo n o w a n ia sy ste m u z a r z ą d z a n i a . N o ta b e n e , e le m e n ta rn y m z b io re m nakazów j e s t n p . p ra w o . t r a j e k t o r i i ( w i e l e w a ria n tó w 203 - m o ż l i w y c h ) , z k tó r y c h k a ż d ą p ro w a d z i sy s te m do in n e g o s t a n u ( s e k w e n c ji s ta n ó w ) . A n a liz a e w o lu c ji sy ste m u s p o łe c z n e g o - z a o k r e s m in io n y ( b a d an y p r z e d z i a ł c z a s u ) - d a je o b r a z r z e c z y w is ty t r a j e k t o r i i , po j a k i e j " p o r u s z a ł " ' s i ę s y s te m . K o n f r o n t a c ja je g o ze zm ianam i w sa c h o w a n iu s i ę o t o c z e n i a o ra z d z i a ł a n i a m i podejm ow anym i p rz e z sy ste m z a r z ą d z a n i a p o z w a la n a o d r ó ż n i e n i e t e n d e n c j i sy stem u .wy n i k a j ą c y c h z fu n k c jo n o w a n ia sy ste m u ja k o ta k i e g o od t e n d e n c j i - ' w yw ołanych p r z e z t e - n i e j a k o e g z o g e n ic z n e - o d d z ia ły w a n ie n a sy s te m o r a z n a o k r e ś l e n i e , w j a k i sp o só b r e a g u j e on n a t e b o d ź ce. Ma to ró w n ie ż i s t o t n e z n a c z e n i e d l a a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j , w k t ó r e j punktem w y jś c i a b ę d z ie w ie d z a o z ach o w an iu s i ę sy ste m u ja k o ta k i e g o o r a z p ro g n o z m o żliw y ch zachow ań s i ę o t o c z e n i a . Wa r i a n t y m ożliw ego p r z e b i e g u t r a j e k t o r i i b ę d ą " w y b ie r a n e " p rz e z s y s te m z a r z ą d z a n i a . Jednym z z a d a ń a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j b ę d z ie z b a d a n ie k o n s e k w e n c ji w yboru k a ż d e g o z ty c h w a ria n tó w , z w ła s z c z a t y c h , k t ó r e są n a j b a r d z i e j p o ż ą d a n e i m ożliw e z p u n k tu w id z e n ia p ra w d o p o d o b ie ń s tw m o ż liw o śc i i c h r e a l i z a c j i . N i e k t ó r e z n i c h b ę dą o d rz u c a n e ja k o n i e k o r z y s t n e lu b m n ie j k o r z y s tn e d l a sy stem u - p r z y j ę t e b ę d ą w io d ą c e d l a p o s z c z e g ó ln y c h w a ria n tó w p r o g n o z y ^ . P , A n a liz a s y n c h r o n ic z n a i d i a c h r o n i c z n a Tak ja k h i s t o r y c z n i e p o d sy stem em n o to ry c z n y m w ro z w o ju s y s tem u s p o łe c z n e g o b y ł a s p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a , a d o m in u ją c ą g ru p ę s p o łe c z n ą s t a n o w i ł a s p o ł e c z n o ś ć w i e j s k a , t a k w s p ó łc z e ś n ie r o l e t e - w w yniku r e w o l u c j i p rz e m y s ło w e j - p r z e j ę ł y s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a i o d p o w ie d n io s p o łe c z n o ś ć m i e js k a . One d e c y d u ją o b ę d ą c y c h i s t o t ą ro z w o ju p r o c e s a c h e w o lu c ji sy stem u s p o łe c z n e g o . N ie d e c y d u ją je d n a k s a m o d z ie l n ie , l e c z w p r o c e s i e i n t e r a k c j i w s z y s t k ic h c z t e r e c h s p o ł e c z n o ś c i , p o z o s t a ją c y c h dodatkow o pod wpływem o t o c z e n i a sy ste m u i je g o sy ste m u z a r z ą d z a n i a . O b ja ś n ie n i e z d a r z e ń , k t ó r y c h c h r o n o l o g ia j e s t z n a n a z z e b ra n y c h i n f o r - N a le ż y m ie ć n a u w ad ze, że a n a l i z a p r o g n o s ty c z n a j e s t w pewnym s e n s i e " o d w r o tn o ś c ią " a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j ; d ia g n o z a o c e n i a w ybór d o k o n a n y m .i n . n a p o d s ta w ie sk u tk ó w p o d j e t e j d e c y z j i , p ro g n o z a o k r e ś l a m o ż liw o śc i w yboru i c h a r a k t e r y z u j e p r z e w idyw ane s k u t k i k a ż d e g o z n i c h . 204 - m a c ji, a k tó r y c h t r e ś c i ą są zm iany z a c h o d z ą c e w s y s te m ie s p o ł e c z nym, je g o s t r u k t u r z e i j e j o r g a n i z a c j i , a tym samym i- w s p o s o b ie fu n k c jo n o w a n ia , p o le g a n a o k r e ś l e n i u k o m p le k su c z y n n ik ó w , k t ó r e je pow odują - i c h d z i a ł a n i e t o i n t e r a k c j e Z a c h o d z ą c e w samyit s y s te m ie o r a z m iędzy system em a j e g o . o to c z e n ie m , Z d a r z e n ia t e z n a c z ą p r o c e s ro z w o ju s y s te m u , p o l e g a j ą c y n a je g o e w o l u c j i . D la z b a d a n i a ty c h b a r d ą o k o m p lek so w y ch z ja w is k a n a l i z a s c e n a riu s z o w a p r z e w id u je o k r e ś l o n ą m e to d y k ę , k t ó r a ma n ie j a k o , dwa e ta p y , " N ie ja k o " d l a t e g o , że w p r a k t y c e n i e m ożna i c h o d d z i e l i ć . P o le g a o n a n a k o m b in a c ji a n a l i z y s y n c h r o n ic z n e j i a n a l i z y d i a c h r o n i c z n e j . U p r a s z c z a ją c tę k o n c e p c j ę , m ożna p o w ie d z ie ć , ż e : 1. A n a liz a s y n c h r o n ic z n a z a jm u je s i ę b a d a n ie m p r z e k r o jó w czaso w y ch , s t a n u sy ste m u s p o łe c z n e g o w o k r e ś lo n y c h , w y b ra n y c h m om entach, U jaw n ia i o k r e ś l a " z a r o d k i z m ia n " , s p r z e c z n o ś c i , n a c i ę c i a , k o n f l i k t y , k t ó r e sa w ynik iem z a c h o d z ą c y c h w s y s te m ie i " 64 o d d z i a ł u j ą c y c h n a sy ste m i n t e r a k c j i , o r a z i c h w zajem ne z a l e ż n o ś c i , T a k ic h " p r z e k ro jó w s y n c h r o n ic z n y c h " o p ra c o w u je s i ę t y l e d l a b a d a n e g o o k r e s u , i l e p o t r z e b a do u c h w y c e n ia z a c h o d z ą c y c h w s y s te m ie z m ia n , Wybór momentów, d l a k t ó r y c h t r z e b a o p ra c o w a ć " p r z e k r o j e " , n i e j e s t s p ra w ą ł a t w ą . W z a s a d z i e n a le ż y d ą ż y ć do t e g o , aby ujm ow ały one k o l e j n e , r ó ż n i ą c e s i ę od s i e b i e s t a n y s t a n y s y s te m u . T a k ie o k r e ś l e n i e n i e j e s t je d n a k w y s t a r c z a j ą c e , p ro c e s y e w o lu c ji sy stem u m a ją bowiem c h a r a k t e r c i ą g ł y . O d w o łan ie s i ę do d e c y z j i s t e r u j ą c y c h sy stem em , z m ie n ia j ą c y c h je g o p a r a m e t r y n a w y j ś c i u , t e ż n i e d a je . p r a k ty c z n e g o r o z w i ą z a n i a , t a k i e d e c y z je są de f a c t o podejm ow ane p r z e z c e n tru m sy ste m u z a r z ą d z a n i a sto su n k o w o r z a d k o , a r ó w n o le g le in n e s z c z e b l e , w tym c e n t r a l n y , b ie ż ą c o p o d e jm u ją w ie le C ząstk o w y c h d e c y z j i s t e r u j ą c y c h , d o t y cz ący ch p o s z c z e g ó ln y c h o b ie k tó w , a n a w e t p o d sy stem ó w . W ydaje s i ę , że jedynym ro z w ią z a n ie m j e s t t u o p a r c i e s i ę n a d o ś w ia d c z e n iu , n a d o b r e j z n a jo m o ś c i " d z ie jó w * sy ste m u w badanym o k r e s i e . P r a k t y k a u c z y , i ż ry tm p i ę c i o l e t n i d a j e p r z e k r o j e z b y t r ó ż n e od s i e b i e , co b a rd z o u t r u d n i a a n a l i z ę d i a c h r o n i c z n a ; ry tm ro c z n y p o w o d u je ogrom ny n a k ła d p ra c y - g r o z i n i e d o ś ć w n ik liw ą a n a l i z ą p r z e k r o jów. ( g r o z i t u t e n d e n c j a do " p o ż y c z a n ia " fra g m e n tó w a n a l i z y 64 W p r a k t y c e t e j a n a l i z y o k a z a ło s i ę w ygo d n ie tr a k to w a ć ja k o eg zo g en n y w s to s u n k u do. sy ste m u n i e t y l k o z b i ó r je g o r e l a c j i z o to c z e n ie m , a l e ró w n ie ż p o d o b n ie - d l a celó w a n a l i t y c z n y c h - tr a k to w a ć sy stem z a r z ą d z a n i a , choć je g o z a c h o w a n ie u z a l e ż n i o n e j e s t od -z a c h o w a n ia s i ę b a d a n e g o sy s te m u r e a l n e g o . - 205 - s z c z e g ó ło w e j z je d n e g o p r z e k r o j u do d r u g i e g o , k t ó r ą u s p r a w i e d l i w ia s i ę a r b i t r a l n y ® s tw ie r d z e n ie m , że "zm ian y b y ły n i e w i e l k i e " ) - ch o ć ry t® r o c z n y n a j l e p i e j o d p o w ia d a b a z i e i n f o r m a c y j n e j . W t e j s y t u a c j i n a l e ż y z a l e c i ć ja k o n a j l e p s z e r o z w i ą z a n i e : s t o p n i o we z a g ę s z c z a n i e " p r z e k ro jó w " a ż do u z y s k a n i a d o s t a t e c z n i e " c i ą g ł e g o " o b ra z u z m ia n , t z n . t a k i e g o , w k tó ry m n i e ma tr u d n y c h do O b j a ś n i a n i a - bo n i e w ą t p l i w i e z ło ż o n y c h - " n a g ł y c h " , b a r d z i e j z a s a d n i c z y c h zm ian p o m ięd zy dwoma s ą s ie d n im i " p r z e k r o j a m i " . N ie m n ie j swobodę w yboru zaw sze b ę d z i e o g r a n i c z a ć b a z a in f o r m a cy ^n a65 • 2. A n a liz a d i a c h r o n i c z n a , w u p r o s z c z e n i u , k o n c e n t r u j e sw oją uwagę n a o b j a ś n i e n i u zm ian - r ó ż n i c - p o m ięd zy c h r o n o l o g ic z n i e u p orządkow anym i p r z e k r o ja m i s y n c h r o n ic z n y m i. A n a liz a s y n c h r o n ic z n a j e s t p e r e x c e l l e n c e w y k o rz y sta n ie m p o d e j ś c i a sy stem o w eg o ; o p i s u j e s t a n f u n k c jo n u ją c e g o sy ste m u w k o n k re tn y m k ró tk im o k r e s i e , O dn o sząc go do o k r e ś lo n e g o momentu. N ie j e s t t o je d n a k o p i s s t a t y c z n y . Je g o s t a t y c z n o ś ć p o le g a je d y n i e n a ty m , że o p i s t e n n i e z a jm u je s i ę zm ian am i, a l e u jm u je w s z y s t k ie z ja w is k a z w ią z a n e z i s t n i e n i e m i fu n k c jo n o w a n ie m s y s tem u — z ja w is k a s p o ł e c z n e , p o l i t y c z n e , g o s p o d a r c z e , p r z e s t r z e n n e i t d , o ra z z a c h o d z ą c e w s y s te m ie i n t e r a k c j e , p o w o d u jąc e ic h w y s tę p o w a n ie . Z ja w is k a są symptomami p ro ce só w p r z e b i e g a ją c y c h w c z a s i e , a w ię c s ą u k ie ru n k o w a n e . I c h zaaw a n so w a n ie z n a jd u j e w yraz w c i ą g ł y c h z m ia n a c h s ta n u s y s te m u , s t a n a c h , o k tó r y c h i n f o r m u j ą p r z e k r o j e s y n c h r o n ic z n e . Z ad an iem a n a l i z y d i a c h r o n i c z n e j j e s t o k r e ś l e n i e ty c h p ro c e s ó w , t z n . o p i s a n i e i n t e r a k c j i ( f u n k c jo n o w a n ia r e l a c j i ) p o m ięd zy e le m e n ta m i sy ste m u w c z a s i e . Można u w a ż a ć , że p o d e j ś c i e system ow e o p i s u j e sy ste m s p o ł e c z n y , a je g o fu n k c jo n o w a n ie i e w o lu c ję w y ja ś n i a a n a l i z a h i s t o r y c z n a . W spomniano w y ż e j, że t ę a n a l i z ę można b y p ro w a d z ić w dwóch e t a p a c h . T e o r e t y c z n ie j e s t t o n i e w ą t p l i w i e m o ż liw e . J e d n a k p r a k t y k a p o k a z a ł a , że p r z e k r o j e s y n c h r o n ic z n e z j e d n e j s t r o n y n i o s ą n a d m ia r , w s to s u n k u do p o tr z e b a n a l i z y , i n f o r m a c j i , a z d r u g i e j s t r o n y i n f o r m a c j a t a może j e d n o c z e ś n ie b y ć n i e p e ł n a . S tw ie r d z e n i e l u k i ma m i e js c e w ów czas, gdy w to k u a n a l i z y d ia c h r o n i c z n e j N ie w s z y s tk ie in f o r m a c je o s y s te m i e z b ie r a n e są s y s te m a t y c z n i e i n a b ie ż ą c o , n p . s p i s y l u d n o ś c i r o b i s i ę n a o g ó ł co 10 l a t , a n i e k t ó r e ro c z n e d a n e o rganów s t a t y s t y c z n y c h są c z ę s t o p ro d u k te m a n a l i z y o p a r t e j n a e k s t r a p o l a c j i i k o ry g o w a n ej p r z e z i n f o r m a c je p o ś r e d n ie o r a z s z a c u n k i . Dane t e n i e są pew n e. 206 - dwóch s ą s i a d u j ą c y c h w c z a s i e p r z e k r o jó w s y n c h r o n ic z n y c h n i e m ożns o b j a ś n i ć zm ian z a pomocą z a s o b u i n f o r m a c j i t y c h dwóch p r z e k r o jó w . O zn acza t o , że c o ś z o s t a ł o p o m in ię te w a n a l i z i e s y n c h r o n ic z n e j wymaga to j e j u z u p e ł n i e n i a . S tą d można p o w ie d z ie ć , że s t o p i e ń p o g ł ę b i e n i a . a n a l i z y s y n c h r o n ic z n e j o k r e ś l a j ą p o tr z e b y a n a l i z y d i a c h r o n i c z n e j , i to j e s t p rz y c z y n ą t a k i e g o it e r a t y w n e g o p r z e b ie g u a n a l i z y h i s t o r y c z n e j . O p is u ją c pow yższą p r o c e d u r ę , k o n ie c z n e j e s t u ja w n ie n i e j e s z cze je d n e g o w ążnego w n io sk u p ra k ty c z n e g o co do j e j s t o s o w a n ia . P r a k ty k a p o k a z a ł a , że o p ra c o w a n ie d o b r e j a n a l i z y h i s t o r y c z n e j w j e d n e j t u r z e j e s t n i e t y l k o n ie m o ż liw e , a l e w rę c z n ie c e lo w e . R zecz d o ty c z y s t o p n i a j e j s z c z e g ó ło w o ś c i, k t ó r e g o u s t a l e n i e a p r i o r i j e s t b a rd z o tr u d n e i ła t w o może w p ro w a d z ić z e s p ó ł a n a l i z u ją c y w s \ l u a c j ę b e z w y j ś c i a . W ynika to s t ą d , że z j e d n e j s t r o ny k o n ie c z n y do u z y s k a n i a p ra w id ło w y c h w n io sk ó w z a k r e s a n a l i z y j e s t r ó ż n y w ró ż n y c h j e j e le m e n ta c h i n ie m o ż liw y do u s t a l e n i a z g ó ry - z d r u g i e j s t r o n y t r z e b a 3 ię l i c z y ć z b a r i e r ą in f o r m a c y jn ą , J e ż e l i z g ó ry z a ło ż o n y z o s t a n i e g e n e r a l n i e z b y t w y so k i s t o p ie ń s z c z e g ó ł o w o ś c i, w ów czas z e s p ó ł może n a p o tk a ć n a. w ie lu o d c in k a c h b a r i e r ę in f o r m a c y jn ą , a n a w ie lu in n y c h u w ik ła s i ę z u p e łn i e n i e p o t r z e b n i e w z b y t sz c z e g ó ło w ą a n a l i z ę . D la te g o n a l e ż y z g ó ry z a p la n o w a ć p r z y n a j m n i e j d w ie t u r y : t ę , k t ó r a n a s z k i * c u je ś c i e ż k ę k o m p lek so w ej e w o lu c ji s y s te m u , p o z o s t a w i a ją c w ie le j e j e le m e n tó w , p ro c e só w n i e o b ja ś n io n y c h , i t ę , k t ó r a w y p e łn i l u k i , p o g ł ę b i a n a l i z ę ty c h fra g m e n tó w , k t ó r e te g o w y m ag ają. I ta k ie p e ł n e dw ie t u r y p o w in n y w y s ta r c z y ć , p o n iew a ż n a t l e o g ó ln e j a n a l i z y " p i e r w s z e j t u r y " n a o g ó ł u d a j e s i ę "w y ło w ić " w s z y s tk ie fr a g m e n ty w y m ag ają ce p o g ł ę b i o n e j a n a l i z y . Wówczas " d ru g ą t u r ę " p o p r z e d z a s e r i a sz c z e g ó ło w y c h a n a l i z fr a g m e n ta r y c z * n y c h , p o le g a j ą c y c h p rz e d e w s z y s tk im n a celow ym u s z c z e g ó ło w ie n iu p r z e k r o jó w s y n c h r o n ic z n y c h , k o r e k c i e i u z u p e ł n i e n i u w ie lu f r a g mentów a n a l i z y d i a c h r o n i c z n e j o r a z ponownym z s y n te ty z o w a n iu a n a l i z y h i s t o r y c z n e j . P rz y ta k im p o d e j ś c i u p ie r w s z a t u r a a n a l i z y , b a r d z i e j o g ó ln a , może b y ć p o tr a k to w a n a m e c h a n ic z n ie , b y ć m n ie j d o c i e k l i w a , ja k o że n i e o c z e k u je s i ę od n i e j o b j a ś n i e n i a w s z y s tk ic h z j a w i s k . W t e n sp o s ó b p o w s ta je p ie r w s z y z a r y s s c e n a r i u s z a . W y p rz e d z a ją c d a l s z e r o z w a ż a n ia , n a l e ż y je d n a k - o s t r z e gawczo - z w ró c ić uw ag ę, że te n p ie r w s z y z a r y s ma te n d e n c ję do u w y p u k le n ia - i p r z e c e n i a n i a - a sp e k tó w g o s p o d a r c z y c h , g r o ż ą c - 207 p ły t k im " ekonomiżmem ". R zecz j a s n a , t a k i e p ry m ity w n e p o d e j ś c i e w ypaczy c a ł ą a n a l i z ę , n a w e t d o ty c z ą c ą sy s te m u k a p i t a l i s t y c z n e g o . J a k z pow yższego w y n ik a , a n a l i z a h i s t o r y c z n a ma c h a r a k t e r d i a l e k t y c z n y . I s t o t ą j e j j e s t u ja w n ia n i e s p r z e c z n o ś c i g e n e r u j ą cy ch p r o c e s y e w o lu c y jn e w s y s te m i e , w tym e w o lu c ji c z y n n ik ó w ją p o w o d u ją c y c h , o r a z o k r e ś l e n i e , w ja k im k ie r u n k u o r i e n t u j ą one s y s te m . P ro w a d z i to do s p r e c y z o w a n ia s y n c h r o n ic z n e j i d i a c h r o n i c z n e j fa z y a n a liz y : - w f a z i e s y n c h r o n ic z n e j a n a l i z u j e s i ę , ja k i p r z y u d z i a l e j a k i c h m echanizmów r e g u l a c y j n y c h , k i e r u j ą c s i ę l o g i k ą sy ste m u ja k o t a k i e g o , k o n tr o lo w a n e h y ły n a p i ę c i a o r a z w j a k i sp o s ó b zm ie n i a ł a s i ę t r e ś ć g łó w n y ch "sk ła d o w y c h " sy s te m u - r e a l iz o w a n e fu n k c j e , sp o s o b y p r o d u k c j i , s t r u k t u r a s p o ł e c z n a i sy ste m y w a r t o ś c i , form y p r z e s t r z e n n e , i n s t y t u c j e ; - w f a z i e d i a c h r o n i c z n e j b a d a s i ę e w o lu c je t r e ś c i g łó w n y ch "s k ła d o w y c h " (w c z a s i e ) - t r e ś ć o k r e ś l o n ą p r z e z " g r ę " m e c h a n iz mów r e p r o d u k c j i - i n t e r a k c j e i s p r z e c z n o ś c i (a n ta g o n iz m y ) p o m iędzy i c h p ro c e s a m i e w o lu c ji o ra z n a p i ę c i a , j a k i e g e n e r u j ą . P ow yższe sp re c y z o w a n ie w y ra ź n ie p o d k r e ś l a i t e r a c y j n y c h a r a k t e r a n a l i z y h i s t o r y c z n e j ; n i e m ożna bow iem je d n o z n a c z n ie p o w i e d z i e ć , k t ó r a z ty c h f a z i c z y p o w in n a p o p r z e d z ić d ru g ą - mu sz ą p rz e b ie g a ć je d n o c z e ś n ie . S . R o la s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j i p o d sy s te m u g o s p o d a rc z e g o S i e u m n ie js z a to je d n a k r o l i p o d sy s te m u g o s p o d a rc z e g o a n i m o to ry c z n e j r o l i s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , p o n ie w a ż : - z j e d n e j s t r o n y ry tm g o s p o d a r c z y c h p rz e m ia n s t r u k t u r a l n ych i sto su n k ó w s p o łe c z n y c h w z i n d u s t r i a l i z o w a n e j c z ę ś c i s y s tem u b y ł i j e s t ta k s z y b k i , że p o z w a la ł i n a d a l p o z w a la , a n aw e t p ro w a d z i do ra d y k a ln y c h zm ian p o glądów n a s p o łe c z e ń s tw o i w a rto ś c i; sy stem - z d r u g i e j s t r o n y zm iany w t e c h n i c e o d d z i a ł u j ą n ie p r z e r w a n i e n a p ro d u k ty w n o ść sy s te m u i same p r z e z s i ę p ro w ad zą do r o z s z e r z e n i a zarów no m o ż liw o ś c i in w e s ty c y jn y c h , ja k i ry n k u d ó b r k o n su m p c y jn y c h ; p o w s ta j ą w. t e n sp o só b w zajem n e, s p r z y j a j ą c e Smianom u w a ru n k o w a n ia , m a ją c e wpływ n a p o d a ż i ja k o ś ć s i ł y r o b o c z e j , w y d a jn o ść p r a c y i c h ło n n o ś ć r y n k u . 206 - S p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n ą d l a p o tr z e b a n a l i t y c z n y c h można o k r e ś l i ć ja k o z b i ó r je d n o s te k p a r t y c y p u ją c y c h w sz e ro k o r o z u m ia n e j p r o d u k c j i p o z a r o l n i c z e j , w tym p r o d u k c j i u s ł u g p o tr z e b n y c h d l a j e j r e a l i z a c j i , p r o d u k c j i śro d k ó w p r o d u k c j i o r a z sto su n k ó w z w iązan y ch z d z i a ł a l n o ś c i ą w y tw ó rc z ą - s to su n k ó w p r o d u k c j i . S p o łe c z n o ś ć tę c h a r a k t e r y z u j ą n a s t ę p u j ą c e g łów ne c e c h y : - j e s t s i ł ą napędow ą e w o lu c ji sy stem u s p o łe c z n e g o , - j e j ro z w ó j dynam izow any j e s t p r z e z d ą ż e n i e do r e a l i z a c j i j e j w ła sn y c h a s o i r a c j i i d o d atk o w o sty m u lo w an y p r z e z ro z w ó j o t o c z e n i a s y s te m u , w k tó ry m d z i a ł a j ą a n a lo g i c z n e s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e , s ta n o w ią c e zarów no j e j u z u p e ł n i e n i e ( p r z e z m ię d z y narodow y p o d z i a ł p r a c y ) , wym) , ja k i j e j k o n k u re n c ję ( n a ry n k u ś w i a t o K, A n a liz a e w o lu c ji " n a t u r a l n e j " i s t e r o w a n e j p o d sy stem u g o s p o d a rc z e g o i s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j Ta o s t a t n i a c e c h a s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j w s k a z u je , że zm iany-w j e j s t r u k t u r z e i o r g a n i z a c j i , a tym samym w s p o s o b ie fu n k c jo n o w a n ia można r o z p a tr y w a ć ja k o : - e w o lu c je " n a t u r a l n ą " p r z e b i e g a j ą c ą pod p r e s j ą j e j w ła s n e go dynamizmu w e w n ętrz n eg o ; - e w o lu c je n a k ł a d a j ą c ą s i ę n a " n a t u r a l n ą " , stym ulow aną cz y n n ik a m i z ew n ętrz n y m i - o to c z e n ie m sy ste m u - k t ó r a j e s t z je d n e j s t r o n y w yrazem c h ę c i w y k o r z y s ta n ia w s p ó łp r a c y z o t o c z e niem d l a w ła s n y c h k o r z y ś c i , t z n . u ł a t w i e n i a i p r z y s p i e s z e n i a p ro cesó w e w o l u c j i n a t u r a l n e j , a z d r u g i e j s t r o n y p ro c e se m k o n i e c z n o ś c i b r o n i e n i a s i ę p r z e d negatyw nym o d d z ia ły w a n ie m o t o c z e n i a ( t e n d e n c j e e k s p l o a t a c y j n e , w y p ie r a n ie z ry n k u św iato w e g o i t d , ). I n s tr u m e n ta r iu m a n a l i z y e w o lu c ji " n a t u r a l n e j " musi b y ć ta k d o b ra n e , aby p o z w o liło n a u c h w y c e n ie w e w n ę trz n e j d y n a m ik i s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j n a p ł a s z c z y ź n i e j e j d z i a ł a l n o ś c i p ro d u k c y j n e j o r a z n a z b a d a n ie i n t e r a k c j i p o m ięd zy rozw o jem s p o ł e c z n o ś c i , d z i a ł a l n o ś c i ą p ro d u k c y jn ą i e w o lu c ją o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y s p o ł e c z n o ś c i , w tym j e j o r g a n i z a c j i p r z e s t r z e n n e j . I m p li k u je to i d e n t y f i k a c j ę s i ł w y tw ó rc z y c h , sp o so b u p r o d u k c j i i sto su n k ó w p r o d u k c j i ■■ p o j ę ć , k tó r y c h i s t o t n y s e n s u ja w n ia s i ę d o p ie r o p rz y u w z g lę d n ie n iu ic h w zajem nych r e l a c j i - o r a z i c h p ro ce só w e w o lu c ji 209 ja k o o d z w i e r c i e d l a j ą c y c h m echanizm y fu n k c jo n o w a n ia sy ste m u . T rudno b y ło b y u c h w y c ić s t o s u n k i p r o d u k c j i n a p o d s ta w ie t y pow ej i n f o r m a c j i s t a t y s t y c z n e j d o t y c z ą c e j z a t r u d n i e n i a . P o tr z e b n e j e s t t u w y r ó ż n ie n ie t r z e c h g ru p u c z e s tn ik ó w p r o c e s u p ro d u k c y jn e g o , a m ia n o w ic ie : - w y k o n a w c ó w , k t ó r y c h z ad an iem j e s t w ykonyw anie o trz y m a n y c h p o le c e ń - z a d a ń ; w g r u p i e t e j t r z e b a w y ró ż n ić 'wyko nawców c z y n n y c h , k t ó r z y o tr z y m u ją d y s p o z y c je sfo rm u ło w a n e w sp o só b d a j ą c y im o k a z ję do w y k a z a n ia s i ę w ła s n ą i n i c j a t y w ą , w p r z e c i w i e ń s t w i e do wykonawców b i e r n y c h , k t ó r z y t a k i c h o k a z j i n i e m a ją ; - k a d r ę o r g a n i z u j ą c ą p r a c ę wykonawców, t z n . : - n a d z o r u ją c ą p r a c ę wykonawców i w y d a ją c ą im d y s p o z y c ję , - o d p o w ie d z ia ln ą z a o rg a n iz o w a n ie p r a c y wykonawców, - z a r z ą d z a j ą c ą , p o d e jm u ją c ą d e c y z j e ś r e d n i o - i d ł u g o t e r m i nowe; i n n o w a t o r ó w , k tó r y c h z a d a n ie m j e s t : - d o s k o n a l e n ie p r o d u k c j i ju ż z n a n e j ( c z ę s t o p ro w a d z i do zm iany sp o so b u - p r o d u k c ji) , - p o s z u k iw a n ie now ych p ro d u k tó w (c za se m p ro w a d z i do pow s t a n i a nowych s i ł w y tw ó rc z y c h ), - p ro w a d z e n ie b a d a ń n aukow ych i g e n e ro w a n ie i n f o r m a c j i . B a d a n ie sto su n k ó w p r o d u k c j i u k a z u je p ro b le m g r u p , w a rstw i k l a s s p o łe c z n y c h , k tó r e g o z b a d a n ie ma p ie r w s z o r z ę d n e z n a c z e n ie , -jako że p ro w a d z i a lb o w ią ż e s i ę z o k r e ś la n ie m w e w n ę trzn y c h s p r z e c z n o ś c i - i i c h e w o lu c ji - w ł o n i e s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , w y n ik a ją c y c h s t ą d n a p ię ć i k o n f l i k t ó w , k s z t a ł t u j ą c y i s t o t n e d l a z a c h o w a n ia s i ę s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j t e n d e n c j e , p o w o d u jące j e j e w o lu c ję . A n a liz y n i e można o g r a n i c z y ć do form i sposobów o r g a n i z a c j i d z i a ł a l n o ś c i p r o d u k c y j n e j , o d ry w a ją c j e od k o n t e k s t u ś r o d o w is k a , k tó r e g o o r g a n i z a c j a j e s t r e f l e k s j ą sp o so b u o r g a n i z a c j i s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j z u w z g lę d n ie n ie m sp o so b u o r g a n i z a c j i p ro d u k c j i , a l e n ie m n ie j r z ą d z i s i ę o k re ś lo n y m i p raw a m i, k tó r y c h e k s ponentem są i n s t y t u c j e o d p o w ie d z ia ln e z a p r z e s t r z e n n ą o r g a n i z a c j ę sy stem u s p o łe c z n e g o , w tym s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . S i ł y w y tw ó rc z e , sp o so b y p r o d u k c j i i s t o s u n k i p r o d u k c j i tw o r z ą s i ę , i s t n i e j ą i f u n k c j o n u ją w p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j , k t ó r a j e s t p r z e s t r z e n i ą z a g o sp o d a ro w a n ą w w yniku h i s t o r y c z n e j - 210 - d z i a ł a l n o ś c i s p o łe c z e ń s tw a - t a k z o rg a n iz o w a n e g o , Ja k i in d y w i d u a ln y c h je g o czło n k ó w . W ła d a n ie p r z e s t r z e n i ą ju ż od b a r d z o dawna z o s t a ł o z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n e , p rz y czym sp o só b j e j wyko r z y s t a n i a j e s t - v i n t e r e s i e s p o łe c z e ń s tw a - c o ra z ś c i ś l e j k o n t ro lo w a n y p r z e z i n s t y t u c j e s p e c j a li z o w a n e . Tu n asu w a s i e uw ag a, że p o d z i a ł p r a c y może p ro w a d z ić do n i e b e z p i e c z n e j d e z i n t e g r a c j i d e c y z j i , k t ó r e z n a tu r y s w o je j muszą by ć k om plek so w e, V k a p i t a l i z m i e d e c y z ję l o k a l i z a c y j n ą p o d e jm u je sam in w e s t o r i je g o d e c y z j a j e s t p rz e d m io te m k o n t r o l i ze s t r o n y i n s t y t u c j i s p o ł e c z n e j (e le m e n tu a d m i n i s t r a c j i t e r e n o w e j) , c z u w a ją c e j n ad praw id ło w y m w y k o rz y s ta n ie m p r z e s t r z e n i , a l e i g n o r u j ą c e j p ro b le m a ty k ę o p t y m a l i z a c j i s t r u k t u r y sy stem u i j e j p r z e s tr z e n n e j o r g a n i z a c j i , k tó r ą k o n tr o lu j ą , p rz y n a jm n ie j w te o r i i , tz w . s * ły ry n k o w e . W s o c j a l i z m i e d e c y z j a i n w e s t y c y jn a p o r dejm ow ana j e s t n i e z a l e ż n i e od d e c y z j i l o k a l i z a c y j n e j i p rz e z n i e z a l e ż n e i n s t y t u c j e . I n w e s to r j e s t wykonawcą d e c y z j i in w e s ty c y j n e j p o d j ę t e j p r z e z państw ow ą a d m i n i s t r a c j ę g o s p o d a r c z ą , k t ó r a p o za n i e l i c z n y m i wypadkami n i e o k r e ś l a l o k a l i z a c j i (c h y b a że i n w e s t y c j a ma z n a c z e n ie l o k a l n e c z y r e g i o n a l n e , w ów czas j e j l o k a l i z a c j a o g ó ln a j e s t i m p l i c i t e o k r e ś l o n a , l u b j e ż e l i in w e s t y c j a ma c h a r a k t e r p r e s t i ż o w o - p o l i t y c z n y a lb o d e c y z j a in w e s ty c y j n a j e s t p o d j ę t a pod p r e s j ą te r e n o w e j g ru p y n a c i s k u ) . R ów nież i n w e s t o r , k t ó r y może n i e b y ć św iadom y o g ó ln o sy ste m o w y c h a sp e k tó w o r g a n i z a c j i sy ste m u s p o łe c z n e g o , d e c y d u je o l o k a l i z a c j i in w e s ty c j i ; i n s t y t u c j a k o n t r o l u j ą c a je g o w ybór - i d e n t y c z n a ja k w k a p i t a l i z m i e - może je d y n i e n i e z a t w i e r d z i ć j e j , a l e n i e ma c z y n n e go wpływu n a d e c y z ję i n w e s t o r a . K o n sek w en cją ta k i e g o u s t a w i e n i a j e s t o d d z i e l e n i e d e c y z j i d o ty c z ą c y c h s t r u k t u r y sy s te m u od d e c y z j i d o ty c z ą c y c h j e j o r g a n i z a c j i , k t ó r ą n o t a b e n e n i e z a jm u je s i ę ż a d n a i n s t y t u c j a , p o d c z a s gdy fu n d a m e n ta ln ą z a s a d ą k s z t a ł t o w a n i a sy stem u s p o łe c z n e g o j e s t , że s t r u k t u r ę sy ste m u k s z t a ł t u j e s i ę w p r o c e s ie j e j o r g a n i z a c j i . J e s t to p rz y k ła d a d m in is tr a c y jn e j d e z i n t e g r a c j i d e c y z j i , k t ó r e z n a t u r y r z e c z y są i m uszą b y ć k o m p lek so w e. Mamy w ię c do c z y n i e n i a z p ię c io m a e le m e n ta m i a n a l i z y : s i ł a mi w y tw ó rczy m i, sp o so b am i p r o d u k c j i , s to s u n k a m i p r o d u k c j i r e a l i z u ją c y m i s i ę w p r z e s t r z e n i o r a z koordynow anym i p r z e z i n s t y t u c j e s p o łe c z n e ( a d m i n i s t r a c j ę p aństw ow ą - sy ste m z a r z ą d z a n i a ) do t e go p o w o ła n e . T ych p i ę ć p o d staw o w y ch elem en tó w - k o n c e p c j i p o j ę - 211 - cio w y ch - p o z w a la n a p o z n a n ie i u c h w y c e n ie m echanizm u fu n k c jo n o w a n ia i e w o lu c ji s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j z a k ł a d a j ą c , że j e j głów ną t e n d e n c j ą n a t u r a l n ą - w y n ik a ją c ą z d ą ż e ń s p o łe c z e ń s tw a j e s t e k s p a n s j a , ro z w ó j p o d sy s te m u g o sp o d a rc z e g o k o n ie c z n y do d o s t a te c z n e g o z a s i l a n i a e n e r g e t y c z n o - s a a t e r i a ln e g o sy s te m u sp o ł e c z n e g o , k t ó r e g o z a d a n ie m j e s t z a s p o k o j e n ie r o s n ą c y c h p o tr z e b s p o łe c z e ń s tw a w c o r a z w yższych s t o p n i u . Na t e j p o d s ta w ie p o w s ta je sch e m at p o s tę p o w a n ia a n a l i t y c z n e g o , k t ó r y p o d ajem y w u k ł a d z i e hasłow ym ^® . 1 . Rozważamy je d n ą w y b ran ą s i ł ę w y tw ó rc z ą , p ro d u k u ją c ą o k r e ś lo n e d o b r o . J e j d e f i n i c j a p o z w a la n a o k r e ś l e n i e : - j e j sto su n k ó w w ła s n o ś c i (p a ń stw o w e , s p ó ł d z i e l c z e i t d . ) , a tym samym i ź r ó d e ł f i n a n s o w a n ia o r a z s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j ; - l u d z i , k t ó r z y p r o d u k u j ą , i śro d k ó w p r o d u k c j i , k tó r y c h u ż y w a ją ; - l o k a l i z a c j i (w p r z e s t r z e n i ) . P o zw ala t o n a o k r e ś l e n i e sposobów p r o d u k c j i c h a r a k t e r y z u j ą cy ch d z i a ł a l n o ś ć t e j s i ł y w y tw ó r c z e j, a m ia n o w ic ie : - s t o p n i a m e c h a n iz a c ji ( i e w e n tu a ln ie a u t o m a t y z a c j i ) ; - c h a r a k t e r u p r a c y , n a k t ó r ą k r e u j e p o p y t; - s to p n ia h ie r a r c h i z a c ji p ra c y ; - form y z a r z ą d z a n i a o r a z k r y t e r i ó w d e f i n i u j ą c y c h g ru p y u c z e s t n i c z ą c e w p r o c e s i e p r o duk cy jn y m (w ykonaw cy, k a d r a , i n n o w a to r z y ) , k tó r y c h r e l a c j e o k r e ś l a j ą s t o s u n k i p r o d u k c j i s p e c y f ic z n e d l a d a n e j d z i a ł a l n o ś c i . O rga n i z u j ą s i ę one w s p o s ó b n ie f o r m a ln y l u b fo r m a ln y , tw o rz ą c i n s t y t u c j e ( o r g a n i z a c j e ) b ę d ą c e w y k ła d n ik ie m p a n u ją c y c h m ię d z y n im i sto s u n k ó w . 2 . W ł a ś c i c i e l e zaan g ażo w an eg o w p r z e d s i ę w z i ę c i e k a p i t a ł u ( s p o łe c z e ń s tw o re p r e z e n to w a n e p r z e z s k a r b p a ń s tw a , s p ó ł d z i e l c y c z y o so b y f i z y c z n e - tr u d n o w k r a j u s o c j a l i s t y c z n y m mówić o k a p i t a l i s t a c h s e n s u s t r i c t o ) , j e ż e l i j e s t ono r e n to w n e , r e a l i z u j ą a k u m u la c ję , k t ó r a w z a s a d z i e j e s t re in w e s to w a n a w d a n ą lu b in n ą d z i a ł a l n o ś ć , t a k ż e w k re o w a n ie now ych s i ł w y tw ó rc z y c h . J e ż e l i j e s t o n a re in w e s to w a n a w tę s i ł ę w y tw ó rc z ą , k t ó r a w y g o sp o d a ro w a ła p rz e d m io to w ą a k u m u la c ję ( r e in w e s to w a n a w c a ł o ś c i ^ J a k k a ż d a s c h e m a ty z a c ja , t a k i t a n i e o d d a je w s z y s tk ic h sz c z e g ó łó w ro z u m o w a n ia . W ydaje s i ę je d n a k , że w c h o d z e n ie w s z c z e g ó ły , z r e s z t ą d o ść o c z y w is te , j e s t zb ęd n e. 212 l u t c z ę ś c io w o ) , t o może m ieć n a c e l u z w ię k s z e n ie wolumenu p r o d u k c j i , z w ię k s z e n ie p ro d u k ty w n o ś c i l u b zm ianę j a k o ś c i p r o d u k c j i ( in w e s to w a n ie w B + R ). V każdym z ty c h wypadków n a s t ę p u j e zm ia n a sp o so b u p r o d u k c j i i s t r u k t u r a g ru p u c z e s t n i c z ą c y c h w p r o c e s i e p r o d u k c j i u l.e g a z m ia n ie , a tym samym u l e g a j ą z m ia n ie s t o s u n k i p r o d u k c j i . N a jw ię k s z y wpływ n a t e zm iany ma in w e s to w a n ie w 3 + R, j e ś l i w je g o w yniku p o w s ta je nowy p r o d u k t . C zęść lu b c a ł o ś ć w y g o sp o d a ro w a n e j a k u m u la c ji może b y ć z a i n w e sto w an a w i n n ą , w s z c z e g ó l n o ś c i nową 3 i ł ę w y tw ó rc z ą - p o w s ta je nowa z o rg a n iz o w a n a g r u p a s p o ł e c z n a o w ła śc iw y c h d a n e j s i l e wy tw ó r c z e j i j e j p o z io m ie za a w a n so w a n ia s to s u n k a c h p r o d u k c j i . Może t o s i e odbyć n a w e t k o s z te m i s t n i e j ą c y c h s i ł w y tw ó rc z y c h , k tó r y c h re n to w n o ś ć ( z d o l n o ś ć a k u m u la c ji) s t a ł a s ię l u b W k ró tce s t a n i e s i ę n i e z a d o w a l a j ą c a ; d o t k n i ę t e w t e n sp o só b s i ł y w y tw ó rcze z n a jd ą s i ę wówczas w s ta d iu m r e g r e s u . T a k ie zm iany w s t r u k t u r z e p r o d u k c j i s ą n i e r o z ł ą c z n i e związane z n a p i ę c i a m i , , a naw et k o n f l i k t a m i sp o łe c z n y m i, w k t ó r e włączone s ą l i c z n e i n s t y t u c j e ; r e f l e k s j ą i c h - z r e g u ł y p r z e s u n i ę t ą w c z a s i e - są zm iany w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i 9y ste m u s p o łe c z n e g o , z w ia z a n e z e zm ianam i je g o s t r u k 67 tu r y . P o w y ższa, b a rd z o u p r o s z c z o n a , sc h e m a ty c z n a p r e z e n t a c j a k o n c e p c j i a n a l i t y c z n e j d a je je d n a k w y s t a r c z a j ą c ą o r i e n t a c j ę , ja k p ow inna b y ć p rz e p ro w a d z o n a i do j a k i c h w niosków ma p r o w a d z ić . Z naczną j e j c z ę ś ć można p r z e p r o w a d z ić ju ż n a e t a p i e o p raco w ań in f o r m a c y jn y c h ( p a t r z "Ś w o .lu cje s i ł w y tw ó rc z y c h " ). R zecz j a s n a , d o ty c z y o n a w s z y s t k ic h d z ia łó w czy g a ł ę z i ( b r a n ż ) p r o d u k c j i , n i e ty l k o m a t e r i a l n e j . D o p u s z c z a ln e j e s t t u g ru p o w a n ie w s z ę d z ie tam , g d z ie n i e ma to i s t o t n e g o z n a c z e n i a d l a wyników a n a l i z y - może je d n a k r ó w n ie ż wymagać d e k o m p o z y c ji ( z e j ś c i a do b r a n ż y , a n aw e t n i ż e j , z w ła s z c z a w wypadku now ych, s p e c y f ic z n y c h , a s z c z e g ó l n i e d y n a m ic z n y c h , d z i ś lu b w b l i ż s z e j p r z y s z ł o ś c i , s i ł w y tw ó rc z y c h ); r z e c z j a s n a , musi t o d o ty c z y ć d o s t a t e c z n i e d u ż y ch - i s t o t n y c h d l a sy s te m u - wolumenów p r o d u k c j i . W ram ach t e j a n a l i z y n a s t ę p u j e r ó w n ie ż i d e n t y f i k a c j a i wy o d r ę b n i e n i e d y n am ic z n y ch i m n ie j' d y n a m ic z n y c h s i ł w y tw ó rcz y ch Cn J e s t t o , p r a k t y c z n i e b i o r ą c , n a j l e p s z a " o k a z ja " do p o p r a w i e n i a p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy stem u s p o łe c z n e g o . Samo k re o w a n ie nowych e lem en tó w s t r u k t u r y n i e j e s t t a k e fe k ty w n e , ja k w p o łą c z e n iu z l i k w i d a c j ą s t a r y c h . - 213 - z uw agi n a i c h r ó ż n e i o d m ien n e od p o z o s t a ł y c h z a c h o w a n ia s i ę w s to s u n k u do p r o c e s u e w o l u c j i . J e s t o c z y w is t e , że p r a k t y c z n y w y k ła d n ik s i ł w y tw ó rczy ch n r z e d s i e h i o r s t w o - może m ie ć r ó ż n ą w ie lk o ś ć . K o ta bene* w ie lk o ś ć j e d n o s t k i p r o d u k c y j n e j , w ybór s k a l i p r o d u k c j i j e s t jednym z waż n i e j s z y c h a sp e k tó w m a ją c y c h wpływ n a sp ra w n o ść fu n k c jo n o w a n ia p o d sy ste m u g o s p o d a r c z e g o . N ie m i e js c e t u n a r o z t r z ą s a n i e te g o w ażnego i z ło ż o n e g o p ro b le m u , k t ó r y n o t a b e n e ma i s t o t n i e r ó ż n e a s p e k t y w s o c j a l i z m i e i w k a p i t a l i z m i e , co w ią ż e s i ę ś c i ś l e z f u n k c j ą c e l u sy stem u i , i m p l i c i t e , ze s p o ł e c z n ą w ła s n o ś c ią ś r o d ków p r o d u k c j i - w y n ik a ją s t ą d o dm ienne k r y t e r i a o c e n y : w s o c j a li z m i e o b ie k ty w n e ( i n t e r e s s p o ł e c z n y ) , w k a p i t a l i z m i e s u b ie k ty w ne ( i n t e r e s p r z e d s i ę b i o r c y - k a p i t a l i s t y ) . I t u , i tu w y s tę p u je p ro b le m a ty k a e fe k tó w s k a l i i e fe k tó w z e w n ę trz n y c h . Je d n a k w s o c j a l i z m i e m ożna z a p r o je k to w a ć w - p e ł n i, a w ię c i p r z e s t r z e n n i e , z o rg a n iz o w a n ą s t r u k t u r ę i z r e a l iz o w a ć j ą w sp o s ó b zgodny z p l a nem; ty c h m o żliw o ść w k a p i t a l i z m i e n i e ma - tam s t r u k t u r a i j e j o r g a n i z a c j a p o w s ta ją s p o n t a n i c z n i e . O c z y w iś c ie p r z e d s i ę b i o r s t w a , n aw et t e , k t ó r e p ro d u k u ją t e same d o b r a , są ró ż n e - m ają r ó ż n y poziom m e c h a n iz a c ji /a u t o m a t y z a c j i , r ó ż n e p r o c e s y te c h n o l o g i c z n e , ró ż n e f a z y o r g a n i z a c j i , z a r z ą d z a n i a i t d . - są w śród n i c h p r z e d s i ę b i o r s t w a now sze i s t a r s z e . S t a r s z e , a l e t a k m o d ern izo w an e p r z e d s i ę b i o r s t w a mogą b y ć je d n a k n o w o c z e ś n ie js z e od now y ch , a l e n i e m o d ern izo w an y ch i t d . N a jw a ż n ie js z ą w y k ła d n ią t y c h r ó ż n i c j e s t z d o ln o ś ć k a żd eg o p r z e d s i ę b i o r s t w a do s z y b k i e j e w o lu c ji - a d a p t a c j i - zarów no w z a k r e s i e sp o so b u p r o d u k c j i , ja k i sto su n k ó w z e swoim o to c z e n ie m (k o n k u r e n c j i , ro z w o ju wyników i t p . ) , co .zw y k le wymaga n a k ła d ó w in w e s t y c y jn y c h , a l e uw arunkow ane j e s t n i e r a z d o g łę b n y m i zm ianam i o r g a n i z a c j i i m etod z a r z ą d z a n i a . P ro w a d z i t o 'd o k l a s y f i k a c j i p r z e d s i ę b i o r s t w n a zaaw an so w an e, p rz y s to s o w a n e i a r c h a i c z n e . ■Wszystko to są je s z c z e w s tę p n e d z i a ł a n i a a n a l i t y c z n e . B ad a n i e e w o lu c ji p o d sy ste m u g o s p o d a r c z e g o - j e s z c z e n i e c a ł e j sp o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j - u ja w n ia t y l k o c z ę ś ć zm ian w y n ik a ją c y c h b e z p o ś r e d n io ze zm ian sto su n k ó w s p o łe c z n y c h , zm ian k a t e g o r i i w a r to ś c io w a n ia o r a z zm ian w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s y s te m u . D o p ie ro b a d a n ie e w o lu c ji c a ł e j s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , k t ó r a j e s t źró d łe m w i e l o r a k i c h n a p i ę ć i k o n f l ik t ó w , może d ać d o s t a t e c z n i e p e łn y o b r a z . N a p ię c i a t e t r z e b a z id e n ty f ik o w a ć i o k r e ś l i ć - 21 i ic h p rz y c z y n y o r a z r o l ę , ja k ą o d g ry w a ją w s y s te m ie sp o łe c z n y m , a t a k ż e w y ja ś n ić d z i a ł a n i e m echanizm ów r e g u l a c y jn y c h - p r z e z s y s tem z a r z ą d z a n i a - i i c h r o l e w tr w a n iu s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j i c a łe g o s y s te m u s p o łe c z n e g o . P oza ty p n a p i ę c i a w e w n ę trz n e w s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , w y n ik a ją c e n p . z k o n c e n t r a c j i p r z e s t r z e n n e j p r z e d s i ę b i o r s t w , p o w o d u jące r o s n ą c e o g r a n i c z e n i e z a t r u d n i e n i a d l a n ie k w a li f i k o w a n e j s i ł y r o b o c z e j a l b o i n t e n s y f i k a c j ę 3 + R i a u to m a ty z a c j ę , k t ó r e ró w n ie ż z m i e n ia j ą s t r u k t u r ę p o p y tu n a s i ł ę r o b o c z ą , p o w o d u ją , że ro z w ó j p r o d u k c j i o rz e m y sło w e j p ro w o k u je o s t r e r e a k c j e : - w s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j , p o n ie w a ż wymusza w z r o s t m i a s t , k t ó r e r o s n ą s z y b c i e j , a n i ż e l i n a t o p o z w a la i c h ' i n f r a s t r u k t u r a ; - w s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j i r o l n i c z e j p o w o d u je zm ianę w s y s te m ie w a i " o ś c i , o r i e n t a c j ę n a re n to w n o ś ć k o m e r c ja ln ą o r a z r e g r e s z a t r u d n i e n i a , co może b y ć g r o ź n e p rz y b ra k u o d p o w ie d n ic h w arunków ( s t a g n a c j a s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i w i e j s k i e g o p o d s y s t e mu o s a d n ic z e g o , w ad liw a s t r u k t u r a p r z e s t r z e n n a g o s p o d a r s tw , d e f i c y t środków p r o d u k c j i , n i s k i p o zio m k w a l i f i k a c j i zawodowych itd .)j ■ - pow oduje r o s n ą c e z a c h w ia n ie rów now agi m ię d z y re g io n a m i r o l n i c z y m i , w i e j s k i m i , s ła b o r o z w in ię ty m i a r e g io n a m i s iln y m i g o s p o d a r c z o ; r u c h y m ig r a c y jn e p o t ę g u j ą t e w y p a c z e n ia i n a p i ę c i a w u p o ś le d z o n y c h g ru p a c h s p o ł e c z n y c h . P ro w ad zi to do k l a s y f i k a c j i re g io n ó w n a : s ł a b e , t z n . t a k i e , k t ó r e n i e są w s t a n i e mimo r o z w oju swego p o t e n c j a ł u g o s p o d a r c z e g o , ro z ła d o w y w a ć n a r a s t a j ą c y c h w ew n ątrz s i l n y c h n a p i ę ć ; - o b o j ę t n e , t z n . t a k i e , w k tó r y c h n a p i ę c i a są s ł a b e i n i e l i c z n e , a i c h r o z ła d o w a n ie n i e p r z e d s t a w i a t r u d n o ś c i ; - s i l n e , t z n . t a k i e , w k tó r y c h p o w s ta j ą s i l n e n a p i ę c i a , a l e są on e ro z ła d o w y w a n e d z i ę k i dynam icznem u i ra c jo n a ln e m u ro z w o jo w i g o s p o d a rc z e m u . X X X O p isa n y s t o p i e ń r o z p o z n a n i a sy s te m u o r a z z e b r a n e in f o r m a c je p o z w a la ją n a p r z y s t ą p i e n i e do w ła ś c iw e j a n a l i z y s y n c h r o n ic z n e j , tz n , a n a l i z y p r z e k r o jó w cz a so w y c h . P u n k tem w y jś c i a j e s t r o z p o z n a - 215 - ny s t o p i e ń d y n a m ik i, p rz e d e w sz y stk im s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , o ra z n a p i ę c i a powodowane p r z e z t ę d y n a m ik ę . C hod zi p r z e d e w sz y stk im o r o z p o z n a n ie : - wpływu t e j d y n a m ik i n a ro z w ó j s y s te m u s p o łe c z n e g o ja k o c a ło ś c i; - o k r e ś l e n i e k o n s e k w e n c ji s p o łe c z n y c h w s z y s tk ic h s z e r o k o p o j ę t y c h ru ch ó w m ig r a c y jn y c h , k tó r y c h in te n s y w n o ś ć w y k azu je te n d e n c j e w z ro sto w e ; - r o z p o z n a n i e s t o p n i a z a g r o ż e n i a sy s te m u n a r a s ta j ą c y m i n a p ię c ia m i i k o n f l i k t a m i o r a z r o z p o z n a n ie d z i a ł a ń i n s t y t u c j o n a l n y c h - p rz e d e w sz y stk im sy stem u z a r z ą d z a n i a - m a ją c y c h im p r z e c i w d z i a ła ć . I . K ilk a z a g a d n ie ń m e to d y c z n y c h : p ro b le m s p ó j n o ś c i a n a l i z y , c e chy u n iw e r s a ln e i s p e c y f ic z n e p o d sy stem ó w , r o z p o z n a n ie c z y n ników m o to ry c z n y c h , t r a k t o w a n i e p r z e s t r z e n i , o k r e ś l e n i e p o d sy ste m u Zanim p o su n iem y s i ę n a p r z ó d , n a le ż y z a tr z y m a ć s i ę n a k i l k u o b s e r w a c ja c h n a t u r y m e to d y c z n e j, k t ó r e są i s t o t n e i pow inny b y ć r e s p e k to w a n e w to k u d a l s z e j a n a l i z y . P ierw szy m problem em j e s t n ie b e z p ie c z e ń s tw o b ra k u s p ó j n o ś c i pom iędzy p ła s z c z y z n ą a n a l i z y d ia g n o s ty c z n e j a p ła s z c z y z n a m i r ó ż nych a n a l i z sz c z e g ó ło w y c h . C h o d zi tu o r ó ż n i c ę m iędzy poziom em podstaw ow ym , n a k tó ry m d e f i n i u j e s i ę głów ne m echanizm y s y s te m u , a poziomem fe n o m e n o lo g ic z n y m , n a k tó ry m o b s e r w u je s i ę i b a d a z ja w is k a w o d e rw a n iu od p o zio m u p o d staw o w eg o . Z ja w is k a n ie m n ie j spow odowane o r z e z p r o c e s y p r z e b i e g a j ą c e n a p o z io m ie p o d 68 0 A n a liz a n a o o z io m ie fen o m en o lo g icz n y m n i e u ja w n ia s t awowym mechanizmów podstaw ow ych u sy tu o w a n y c h n a innym p o z io m ie 69 * 68 P ro b lem t e n p i e r w s i d o s t r z e g l i b a d a c z e f r a n c u s c y (DATAR, 1 9 7 2 , s . 3 0 8 - 3 0 9 ) ; b łę d u te g o u n i k n ą ł C. K a tu s , t r a k t u j ą c od p o c z ą tk u t ę "m iedzypoziom ow ą r e l a c j e " d i a l e k t y c z n i e (M a tu s, 1980 i 1 9 8 2 ). 69 J e s t to n o t a b e n e podstaw ow y b łą d tr a d y c y jn e g o p o d e j ś c i a do tz w . g o s p o d a r k i p r z e s t r z e n n e j , k t ó r ą z aw sze ro z p a try w a n o n a p o z io m ie fe n o m e n c lo g ic z n y m , k o m p le tn ie n e g l i ż u j ą c poziom p o d s t a wowy, n a k tó ry m f u n k c j o n u ją m echanizm }' s p o ł e c z n e , g o s p o d a rc z e i t d . W " p r z e s t r z e n i " ja k o t a k i e j n i e ma ża d n y ch m echanizm ów , można_w n i e j zao b serw o w ać ró ż n e z ja w is k a , p o n ie w a ż j e s t " s c e n ą " , n a k t ó r e j g ra n y j e s t "d ra m a t" s y s te m u s p o łe c z n e g o . 216 D rugim p ro blem em , ró w n ie ż fu n d a m e n ta ln y m , J e s t k o n ie c z n o ś ć ro z r ó ż n ie n ia cech c h a ra k te ry s ty c z n y c h d la k a ż d e g o s y s te mu s p o łe c z n e g o czy s p o ł e c z n o ś c i ja k o je g o c z ę ś c i od c e c h s p e c y fic z n y c h d la d a n e g o sy s te m u czy s p o ł e c z n o ś c i ja k o je g o c z ę ś c i . S ystem y s p o łe c z n e m ają pew ne cech y c h a r a k t e r y s t y c z n e id e n ty c z n e d l a w s z y s t k ic h sy stem ó w s p o łe c z n y c h - o r a z r ó ż n i ą c e sy stem y s p o łe c z n e od in n y c h sy stem ó w . To samo d o ty c z y s p o ł e c z n o ś c i n p . i n d u s t r i a l n y c h czy r o l n i c z y c h , k t ó r e i s t n i e j ą w k a ż dym k r a j u - m ają one ce ch y i d e n t y c z n e o ra z c e c h y s p e c y f i c z n e , w zajem n ie je r ó ż n i ą c e . Na p r z y k ł a d s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e w p o s z c z e g ó ln y c h r e g i o n a c h K ra ju m a ją w ie le w sp ó ln y c h c e c h o ra z c e c h y s p e c y f ic z n e w ła śc iw e t y l k o n ie k tó ry m z n i c h - tym i s i ę r ó ż n i ą . Mówimy o c e c h a c h u n iw e r s a ln y c h i c e c h a c h s p e c y f ic z n y c h . S tw ie r d z e n i* t o d o ty c z y ró w n ie ż m echanizm ów ; n i e k t ó r e są u n iw e r s a l n e , w y s tę p u ją w k a ż d e j s p o ł e c z n o ś c i , np« i n d u s t r i a l n e j , a l e p r ó c z te g o w s p o ł e c z n o ś c i a c h ty c h w y s tę p u ją j e s z c z e i in n e me ch anizm y s p e c y f ic z n e d l a d a n e j s p o ł e c z n o ś c i , k t ó r e mogą i s t n i e ć t a k ż e w in n y c h s p o ł e c z n o ś c i a c h i n d u s t r i a l n y c h . T r z e c i p ro b le m d o ty c z y w ła ś c iw e g o r o z p o z n a n i a czynników "m o to ry c z n y c h " w s y s te m ie s p o łe c z n y m . W spomniano ju ż w yżej o tym , że w z r o s t g o s p o d a r c z y n i e j e s t sam p r z e z s i ę p ie rw o tn y m c z y n n ik ie m m o tery cz n y m , l e c z j e d y n i e k o n s e k w e n c ją - a może n a w e t symptomem - ro z w o ju sy stem u i t o zarów no w s y s te m i e s o c j a l i s t y c z nym, ja k i k a p i t a l i s t y c z n y m . W s y s te m ie s o c j a l i s t y c z n y m p i e r w o t nym c z y n n ik ie m m otorycznym j e s t d ą ż e n ie s p o ł e c z e ń s t w a do z a s p o k o j e n i a swych a s o i r a c j i , k t ó r e w y ra ż a f u n k c j a c e l u s y s te m u . V s y s te m ie k a p i t a l i s t y c z n y m p ie rw o tn y m c z y n n ik ie m m otorycznym j e s t d ą ż e n ie do a k u m u la c ji i k o n c e n t r a c j i k a p i t a ł u ja k o f u n k c j i c e lu te g o ty p u sy stem ó w . P ie r w o tn e c z y n n ik i m o to ry c z n e m a ją c h a r a k t e r w y łą c z n ie s p o ł e c z n y ; n ik o g o n i e b ę d z i e motywować do wy s i ł k u s t o p a w z ro s tu g o s p o d a r c z e g o , t z n . s t o p a w z ro s tu tw o rz o n e go do ch o d u n aro d o w e g o , s k o ro może on b y ć u ż y ty n a in n e c e l e , n i e z w ią z a n e z z a s p o k o je n ie m p o tr z e b s p o ł e c z e ń s t w a , a n a w e t p rz y je g o praw idłow ym p o d z i a l e może b y ć w y k o rz y s ta n y w sp o só b n ie e f e k ty w n y . Wyżej p o w ie d z ia n o j u ż , c h o ć z pewnymi z a s t r z e ż e n ia m i, że n a j b a r d z i e j n o to r y c z n a w śró d c z t e r e c h a n a liz o w a n y c h s p o ł e c z n o ś c i j e s t s p o ł e c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a . J e s t to o t y l e s ł u s z n e , o i l e praw dą j e s t , że s p o ł e c z n o ś ć t a w to k u sw e j d z i a ł a l n o ś c i g e n e r u j e n a j w i ę c e j środków p o tr z e b n y c h do r e p r o d u k c j i - 217 - r o z s z e r z o n e j (p o z a s p o k o je n iu p o tr z e b r e p r o d u k c j i p r o s t e j ) . J e s t to ró w n ie ż o t y l e s ł u s z n e , że s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a r ó ż n i s i ę od s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j w ię k sz y m i a s p i r a c j a m i . T rudno je d n a k p o w ie d z ie ć , ab y s p o łe c z n o ś ć m i e js k a m ia ła in n e a s p i r a c j e a n i ż e l i s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a . Może je d y n ie r ó ż n e śą k i e r u n k i , w k t ó r y c h a s p i r a c j e m otyw ują s p o ł e c z n o ś c i : s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n ą w k ie r u n k u ro z w o ju p r o d u k c j i — o p t y m a l i z a c j i p o d sy ste m u g o sp o d a r c z e g o , a s p o łe c z n o ś ć m ie js k ą w k ie r u n k u ro z w o ju u r b a n i s t y c z nego - o p t y m a l i z a c j i p o d sy ste m u o s a d n ic z e g o . N i e d o s t r z e g a n i e m o to ry c z n o ś c i p ro c e só w u r b a n i z a c y jn y c h j e s t b ł ę d n e . T łu m ie n ie j e j p r z e z ham ow anie p ro c e só w u r b a n i z a c y jn y c h p ro w a d z i do n a p ię ć i n ie b e z p ie c z n y c h k o n f l ik t ó w o c h a r a k t e r z e sp o łe c z n y m , m ogących zahamować n a w e t ro z w ó j p o d sy s te m u g o s p o d a rc z e g o a lb o u c z y n ić go n ie e fe k ty w n y m . M o to ry c z n o ść cz y n n ik ó w ro z w o ju p r z e j a w i a s i ę w ró ż n y c h fo rm a c h d z i a ł a l n o ś c i l u d z k i c h , zaw sze je d n a k p ierw o tn y m motywem b ę d z i e d ą ż e n i e do C o ra z le p s z e g o z a s p o k o j e n ia r o s n ą c y c h p o t r z e b , a w ię c z a s p o k a j a n ia a s p i r a c j i . Po to l u d z i e z i n t e g r o w a li s i ę w s p o łe c z e ń s tw a i d l a t e g o o b serw ujem y w s p ó łc z e ś n ie ta k w i e l k i e p o s t ę p y w k ie r u n k u i n t e g r a c j i s p o ł e c z n e j w s k a l i g l o b a l n e j - i r ó ż n y c h s k a l a c h r e g i o n a l n y c h w s e n s i e m iędzynarodow ym . V ty® k o n t e k ś c i e n a l a ż a ł o b y z w ró c ić uwagę n a sy stem y w a r t o ś c i a k c e p to w a n e p r z e z p o s z c z e g ó ln e a n a liz o w a n e s p o ł e c z n o ś c i i c a ł e s p o łe c z e ń s tw o - b y n a jm n ie j n i e i d e n t y c z n e i zm ienne w c z a s i e . S ta n o w ią one podstaw ow e k r y t e r iu m o c e n y zachow ań s i ę s p o łe c z e ń s tw a i je g o s p o ł e c z n o ś c i , a tym samym ta k ż e i d e n t y f i k a c j i i, o c en y p ie r w o tn y c h - i w tó rn y c h - cz y n n ik ó w " m o to ry c z n y c h H d z i a ł a j ą c y c h w s y s te m ie sp o łe c z n y m . . C zw arty p ro b le m to t e n d e n c j a do t r a k t o w a n i a " p r z e s t r z e n i " w s e n s i e m a te r ia ln y m , t z n . ja k o s a m o d z ie ln e g o p o d sy ste m u p o w ią zanego r e l a c j a m i z inn y m i p o d sy ste m a m i sy s te m u s p o łe c z n e g o i w chodzącego z n im i w i n t e r a k c j e . J e s t t o z a s a d n i c z o b łę d n e p o d e j ś c i e w p rz e d m io to w e j — i n i e ty l k o - a n a l i z i e . S ystem s p o łe c z n y i s t n i e j e i f u n k c jo n u je w p r z e s t r z e n i ta k a b s t r a k c y j n e j , c z te ro w y m ia r o w e j, ja k i g e o g r a f i c z n e j . O b ie k ty n a t u r a l n e ( d z i e ł a p rz y r o d y ) s ą o b ie k ta m i — e le m e n ta m i — s t r u k t u r y sy s te m u , a l e n i e s ta n o w ią z b i o r u elem en tó w s ta n o w ią c y c h sy s te m k l a s y s y s te mu s p o łe c z n e g o , k t ó r y m ógłby b y ć r o z p a try w a n y w k o n te k ś c ie p rz e d m io to w e j a n a l i z y . J e ż e l i mówimy o g o sp o d a ro w a n iu p r z e s t r z e n i ą , wówczas mamy n a m y ś li sp o so b y w y k o r z y s ta n ia p o s z c z e g ó ln y c h - 218 - o b sz a ró w ja k o r z e c z y , p rz e d m io tó w m a t e r i a ln y c h m a ją c y c h k o n k r e t n ą w ym ierną w a r t o ś ć , z a k t ó r y c h u ż y tk o w a n ie - ja k o sk ła d n ik ó w b o g a c tw a naro d o w eg o - t r z e b a p ł a c i ć r e n t ę i t o z ró ż n ic o w a n ą w z a l e ż n o ś c i od w a r t o ś c i u ż y tk o w e j dan eg o o b s z a r u i je g o p o ł o ż e n i a (tz w . r e n t a p o ł o ż e n i a ) . V p rz e d m io to w e j a n a l i z i e " p r z e s t r z e ń " w y s tę p u je ja k o m i e j s c e , w k tó ry m p r z e b i e g a j ą b a d a n e p r o c e s y ( j e s t o na " s c e n ą , n a k t ó r e j g r a n y j e s t d ra m a t sy ste m u s p o ł e c z n e g o " ) , o ra z ja k o z b i ó r p rz e d m io tó w m a t e r i a ln y c h s ta n o w ią c y c h e l e m enty s t r u k t u r y sy ste m u s p o ł e c z n e g o . Tak w ię c w p r o c e s i e ro z w o jowym te g o sy s te m u p r z e s t r z e ń n i e z m ie n ia s i ę , z m ie n ia s i ę t y l k o j e j z a g o s p o d a ro w a n ie i e w e n tu a l n ie sp o só b u ż y tk o w a n ia ( i s t a n ) o b ie k tó w n a t u r a l n y c h ( d z i e ł p r z y r o d y ) . c ie , P i ą t y p ro b le m d o ty c z y k w e s t i i ju ż w y żej p o r u s z a n e j , a m ian o w i ja k ą c z ę ś ć s y s te m u s p o łe c z n e g o można, uw ażać z a je g o p o d sy ste m ? Aby z b i ó r o b ie k tó w n a le ż ą c y c h do p rz e d m io to w e g o s y s te m u s p o ł e c z n e go i i c h r e l a c j i - o d p o w ia d a ją c y o g ó l n e j d e f i n i c j i s y s te m u - mógł być u z n a n y z a je g o p o d s y s te m , m usi s p e ł n i a ć n a s t ę p u j ą c e w a ru n k i: - p r z e j a w i a ć t e n d e n c j ę do r e p r o d u k o w a n ia sw ej c h a r a k t e r y s t y k i (M ajm in as, 1 9 7 4 , s . 1 7 5 -1 8 2 ) ; - m uszą w nim i s t n i e ć r e l a c j e d i a l e k t y c z n e p o m ięd z y je g o s k ł a d n ik a m i, r e l a c j e s ta n o w ią c e p o d sta w y m echanizmów f u n k c jo n o w a n ia p rze d m io to w e g o sy ste m u s p o łe c z n e g o ; - m usi by ć t o s y s te m k l a s y sy s te m u s p o łe c z n e g o ( B o u ld in g , 1 9 5 6 )7 0 . Wymaganiom tym o d p o w ia d a ją c z t e r y s p o ł e c z n o ś c i , n a k t ó r e zdekomponowany z o s t a ł b a d a n y sy stem s p o łe c z n y - s ą o n e , p a ra m i, je g o p o d sy s te m a m i. N a to m i a s t , ja k t o j u ż w y żej w spom niano, " p r z e s t r z e ń * n i e j e s t p odsystem em s y s te m u s p o łe c z n e g o . R o z w ija ją c te n p ro b le m s z e r z e j , n i e z d e f i n i c y j n e g o , a l e p r a k t y c z n o - a n a l i t y c z n e g o p u n k tu w id z e n ia , b a d a ją c k a ż d y z wyod r ę b n io n y c h p o d sy ste m ó w , n a le ż y obserw ow ać w nim p i ę ć je g o " p o d staw ow ych s k ła d o w y c h " . S k ład o w y ch t y c h n i e można w y o d rę b n ić a n i r o z d z i e l i ć , o k r e ś l a j ą one m echanizm fu n k c jo n o w a n ia k a ż d e g o z ty c h p o dsystem ów ; j e s t i c h p i ę ć : - f u n k c j a r e a l i z o w a n a p r z e z d a n y p o d s y s te m , ś c i ś l e j p r z e z je g o s i ł y w y tw ó rc z e , n a k tó r y c h o p i e r a s i ę je g o r e p r o d u k c j a ; 70 . , . I n a c z e j : z b i ó r o b ie k to w , k t ó r e g o s t a n d a s i ę m a ją c y co n a jm n ie j je d n o w e jś c i e i je d n o w y j ś c i e . o p is a ć , - - 219 - sposoby p rod uk cji związane z tymi s iła m i wytwórczymi; - s t r u k t u r a s p o ł e c z n a i sy ste m w a r t o ś c i k a ż d e j g ru p y sp o ł e c z n e j } k a ż d a z g ru p s p o łe c z n y c h o k r e ś l o n a j e s t t a k p r z e z sw oje w ła ś c iw e s p o s o b y p r o d u k c j i ; - fo rm y e k s p r e s j i p r z e s t r z e n n e j p o d s y s te m u ; - i n s t y t u c j e w ła ś c iw e p o d sy ste m o w i l u b je g o c z ę ś c io m . 5 a k a ż d y p o d sy s te m m ożna p a t r z e ć n i e j a k o z t r z e c h poziom ów : - jego cech uniw ersalnych., - jeg o cech sp e c y fic z n y c h , - r z e c z y w is to ś c i p r z e s tr z e n n e j Te c z t e r y b a d a n e p o d s y s te m y , c z t e r y s p o ł e c z n o ś c i s ą to n i e ja k o " c z t e r y tw a rz e * te g o sam ego s p o ł e c z e ń s t w a . K ażda z ty c h s p o ł e c z n o ś c i ma sw o je w ła s n e m echanizm y r e p r o d u k c j i i p r z e j a w i a te n d e n c ję do re p ro d u k o w a n ia sw e j c h a r a k t e r y s t y k i - i t r e ś c i swych p o d staw o w y ch sk ła d o w y c h . R e a l i z a c j a t e j t e n d e n c j i może czasem b y ć u t r u d n i o n a p r z e z d y n am ik ę c z y n n ik a a lb o czy n n ik ó w m o to ry c z n y c h - w tó rn y c h , n i e p ie r w o tn y c h ; t r z e b a p a m ię ta ć , że t e c z t e r y s p o ł e c z n o ś c i ł ą c z ą r e l a c j e . I c h m ech a n izm y , razem w z i ę t e , s t a n o w ią m echanizm y fu n k c jo n o w a n ia b a d a n e g o sy ste m u ja k o c a ło ś c i. J a k ju ż p o w ie d z ia n o s c h e m a ty c z n ie i w u p r o s z c z e n i u , s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a ja w i s i ę w n a s z e j e p o c e ro z w o ju u n i w e r s a l n i e - ja k o s p o łe c z n o ś ć "m o to ry c z n a " ro z w o ju s p o łe c z n e g o . J e j sy stem w a r t o ś c i j e s t z o r ie n to w a n y g łó w n ie n a " r a c j o n a l n o ś ć g o s p o d a rc z ą " - w p r a k t y c e eksp o n o w an ą ja k o re n to w n o ś ć k o m e rc y jn a - i o n a t e ż n a r z u c a t a i sam s y s te m w a r to ś c i s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j , k t ó r e j sp o s o b y p r o d u k c j i w s p ó łc z e ś n ie sz y b k o e w o lu u ją . P ow oduje to od pływ lu d n o ś c i ze s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j o r a z w z r o s t poziom u i w olum enu u s ł u g p o tr z e b n y c h s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j . T a k i j e s t j e j wpływ n a s p o ł e c z n o ś ć r o l n i c z ą , k t ó r e j p r z y s z ł o ś ć - p r z e t r w a n i e - c o r a z b a r d z i e j z a le ż y od s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j i k t ó r e j c e c h y s p e c y f ic z n e w y k a zu ją te n d e n c ję do z a n ik u , p r o c e s s t y m ulow any p r z e z s p o ł e c z n o ś ć m i e js k ą , s ta n o w ią c ą n ie z b ę d n ą podbu dowę s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , k t ó r a szy b k o s i ę r o z w i j a i k t ó r e j s t y l ż y c ia r o z p r z e s t r z e n i a s i ę w śró d s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j i w ie js k ie j. W n ik a ją s t ą d d o d a tk o w e z a d a n ia d l a a n a l i z y , a m ia n o w ic ie , a b y w ychodząc ze z n a jo m o ś c i mechanizmów sy stem u o k r e ś l i ć , ja k k a ż d y z podsystem ów - s p o ł e c z n o ś c i - r e p r o d u k u je s i ę , j a k i e - 220 s p r z e c z n o ś c i r o d z i o b e c n o ś ć c z y n n ik a n o to r y c z n e g o , ja k i e s tą d w y n ik a ją n a p i ę c i a i c z y n n ik i k s z t a ł t u j ą c e p r o c e s e w o lu c ji s y s t e mu ja k o c a ł o ś c i . J . E w o lu c ja '" s k ła d o w y c h " , n a p i ę c i a i r e g u l a c j a P r z y j ę t a k o n c e p c j a a n a l i z y h i s t o r y c z n e j p o z w a la n i e j a k o wy iz o lo w a ć " z a r o d k i zm ian " sto su n k ó w " c z y n n i k - p o d m io t" , t z n . wy j a ś n i ć , w czym p r z e j a w i a s i ę n p . t e n d e n c j a s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j do w p ły w an ia n a z a c h o w a n ie s i ę s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j i to w t a k i s p o s ó b , że t a o s t a t n i a n i e n o ż e zap an o w ać n a d s k u t k a mi te g o o d d z ia ły w a n ia . Z badane w t e n sp o só b "z m ia n y w z g lę d n e " z a c h o d z ą c e w s y s t e m ie sp o łeczn y m o d z w i e r c i e d l a j ą n i e t y l k o zw ykłe p r z y s p i e s z e n i e p r o c e s u i n d u s t r i a l i z a c j i , a l e r ó w n ie ż p r o c e s y m n ie j w id o c z n e , d e f a c t o nowe p ró b y p o g o d z e n ia ro z w o ju s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j z rozw ojem s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j w tym z a k r e s i e , w ja k im g e n e ro w a ły s p r z e c z n o ś c i . S p o só b , w j a k i p ro w a d z o n a j e s t a n a l i z a h i s t o r y c z n a , j e s t de f a c t o s y m u la c ją fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u s p o ł e c z n e g o , k tó r e g o m echaniżm y o k r e ś l a j ą g łów ne " s k ła d o w e " s y s te m u , i c h i n t e r a k c j e o r a z c z y n n ik i m o to ry c z n e . P o z w a la t o n a zdekom ponow anie p ro c e s u e w o lu c ji p o dtrzym y w an eg o p r z e z m echanizm y fu n k c jo n o w a n ia . P r o c e s e w o lu c ji s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j m ożna sto su n k o w o ła tw o o p i s a ć , w y ja ś n i ć i o k r e ś l i ć . J e j głów ne " s k ła d o w e " o k r e ś l a j ą s i ę w z a je m n ie i s ta n o w ią k o m p le k s w y ja ś n i a ją c y m echanizm j e j r e p r o d u k c j i . Spraw ę u p r a s z c z a f a k t , że s p o ł e c z n o ś ć t a w sp ó ł c z e ś n i e s ta n o w i " s p i r i t u s m ovens" c a łe g o , sy ste m u s p o łe c z n e g o . To r ó ż n i t ę s p o łe c z n o ś ć od in n y c h . N ie m n ie j j e ż e l i j e j e w o lu c ja n i e j e s t s p ó jn a z e w o lu c ją n p . s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j , wówczas r o d z i s i ę s p r z e c z n o ś ć , ła tw o p r z y b i e r a j ą c a p o s t a ć k o n f l i k t u , k tó r e g o sama s p o ł e c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a n i e może r o z w ią z a ć , a n i n a w e t z a ł a g o d z i ć , a k t ó r y może s i l n i e n e g a ty w n ie o d d z ia ły w a ć n a f u n k c j o n o w an ie s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j , u c z y n ić j ą n ie s p ra w n ą i n i e e fe k ty w n ą e k o n o m ic z n ie . W sk a z u je t o n a k o n ie c z n o ś ć je d n o c z e s n e g o sy m u lo w an ia p ro c e s u e w o lu c ji w s z y s tk ic h s p o ł e c z n o ś c i ; sym ulow a n i e t y l k o j e d n e j - n p . i n d u s t r i a l n e j - może d o p ro w a d z ić do z u p e ł n i e b łę d n y c h w niosków . O k r e ś l e n ie e w o lu c ji t r e ś c i g łó w n y ch " s k ła d o w y c h " Jioże n a - 221 s t ą p i ć j e d y n i e w t r y b i e su k cesy w n y c h i t e r a c j i i k o n f r o n t a c j i ' r z e c z j a s n a , w g r a n i c a c h i c h z d o ln o ś c i a d a p ta c y jn y c h . I s t o t n e j e s t p r z y tym b a c z n e z w r a c a n ie u w agi n a z w ią z k i pom iędzy " s k ł a dowymi” - s ą one w z a jem n ie z a le ż n e - i n a wpływ wywołany p r z e z e w o lu c ję - zm iany - p r z e b i e g a j ą c e w p o z o s t a ł y c h s p o ł e c z n o ś c i a c h . J e d n o c z e ś n ie wypadkowa ró ż n y c h p ro ce só w r e p r o d u k c j i z m ie n ia s i ę w c z a s i e , p o n ie w a ż p r o c e s y t e i n t e r f e r u j ą w sp o só b c i ą g ł y , c z a sem skokow y, w o k r e s a c h , g d y fu n k c jo n o w a n ie system u, u l e g a p o - ' w a ż n ie jsz y m z a k łó c e n io m pod wpływem c z y n n ik ó w z e w n ę trz n y c h o t o c z e n i a - a lb o w o k r e s a c h s z c z e g ó ln e g o n a t ę ż e n i a k o n f l ik t ó w w e w n ętrzn y ch (w e w n ątrz l a b p o m ięd zy s p o ł e c z n o ś c i a m i) . P ak tem j e s t , że j e s t t o n a j t r u d n i e j s z a f a z a a n a l i z y h i s t o r y c z n e j - o k r e s u b a d a n e g o . Ra o n a c h a r a k t e r i n t e r d y s c y p l i n a r n y 71 i wymaga d o s k o n a łe g o z g r a n i a " z e s p o łu podstaw o w eg o " . P ra k ty k a p o k a z a ł a je d n a k , że n i e j e s t o b o j ę t n e , od j a k i c h a sp e k tó w z a c z y n a s i ę " d y s k u s ja a n a l i t y c z n a " — f r a n c u s k i z e s p ó ł b ad aw czy (DATAR, 1 9 7 2 , s . 2 3 ) d o s z e d ł do w n io s k u , że n a j l e p i e j z a c z y n a ć od a s p e k tów s o c j o l o g i c z n y c h i h i s t o r y c z n y c h ( p o l i t y c z n y c h ) , a d o p ie r o p ó ź n i e j w łą c z y ć a s p e k t y g o s p o d a r c z e . W każdym r a z i e n i e n a l e ż y z a c z y n a ć od a sp e k tó w g o s p o d a r c z o - p r o d u k c y jn y c h , p o n ie w a ż t a k i e p o d e j ś c i e p r z y s ł a n i a z j a w is k a s p o łe c z n e - a n a l i z a ma w ówczas te n d e n c ję do p o d p o rz ą d k o w y w a n ia w s z y s t k ic h in n y c h a sp e k tó w im peraty w om g o sp o d a rc z y m , d o m in u ją c " e k o n o m ic z n ie " , i c a ł a a n a l i z a s t a j e s i ę s t e r y l n a . T r z e b a t u w sp o m n ieć, że w u s y s te m a ty z o w a n iu a n a l i z y b a rd z o pom ocne s ą s y n t e ty c z n e c h a r a k t e r y s t y k i b a d an y ch s p o ł e c z n o ś c i z e s ta w io n e w fo rm ie t a b l i c . R ów nież b a rd z o pomocne są o p ra c o w a n ia k a r t o g r a f i c z n e , z w ła s z c z a j e ś l i c h o d z i o o k r e ś l e n i e o b sza ró w p o ra ż o n y c h k o n f l i k t a m i , w k tó r y c h w y s tę p u ją i k u m u lu ją s i ę n a p i ę c i a . N a tę ż e n ie n a p i ę ć w ew n ątrz s p o ł e c z n o ś c i i m ię d z y s p o łe c z n o ś c ia m i ma sw o ją s p e c y f ik ę p r z e s t r z e n n ą , k t ó r e j p o z n a n ie ma b a r d z o i s t o t n e z n a c z e n i e d l a wyników a n a l i zy 72 . Je d n a k t e o p ra c o w a n ia k a r t o g r a f i c z n e n i e mogą m ieć c h a r a k 71 Aby t o z g r a n i e u z y s k a ć , m ożna z a c z ą ć od t e g o , że k a żd y z je g o członków z a c z y n a j e d n o c z e ś n ie t e n sam e t a p ( f r a g m e n t) a n a l i z y in d y w id u a l n ie , po czym k a ż d y z czło n k ó w a n a l i z u j e p ra c ę k o le g ó w , u z u p e ł n i a j ą c j ą . Pod k o n ie c ru n d y z a c z y n a ją "pracow ać z e s p o ło w o , wówczas b i e r z e s i ę n a w a r s z t a t n a s tę p n y e t a p . 72 B rak t a k i e g o u j ę c i a " ro z m a z u je " k o n f l i k t y , p o w o d u jąc w r a ż e n i e , że są one z n a c z n ie . s ł a b s z e n i ż w r z e c z y w i s t o ś c i . Do ty c z y t o w s z c z e g ó l n o ś c i k o n f l i k t ó w , k t ó r e p r z e j a w i a j ą s i ę w 22 2 t e r u s t a t y c z n e g o , m uszą o d z w ie r c i e d la ć d ynam ikę z ja w is k , k t ó r e p rz e d s ta w ia ją . A n a liz a s y n c h r o n ic z n a p o z w a la n a ocen ę n a p i ę ć s p o łe c z n y c h , p o l i t y c z n y c h , g o s p o d a r c z y c h i p r z e s t r z e n n y c h ; p o z w a la ró w n ie ż n a o c e n ę , czy b y ły one n i e u n i k n i o n e o r a z c z y i ja k d a le c e są t r w a ł e . N a p ię c i a ro d z ą p ro b le m y g o s p o d a rc z e odczuw ane p r z e z g ru p y s p o ł e c z n e , s p o ł e c z n o ś c i , a n a w e t c a ł e s p o łe c z e ń s tw o i k o n k r e t y z u j ą s i ę w p r z e s t r z e n i . N ie k a ż d e n a p i ę c i e m usi b y ć l u b r o d z i ć n a p i ę c i a p r z e s t r z e n n e , n a t o m i a s t k a ż d e u ja w n ia s i ę n a p o z io m ie p rz e s tr z e n n y m w k o n t e k ś c i e z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e s t r z e n i - z a le ż y ono od ty c h n a p i ę ć . Z j e d n e j s t r o n y n a p i ę c i a lu b i c h b ra k w a ru n k u je k ie r u n e k e w o lu c ji z ja w is k o p rz e s tr z e n n y m c h a r a k te r z e (p ro c e sy u rb a n iz a c y jn e , lo k a liz a c ję d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a r c z e j , m i g r a c j e ) ; z d r u g i e j s t r o n y i n s t y t u c j e l o k a l n e z a l e ż ą od zachow ań s i ę s p o ł e c z e ń s tw a i o d g ry w a ją i s t o t n ą r o l ę w k s z t a ł t o w aniu lo só w d aneg o o b s z a r u czy r e g i o n u . C elow e kom pleksow e z a g o sp o d a ro w a n ie p r z e s t r z e n n e - z r e a l iz o w a n e , a n i e p r o je k to w a n e - p o w s ta je p r z e d e w sz y stk im po t o , aby k o n tr o lo w a ć s y t u a c j ę s p o łe c z n a , k t ó r a pod wpływem m nożących s i ę n a p i ę ć może s t a ć s i ę k o n f l ik t o w a ; j e s t w ięc ono r e g u l a to r e m fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u . W tym w ła ś n ie z a k r e s i e a n a l i z a s y n c h r o n ic z n a j e s t s z c z e g ó l n ie i s t o t n a . K usi o n a u ja w n ić , ja k re g u lo w a n e b y ło fu n k c jo n o w a n i e s y s te m u , m usi t e ż u s t a l i ć , c z y t o r e g u lo w a n ie b y ło s p o ł e c z n i e a k c e p to w a n e . B rak r e g u l a c j i , b r a k je g o a k c e p t a c j i s p o ł e c z n e j p ro w a d z i n ie u c h r o n n ie do nowych s p r z e c z n o ś c i i n a p i ę ć . P o w o d u jąca j e e w o lu c ja c z y n n ik a lu b czy n n ik ó w m o to ry c z n y c h w ł o n i e danego p o d s y s te m u , n ie k o n t r o l o w a n a - n i e u re g u lo w a n a - może u c z y n ić d a l s z ą r e p r o d u k c ję s p o łe c z n ą n ie m o ż liw ą . T a k ie za ch o w a n i e s i ę czy n n ik ó w m o to ry c z n y c h może b y ć spowodowane wpływami z e w n ę trz n y m i. S t w i e r d z e n i e , że m i a ła m i e js c e t a k a s y t u a c j a , j e s t b a r d z o w ażne. Hoże ono m .in , d o p ro w a d z ić do w n io s k u , że wpływ t e n b y ł ta k s i l n y , że m ie jsc o w e r e g u l a t o r y n i e m ogły go opanow ać, Vymaga to p r z e n i e s i e n i a a n a l i z y n a in n y s z c z e b e l : m i ę d z y r e g io n a ln y , m ię d z y n a ro d o w y , n a k tó ry m t r z e b a z b a d a ć , ja k d z i a ł a ł y w t e j s y t u a c j i m echanizm y r e g u l a c y j n e . P r z e s t r z e g a j ą c podstaw ow e-j z a s a d y p rz e d m io to w e j a n a l i z y - k ro k po k ro k u - n i e p r z e s t r z e n i . J e s t to ta k samo n i e b e z p ie c z n e ja k n p . p o s ł u g iw a n ie s i ę danym i _s t a ty s t y c z n y m i u ś r e d n io n y m i d l a c a łe g o k r a j u , z a c i e r a ją c y m i r ó ż n i c e m ię d z y r e g i o n a ln e . - 223 - w olno k o n ty n u o w ać a n a l i z y b e z w y j a ś n i e n i a p rz e d m io to w e j s y t u a c j i . R e g u la t o r y t e , a c h o d z i t u p rz e d e w sz y stk im o m echanizm y w y ż sz e j r e g u l a c j i , anim ow ane p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a - a w ię c p r z e z s f e r ę i n s t y t u c j o n a l n ą - d e c y d u ją o e w o lu c ji sy ste m u s p o łe c z n e g o , ła g o d z ą c , l i k w i d u j ą c lu b k o m p e n s u ją c n a p i ę c i a w ywołane o g r a n i c z e n ia m i p o w s ta ją c y m i w p r o c e s i e e w o l u c j i . N a le ż y z w ró c ić u w ag ę, że ex p o s t - w to k u a n a l i z y - n a r z u c a s ię s z e r e g m o ż li wych w a ria n tó w i n t e r w e n c j i , k o n ie c z n e j e s t je d n a k s t w i e r d z e n i e , k t ó r y b y ł r z e c z y w iś c ie z r e a l iz o w a n y . J e s t p r z y tym i s t o t n e , czy sp o só b d z i a ł a n i a r e g u l a c j i b y ł zgodny z f u n k c j ą c e lu sy stem u (z a w sz e c o ś o s i ą g a n e j e s t k o sz te m c z e g o ś ) . Tak sz c z e g ó ło w e d o c i e k a n i a n i e mogą b y ć p ro w ad zo n e n a s z c z e b l u m ak ro -o g ó ln o sy stem o w y m ; k o n ie c z n e , a l e - ja k w y k a z u je d o ś w ia d c z e n ie - ró w n ie ż w y s t a r c z a j ą c e j e s t p ro w a d z e n ie a n a l i z y n a s z c z e b l u r e g io n a ln y m . W t e n .sp o só b n a s t ę p u j e n i e j a k o r e g i o n a l i z a c j a n a p ię ć . To " z e j ś c i e ” n a s z c z e b e l r e g i o n a l n y może b y ć je d n a k b a rd z o tr u d n e w s z ę d z ie ta m ; g d z ie t e r y t o r i a l n a d e l i m i t a c j a re g io n ó w j e s t n ie a d e k w a tn a , co p r z e w a ż n ie w ią ż e s i ę z ty m , że n i e s ą o n e p o d sy stem am i (w s e n s i e o k re ś lo n y m w y ż e j) . W ówczas o b s z a r y n a p i ę ć i k o n f l i k t ó w mogą r o z m ie s z c z a ć s i ę w p r z e s t r z e n i z u p e łn i e n i e z a l e ż n i e od d e l i m i t a c j i p r z e s t r z e n n e j o b s z a ró w k o n f lik to w y c h . Wy n i k a t o s t ą d , że r e l a c j e w ew n ątrz o b s z a r u k o n f lik to w e g o s ą i s t o t n i e j s z e a n i ż e l i t e , k t ó r e m a ją go w ią z a ć z a r b i t r a l n i e z d e lim ito w a n y m re g io n e m ( j e d n o s t k ą a d m i n i s t r a c j i t e r e n o w e j ) . S y tu a c j e t a k i e . p o w ażn ie u t r u d n i a j ą p rz e d m io to w ą a n a l i z ę . ¥ to k u a n a l i z y r e g i o n a l i z a c j a t a d o k o n u je s i ę w n a s t ę p u j ą c y ch e ta p a c h : - r e g i o n a l i z a c j a p r o c e s u e w o lu c ji c z t e r e c h s p o ł e c z n o ś c i ; - z b a d a n ie n a p ię ć u ja w n io n y c h w każdym r e g i o n i e n a p o z io m ie c z te re c h s p o łe c z n o ś c i; - z b a d a n ie w ła s n y c h , n i e j a k o " n a t u r a l n y c h " m o ż liw o ś c i k a ż d e go r e g i o n u , ła g o d z e n ie n a p i ę ć . P ro w a d z i to do i d e n t y f i k a c j i t r z e c h typów re g io n ó w , w k t ó ry ch : - i s t n i a ł y s i l n e n a p i ę c i a , k tó r y c h n i e u d aw ało s i ę opanow ać i p o p ra w ić s y t u a c j i - r e g i o n y s ł a b e ; - n a p i ę c i a w yw ołane e w o lu c ją b y ły s ł a b e i b y ło i c h n i e w i e l e , o p an o w an ie i c h n i e b y ło problem em - r e g i o n y . o b o j ę t n e ; 224 - w y n ik a ły pow ażne n a p i ę c i a , je d n a k b y ły one ro z ła d o w y w a n e , p r z y n a j m n i e j w z n a c z n e j c z ę ś c i b e z pomocy z z e w n ą trz - r e g io n y s iln e . Choć r e g io n y s ł a b e n i e w ą t p l i w i e r o d z ą l i c z n e p ro b le m y , b l i ż sz e g o z a i n t e r e s o w a n i a w ym agają r e g i o n y o b o j ę t n e , p o n ie w a ż w śród n i c h moga b y ć r e g i o n y s r ta g n u ją c e ; w ażne j e s t o k r f e ś le n ie p rz y c z y n ta k ie g o sta n u rz e c z y , W tym k o n te k ś c ie m o żliw e j e s t o k r e ś l e n i e s t r e f , k tó r y c h e w o lu c ji to w a r z y s z y ły s p r z e c z n e t e n d e n c j e . B io r ą c k ra ń c o w o : je d n e , b a r d z o d y n a m ic z n ie s i ę r o z w i j a j ą c e i k u m u lu ją c e n a p i ę c i a z tym z w ią z a n e - i in n e , z n a j d u j ą c e s i ę w r e g r e s i e , ró w n ie ż kumu l u j ą c e n a p i ę c i a , choć z a s a d n ic z o o d m ien n eg o c h a r a k t e r u . Na t e j p o d s ta w ie n a le ż y p r z e a n a l iz o w a ć fu n k c jo n o w a n ie m echanizmów r e g u l a c y j n y c h , a p rz e d e w s z y s tk im , czy i c h d z i a ł a n i e n i e p r z e s z k a d z a ło pozytyw nym p ro c e so m e w o lu cy jn y m , j e d n o c z e ś n ie s k u t e c z n i e ła g o d z ą c n a p i ę c i a . Ja k ju ż w spom niano, p r z e s t r z e ń j e s t " s c e n ą " , w k t ó r e j p r z e b i e g a j ą w s z y s t k ie w y ż e j a n a liz o w a n e p r o c e s y i w k t ó r e j d a j ą s i ę obserw ow ać w s z y s tk ie z w ią z a n e z n im i z ja w i s k a . S ta n o w i o n a t e ż podstaw ow y w szech o b e c n y k o n t e k s t a n a l i z y . W ielopoziom ow y p r o c e s e w o lu c ji p r z e j a w i a s i ę z ja w is k a m i obserw ow anym i w p r z e s t r z e n i . D a je t o m o żliw o ść o c e n y s ta n u w a rstw y i n s t y t u c j o n a l n e j , m .i n . z p r z e s tr z e n n e g o p u n k tu w id z e n ia — p r z e s t r z e n n e g o r o z m ie s z c z e n ia j e j o b ie k tó w i z a s i ę g u i c h o d d z ia ł y w a n ia . J e s t to je d e n z w ażnych e lem en tó w d ia g n o z y s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i t e r e n o w e j , w tym p r z e s t r z e n n e j d e l i m i t a c j i je d n o s te k a d m i n i s t r a c y j n y c h . 5. PODSUMOWANIE WYNIKÓW ANALIZY DIAGNOSTYCZNEJ O p is a n a a n a l i z a d ia g n o s ty c z n a może m ie ć d w o ja k ie p r z e z n a c z e n i e : a ) d l a p o tr z e b sy ste m u z a r z ą d z a n i a ja k o o k r e ś l e n i e , a n a l i z a i o c e n a s t a n u p rz e d m io to w e g o sy stem u s p o łe c z n e g o o r a z o k r e ś l e n i e p r z y c z y n , k t ó r e sy ste m t e n d o p ro w a d z iły do s ta n u a k tu a l n e g o ; b ) d l a p o tr z e b a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j p rz e d m io to w e g o s y s te m u . W p r a k t y c e s łu ż y zw y k le obu celom i s ta n o w i p ie r w s z y , n ieo d zo w n y e ta p a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . R e z u l t a t y a n a l i z y p re z e n to w a n e są w p o s t a c i s c e n a r i u s z a . J e j c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą j e s t p o rz ą d e k c h r o n o l o g ic z n y , b ę d ą c y 225 - o d z w ie r c ie d le n ie m z a s a d y m e to d y c z n e j " k r o k po k r o k u " . Można p r o ponow ać n a s t ę p u j ą c y sp o só b u p o rz ą d k o w a n ia i n f o r m a c j i : - s c e n a r i u s z e w o lu c ji sy ste m u s p o łe c z n e g o : a ) e w o lu c ja sy s te m u ja k o c a ł o ś c i , b ) e w o lu c ja s t r u k t u r y sy ste m u i j e j o r g a n i z a c j i ; - s c e n a r i u s z e e w o lu c ji c z t e r e c h s p o ł e c z n o ś c i ; - s c e n a r i u s z e e w o lu c ji re g io n ó w ; - s c e n a r i u s z e e w o lu c ji w y b ran y ch d z ia łó w lu b g a ł ę z i p o d s y s tem u g o s p o d a r c z e g o . O prócz i n f o r m a c j i ś c i ś l e " s c e n a r i u s z o w e j " , k t ó r a w ią ż e p r o c e s e w o lu c ji z w arunkam i p a n u ją c y m i w s y s te m ie - s e k w e n c ja : " z a ro d e k z m ia n " , s p r z e c z n o ś ć , n a p i ę c i a , k o n f l i k t , t e n d e n c j a - o ra z s p r z ę ż e n ia m i " o t o c z e n i e - s y s t e m ” i " s y s te m z a r z ą d z a n i a - s y s te m " , n a l e ż y ro zw aży ć in f o r m a c ję p o z w a la ją c ą n a r o z r ó ż n i e n i e t e n d e n c j i " n a t u r a l n y c h " od t e n d e n c j i "spow odow anych" p r z e z o t o c z e n i e i s y s te m z a r z ą d z a n i a . C h o d zi t u o s p r e c y z o w a n ie s t a ł y c h r e g u ł r z ą d z ą c y c h zachow aniem s i ę sy stem u s p o ł e c z n e g o , o d c h y le ń od n ic h (z p o d a n ie m , w j a k i c h w aru n k ach i d la c z e g o w y s t ą p i ł y ) o r a z o s o b n o ,' r z ą d z ą c y c h zachow aniem s i ę s y s te m u z a r z ą d z a n i a . R ó w n o le g le - o so b n o b ą d ź razem ze s c e n a r iu s z e m - n a le ż y i n fo r m a c ję u z u p e łn i ć k o m e n ta rz a m i: w y ja ś n ia ją c y m i k ry ty c z n y m . A re s z c ie i s t o t n ą c z ę ś c ią p r e z e n t a c ji j e s t ocena: - ro zw o ju , w y k ry ty c h "zaro d k ó w zm ian" i m ogących w y n ik n ąć s t ą d k o n s e k w e n c ji d l a sy s te m u ; - r o z w i j a j ą c y c h s i ę n a p i ę ć , k t ó r e mogą p ro w a d z ić do k o n f l i k tów d e s t a b i l i z u j ą c y c h równowagę w s y s te m i e ; - r e a k c j i sy s te m u z a r z ą d z a n i a n a s y t u a c j e k o n f l ik t o g e n n e a lb o k o n f l ik t o w e ; - d e c y z j i s t e r u j ą c y c h podejm ow anych p r z e z sy ste m z a r z ą d z a n ia ; - re a liz o w a n e j p o l i t y k i s p o łe c z n e j i j e j pochodnych: p o l i t y k i g o s p o d a r c z e j, p r z e s tr z e n n e j i t p . ; - p o t e n c j a ł u ro zw o jo w eg o s y s te m u ; - z a g ro ż e ń p r z y s z ł y c h lo só w sy ste m u t a k w e w n ę trz n y c h , ja k i z e w n ę trz n y c h . Pow yższe o c e n y m usi p o p r z e d z i ć je d n o c z e s n e o k r e ś l e n i e i u z a s a d n i e n i e k r y t e r i ó w sto so w a n y c h p r z y ty c h o c e n a c h . 226 6. - KONSULTACJA O p racow anie a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j j e s t ważnym ak tem sp o łe c z n y m . W m ie js c e s u b ie k ty w n y c h p o g lą d ó w n a s t a n s y s te m u , jeg o fu n k c jo n o w a n ie i t d . , c z ę s t o n i e podbudow anych ż a d n ą p o w a ż n ie jc z ą a n a l i z ą i n t u i c y j n y c h a lb o n a w e t b ę d ą c y c h w y n ik iem a n a l i z c z ą s tk o w y c h , zw y k le o p e r u ją c y c h czą stk o w y m i k r y t e r i a m i , p o z o s t a j ą c y c h pod s iln y m wpływem i n f o r m a c j i u d o s t ę p n i a n e j p r z e z ś r o d k i masowego p r z e k a z u , c z ę s t o p ro p a g a n d o w e j — o f i c j a l n e j czy o p o z y c y jn e j - p o d a je o n a o b ie k ty w n y z b i ó r i n f o r m a c j i o s t a n i e o r a z o cen ę te g o s t a n u , dok o n an ą n a p o d s ta w ie k r y t e r i ó w u ja w n io n y c h i u z a s a d n io n y c h . N a le ż y d o c e n ia ć k o n se k w e n c je o p u b lik o w a n i a wyników t a k i e j a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . M ają 'one ogrom ne z n a c z e n ie n ie t y l k o d l a k s z t a ł t o w a n i a p o l i t y k i s p o ł e c z n e j i j e j p o ch o d n y ch - p o l i t y k s z c z e g ó ło w y c h o r a z d l a sp o so b u fu n k c jo n o w a n ia sy stem u z a r z ą d z a n i a , a l e i d l a k s z t a ł t o w a n i a o p i n i i p u b l i c z n e j , w tym b u d z e n ia i u t r w a l a n i a z a u f a n i a do s y s te m u z a r z ą d z a n i a - w ładzy w p a ń s t w i e . N a j l e p i e j d o b ra n y z e s p ó ł naukow ców - z e s p ó ł podstaw ow y p ro w a d z ą c y a n a l i z ę , i n t e r p e t u j a c y i o c e n i a j ą c y j e j w y n ik i, n ie może p re te n d o w a ć do n ie o m y ln o ś c i. Z r e s z t ą i n f o r m a c j e , n a k tó r y c h o p i e r a on sw oje d o c i e k a n i a a n a l i t y c z n e , n ig d y n i e są d o s k o n a łe i w ym agają k r y t y c z n e j o c e n y , a t a k ż e m uszą b y ć tr a k to w a n e - w u z a s a d n io n y c h w yp ad k ach - z pew ną r e z e r w ą . P o z a tym t r z e b a s ię l i c z y ć z n ie d o in fo rm o w a n ie m , z c z e g o z e s p ó ł w pew nych w ypadkach może n i e zdaw ać s o b i e sp ra w y . W re s z c ie n aw e t w ew n ą trz ta k ie g o w ielo o so b o w eg o z e s p o łu m u l ti d y s c y p l in a r n e g o mogą w y s tą p ić p r z y p a d k i z b io r o w e j a u t o s u g e s t i i c zy t e ż z g o d n e g o , a l e te n d e n c y jn e g o p a t r z e n i a n a r ó ż n e p ro b le m y . D la te g o o p ra c o w a n ie , o k tó ry m j e s t mowa, m usi b y ć p o d dan e s k r u p u l a t n e j i m o ż liw ie w s z e c h s t r o n n e j k r y t y c z n e j a n a l i z i e , z a nim z o s t a n i e u z n a n e z a z ak o ń c z o n e i o p u b lik o w a n e . N ie c h o d z i t u je d n a k o o p ra c o w a n ie j e d n e j czy w ię c e j r e c e n z j i lu b k o r e f e r a tów - in d y w id u a ln y c h c z y z e sp o ło w y c h - c h o ć i t a k i e o p i n i e o ra z uw agi mogą by ć w ie lc e p o ż y te c z n e . T a k ic h k o n s u l t a c j i , p rz e d e w sz y stk im ze s f e r y n a u k i , b y ło ju ż w i e l e w to k u o p ra c o w a n ia a n a l i z y - s ię g a n o po o p ra c o w a n ia i o p i n i e m o ż liw ie n a j l e p s z y c h s p e c j a l i s t ó w . C ho dzi t u p rz e d e w sz y stk im o m o ż liw ie w s z e c h s t r o n ną k o n fr o n ta c ję z r z e c z y w is to ś c ią , a w ię c z p o g lą d a m i i o p in ia m i 227 - z a in t e r e s o w a n y c h , a tym samym zaan g a ż o w an y c h i um otywow anych r e p r e z e n t a n tó w g r a p s p o łe c z n y c h , re g io n ó w , g a ł ę z i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , sy ste m u z a r z ą d z a n i a r ó ż n y c h s z c z e b l i , i n s t y t u c j i s p e c ja liz o w a n y c h i t p . Tu ta k ż e n i e c h o d z i o k o r e f e r a t y , a l e o d y s k u s ję z zesp o łe m podstaw ow ym . K ażdy z w y m ien io n y ch b ę d z ie r e p r e z e n t o w a ł p rz e w a ż n ie i p r z e de w s z y s tk im j a k i e ś su b ie k ty w n e i n t e r e s y - te n d e n c je - p o p a r t e g łę b o k ą z n a jo m o ś c ią m e r y to r y c z n e j s t r o n y r e p r e z e n to w a n e j p r o b l e m a t y k i; p o d m io ty z a r z ą d ż a j ą c e b ę d ą b r o n i ć swego s p o s o b u d z i a ł a n i a w p r z e s z ł o ś c i , p r z e d s t a w i c i e l e g ru p s p o łe c z n y c h b ę d ą k r y t y kow ać w ła d z e i t d . , a w sz y scy b ę d ą c h c i e l i s k o n fro n to w a ć sw oje w ła s n e k o n c e p c je , p o g lą d y i o p i n i e z re p re z e n to w a n y m i p r z e z o p r a c o w a n ie . 3 ęd ą o n i s ta w ia ć w ie le p y ta ń - e w e n tu a ln e t r u d n o ś c i , z w ią z a n e z u d z ie l a n ie m n a n i e o d p o w ie d z i, b ę d ą w skazyw ać n a l u k i w o p ra c o w a n iu , n a n ie d o p ra c o w a n e z a g a d n i e n ia ; m e r y to r y c z n ie u z a s a d n i o n e w n io s k i c z y o c e n y , n i e s p ó j n o ś c i a n a l i z y i t d . T a k i e j k o n s u l t a c j i , aby d a ł a p o zy ty w n e w y n ik i, n i e można tr a k to w a ć f o r m a l n i e , o r g a n i z u j ą c n p . j a k i e ś w ie l k i e k o n f e r e n c j e ze sztyw nym p ro to k o łe m i .c e re m o n ia łe m . M uszą b y ć to ro b o c z e k o n f e r e n c j e z e s p o łu podstaw o w eg o z z a in te r e s o w a n y m i, o c h a r a k t e r z e k am eraln y m i o n ie o g r a n ic z o n y m c z a s i e tr w a n i a - te m a ty m uszą b y ć w y c z e rp a n e i m usi b y ć d o sy ć c z a s u n a w e t n a p o le m ik i , ja k i e mogą wywiązywać s i ę w to k u d y s k u s j i . K o n fe re n c je t e p o w inny być w z a s a d z i e te m a ty c z n ie o g r a n ic z o n e i s k u p ia ć o soby o o k r e ś lo n y c h z a in t e r e s o w a n i a c h . N ie z n a c z y to je d n a k , b y p rz e d m io te m d y s k u s ji n i e m ia ły b yć w s z y s t k ie te m a ty , j a k i e z e b r a n i z e c h c ą p o r u s z y ć . Po k a ż d e j k o n f e r e n c j i z e s p ó ł podstaw ow y p o w in ie n m ie ć c z a s n a " p r z e t r a w i e n i e " j e j wyników - p r z y m ie r z e n ie s i ę do e w e n tu a ln y c h p o p raw ek czy zm ian w o p ra c o w a n iu , z a d a n ie d o d atk o w y ch a n a l i z z e s p o ło w i pom ocniczem u i t d . S en s ty c h k o n f e r e n c j i p o le g a m .in . n a pew nego r o d z a j u p o s z e r z e n iu z e s p o łu p o d staw o w eg o , o tw a r c iu go n a z e w n ą tr z . J e s t to p o s tę p o w a n ie n a d e r p r a c o c h ło n n e i może tr w a ć p a rę m i e s i ę c y , a l e ma z a s a d n ic z e z n a c z e n ie d l a j a k o ś c i p rz e d m io to w e j a n a l i z y . Z nam ienne w tym w z g lę d z ie j e s t d o ś w ia d c z e n ie f r a n c u s k i e . K o n s u l t a c j e t e t a k g łę b o k o p o d w aży ły w ie le elem en tó w pod staw o w e go o p ra c o w a n ia , że d e f a c t o spow odow ały k o n ie c z n o ś ć n ie m a lż e o p ra c o w a n ia go n a now o, m .i n . z powodu k o n ie c z n o ś c i zm ian y w ie lu elem en tó w m eto d y cz n y c h (DATAR, 1 9 7 2 , s . 3 0 7 -3 0 8 ) . P o tw ie r d z a t o , j a k w ażne s ą t a k i e k o n s u l t a c j e . CZ?Śd I I I . ANALIZA PROGNOSTYCZNA S c e n a riu s z o w a m e to d a a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j p o l e g a n a a n a l i z i e p r z y s z ł e j e w o lu c ji 'badanego s y s te m u s p o łe c z n e g o , w y k lu c z a m o ż liw o ść w y o b ra ż e n ia s o b i e p r z y s z ł o ś c i n i e z w ią z a n e j z obecnym je g o s ta n e m . K ażda p r z y s z ł o ś ć ma sw o ją p r z e s z ł o ś ć ( J u n g k , 1 9 5 4 ), k t ó r a w m n iejszy m lu b w iększym s t o p n i u j ą d e te r m i n u je (ty m m n ie j szym , im b a r d z i e j p r z y s z ł o ś ć t a j e s t o d l e g ł a ) . ¥ p rz e d m io to w e j a n a l i z i e uw aga j e s t s k o n c e n tro w a n a n i e t y l e n a p rz y s z ły c h z d a rz e n ia c h , n a o b ra z ie p r z y s z ło ś c i , i l e n a o k re ś l e n i u p r z y s z ły c h p rz e b ie g ó w m o żliw y ch t r a j e k t o r i i - p ro c e s ó w e w o lu c ji — s y s te m u , k t ó r e b ę d ą w y n ik iem d y n am iczn eg o z a c h o w a n ia s i ę je g o o b ie k tó w i m echanizm ów . Z d a r z e n i a , ja k o t a k i e , n i e są p rzew id y w an e - a n a liz o w a n e są t y l k o w ów czas, gdy w danym momen c i e z o s t a j ą w ywołane p r z e z e w o lu c ję s y s te m u . N ie c h o d z i t u w ięc o s p r a w d z e n ie w d ro d z e a n a l i t y c z n e j m o ż liw o ś c i o s i ą g n i ę c i a j a k i e g o ś c e l u w danym m om encie p r z y s z ł o ś c i . Punktem w y j ś c i a n i e j e s t o k r e ś lo n e z a d a n ie c z y z b i ó r z a d a ń , k t ó r e m ia łb y sy s te m z r e a l i z o w a ć — j e s t nim s t a n i s y t u a c j a , w k t ó r e j z n a j d u j e s i ę b a d a n y s y s t e m , ! d y n am ik a je g o m echanizm ów f u n k c jo n o w a n ia k o n t ro lo w a n e p r z e z o k r e ś l o n ą fu n k c ję c e l u sy ste m u - z b i ó r c e ló w , do k t ó r y c h z m ie rz a s p o łe c z e ń s tw o - s t a n o w ią c ą je g o k r y t e r i u m . Cho d z i w ię c ó z b a d a n i e , co może s i ę w y d a rz y ć w z a l e ż n o ś c i od z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u , a n i e t e g o , co s i ę ma w y d a rz y ć . N ie z n a c z y t o -o c z y w iś c ie , ż e t o , co s i ę w edług n a s z y c h ż y c z e ń ma w y d a rz y ć , n i e b ę d z i e mogło s i ę w y d a rz y ć - może s i ę w y d a rz y ć , a l e n i e m u s i, czasem b ę d z ie t o n ie m o ż liw e , a n a w e t - ja k w ykaże a n a l i z a - n i e c e lo w e . F u n k c ja c e lu s y s te m u s p o łe c z n e g o , b ę d ą c a o d z w ie r c ie d le n ie m z b i o r u c e ló w , do k t ó r e g o z m ie rz a s p o łe c z e ń s tw o s e n s u l a r g o , j e s t n ie z m ie n n a w c z a s i e i n i e z a l e ż n a od p oziom u ro z w o ju s y s te m u . O becny s t a n s y s te m u , je g o d y n am ik a i sp o só b z a c h o w a n ia s i ę s ą 230 - z n a n e , o k r e ś lo n e p r z e z a n a l i z ę d ia g n o s t y c z n ą . D z ię k i n i e j zn an e są ró w n ie ż n i e t y l k o i s t n i e j ą c e w s y s te m ie ( t a k ż e m iędzy s y s t e mem a je g o o to c z e n ie m ) s p r z e c z n o ś c i i n a p i ę c i a - n i e k t ó r e m a ją ce c h a r a k t e r k o n f l i k t ó w , w tym s p o łe c z n y c h - a l e ró w n ie ż i tz w . z a r o d k i zm ian , t z n , p o t e n c j a l n e s p r z e c z n o ś c i , o r a z t e n d e n c j e n a r a s t a j ą c e , t r w a ł e lu b z a n i k a j ą c e - p o w o d u jące o k r e ś lo n y sp o só b z a c h o w a n ia s i ę sy s te m u o b e c n ie i m ogące j e w p r z y s z ł o ś c i zm ie n i ć . Znany j e s t t a k ż e sp o só b f u n k c jo n o w a n ia , z a c h o w a n ie s i ę s y s tem u z a r z ą d z a n i a . D iag n o za może je d n a k w ykazać w ie le u s t e r e k t a k w s t r u k t u r z e i o r g a n i z a c j i sy ste m u z a r z ą d z a n i a , ja k i w s p o s o b ie je g o fu n k c jo n o w a n ia ( m e to d z ie i s t y l u z a r z ą d z a n i a ) o ra z w je g o s ta ły m in s tr u m e n ta r iu m , t z n . w s y s te m ie d e c y z j i a n ty c y p o w a n y c h , n a k a zów tr w a l e o o w ią z u ją c y c h (c h o ć i c h e le m e n ty p a r a m e tr y c z n e mogą o k re s o w o , a n a w e t d y s k r e t n i e , b y ć z m i e n ia n e ) , p r z e d e w sz y stk im w s y s te m ie prawnym o r a z je g o p r z e d ł u ż e n i a c h (u c h w a ły r z ą d u , z a r z ą d z e n i a Rady M in is tró w , j e j p r e z e s a , m i n is tr ó w r e s o r to w y c h i t d . ) . J e s t w ów czas sp raw ą o t w a r t ą , ja k w p r z y s z ł o ś c i b ę d z ie fu n k c jo n o w a ł sy s te m z a r z ą d z a n i a . L o g ik a n a k a z y w a ła b y z a ł o ż e n i e , że u s t e r k i t e b ę d a w r o z s ą d n i e k r ó t k im c z a s i e u s u n i ę t e i sy ste m z a r z ą d z a n i a d o sto so w a n y do p o t r z e b sy stem u s p o łe c z n e g o , t z n . doprow adzony do s t a n u g w a r a n tu ją c e g o je g o s p r a w n o ś ć , e fe k ty w n o ś ć i s k u t e c z n o ś ć . Wiadomo je d n a k , ja k tr u d n o j e s t refo rm o w ać w i e l k i e b i u r o k r a c j e , k t ó r e z w y k le k o n k u ru ją z d o m in u ją c ą k l a s ą s p o łe c z n ą o w ład zę w k r a j u ; mimo że b i u r o k r a c j i w yznaczono r o l ę s łu ż e b n ą , to je d n a k r e p r e z e n t u j ą c i d e o l o g i ę s t a t u s q u o , j e s t o n a zaw sze w s p r z e c z n o ś c i z d y n am ic z n ą k l a s ą d o m in u ją c ą . P r o b l e mem j e s t , co m ożna z a ło ż y ć w tym z a k r e s i e ; m usi to b y ć p rz e d m io tem k o n s u l t a c j i n a w łaściw ym s z c z e b l u i o d p o w ie d n ie j d e c y z j i te g o s z c z e b l a ^ . P re z e n to w a n a a n a l i z a p r o g n o s ty c z n a j e s t m e to d ą b a d a n ia p r z y s z ł o ś c i sy s te m u s p o łe c z n e g o , p o l e g a j ą c ą n a a n a l i z i e mechanizmów fu n k c jo n o w a n ia d an eg o s p o łe c z e ń s t w a i p ro c e s u e w o lu c ji w ła ś c iw e go tym mechanizm om : Może to n a w e t spowodować z a tr z y m a n ie p r a c n ad a n a l i z ą p r o g n o s ty c z n ą n a d łu ż s z y , b l i ż e j n i e o k r e ś lo n y c z a s . Wówczas sam z e s p ó ł podstaw ow y a u s i p o d ją ć d e c y z j ę , n a j a k i e zm iany można l i c z y ć w d anych w a ru n k a c h . J e s t t o s z c z e g ó l n i e tr u d n y i d e l i k a t n y p ro b le m . - 231 - - m echanizm y fu n k c jo n o w a n ia t o z b i ó r r e l a c j i p o m ięd zy z j a w isk am i sta n o w ią c y m i o e w o l u c j i , - p r o c e s e w o lu c ji t o w ynik zm ian z a c h o d z ą c y c h w r e l a c j a c h p o m ięd zy z ja w is k a m i - i c h z b i ó r t r a k t u j e s i ę ja k o z o rg a n iz o w a n ą i d z ia ła ją c ą w c z a s ie c a ło ś ć . B a d a n ie p r z y s z ł e g o z a c h o w a n ia s i ę ty c h m echanizm ów p ro w ad zo n e j e s t dw upoziomowo: - n a p o z io m ie a sp e k tó w u n iw e r s a ln y c h , t z n . w sp ó ln y c h d l a s p o ł e c z n o ś c i n a podobnym p o z io m ie r o z w o ju , - n a p o z io m ie a sp e k tó w s p e c y f ic z n y c h , w ła ś c iw y c h t y l k o d l a sp o łe c z n o ś c i b a d a n e j. S c e n a riu s z o w a m e to d a a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j tym m .i n . r ó ż n i s i ę - i to z a s a d n ic z o - od in n y c h m eto d p ro g n o z o w a n ia d ł u g o t e r m inow ego, że n i e j e s t a n i e k s t r a p o l a c j ą , a n i sposobem p rz e w id y r w a n ia z d a r z e ń . Je d y n y m i z d a r z e n i a m i , k t ó r y c h m o ż liw o ść z a i s t n i e n i a może o na u j a w n i ć , są t e , k t ó r e s ą w ywołane p r z e z p r o c e s ewo l u c j i i m echanizm y fu n k c jo n o w a n ia w danym m o m en cie. Z adaniem podstawow ym j e s t o k r e ś l e n i e g łó w n y ch c e c h p r z y s z łe g o s p o łe c z e ń s tw a i g łó w n y ch m o ż liw y c h k ie ru n k ó w - t r a j e k t o r i i - je g o p r z y s z ł e j e w o lu c ji . W szyetko t o j e s t t y l k o sk ró to w y m p rz y p o m n ie n ie m głów nych c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h m etody w y ło ż o n e j ju ż w y ż e j w k o n te k ś c ie a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j , d o ty c z ą c e j lo s ó w sy ste m u w m inionym o k r e s i e i z m i e r z a j ą c e j do o k r e ś l e n i a je g o a k tu a ln e g o s ta n u i p o t e n c j a l n y c h m o ż liw o ś c i ro z w o jo w y c h . Z m e to d y czn e g o p u n k tu w id z e n ia s c e n a r iu s z o w a a n a l i z a p r o g n o s t y c z n a j e s t n i e j a k o o d w r o tn o ś c ią s c e n a r iu s z o w e j a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . T o, co j e s t w a n a l i z i e d ia g n o s t y c z n e j d a n e , z a m ie n ia s i ę w n iew iad o m e w a n a l i z i e p r o g n o s ty c z n e j - i o d w r o tn ie , t o , c o ma u s t a l i ć a n a l i z a d i a g n o s t y c z n a , s t a j e s i ę d a n e w a n a l i z i e p r o g n o s t y c z n e j . B a rd z o i s t o t n ą c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą s c e n a r i u s z o w ej a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j j e s t t o , że j e j punktem w y jś c i a może b y ć t y l k o s c e n a r iu s z o w a a n a l i z a d i a g n o s ty c z n a , o k r e ś l a j ą c a sp o sób z a c h o w a n ia s i ę d a n e g o sy s te m u s p o łe c z n e g o - i to w t a k i s p o s ó b , j a k i j e s t p r z y d a tn y i n ie o d z o w n y d l a p ro w a d z e n ia a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j m eto d ą s c e n a r iu s z o w ą . W t a k i e j s y t u a c j i do p o d j ę c i a p r a c y n a d a n a l i z ą p r o g n o s ty c z n ą p o tr z e b n e są pewne in f o r m a c je - z b i o r y i n f o r m a c j i - k t ó r y c h n i e d a j e a n a l i z a d i a g n o s ty c z n a . 1. 232 POMOCNICZE PRACE ANALITYCZNE A. P ro g n o z a zacho w an ia, s i ę o t o c z e n i a b a d a n e g o sy stem u s p o łe c z n e g o 0 b a d a n iu z a c h o w a n ia s i ę o t o c z e n i a b a d a n e g o s y s te m u b y ł a ju ż mowa w k o n t e k ś c i e a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . W skazano tam n a p o tr z e b ę pewnego s y s te m a ty c z n e g o p o d e j ś c i a do b a d a n ia z e w n ę tr z n y c h r e l a c j i s y s te m u , g ru p o w a n ia i c h w e d łu g s t o p n i a w a ż n o ś c i i b e z p o ś r e d n i o ś c i p o w ią z a ń i t d . P r o w a d z iło to do o k r e ś l e n i a zm ien n y ch t e n d e n c j i w z a c h o w a n iu s i ę p o s z c z e g ó ln y c h c z ę ś c i o t o c z e n i a w zględem b ad an eg o s y s te m u , je d n a k b e z g ł ę b s z e j a n a l i z y p rz y c z y n t a k i e j , a n i e i n n e j , n i ż s t w i e r d z o n o , je g o e w o lu c ji . N iem o żliw e j e s t w ram ach p rz e d m io to w e j a n a l i z y s a m o d z ie ln e p o d ejm o w an ie p o w a ż n ie js z y c h b a d ań w tym z a k r e s i e . J e s t to o so b n e z a g a d n i e n i e , w ym ag ające o s o b n e j o d p o w ie d n io d o b r a n e j g ru p y s p e c j a l i s t ó w - ró w n ie ż m u l t i d y s c y p l i n a r n e j , a l e o innym s k ł a d z i e k t ó r a może sw o ją p ro g n o z ę o p ra c o w ać ró ż n y m i m eto d am i, m .i n , s c e n a r iu s z o w ą . N a le ż y p r z y tym z w ró c ić u w a g ę , że z a c h o w a n ie s ię w ię k s z o ś c i k ra jó w — p o z a su p e rm o c a rs tw a m i - ma in d y w id u a ln ie o g r a n ic z o n y wpływ n a z a c h o w a n ie s i ę g lo b a l n e g o sy stem u s p o ł e c z n e g o . D o p ie ro i c h skum ulow ane z a c h o w a n ie s i ę może m ieć i s t o t n y - ch o ć p rz e w a ż n ie b i e r n y - wpływ n a z a c h o w a n ie s i ę c a ł o ś c i s y s tem u g lo b a l n e g o " . D la te g o m .i n . a n a l i z ę p r o g n o s ty c z n ą p r z y s z ł e go z a c h o w a n ia s ię o t o c z e n i a b a d a n e g o sy s te m u m ożna, a n a w e t n a l e ż y p ro w a d z ić w o d e rw a n iu od s p e c y f ic z n y c h in t e r e s ó w i s y t u a c j i b ad an eg o sy stem u s p o łe c z n e g o - r z e c z w ty m , aby a n a l i z a t a n i e b y ł a s u b ie k ty w n a . O b ie k ty w iz a c ja j e j n i e j e s t spraw ą ł a t w ą , ju ż ch o ćb y z p rz y c z y n n a t u r y ś w ia to p o g lą d o w e j. Z e s p o ły p o d e jm u ją c e t a k i e b a d a n i a r e p r e z e n t u j ą z r e g u ł y j e d n o l i t y ś w ia t o p o g lą d , co n i e z n a c z y , że m usi on b y ć e k s t r e m a ln y , c h o ć w p r a k t y c e zw y k le t a k i byw a. T ru d n o j e s t o c z e k iw a ć , aby s p e c j a l n i e d l a p o tr z e b p rz e d m io to w e j a n a l i z y z o s t a ł y p o d j ę t e p r a c e n a d a n a l i z ą p r o g n o s ty c z n ą g lo b a ln e g o sy stem u s p o łe c z n e g o i t o d o s t a r c z a j ą c e i n f o r m a c j i , 2 M ałe k r a j e je d n a k mogą b y ć " m a r io n e tk a m i" , k t ó r y c h z a c h o waniem s t e r u j ą m o c a rstw a lu b c e n tru m s y s te m u k a p i t a l i s t y c z n e g o ; p ro w o k u ją c k o n f l i k t y , mogą one z a g r a ż a ć c a ł o ś c i sy ste m u g l o b a l nego. - 233 k t ó r y c h o n a p o t r z e b u j e ^ . S y tu a c j ę r a t u j e f a k t , ż e w ie le ró ż n e g o ty p u prognoz d otyczących syBtemu g lo b a ln e g o bądź z o s ta ło o p r a cow anych, b ą d ź j e s t b ie ż ą c o o p raco w y w an y ch . Są w śród n i c h p ro g n o z y g o s p o d a r c z e , n i e r a z n a d e r s z c z e g ó ło w e i sk w a n ty fik o w a n e (c h o ć r z a d k o w y k r a c z a ją c e p o z a 1 0 - l e t n i h o r y z o n t c z a s u ) , p ro g n o z y p o l i t y c z n e d o ty c z ą c e p rz e w id y w a n e g o k s z t a ł t o w a n i a s i ę s to su n k ó w m ię d z y n a ro d o w y c h , p ro g n o z y d e m o g r a f ic z n e , ż y w n o śc io we i t p . , k t ó r e s ą m n ie j lu b b a r d z i e j ła t w o d o s t ę p n e ^ . R a o g ó ł w każdym k r a j u i s t n i e j ą i n s t y t u c j e s p e c j a li z o w a n e , d y s p o n u ją c e śro d k a m i p o tr z e b n y m i n a z b i e r a n i e i a n a l i z ę te g o ty p u o p ra c o w a ń , n a k t ó r y c h p o d s ta w ie l u b z a pomocą k t ó r y c h sp o r z ą d z a j ą w ła sn e o p ra c o w a n ia u d o s t ę p n ia n e z a in te re s o w a n y m i n s t y tu c jo m i o r g a n iz a c jo m w danym k r a j u , a n a w e t s z e r z e j , n i e k i e d y p u b l i k u j ą c j e . M o ż liw o ś c i t e n a l e ż y w y k o rz y s ta ć d l a p o trze"b p rz e d m io to w e j a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , p o w o d u jąc o p ra c o w a n ie i n f o r m a c j i p r o g n o s ty c z n e j w p o trz e b n y m z a k r e s i e i z e s ta w io n e w s p o s ó b w y żej z a p ro p o n o w a n y . B . P ro g n o z a m ożliw eg o p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y jn e g o 0 z a g a d n ie n iu p o s t ę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y j n e go b y ł a ju ż mowa w y ż e j, w k o n t e k ś c i e a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . O k r e ś l a ł a on a 's t a n w o k r e s i e w y jścio w y m . P ro g n o z o w a n ie p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o n a l e ż y do zad ań s z c z e g ó l n i e tr u d n y c h , w ym ag ający ch p o d e j ś c i a m u l t i d y s c y p l i n a r n e g o , w ie lk i e g o d o ś w ia d c z e n ia , g r u n to w n e j w ied zy - i t o w ysoce a k t u a l n e j - o ra z w y o b r a ź n i. J e s z c z e r a z w ypada t u w spom nieć J . V e r n e ' a - g e n ia l n e g o p r o g n o s tę ro z w o ju n a u k i i t e c h n i k i , c h o ć , f o r m a ln i e b i o r ą c , b y ł l i t e r a t e m i t o s p e c j a l i s t ą od c z ę s t o l e k c e w ażonego g a tu n k u l i t e r a c k i e g o - " s c i e n c e f i c t i o n " . Je g o p ro g n o z y J P rz y k ła d e m mogą t u b y ć n p . r a p o r t y K lubu R zy m sk ieg o , b ę d ą c e ró ż n e g o ty p u p ro g n o z am i g lo b a ln e g o sy s te m u s p o łe c z n e g o . ^ W ie le z n i c h o p ra c o w u ją o r g a n i z a c j e s k o m e rc ja liz o w a n e i t o n i e r a z znacznym n ak ład em k o s z tó w . Wówczas d o s t ę p do n i c h j e s t i o g r a n ic z o n y ( a b o n e n c i , u d z ia ło w c y p r z e d s i ę b i o r s t w a o p ra c o w u ją c e g o ) a l bo można j e n a b y ć , a l e c e n a j e s t z w y k le d o ść w y so k a. In n e o p ra c o wywane są o d p ł a t n i e n a c z y j e ś z l e c e n i e ; w ówczas o u d o s t ę p n ie n i u d e c y d u je z le c e n io d a w c a - z r e s z t ą c z ę s t o p u b l i k u j e on p rz e d m io to w e o p ra c o w a n ie w pełnym lu b o g ra n ic z o n y m z a k r e s i e . O g ó ln ie je d n a k d o s t ę p n o ś ć ty c h o p ra c o w a ń , z m ałymi w y ją tk a m i, j e s t k w e s t i ą k o s z t u . - r z e c z ja s n a n ie 234 są je d n a k typem p ro g n o z , o j a k i e nam c h o d z i,, n i e m n ie j l i t e r a t u r a " s c i e n c e f i c t i o n " j e s t n o s i c i e l e m w ie lu pomys łó w , k o n c e p c j i , k t ó r e s ty m u lu ją im a g in a ty w n e m y ś le n ie - n i e t y l ko t e c h n i c z n e , a l e t a k ż e s p o łe c z n e - i s ta n o w i pow ażny w kład w p r a c e p r o g n o s ty c z n e naukow ego t y p u . B łędem p o p e łn ia n y m c z ę s t o w p r ó b a c h p ro g n o z o w a n ia p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o j e s t ro z u m ie n ie go ja k o p ro g n o z o w a n ie o d k r y ć naukow ych i w y n alazk ó w . P o le g a ono g łó w n ie n a a n a l i z i e : a ) h i p o t e z naukow ych o c z e k u ją c y c h u d o w o d n ie n ia i p rz e w id y w a n ia , k ie d y t o n a s t ą p i ; b ) m o ż liw o ś c i p r a k ty c z n e g o w y k o r z y s t a n ia ju ż d o k o n an y ch o d k ry ć nau k o w y ch . D o ś w ia d c z e n ie w y k a z a ło , że t a k i e p o s tę p o w a n ie n i e p ro w a d z i do p o z y ty w n y c h r e z u l t a t ó w p r a k ty c z n y c h , ch o ć n ie w ą t p l i w i e p o z w a la n a d o ś ć d o b re z o r i e n to w a n ie s i ę w s t a n i e ro z w o ju n a u k i i j e j p e r s p e k ty w a c h . T a k ie r o z p o z n a n ie - e k s p l o r a c j a - może w ię c d a ć p o z y ty w n e r e z u l t a t y , a l e z p u n k tu w i d z e n i a p r a k t y k i b ę d ą m ia ły one je d y n i e p o m o c n ic ze z n a c z e n ie w tym s e n s i e , że b ę d z i e to i n f o r m a c j a o pew nych m o ż liw o ś c ia c h r o z w ią z a n i a p ro b lem ó w , a l e n i c p o n a d to . W tym c z a s i e mogą n a r o d z i ć s i ę nowe h i p o t e z y , k tó r y c h d z i ś j e s z c z e n i k t n i e s t a w i a , i z o s t a ć udow odnione o r a z w y k o rz y s ta n e w p r a k t y c e . D la te g o p ro b le m n a le ż y p o s t a w i ć i n a c z e j , w ychodząc z t w i e r d z e n i a , że pos+.ęp n a u k o w o -te c h n ic z n y j e s t tym c z y n n ik ie m w r o z w oju s p o łe c z n y m , k t ó r y o k r e ś l a s p o s ó b , w j a k i sy s te m s p o łe c z n y f u n k c j o n u j e , s t a l e t o fu n k c jo n o w a n ie d o s k o n a l ą c . S y ste m s p o ł e c z ny s t a l e i c i ą g l e r e a l i z u j e n a j r o z m a i t s z e f u n k c j e , s k ł a d a j ą c e s i ę n a z a s p o k o j e n ie p o tr z e b s p o ł e c z e ń s t w a . D z ię k i c o r a z sp raw n ie js z e m u r e a l i z o w a n i u ty c h f u n k c j i p o tr z e b y t e z a s p o k a ja n e s ą c o r a z l e p i e j , r o d z ą s i ę nowe p o t r z e b y , m .in . d z i ę k i tem u , że o s i ą g n i ę t y p o s t ę p u m o ż liw ia i c h z a s p o k o j e n ie ^ . W sp ó łc z e sn a p r o g n o z a p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o m usi za p u n k t w y jś c i a o b r a ć a n a l i z ę s p o s o b u , w j a k i sy s te m s p o łe c z n y 5 D o ś w ia d c z e n ie u c z y , że d r o g a do o d k r y c i a naukow ego i w p e ł n i u d o w o d n io n e j t e o r i i , m a ją c e j p o k r y c ie w d o ś w ia d c z e n iu l a b o r a t o r y jn y m , j e s t n i e r a z b a rd z o d ł u g a . P rz y k ła d em może b y ć t u k o n c e p c j a budowy r e a k t o r a p o w ie la ją c e g o ( " f a s t b r e e d e r " ) , k t ó r y od 20 l a t j e s t n a d z i e j ą e n e r g e t y k i . O czekiw ano j e j p ra k ty c z n e g o zma te r ia l iz o w a n ia s ię w la t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h ; d z iś o k r e ś la s i ę , ż e p ro b le m n i e b ę A z ie p r a k t y c z n i e ro z w ią z a n y p r z e d ro k ie m 2 0 0 0 . P odobną n iew iad o m ą j e s t n ie w ą tp l iw a m o żliw o ść s y n t e z y te r m o j ą d r o w ej - n i k t je d n a k n i e p r ó b u je n a w e t p rz e w id y w a ć , k ie d y z n a j d z i e o n a z a s to s o w a n ie p r a k t y c z n e . - 235 - o b e c n ie r e a l i z u j e sw o je f u n k c j e o r a z j a k i c h n i e r e a l i z u j e , a p o w in ie n , p o n ie w a ż i s t n i e j e z a p o tr z e b o w a n ie n a i c h r e a l i z a c j ę . P rz y k ła d e m f u n k c j i , k t ó r e p o w in ie n r e a l i z o w a ć , a n a r a z i e n i e p o t r a f i , j e s t z a p o b ie g a n ie chorobom nowotworowym . Na r a z i e n i e umiemy w w ię k s z o ś c i wypadków i c h l e c z y ć , a n a w e t w p o rę wyr kryw ać® . 0 ty c h f u n k c ja c h wiemy s p o r o ; l i s t a t a k i c h f u n k c j i problem ów j e s t r a c z e j d o b rz e z n a n a i n a o g ó ł in te n s y w n ie p r a c u j e s i ę n ad i c h r o z w ią z a n ie m . Są o n e c z ę s t o p rz e d m io te m w sp ó łp ra c y m ię d z y n a ro d o w e j, w k t ó r e j n i e ma ta j e m n i c i d o b ro lu d z k o ś c i p o s ta w io n e j e s t n a p ierw szy m p l a n i e . I s t n i e j e t e ż sto su n k ow o d o b r e r o z e z n a n i e co do t e g o , k ie d y m ożna s i ę s p o d z ie w a ć r o z w ią z a n i a p rz e d m io to w y c h problem ów o r a z to w a rz y s z ą c y c h im uw arunkow ań. Są w śród n i c h je d n a k i t a k i e p ro b le m y , k tó r y c h r o z w ią z a n ie j e s t sp ra w ą w ręcz p a l ą c ą , ja k n p . s k u t e c z n e p r z e c i w d z i a ł a n i e s z e r z ą c e j s i ę n a r k o m a n ii (w tym le k o m a n i i , k t ó r a n i e j e s t u w ażan a za r o d z a j n a rk o m a n ii i może d l a t e g o n i e p r z y w ią z u je s i ę do n i e j t a k i e j w a g i) . T a k ie p ro b le m y są t e ż " n a l i ś c i e " , a l e n a s z e b e z r a d n o ś ć u n ie m o ż liw ia p ro g n o z o w a n ie s k u te c z n e g o i c h r o z w ią z a n i a , a tym samym j a k i e j ś b a r d z i e j z a s a d n i c z e j zm iany s y t u a c j i . R ea su m u ją c , a n a l i z a f u n k c j i - p ro b lem ó w z t e j " l i s t y " może g e n e r o wać in f o r m a c ję p r o g n o s ty c z n ą o s t a t u s quo lu b o k r e ś l a ć t r e n d t e n d e n c j i popraw y lu b p ro g n o z o w a n ia s y t u a c j i ze w sk azan iem wy n i k a j ą c y c h s t ą d k o n s e k w e n c ji o k r e ś lo n y c h w c z a s i e . Pow yższe f u n k c j e to je d n a k t y l k o m a rg in e s - c h o ć c z ę s t o d o ty c z ą c y b a rd z o w ażnych i p o w ażn y ch problem ów s p o łe c z n y c h d ł u g i e j l i s t y f u n k c j i , k t ó r e sy s te m s p o łe c z n y b ie ż ą c o r e a l i z u j e . Rozw ój s p o łe c z n y z a l e ż y od sp o s o b u i c h r e a l i z a c j i , od sp ra w n o ś c i , z ja k ą są r e a l iz o w a n e ; m usi być, c o ra z l e p s z a , ab y r o s n ą c e p o tr z e b y s p o ł e c z e ń s t w a z a s p o k a ja ć w c o ra z wyższym s t o p n i u . Po n ie w a ż l i c z b a lu d n o ś c i c i ą g l e r o ś n i e , t r z e b a o s z c z ę d z a ć z aso b y p rz y r o d y d l a p r z y s z ł y c h p o k o le ń . Z p ro g n o s ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia zm iany t e mogą b y ć , b i o r ą c n a j o g ó l n i e j , d w o ja k ie g o ty p u : a ) w y n ik a ją c e z u p o w s z e c h n ie n ia zn a n y c h ju ż n o w szy ch sposobów r e a l i z a c j i f u n k c j i , b ) w y n ik a ją c e z now ych, d z i ś j e s z c z e n i e z n a n y c h sp osobów . P rz y k ła d a m i p ie r w sz e g o mogą b y ć : m e c h a n iz a c ja s i ł y p o c ią g o w e j w r o l n i c t w i e ( z a - ° T r u d n ie j mówić o f u n k c j a c h , k tó r y c h p o tr z e b y r e a l i z a c j i j e s z c z e n i e znam y, a k tó r y c h r e a l i z a c j a n a s c z e k a . - 236 7 s t ą p i e n i e z w i e r z ę c e j s i ł y p o c ią g o w e j m e c h a n ic z n ą ) } m e c h a n iz a c ja , a u to m a ty z a c j a , r o b o t y z a c j a , n p . w p r z e m y ś le , m a ją c e n a c e l u s u b s t y t u c j ę s i ł f i z y c z n y c h c z ło w ie k a o r a z u m i e j ę t n o ś c i , a t a k ż e j e go m o ż liw o ś c i zm ysłow ych ( o p e r a c j e n ie w y k o n a ln e p r z y ręczn y m s te r o w a n iu m aszy n y ) o r a z ' z a p e w n ie n ie w ym aganej j a k o ś c i w yrobów ; p rz y k ła d ó w t a k i c h może b y ć n ie m a l n i e s k o ń c z e n i e w i e l e 8 . ¥ d r u , q g i e j g r u p i e ex d e f i n i t i o n e n i e m ożna d a c k o n k r e tn e g o p r z y k ła d u . Dobrym p rz y k ła d e m u k ie r u n k o w a n ia p o s z u k iw a ń - m o ż liw o ś c i i i c h k o n ie c z n o ś c i s ą w s z y s t k ie p ro b le m y o c h ro n y ś r o d o w is k a p r z y r o d n ic z e g o . W y s iłk i t r a d y c y j n i e i d ą w k ie r u n k u l i k w i d a c j i , n e u t r a l i z a c j i i t p . mediów b ę d ą c y c h ub o czn y m i p ro d u k ta m i d z i a ł a l n o ś c i c z ło w ie k a , o d d z ia ł u ją c y m i n e g a ty w n ie n a ś ro d o w is k o p r z y r o d n i c z e , a tym samym i n a c z ło w ie k a . W ie le pro b lem ó w p r z y n a j m n ie j c z ę ś c io w o z o s t a ł o r o z w ią z a n y c h i p r a c u j e s i ę n ad d o s k o n a le n ie m ty c h r o z w ią z a ń , a l e s ą i t a k i e , k t ó r y c h n i e ro z w ią z a n o w s e n s i e p ra k ty c z n y m ; n p . p ro b le m e m i s j i SQ2 do a tm o s f e r y . D ru g i n i e t r a d y c y j n y - sp o só b p o d e j ś c i a do ty c h p ro b lem ó w t o t a k i e zm iany w t e c h n i c e ( t e c h n o l o g i i ) , aby s t a ł y s i ę o n e n e u t r a l n e w s to s u n k u do ś r o d o w is k a . T akim ciekawym p rz y k ła d e m są p r a c e n a d nowymi te c h n o lo g ia m i d l a p rz e m y s łu c e l u l o z o w o - p a p ie r n ic z e g o , k t ó r e b y w y e lim in o w a ły o b e c n ie b a r d z o u c i ą ż l i w e i tr u d n e o c z y s z c z a n i e wody z r z u t o w e j ^ . Innym p rz y k ła d e m j e s t p ro b le m z a s t ą p i e 7 Go j e s t b a r d z o o g o ln e i u p r o s z c z o n e , t z n . mamy t u do c z y n i e n i a z se k w e n c ją p o s t ę ę u : 1 ) c i ą g n i k w o g ó le , 2 ) r o z m a it e c ią g n ik i r ó ż n e j mocy i typów p r z y s to s o w a n y c h do r ó ż n y c h w a ru n ków i ro d z a jó w p r a c , 3 ) m aszyny sa m o b ie ż n e (k o m b in a c ja c i ą g n i k a z m aszyną r o b o c z ą ) i t d . 8 C z y s to ś ć te g o o g ó ln e g o p o d z i a ł u w i k ł a s i ę je d n a k w m ia rę u s z c z e g ó ł o w i e n ia , p o n ie w a ż p o s t ę ę j e s t t u w arunkow any n i e ty l k o z a sto so w a n ie m zn an y ch ju ż sp osobów , a l e i o d k ry c ie m ( w y n a le z i e n iem ) n ow ych, n p . r o b o t y z a c j a z a le ż y od p o s tę p u w e l e k t r o n i c e . 9 . Można t y l k o w y j a ś n i ć , o co c h o d z i, n a p r z y k ł a d z i e u r z ą d zeń do r e j e s t r a c j i i o d tw a r z a n i a dźw ięków ( o b r a z ó w ) , t z n . o b e c n y ch m ag n eto fo n ó w (v id e o f o n o w ) . I c h s ł a b ą s t r o n ą - n ie d o s k o n a ł o ś c i ą - j e s t u ż y c ie taśm y ja k o n o ś n ik a p a m ię c i ( z a p i s u ) , a w zw iązk u z tym k o n ie c z n o ś ć w budow ania w a p a r a t u r z ą d z e n i a m echa n ic z n e g o do p rz e s u w a n ia ( n a p ę d u ) ta śm y , k t ó r e n i e j e s t p r p s t e (p ro b le m r e g u l a c j i s t a ł e j p r ę d k o ś c i p rz e su w u ta ś m y ) , a t a k ż e j e s t p rz y c z y n ą w ie lu k ło p o tó w (szum u i t d . ) . Można p o s ta w ić h i p o t e z ę , że t e n "ruchom y" n o ś n i k p a m ię c i b ę d z ie z a s t ą p i o n y innym "nieruchom ym " n o ś n ik ie m p a m i ę c i , p o z w a la ją c n a " p o z b y c ie s i ę " mechanizmów n ap ęd u z a p a r a t u . T a k ie g o r o z w ią z a n i a p o s z u k u je g r u p a s p e c j a l i s t ó w fir m y G e n e ra l E l e c t r i c ( z a r z ą d w V a l l e y F o r g e ) , p o d o b n o z do o ry m i r e z u lta ta m i. - 237 - n i a tr a d y c y jn e g o s i l n i k a s p a lin o w e g o w sam o ch o d ach innym u r z ą d z e n ie® napędow ym . R ó w n o leg le p r a c u j e s i ę n a d d o s k o n a le n ie in " k l a sy czn y ch * s i l n i k ó w s p a lin o w y c h - co je d n a k n i e może h y c r o z w ią zaniem p ro b le m u - o r a z n a d nowymi s i l n i k a m i n a jr o z m a i ts z e g o ty p u . T rudno o k r e ś l i ć t e r m i n , k i e d y p ro b le m t e n b ę d z i e r o z w ią z a n y . P ro g n o z a p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o m u si w ię c p r z e d e w sz y stk im u s t a l i ć " p o l a " f u n k c j o n a l n e , n a k t ó r y c h p o ż ą d a n e s ą z m ian y , o k r e ś l i ć , o j a k i e ja k o ś c io w o zm ia n y c h o d z i, i c h k i e r u n e k , e ta p y r e a l i z a c j i i t d . To j e s t d o p ie r o p ie r w s z a c z ę ś ć z a d a n i a . K o n sek w en cją je g o o p ra c o w a n ia j e s t r o z p o z n a n i e t r e ś c i z b io r u p ro b lem ó w ; i c h h i e r a r c h i i , w a ż n o ś c i, m o ż liw o ś c i r o z w ią z a n i a w c z a s i e i t d . J e s t t o n i e j a k o n an k o w o -b ad aw cza c z ę ś ć p r o g n o z y po s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o b e z p o ś r e d n io u ż y te c z n a w p la n o w a n iu d z i a ł a n i a w s f e r z e n a u k i i B + R. J e s t t o t ł o n ieo d zo w n e do o p ra c o w a n ia d r u g i e j c z ę ś c i z a d a n i a , t e j , k t ó r a p o tr z e b n a j e s t d l a p rz e d m io to w e j a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j . C h o d zi w n i e j o o k r e ś l e n i e w c z a s i e k o n s e k w e n c ji i i m p l i k a c j i p o s t ę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o d l a sy stem u s p o ł e c z n e g o . R zecz w ty m , że od r o z w ią z a n i a p ro b le m u w s f e r z e n a u k i i. B + R j e s t j e s z c z e n a o g ó ł d a l e k a d r o g a do p r a k t y c z n e j r e a l i z a c j i , a j e s z c z e d ł u ż s z a do u p o w s z e c h n ie n ia . W szy stk o t o , co w y żej p o w ie d z ia n o , p o z o s ta w a ło pod w yraźnym wpływem “n a u k i i t e c h n i k i w s ł u ż b i e p r z e m y s łu " , a tym samym j e ś l i p o s t ę p j e s t h u m a n i ta r n ie ro z u m ia n y i r e a liz o w a n y - "w s ł u ż b i e s p o ł e c z e ń s t w a " , a l e ro z u m ia n e j w y łą c z n ie w s f e r z e m a t e r i a l n e j . N ie j e B t t o je d n a k je d y n e p o le p o s t ę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o . Są t a k i e , k t ó r e n i e s ą r e a l iz o w a n e p r z e z p rz e m y s ł - ch o ć może on w i c h r e a l i z a c j i b r a ć p o m o c n ic zo u d z i a ł - a k t ó r e są z a s a d n ic z o w ażne d l a s p o łe c z e ń s tw a . Mamy t u n a m y ś li p r z e d e w sz y stk im to w s z y s tk o , co o k r e ś l a s i ę nazw ą " s o c j o t e c h n i k a " , a cz eg o p o to c z n i e n i e z a l i c z a s i ę do p r o b le m a ty k i p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y j n e g o , t r a d y c y j n i e o g r a n i c z a j ą c j ą - n i e s ł u s z n i e - do d z i a ł a l n o ś c i g o sp o d a rc z e j sen su s t r i c t o , p ro d u k c ji d ó b r i u s łu g m a t e r i a l n y c h i " n i e m a t e r i a l n y c h " . A p r z e c i e ż c a ł a s f e r a p ro b le m a t y k i sp osobów o d d z ia ły w a n ia n a s p o łe c z e ń s tw o , k s z t a ł t o w a n i a i r e g u lo w a n ia sto su n k ó w m ię d z y lu d z k ic h , w ychow anie s p o łe c z e ń s tw a i t d . j e s t p r z e c i e ż c e n t r a l n a d l a fu n k c jo n o w a n ia i p r z y s z ł o ś c i sy ste m u s p o ł e c z n e g o , a p a n o s z ą c e s i ę w t e j s f e r z e " b r a k o ró b s tw o " j e s t w s p ó łc z e ś n ie w ręc z p r z e r a ż a j ą c e . S k u tk i je g o w idzim y n a każdym - 238 - Kroku i w każdej chwili, przede wszystkim w skrajnej postaci m n o żących się objawów patologii społecznej. D z i a ł a n i e sy stem u w s f e r z e m a t e r i a l n e j w znacznym s t o p n i u , a l e n i e w y łą c z n ie k s z t a ł t u j e w a ru n k i, k t ó r y c h r e f l e k s j ą j e s t z a ch o w an ie s i ę . s p o łe c z e ń s t w a ja k o c a ł o ś c i i ja k o z b io r u j e d n o s t e k . Z d r u g ie j s tro n y k s z t a ł t u j e je d z ia ł a n ie p o z a m a te ria ln e : o ś w ia ta i w y ch o w an ie, sy ste m s z k o l n i c t w a , k u l t u r a i t d . , s z e r z e j in f o r m a c j a , w r ó ż n y sp o só b p rz e k a z y w a n a s p o ł e c z e ń s t w u , w tym i n f o r m a c j a 0 sz c z e g ó ln y m c h a r a k t e r z e - p r o p a g a n d a , i n s t r u m e n t c z ę s t o wypa cza n y i rz y ś c i, u je m n e , J e s t do n ad u ży w an y , k t ó r e g o s to s o w a n ie d a j e czasem d o ra ź n e k o a l e z b y t c z ę s t o , w k o n t e k ś c i e d łu g o te rm in o w y m , s k u t k i n i e r a z w ręcz d e s t r u k c y j n e , z w ła s z c z a gdy w y k o rz y sty w a n y p ro p a g o w a n ia i n f o r m a c j i m a n ip u lo w a n e j, a n a w e t w rę c z fa łs z y w e j. P ro g n o z o w a n ie sk u tk ó w d z i a ł a ń p o d ejm ow anych w t e j s f e r z e , a t a k ż e w s f e r z e m a t e r i a l n e j , t o do t e j p o r y s w o i s t a " t a b u l a r a s a " . Z r e g u ł y d o p ie r o po d łu ż sz y m c z a s i e o b s e r w u je s i ę u jem n e s k u t k i s p o ł e c z n e z r e a liz o w a n y c h d z i a ł a ń , n i e r a z z a s k a k u j ą c e . P rz y k ła d e m mogą b y ć t u g łę b o k o b ł ę d n e , ja k d z i ś s i ę o tym p r z e k o n u jem y , p o c z y n a n ia u r b a n i z a c y j n e , a t a k ż e i c h p o n i e c h a n i a , n p . p r z e o c z e n i e k o n ie c z n o ś c i zm ian y s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i m i e j s k i e go p o d sy s te m u o s a d n ic z e g o - Ja k o p r z y k ła d y d z i a ł a ń w s f e r z e ma t e r i a l n e j o s k u tk a c h w s f e r z e zachow ań s p o łe c z n y c h . P rz y k ła d e m b łęd ó w p o p e łn io n y c h p o z a s f e r ą m a t e r i a l n ą j e s t p ro b le m o ś w ia t y , s z k o l n ic t w a i w ychow ania m ło d z ie ż y — p ro b le m d z i ś o g ó ln o ś w ia to wy, u j a w n i ł s i ę on bowiem z c a ł ą s i ł ą we w s z y s t k ic h k r a j a c h wy soko r o z w i n i ę t y c h , a t a k ż e r o z w i j a j ą c y c h s i ę , c h o ć w in n y s p o s ó b . 1 t u , i tam J e s t w y n ik iem a n a c h r o n ic z n y c h system ów o ś w ia ty i s z k o l n i c t w a , w tym i t r e ś c i - i n f o r m a c j i — p rz e k a z y w a n y c h m ło d z ie ż y p r z e z s t a r s z e p o k o l e n i e . P ow yższy p ro b le m s y g n a liz u je m y , b e z m o ż liw o ś c i r o z w i n i ę c i a go od s t r o n y m eto d y k i a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , l i c z ą c m .i n . n a t o , że s o c j o l o g i a p o w a ż n ie s i ę nim z a jm ie , c h o ć ma o n a j e s z c z e pewne t r u d n o ś c i z w y ja ś n ia n ie m obserw o w an y ch z ja w is k ex p o s t . O czy w iś c i e , d l a p o t r z e b p rz e d m io to w e j a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j p o tr z e b n y j e s t nam w ynik w y żej w sp o m n ia n e j a n a l i z y , t z n . j a k p rz e w id y w a n y p o s tę p - u z y s k a n y w d ro d z e d o s k o n a l e n ia 3 0 C jo t e c h n ik i — b ę d z i e m ógł b y ć w y k o rz y s ta n y w p r o c e s i e ro z w o ju sy s te m u s p o łe c z n e g o i z Ja k im i s k u tk a m i; o k r e ś l e n i e m echanizm ów , sposobów i c h d z i a ł a n i a o ra z t e n d e n c j i , j a k i e sp o w o d u ją nowe sp o s o b y d z i a ł a n i a . - 239 - W omawianym u j ę c i u p o s t ę p t e c h n i c zn o -n aak o w y i o r g a n i z a c y j ny tr a k to w a n y j e s t , j a k gdyby b y ł e g z o g e n n y w s to s u n k u do p r z e d m io to w eg o s y s te m u , U p r a s z c z a t o u j ę c i e z a g a d n i e n ia , c h o ć n i e j e s t p o p ra w n e . T y lk o c z ę ś ć p o s tę p u j e s t r z e c z y w iś c i^ e g zo g en n eg o p o c h o d z e n ia : p o s t ę p "im p o rto w an y * o r a z wywołany o d d z ia ły w a n ie m o t o c z e n i a , w tym e f e k t y d e m o n s tr a c y jn e . G ro s p o s tę p u g e n e r u j e sam sy s te m b ą d ź w w yniku św iad o m ie in ic jo w a n y c h d z i a ł a ń , b ą d ź ja k o r e a k c j a n a z a c h o d z ą c e w s y s te m ie z m ia n y , s z u k a j ą c sposobów o d z y s k a n i a u t r a c o n e j ró w n o w a g i. Je d n a k t o s z u k a n ie j e s t p ro c e se m i n t u i c y j n y m i ja k o t a k i e j e s t m ało s p r a w n e . S tą d d ą ż e n i e do p rz e w id y w a n ia m a ją c y c h n a s t ą p i ć zm ian o r a z p rz e w id y w a n ia d z i a ł a ń , j a k i e t r z e b a b ę d z i e p o d ją ć , ab y n i e w y s tą p i ły p rz y c z y n y p o w o d u ją c e zm iany n i e k o r z y s t n e d l a s y s te m u , a lb o aby p r z e c i w d z i a ł a ć i c h ujemnym sk u tk o m , a lb o aby w y k o rz y s ta ć je d l a d o b r a s y s tem u . J e d n a k ro z w ó j g en ero w an y j e d y n i e n i e j a k o " n a t u r a l n ą " d y n a m iką s y s te m u , b ę d ą c y k o n se k w e n c ją p o w s ta ją c y c h s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę ć i t d . , b y łb y b a r d z o p o w o ln y . S tą d k o n ie c z n o ś ć d z i a ł a l n o ś c i z o r i e n to w a n e j n a g e n e ro w a n ie p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o , k t ó r y w o d r ó ż n i e n iu od " n a t u r a l n e g o " m u si w yprze d z a ć p o tr z e b y sy s te m u w y n ik a ją c e z r e a l i z a c j i je g o f u n k c j i c e lu w s p o s ó b o p ty m a ln y , t z n . m in im a liz u ją c y e n t r o p i ę s y s te m u w p r o c e s i e je g o e w o lu c ji - r o z w o ju . J a k w spom niano w y ż e j, c h o d z i o p ro g n o z ę m o żliw ego p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n i z a c y jn e g o , a w ię c n i e o t o , "co s i ę e t a n i e " , a l e o t o , "c o s i ę s t a ć m oże?" zarów no w p rzedm iotow ym s y s t e m i e , ja k i w je g o o t o c z e n i u , a co k w a lif ik u je m y ja k o p o s tę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y j n y , o r a z j a k i e mogą b y ć k o n s e k w e n c je - d l a sy stem u - j e ś l i " s i ę s t a n i e " . K o n sek w en cją w d r a ż a n ia p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o są zm iany w s p o s o b ie r e a l i z o w a n i a p r z e z sy s te m je g o f u n k c j i - w s p o s o b ie fu n k c jo n o w a n ia . I m p li k u je to zm iany w s t r u k t u r z e sy ste m u i n i e o d ł ą c z n i e im to w a r z y s z ą c e zm iany w o r g a n i z a c j i t e j s t r u k t u r y . 0 t y c h p r o c e s a c h b y ł a ju ż mowa p rz y om aw ian iu p r o b l e m a t y k i p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o i o r g a n iz a c y jn e g o w k o n t e k ś c i e a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . N ie b ę d zie m y w ię c t u t a j w ra c a ć do ty c h z a g a d n ie ń . C h a r a k t e r p rz e d m io to w e j a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j n i e wymaga w przedm iotow ym z a k r e s i e z b y t s z c z e g ó ło w y c h i n f o r m a c j i , b y ło b y je n a w e t tr u d n o w y k o r z y s ta ć . D la te g o t r z e b a k ł a ś ć n a c i s k n a j e j - 240 - s y n t e ty c z n o ś ć i ko m p lek so w y c h a r a k t e r . D la u p o rz ą d k o w a n ia i p r e z e n t a c j i p rz e d m io to w e j i n f o r m a c j i d o g o d n e j e s t p o s ł u ż e n i e s i ę wzorem b a d a c z y f r a n c u s k i c h (DAIAR, 1 9 7 2 , s . 1 7 0 - 1 9 5 ) , i d e n t y c z ny® w fo r m ie do p ro p o n o w an eg o d l a a n a l i z y d ia g n o s t y c z n e j ( p a t r z "E w o lu c ja s i ł w y tw ó rc z y c h " ). Wśród d an y ch z a w a r ty c h w t a b l i c a c h z n a jd u j e s i ę o k r e ś l e n i e - w c z a s i e - sta d iu m ro zw o jo w eg o d a n e j " s i ł y w y tw ó rc z e j" (z a a w a n sow ane, p r z y s to s o w a n e , a r c h a i c z n e ) ; m echanizm y i c h fu n k c jo n o w a n i a - s p e c y f ic z n e d l a k a ż d e j z n i c h i s ta d iu m ro z w o ju - razem w z ię te s ta n o w ią "kanw ę" e w o lu c ji s i ł w y tw ó rc z y c h . T a w ysoce ko m pleksow a "kanw a" u l e g a c ią g ły m zmianom pod wpływem e w o lu c ji p o s z c z e g ó ln y c h s i ł w y tw ó rc z y c h . Wpływ i c h z a le ż y od dynam izm u i s p r z ę ż e ń j e w ią ż ą c y c h . Można n a p r z y k ł a d p o w ie d z ie ć , że p o s t ę p w e n e r g e t y c e b ę d z ie p r z y s p i e s z a ł p r o c e s e w o lu c ji s i ł w y tw ó rc z y c h , a l e n i e w ą t p l i w i e p rz e m y s ł h u t n i c z y , m e ta lo w y i m aszynow y, ja k o b a r d z i e j a r c h a i c z n e , b ę d ą go hamować. W każdym r a z i e b a r d z i e j zaaw an so w an a c z ę ś ć k a ż d e j z s i ł wy tw ó rc z y c h b ę d z ie in i c j o w a ć a lb o p r z y s w a ja ć s o b ie zm iany k o n ie c z ne d l a - s w e j r e p r o d u k c j i - tr w a n i a i r o z w o ju . Z d r u g i e j s t r o n y w e g e ta c j a a lb o z a n i k a n i e a r c h a i c z n e j i c h c z ę ś c i b ę d z i e p r z e b i e g a ć p r ę d z e j lu b w o l n i e j . I s t o t n e j e s t p r z y tym r o z r ó ż n i e n i e b a r d z i e j i m n ie j d y n a m iczn y ch s i ł w y tw ó rc z y c h . N ie w ą tp liw ie w o k r e s i e n a d c h o d z ą c y c h d e k a d w s z y s t k ie s i ł y w y tw ó rc z e , p o w a ż n ie s i ę z m i e n ia j ą c b ą d ź t o o r i e n t u j ą c s i ę n a n o we r o d z a j e wyrobów ( c z y u s ł u g ) , b ę d ą g en e ro w a ć nowe s i ł y w ytw ór c z e b ą d ź o k r e ś l a ć nowe sp o so b y p r o d u k c j i i , w k o n s e k w e n c ji, wy tw a r z a ć nowe s t o s u n k i p r o d u k c j i . N i e k t ó r e z s i ł w y tw ó rc z y c h , e w o lu u ją c , b ęd ą m ia ły z n a c z n y wpływ n a sy ste m s p o ł e c z n y , powodu ją c sw o ją d y n a m ik ą , zm iany i n s t y t u c j o n a l n e o r a z i s t o t n e zm iany w p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s t r u k t u r y sy stem u s p o ł e c z n e g o . Ze w zględów p r a k ty c z n y c h b a d a n i a t e n a jw y g o d n ie j j e s t p ro w a d z i ć w u k ł a d z i e d z ia ło w o - g a łę z io w y m , n ie m n ie j n i e m ożna n ie w o l n i c z o trz y m a ć s i ę pew nego h i e r a r c h i c z n e g o s z c z e b l a d e k o m p o z y c ji, k t ó r a ma c h a r a k t e r zarów no t r a d y c y j n y , ja k i u n i w e r s a l n y . Po s t ę p , k t ó r e g o je s te ś m y i b ę d z ie m y św ia d k a m i, d o ty c z y w w ie lu wy p a d k a c h s p e c y f ic z n y c h i nowych k ie ru n k ó w ro z w o ju s i ł w y tw ó rc zy c h , w tym nowych s i ł w y tw ó rc z y c h . W ym agają one w y o d r ę b n ie n ia i o so b n e g o p r z e a n a l i z o w a n i a ; p rz y k ła d a m i mogą b y ć t u n i e k t ó r e d z i a ł y e l e k t r o n i k i - z r e s z t ą " t o n ą c e j " , pomimo 3 w ej w ie lo b r a ć ź o w o ś c i - 241 w “ r z e m y ś ie e le k t r o t e c h n ic z n y m - p ó łp r z e w o d n i k i, m ik r o p r o c e s o r y a lb o d z i a ł a n i a w z a k r e s i e o c h ro n y ś r o d o w is k a p r z y r o d n ic z e g o czy u s ł u g in f o r m a c y jn y c h . C. P r z e s t r z e n n a o r g a n i z a c j a sy ste m u s p o łe c z n e g o J a k ju ż w sp o m n ian o , p r z e s t r z e ń g e o g r a f i c z n ą , w k t ó r e j , i s t n i e j e , f u n k c j o n u je - a w ię c i r o z w i j a s i ę - p rz e d m io to w y sy ste m s p o ł e c z n y , można p o ró w n ać do s c e n y , n a k t ó r e j ro z g ry w a s i ę p r o c e s e w o lu c ji te g o s y s te m u . P r z e s t r z e ń t a j e s t z ró ż n ic o w a n a , k a ż d y j e j o b s z a r c h a r a k t e r y z u j e s z e r e g c e c h . W ie le z n i c h j e s t " u n i w e r s a ln y c h " , i n n e są s p e c y f ic z n e d l a n i e k t ó r y c h , a czasem t y l k o d l a je d n e g o o b s z a r u , a n a w e t m i e j s c a . O b ie k ty t e j p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j są o b ie k ta m i s y s te m u , z w ią z a n e s ą r e l a c ja m i z innym i o b ie k ta m i - b i o r ą u d z i a ł w " g r z e " . W p r z e s t r z e n i t e j ro z m ie s z c z o n e są o b ie k t y s tw o rz o n e p r z e z l u d z i . W re s z c ie ż y j ą w n i e j l u d z i e ( o b i e k t y a u to n o m ic z n e ) z o rg a n iz o w a n i w s p o ł e c z e ń s tw o , w y k a z u ją c y ró ż n y s t o p i e ń m o b iln o ś c i p r z e s t r z e n n e j . Kamy w ię c do c z y n i e n i a z z a g o sp o d a ro w a n ą p r z e s t r z e n i ą g e o g r a f i c z n ą . A n a liz a d ia g n o s ty c z n a o k r e ś l i ł a s t a n te g o z a g o s p o d a r o w a n ia i o c e n i ł a j e . O cena w y k a z a ła w ie le je g o u ło m n o ś c i, r ó ż n e go r o d z a j u n i e r a c j o n a l n o ś c i , p r z e d e w s z y s tk im s p o łe c z n e g o i e k o no m iczn eg o o r a z e k o lo g ic z n e g o c h a r a k t e r u . Z ró ż n ic o w a n ia n a t u r a l n y c h c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h re g io n ó w w znacznym s t o p n i u o k r e ś l a j ą i c h f u n k c j e w s y s te m ie sp o łe c z n y m , w pew nych w ypadkach je d n o z n a c z n ie d e t e r m i n u j ą w io d ą c ą f u n k c ję re g io n ó w . To w ła ś n i e p r z e s ą d z a o f a k c i e , ż e r e g i o n n i e j e s t i n i e może b y ć m i n i a t u r ą k r a j u , a z a g o s p o d a ro w a n ie p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w m usi b y ć d o s to s o w a n e do r e a liz o w a n y c h p r z e z n i e f u n k c j i - z b io r u f u n k c j i , w śród k t ó r y c h je d n a , e w e n tu a l n ie w i ę c e j , może by ć w io d ą c a . 0 t a k i c h r e g i o n a c h można m ów ić, i ż m ają o k r e ś lo n e " p o w o ła n ie " . J e d n a k obok w y ra ź n y c h z ró ż n ic o w a ń w y s tę p u ją i p o d o b ie ń s tw a . Mogą b y ć t a k z n a c z n e , że w p e w n e j ty p o l o g i c z n e j g r u p i e re g io n ó w żad n e g o n i e m ożna w y ra ź n ie w y r ó ż n ić . Wówczas je d y n ą i c h c e c h ą s p e c y f i c z n ą s t a j e s i ę p o ło ż e n i e w p r z e s t r z e n i g e o g r a f i c z n e j k r a j u ja k o je d y n y p a r a m e tr r ó ż n i c u j ą c y i c h " p o w o ła n ie " . S y t u a c j a o c z y w iś c ie z m ie n ia s i ę , j e ż e l i o p ró c z c e c h " n a t u r a ln y c h " u w zg lęd n im y c e c h y n a d a n e im p r z e z l u d z i - i c h p r z e s t r z e n n e z a g o s p o d a r o w a n ie . J e d n a k i w tym w ypadku, p r z y w łaściw y m , z g o d - - 242 nym z i c h "p o w o łan ie m " w y k o rz y s ta n ie tn re g io n ó w p r z e z s p o ł e c z e ń stw o , w ie le re g io n ó w może n a d a l wykazywać z n a c z n e p o d o b ie ń s tw o . Tymczasem p ra w id ło w a o r g a n i z a c j a p r z e s t r z e n n a sy ste m u s p o łe c z n e g o z m ie r z a do o k r e ś l e n i a sp o so b u w y k o r z y s t a n ia k a ż d e g o r e g io n u , o k r e ś l e n i a f u n k c j i c e l u k a ż d e g o z n i c h - f u n k c j i , k t ó r a j e s t "p ro d u k te m " d e k o m p o z y c ji f u n k c j i c e l u sy s te m u s p o łe c z n e g o ja k o c a ł o ś c i . N ie m i e j s c e t u n a r o z w a ż a n ia z z a k r e s u t e o r i i i p r a k t y k i p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i s y s te m u s p o ł e c z n e g o , c h o ć j e s t to s f e r a p r o b l e m a t y k i, k t ó r e j r o z w ią z a n i e z n a j d u j e s i ę j e s z c z e w s t a n i e e m b r io n a ln y m ^ . R zecz w ty m , że d l a p ro w a d z e n ia a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j k o n ie c z n e j e s t o k r e ś l e n i e pew nego m in im a ln e g o z b io r u z a s a d - k r y t e r i ó w , o d n ie s io n y c h do p rz e d m io to w e j p r z e s t r z e ni g e o g r a f i c z n e j , . k t ó r e s ta n o w ią o k ie r u n k a c h d o s k o n a l e n ia o r g a n i z a c j i , w tym p r z e s t r z e n n e j , z m i e n i a j ą c e j s i ę w c z a s i e s t r u k t u r y sy s te m u s p o łe c z n e g o . Innym i sło w a m i, c h o d z i t u o o k r e ś l e n i e f u n k c j o n a ln y c h p r o f i l ó w p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w , co c z ę s t o nazyw a s i ę o k r e ś le n ie m s p e c j a l i z a c j i k a ż d e g o z n i c h (K om orow ski, 1978a, s . 8 3 -9 0 ). S to su n k o w o n ie t r u d n o j e s t o k r e ś l i ć " p o w o ła n ie " re g io n ó w " e k s t r e m a l n i e " ró ż n y c h od p o z o s t a ł y c h , n a j t r u d n i e j n a t o m i a s t j e s t zadecydow ać o sp o s o b a c h w y k o r z y s t a n ia ty c h " p o ś r e d n i c h " , p o d o b n ych r e g io n ó w . Są to p rz e w a ż n ie r e g i o n y o " p o w o ła n iu " r o l n ic z y m . Je d n a k d z i ś u z n a n o ju ż z a a n a c h r o n i c z n ą , c h a r a k t e r y s t y c z n ą d l a p r z e s z ł o ś c i , t e n d e n c ję do " a k ty w iz o w a n ia " re g io n ó w p r z e z lo k o w a n i e w n i c h p rz e m y s łu p r z e t w ó r c z e g o , a n a w e t surow cow ego; w y p ac z a ł a o n a p r o f i l e f u n k c j o n a ln e t y c h re g io n ó w , s t a j ą c s i ę p r z y c z y n ą w ie lu s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę ć , a n a w e t k o n f l ik t ó w o n i e r a z b a r d z o n ie k o r z y s tn y m d l a re g io n ó w c h a r a k t e r z e i s k u t k a c h . "W szy stk o n ie .m o ż e b y ć w s z ę d z ie " - ju ż c h o ć b y d l a t e g o , że te g o w s z y s tk ie g o n i e można r o z s ą d n i e p o m ięd zy w s z y s tk ic h p o d z i e l i ć , a w a ru n k i n a t u r a l n e w w ie lu w ypadkach c a ł k o w i c i e u n i e m o ż l i w ia ją p o d ejm o w an ie n i e k t ó r y c h d z i a ł a l n o ś c i w pew nych r e g i o n a c h . R e s p e k to w a n ie p r z e s ł a n e k ek o n o m ic z n y c h k o r z y ś c i s k a l i p r o d u k c j i , r o z s ą d n i e k o ja r z o n y c h z tz w . k o r z y ś c ia m i z e w n ę trz n y m i, p ro w a d z i do o g r a n i c z e n i a l i c z b y je d n o s te k p ro d u k c y jn y c h d an e g o ty p u w G łó w n ie z p rz y c z y n y s i l n e j o p o z y c ji n a u k i z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n e j p rz e c iw k o z a s t ą p i e n i u a n a c h ro n ic z n e g o p a ra d y g m a tu k a r t e z j a ń s k i e g o p o d e jś c ie m system ow ym . k ra ju , 245 - a tym samym do l i c z b y re g io n ó w , k t ó r e w swoim p r o f i l u fu n k c jo n a ln y m mogą p rze w id y w a ć d a n e g o ty p u d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r czą1^. Z d r u g i e j s t r o n y r e s p e k to w a n ia wymaga p e w ien k o n ie c z n y s t o p i e ń p r z e s t r z e n n e j k o n c e n t r a c j i l u d n o ś c i i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , z ja w is k w pewnym s to p n iu w s p ó łz a le ż n y c h . I s t o t n e s ą t u z w ią z k i k o m p le m e n ta m o ś c i i w s p ó łz a l e ż n o ś c i s i ł w y tw ó rc z y c h , p r o w ad zące do r a c j o n a l n i e z o rg a n iz o w a n y c h kom pleksów d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j , k t ó r y c h k o j a r z e n i e m usi b y ć p o d p o rzą d k o w a n e p r i o r y t e t o w i o p t y m a l i z a c j i poziom u ż y c i a l u d n o ś c i . N a le ż y z w ró c ić u w ag ę, że w s z y s t k ie t e p r z e s ł a n k i r z u t u j ą w i s t o t n y sp o só b n a s t r u k t u r ę sy s te m u (p o d s y ste m u g o s p o d a r c z e g o ) n i e z a l e ż n i e od je g o p o d p o rz ą d k o w a n ia z a d a n iu o p t y m a l i z a c j i s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i p o d sy s te m u o s a d n i c z e g o . W zględy s p r a w n o ś c i w s p ó ł d z i a ł a n i a - m i n i m a l i z a c j e s p o łe c z n y c h n a k ład ó w n a fu n k c jo n o w a n ie r e l a c j i pom ięd zy o b ie k ta m i - mogą w pływ ać d e te r m in u ją c o n a k s z t a ł t i o r g a n i z a c ję s t r u k t u r y , m .i n . m nożąc l i c z b ę m a ły c h i ś r e d n i c h i n t e r r e g i o n a l n i e ro z p r o s z o n y c h o b ie k tó w o id e n t y c z n y c h lu b p o d o b n y c h , a l e z r e g u ł y s p e c j a liz o w a n y c h f u n k c j a c h . Z b ie g ie m c z a s u t a k s t r u k t u r a - a w ię c o b i e k t y i i c h r e l a c j e - ja k i o r g a n i z a c j a sy stem u s p o łe c z n e g o u l e g a j ą zm ianom . Motorem t y c h zm ian j e s t p r z e d e w sz y stk im p o s t ę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y j n y . P o s t ę p t e n n i e d o ty c z y t y l k o s f e r y p r o d u k c j i - p o d s y s te m u g o s p o d a r c z e g o , a l e ró w n ie ż s f e r y b y to w a n ia l u d n o ś c i , co w y ra ż a s i ę w z m ia n a c h z a c h o d z ą c y c h w s t r u k t u r z e i o r g a n i z a c j i p o d sy s te m u o s a d n ic z e g o 1 ^ . P ow yższe u w ag i i w y ja ś n i e n ia m ia ły n a c e l u u k a z a n i e , ja k a p o w in n a b y ć i n f o r m a c j a - p o tr z e b n a z e s p o ło w i podstaw ow em u, o d p o w ie d z ia ln e m u z a a n a l i z ę p r o g n o s ty c z n ą - w z a k r e s i e k s z t a ł t o w a n i a s i ę p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy s te m u s p o łe c z n e g o . I n f o r m a c j i ram ow ej pow inny d o s t a r c z y ć s t u d i a k o n c e p c y jn e p rz e d p la n o w e , w z a k r e s i e p la n o w a n ia p o n a d p e rs p e k ty w ic z n e g o o k r e ś l a j ą c e o g ó ln y z a r y s p r z e s t r z e n n e j o r g a n i z a c j i sy ste m u sp o ł e c z n e g o . C hodzi t u p rz e d e w s z y s tk im o o k r e ś l e n i e " n a t u r a l n y c h 11 12 Mamy tu n a m y ś li o p ty m a ln ą s k a lę p r o d u k c j i w k o n te k ś c ie o b iek ty w n y m , t z n . w z a s p o k a j a n iu p o t r z e b p r z y minimum n a k ła d ó w , a n i e su b iek ty w n y m , t z n . m a k s y m a liz a c ji zy sk u j e d n o s t k i p ro d u k c y jn e j. ^ W ś l a d z a ty m i zm ianam i p o s t ę p u j e e w o lu c ja p o d sy stem ó w i n f r a s t r u k t u r y t e c h n i c z n e j . ------ 244 - p r o f i l ó w f u n k c jo n a ln y c h p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w w o d e rw a n iu od c z a s u , a w ię c i o b e c n e g o s t a n u i c h z a g o s p o d a r o w a n ia , a l e z u w z g lę d n ie n ie m p o t e n c j a ł u 1 '*’. W ychodzimy t u z z a ł o ż e n i a , że w h o r y z o n c ie czasowym t e j a n a l i z y , k t ó r y m u si b y ć o d p o w ie d n io d o b r a n y , m ożna, t e o r e t y c z n i e , s t r u k t u r ę - w z a k r e s i e o b ie k tó w s tw o rz o n y c h p r z e z c z ło w ie k a - d a n e g o p o d sy ste m u r e g i o n a ln e g o c a łk o w i c i e z m ie n ić , a zate m m o ż liw a je s t: ró w n ie ż z m ia n a o r g a n i z a c j i ty c h s tru k tu r. J a k ju ż w spom niano, n i e w s z y s t k ie r e g i o n y m a ją t a k i e je d n o z n a c z n e " p o w o ła n ie " , n i e k t ó r e b ę d ą p o d o b n e i i c h p r o f i l f u n k c j o n a ln y z a l e ż e ć b ę d z ie od d e c y z j i n i e o p a r t y c h n a i c h c h a r a k t e r y s t c e " n a t u r a l n e j " , a l e w y n ik a ją c y c h z p r z e s ł a n e k o c h a r a k t e r z e sp o łeczn y m i g o sp o d a rc z y m , w tym o rg a ń iz a c y jn y m *■ w s k a l i i n t e r im re g io n a ln e j . B io rą c t e o r e t y c z n i e , można b y ż ą d a ć od a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , ■aby r o z p a t r z y ł a ró ż n e m o ż liw e w a r ia n t y p r o f i l ó w f u n k c j o n a ln y c h p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w . P o s t u l a t n i e w ą t p l i w i e u z a s a d n i o n y , a l e n i e s ł y c h a n i e k o m p lik u ją c y a n a l i z ę p r o g n o s ty c z n ą . D la te g o t r z e b a p o s ta w ić tam ę z b y tn ie m u , k o m p lik u ją c e m u z a d a n ie r o z s z e r z a n i u z a k r e s u a n a l i z y i domagać s i ę r a c z e j d e t e r m i n i s t y c z n i e p r e z e n t o w a n e j , a l e w s z e c h s t r o n n ie p r z e m y ś la n e j i n f o r m a c j i o p r o f i l a c h f u n k c j o n a ln y c h re g io n ó w . I n f o r m a c j a t a m usi b y ć u z u p e łn i o n a k o n c e p c j ą ro z w o ju - ewo l u c j i , zm ian s t r u k t u r y i o r g a n i z a c j i - p o d sy s te m u o s a d n ic z e g o w s e n s i e r o z m ie s z c z e n ia p r z e s t r z e n n e g o i d o p u s z c z a ln y c h k o n c e n t r a c j i p rz e s trz e n n y c h lu d n o ś c i i d z ia ł a ln o ś c i g o sp o d a rc z e j p rz e d e w sz y stk im z p u n k tu w id z e n ia m o żliw eg o o b c i ą ż e n i a ś r o d o w is k a p r z y r o d n ic z e g o ( s i ł ą r z e c z y i je g o z a s o b n o ś c i) i o p t y m a l i z a c j i poziom u ż y c i a l u d n o ś c i . S z cz e g ó ln y m z a g a d n ie n ie m je s t_ t u p ro b le m o b szaró w rezerw o w an y c h d l a c e ló w w ypoczynku lu d n o ś c i p o z a m i e j scem s t a ł e g o z a m ie s z k a n ia (c o można w id z ie ć ja k o p r z e s t r z e n n ą 14C h o d z i t u g łó w n ie o p o t e n c j a ł zasobów n a t u r a l n y c h , k t ó r e z o s t a ł y w p r z e s z ł o ś c i w różnym s to p n iu w y k o rz y s ta n e , co może p e r s p e k t y w i c z n i e z m ie n ia ć t r e ś ć w io d ą cy c h f u n k c j i r e g i o n u . C h o d zi t u n a p r z y k ł a d o w y c z e rp y w a n ie s i ę zasobów k o p a l i n . 1 ^ N i e b a g a t e l n e , a l e n i e c o tr u d n e do u c h w y c e n ia b ę d ą t u p r z e s ł a n k i o c h a r a k t e r z e m iędzynarodow ym , a w ię c w y n ik a ją c e z r e l a c j i p rz e d m io to w e g o sy ste m u z je g o b liż s z y m i d a lsz y m o to c z e n ie m ( n i e t y l k o k r a j e s ą s i a d u j ą c e ) . W szy stk o w s k a z u je n a p o s t ę p u j ą c ą i n t e g r a c j ę s p o ł e c z n o ś c i g l o b a l n e j , n a j k o n k r e t n i e j w y r a ż a ją c ą s i ę w m nożących s i ę f a k t a c h w s p ó łp r a c y s ą s i e d z k i e j i i n t e g r a c j i r e g i o n a l n e j (w ro z u m ie n iu ONZ, t z n . p o n a d n a ro d o w e j w s k a l i k o n t y n e n ta ln e j lu b s u b k o n ty n e n ta ln e j). - 245 - o r g a n i z a c j ę d z i a ł a l n o ś c i t u r y s t y c z n e j - w ypoczynkow ej i r e k r e a c y jn e j). In fo rm a c ję tę n a j l e p i e j j e s t p rz e d s ta w ić w p o s ta c i t a b e l a r y c z n e j d l a p o s z c z e g ó ln y c h re g io n ó w , w sp o s ó b o p is a n y ju ż w o d n i e s i e n i u do i n f o r m a c j i p rz y g o to w y w a n e j d l a p o tr z e b a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j z tym , że t r e ś ć i c h m usi d o ty c z y ć n i e p r z e s z ł o ś c i w zględem s t a n u o b e c n e g o , a l e p r z y s z ł o ś c i re g io n ó w . D la te g o ^ o p ra c o w u ją c in f o r m a c j ę , w r u b r y k a c h "g łó w n e s i ł y w y tw ó rcz e " i ' ' " o g ó ln a c h a r a k t e r y s t y k a s i ł w y tw ó rczy ch " n a l e ż y z j e d n e j s t r o n y k ie r o w a ć s i ę w yżej omawianym p r o f ile m fu n k c jo n a ln y m r e g i o n u , a z d r u g i e j s t r o n y in f o r m a c ją o e w o lu c ji s i ł w y tw ó rc z y c h . I n f o r m a c j a z a w a r ta w t y c h t a b l i c a c h n i e b ę d z ie je d n a k komp l e t n a , a w tym sta d iu m a n a l i z y t r z e b a j e b ę d z i e u z u p e ł n i a ć w p r o c e s i e w ła ś c iw e j a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , p ro w a d z o n e j ró w n o le g l e n a p o z io m ie o g ó ln o systemowym,- r e g io n a ln y m i p o s z c z e g ó ln y c h s p o ł e c z n o ś c i . W o b e c n e j w y jś c io w e j f a z i e (mamy ju ż t a b l i c e " s t a nu" w y jśc io w e g o r e g io n u o p ra c o w a n e w to k u a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j ) m uszą b y ć w n i e j p o d an e in f o r m a c je d o ty c z ą c e : a ) p r o f i l u f u n k c j o n a ln e g o . r e g i o n u (p o n a d c z a .so w e )1 ®, b ) e w o lu c ji s i ł w y tw ó rc z y c h p o w odowanej p o stę p e m n a u k o w o -te c h n ic z n y m i o r g a n iz a c y jn y m , c ) c z y n ników ro zw o jo w y ch i z a g o s p o d a r o w a n ia p r z e s t r z e n n e g o ( n p . d o p u s z c z a l n e s t o p n i e k o n c e n t r a c j i lu b in f o r m a c je o p o t r z e b i e d e g lo m e ra c ji). D. E fe k ty w n o śc io w e p r z e s ł a n k i zm ian w s t r u k t u r z e p r o d u k c j i Z ja w is k o " s t r u k t u r a l n e j p r z e s t a r z a ł o ś c i p r o d u k c j i" w k r a j a c h r o z w in i ę ty c h j e s t zn a n e (K om orow ski, 1980 i 1 9 8 2 ) . W spom ina o n im , w równym k o n t e k ś c i e , n i n i e j s z a p r a c a . P ro b le m sp ro w a d z a s i ę do z a s a d n i c z e j zm iany m ięd zy n aro d o w eg o p o d z i a ł u p r a c y , k t ó r y ja k można s i ę s p o d z ie w a ć - w ró c i do s t a n u p ew n ej s t a b i l i z a c j i n a p r z e ło m ie XX i XXI w ., co n i e z n a c z y , ż e n i e b ę d z ie d a l e j ew o lu o w a ł; n i e b ę d ą t o je d n a k t a k g w ałto w n e z m ia n y , ja k w l a t a c h 1 9 8 0 i 1990. O c z y w iś c ie , k a ż d y k r a j p o d c h o d z i do te g o p ro b le m u s u b ie k ty w n ie , s z u k a j ą c o p ty m a ln e g o r o z w ią z a n i a w ła ś c iw e g o d l a sw ych w a ru n - P o ró w n a n ie p r o f i l u f u n k c jo n a ln e g o z a k tu a ln y m stan e m s i ł w y tw ó rczy ch w r e g i o n i e d a j e in f o r m a c ję o ty m , j a k i e s i ł y w y tw ó r c z e pow inny b y ć w r e g i o n i e p o n ie c h a n e , a do j a k i c h p o d j ę c i a p o w i n ie n r e g i o n s i ę p rz y g o to w a ć i e w e n tu a ln ie p o d j ą ć . - 246 - ków , t z n . p r o p o r c j i p o d aży i c e n y c z y n n ik ó w p r o d u k c j i ; ta k i e g o r o z w ią z a n i a , k t ó r e zap ew n i mu s u b ie k ty w n ie o p ty m a ln ą e fe k ty w n o ś ć zaan g ażo w an y ch c z y n n ik ó w p r o d u k c j i o r a z p o tr z e b n e do r e a l i z a c j i te g o optimum m o ż liw ie u s t a b i l i z o w a n e m ie js c e n a ry n k u światowym ta k z p u n k tu w id z e n ia e k s p o r tu , ja k i im p o r tu . W y n ik a ją c e s t ą d zm iany s t r u k t u r y p r o d u k c j i mogą b y ć w n i e k tó r y c h k r a j a c h b a r d z o p o w a żn e . Ha p r z y k ła d S ta n y Z je d n o c z o n e w ed łu g d an y ch z 1976 r . m uszą p o n ie c h a ć n ie e f e k ty w n e g o k o n ty n u o w a n ia p r z e s z ł o 30% p r o d u k c j i , z a t r u d n i a j ą c e j p r z e s z ł o 40% s i ł y r o b o c z e j w p r z e m y ś le (Z b io ro w e , 1 9 7 8 ) . B io r ą c o g ó l n i e , im b a r d z i e j r o z w i n i ę t y k r a j u p rz e m y s ło w io n y , tym w ię k s z e zm iany są k o n ie c z n e w s t r u k t u r z e p r o d u k c j i . D la k ra jó w b o g a ty c h i p r z o d u j ą c y c h j e s t t o b a r d z o tr u d n e z a d a n i e , p o n ie w a ż p o n ie c h a n iu z n a c z nego wolumenu d z i a ł a l n o ś c i m usi to w a rz y s z y ć k re o w a n ie nowych d z i a ł a l n o ś c i , de f a c t o j e s z c z e n i e z n a n y c h . K r a je m n ie j b o g a te , o n iż sz y m k o s z c i e c z y n n ik ó w p r o d u k c j i , s ą w l e p s z e j s y t u a c j i , n i e m uszą bow iem sz u k a ć t y l k o now ych d z i a ł a l n o ś c i , mogą c z ę ś ć p r z e j ą ć od b o g a ts z y c h k r a jó w , k t ó r e m uszą z n i c h z re z y g n o w a ć . O z n a c z a t o j e d n o c z e ś n ie z n a c z n i e s z e r s z e " o t w a r c ie " g o s p o d a r e k , a tym samym u z a l e ż n i a je od e k s p o r t u i im p o r tu , bo k o n ty n u o w a n ie j a k i e j k o l w i e k a u t a r k i i o z n a c z a ło b y s k a z a n i e s i ę n a s t a g n a c j ę i n ie u c h r o n n y r e g r e s p oziom u ż y c i a - t a k w z g lę d n e g o , dnego. ja k i b e z w z g lę Choć ra c h u n e k ek o n o m iczn y p o tr z e b n y do a n a l i z y t e j p ro b le m a t y k i j e s t d o ść z ło ż o n y ( t r u d n o ś c i s ta n o w ią g łó w n ie n ie e k w iw a l e n tne s t r u k t u r y ce n w p o s z c z e g ó ln y c h k r a j a c h - w a d liw e , n i e u z a s a d n io n e e k o n o m ic z n ie i c h r e l a c j e ) , n ie m n ie j j e s t ja k n a j b a r d z i e j m o żliw y do p r z e p r o w a d z e n ia . D la a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j j e s t on k o n ie c z n y w c e l u : a ) u s t a l e n i a l i s t y p r o d u k c j i ju ż n ie e f e k ty w n y c h , k tó r y c h p o n ie c h a n ie j e s t sp ra w ą p i l n ą ; b ) u s t a l e n i a " l i s t y -h a rm o n o g ra m u ", k ie d y in n e p r o d u k c je b ę d ą s ta w a ć s i ę n ie e f e k ty w n e w m ia rę p o d n o s z e n ia s i ę p o zio m u d o chodu n a ro d o w e g o , u w z g lę d n ia ją c m ożliw y do z r e a l i z o w a n i a p o s t ę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y j n y . B ę d z ie t o d o ty c z y ło w s z y s tk ic h s i ł w y tw ó rczy ch o k r e ś lo n y c h ja k o a r c h a i c z n e o r a z s z e r e g u u z n a n y c h z a p r z y s to s o w a n e . A n a liz ę tę można u w ażać z a sk w a n ty fik o w a n e p o t w i e r d z e n i e z a l i c z e n i a w c h w i l i o b e c n e j p o s z c z e g ó ln y c h s i ł w y tw ó rc z y c h do je d n e g o z t r z e c h i c h s ta d ió w (s ta n ó w ) ro z w o jo w y c h : z aa w an so w an eg o , p rz y s to s o w a n e g o , a rc h a ic z n e g o . - 247 - E, S t y le ż y c ia R ó ż n ic a m ięd zy re a liz o w a n y m w p r a k t y c e s ty le m ż y c i a a tym , do k tó r e g o a s p i r u j e r o d z i n a - ja k o p o d sta w o w a kom órka s p o łe c z n a - a w j e j r a m a c h - p o s z c z e g ó ln i j e j c z ło n k o w ie , . j e s t n a j b a r d z i e j ro z p o w sz e c h n io n y m , p ie rw o tn y m typem k o n f l i k t u s p o łe c z n e g o , k t ó r y w d e c y d u ją c y sp o só b wpływa n a z a c h o w a n ie s i ę j e d n o s t e k , sp o ł e c z n o ś c i i c a łe g o s p o ł e c z e ń s t w a . Tu r o d z ą s i ę k o n f l i k t y , k t ó r e n i e ro z ła d o w a n e p ro w a d zą do f r u s t r a t e j i - s t a n u z d o ln e g o g e n e r o wać w s z e lk i e p a t o l o g i c z n e s y t u a c j e z a g r a ż a j ą c e i n t e g r a l n o ś c i s p o łe c z e ń s tw a . R ó ż n ic a m ięd zy d o ś w ia d c z a n ą r z e c z y w i s t o ś c i ą a a s p i r a c j a m i j e s t z ja w is k ie m n ie u n ik n io n y m i j e d n o c z e ś n ie k o n ie c z n y m , d e c y d u jącym o d y n am ice s p o ł e c z e ń s t w a , św ia d c z ą cy m o je g o p o t e n c j a l e rozw ojow ym . B rak te g o z r ó ż n ic o w a n ia to o b ja w s k r a j n e j f r u s t r a c j i , k t ó r a może p r z y b i e r a ć ró ż n e fo rm y , za w sze je d n a k s p o ł e c z n i e g r o ź n e . R zecz w ty m , a b y r o z p i ę t o ś ć m ię d z y r z e c z y w i s t o ś c i ą a a s p i r a c j a m i n i e b y ł a z b y t w ie lk a . O c z y w iś c ie mowa tu o r e a l n ych a s p i r a c j a c h , a n i e o m rz o n k a c h , k t ó r y c h r e a l i z a c j a o d l e g ł a j e s t o w i e le p o k o le ń . M ówiąc o a s p i r a c j a c h , n i e można i c h m y lić z o b razem sta n ó w w y n ik a ją c y c h z p r z e s ł a n e k id e o l o g i c z n y c h . K lu czowym problem em w s p ó łc z e s n o ś c i j e s t b u d o w a n ie mostów m ięd zy r z e c z y w i s t o ś c i ą a s ta n a m i o k re ś la n y m i p r z e z i d e o l o g i ę , k t ó r ą a k c e p tu je m y . • S p o łe c z e ń s tw o j e s t b a r d z o z ło ż o n ą m o z a ik ą . Je g o c z ło n k o w ie m ają r ó ż n e a s p i r a c j e , m n ie j lu b b a r d z i e j a m b itn e - pom ijam y tu p r z y p a d k i , z r e s z t ą n i e l i c z n e , a s p i r a c j i n i e r e a l n y c h - a l e d o ść i s t o t n i e z ró ż n ic o w a n e . Są w śró d n i c h -i t a k i e , k t ó r e s ą n o śn ik a m i p r e f e r e n c j i a n ta g o n i s t y c z n y c h ; t r z e b a s i ę z n im i l i c z y ć , i c h i s t n i e n i e może s ta n o w ić p ro b le m s p o łe c z n y n i e t y l k o w te d y , gdy u z e w n ę tr z n ia s i ę p a to lo g ic z n y m i o b ja w a m i. N .e m i e js c e t u n a w g łę b ia n i e s i ę w s z e r o k ą i z ło ż o n ą p r o b l e m atykę s ty ló w ż y c i a , k t ó r e m ożna tr a k to w a ć zaró w n o b a rd z o s z e r o k o , ja k i w ąsk o ; tr u d n o mówić t u o i s t n i e n i u u s t a lo n e g o z a k re s u te g o p o j ę c i a , ja k d o tą d je d n o z n a c z n ie n i e z d e fin io w a n e g o 1 7 . W k o n t e k ś c i e a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j z a g a d n i e n ie można i n a le ż y 17 W o b ie g u j e s t w ie le d e f i n i c j i , n ak o g ó ln i e p r z y j ę t a . żadna z n ic h n ie j e s t je d 248 - o g r a n i c z y ć do j e j z a p o tr z e b o w a n ia n a p rz e d m io to w ą in f o r m a c ję p r o g n o s ty c z n ą . K ażda z c z t e r e c h w y o d rę b n io n y c h d l a c e ló w a n a l i t y c z n y c h s p o ł e c z n o ś c i r e p r e z e n t u j e o k r e ś lo n e a s p i r a c j e - r e a l n e - k t ó r e e k s p o n u ją s i ę d ą ż e n ie m do r e a l i z a c j i - l e p i e j lu b g o r z e j o k r e ś lo n y c h - ty p ó w i s t o t n i e ró ż n e R zecz n i e ty c h ty p ó w , i l e s t y l u ż y c i a . W śród n i c h m ożna w y ró ż n ić g łó w n e , ty p y . t y l e we w s z e c h s t r o n n ie w y c z e rp u ją c y m o k r e ś l e n i u w s c h a r a k te r y z o w a n iu m a t e r i a l n y c h uw arunkow ań i c h r e a l i z a c j i , t z n . o k r e ś l e n i u s t r u k t u r i o r g a n i z a c j i ty c h s t r u k t u r , k t ó r e w a ru n k u ją r e a l i z a c j ę t a k i c h s ty ló w ż y c i a . Z d r u g ie j s tro n y i s t o t n e j e s t o k r e ś le n ie im p lik a c ji d la szero k o ro z u m ianego sy s te m u s p o łe c z n e g o , w y n ik a ją c y c h z r e a l i z a c j i ty c h a s p ira c ji. Ha p r z y k ł a d s p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a a s p i r u j e - ja k wiadomo - dc z u rb a n iz o w a n e g o s t y l u ż y c i a . R e a l i z a c j a .ty c h a s p i r a c j i w a ru n k o wana j e s t zm ianam i w s t r u k t u r z e p o d sy ste m u o s a d n i c z e g o , a p r z e d e w sz y stk im z a s a d n i c z y c h zm ian w je g o o r g a n i z a c j i , w tym p r z e s t r z e n n e j . Mimo t e g o , że o z a g a d n i e n iu tym mówi s i ę od d łu ż s z e g o c z a s u , a w n i e k t ó r y c h k r a j a c h w id zim y z n a c z n y s t o p i e ń r e a l i z a c j i ty c h a s p i r a c j i , tr u d n o j e s t s t w i e r d z i ć , że b y ło ono z a d o w a la ją c o o k r e ś lo n e - t r e ś ć je g o j e s t b a r d z i e j w yczuw ana i n t u i c y j n i e , n i ż o k r e ś lo n a m e r y to r y c z n ie . Z u rb a n iz o w a n e s t y l e ż y c i a m ają pewne ce c h y w s p ó ln e , a l e w y k a z u ją ró w n ie ż z n a c z n e z r ó ż n ic o w a n ia . N a le ż y z w ró c ić uw ag ę, że r o l n i k p rz y w ią z a n y do swego zawodu-, g o s p o d a r u ją c y z pow o d zen iem , t z n . r e n t o w n i e , i n i e m a ją c y z a m ia r u go p o r z u c i ć , a je d y n i e d ą ż ą c y do z a p e w n ie n ia s o b ie i s w o je j r o d z i n i e g o d ziw eg o i s a t y s f a k c j o n u j ą c e g o , p o zio m u ż y c ia o r a z s z a n s ż y c io w y c h , a s p i r u j e do b a r d z o s p e c y f ic z n e g o z u rb a n iz o w a n e go s t y l u ż y c i a i d a l e k i j e s t od a k c e p t a c j i w ie lu je g o m o d e l i, k tó r y c h z n a c z n ą c z ę ś ć z d e c y d o w a n ie o d r z u c a . Może to b y ć pewnym etapem ro z w o ju je g o in d y w id u a l n e j f u n k c j i c e l u - n ie m n ie j e ta p e m ważnym. N iem o żn o ść je g o r e a l i z a c j i może w ła ś n i e p ro w a d z ić do f r u s t r a c j i , a n a w e t p o r z u c e n i a zawodu - m i g r a c j a m ło d z ie ż y w i e j s k i e j do m i a s t , p r z e d e w s z y s tk im w i e l k i c h . N iem o żn o ść - b e z n a d z i e j n o ś ć - r e a l i z a c j i te g o e ta p u pow o d u je f r u s t r a c j ę i s k r a j n e r e a k c j e k s z t a ł t o w a n e pod wpływem e f e k t u d e m o n s tr a c y jn e g o , k t ó r e n i e w i e l e m a ją w sp ó ln eg o z rz e c z y w is ty m i a s p i r a c j a m i . Je d n a k n i e k a ż d y r o l n i k r e p r e z e n t u j e t e n sam - b i o r ą c sz c z e g ó ło w o - ty p - 249 - a s p i r a c j i , m .i n . d l a t e g o , ż e c h a r a k t e r je g o g o s p o d a r s tw a n i e p o z w a la e x d e f i n i t i o n e n a r e a l i z a c j ę " c z y s te g o " ty p u z u rb a n iz o w a n e go s t y l u ż y c i a . Na p r z y k ł a d ho d o w ca, k t ó r y n o l e n s v o le n s m usi m ie s z k a ć w swym g o s p o d a r s tw ie , p o n ie w a ż je g o żywy in w e n ta r z wy maga d o g l ą d a n i a p r z e z c a ł ą d o b ę , a je g o c z y n n a o b s łu g a r o z c i ą g a s i ę n a 3 /4 d o b y . N ie m n ie j on ta k ż e c h c e m ie ć m o ż liw o ść r e a l i z a c j i pew nych elem en tó w z u rb a n iz o w a n e g o s t y l u ż y c i a , co wymaga s p e ł n i e n i a s z e r e g u uw arunkow ań s t r u k t u r a l n e j i o r g a n i z a c y j n e j ’ n a t u r y . W r e s z c ie , p o d o b n ie , m ożna mówić o ja k im ś now oczesnym w ie js k im s t y l u ż y c i a r o l n i k a i je g o r o d z i n y , k t ó r y re a liz o w a n y w w y b ra n e j l o k a l i z a c j i p o z a o b s z a ra m i z u rb a n iz o w a n y m i, a l e z a p e w n i a j ą c e j ła tw y d o s t ę p do a g lo m e r a c j i m i e j s k i e j , może b y ć n a sy co n y ró żn y m i e le m e n ta m i w łaściw y m i z u rb an izo w an em u s t y lo w i ż y c ia . R e a l i z a c j a ty c h a s p i r a c j i - w y r a ż a ją c y c h s i ę d ą ż e n ie m do in n e g o n i ż r e a l iz o w a n y s t y l ż y c i a - j e s t n ic z y m innym ja k symp tomem p ro c e s u ro z w o ju s p o łe c z n e g o , e w o lu c ji s p o ł e c z e ń s t w a . W sp ó łc z e sn o ść - m o ż liw o ś c i, j a k i e s t w o r z y ł o s i ą g n i ę t y p o s tę p te c h n i c z n y i o r g a n i z a c y jn y - p r o c e s y t e n i e s ł y c h a n i e p r z y s p i e s z y ł a i u ł a t w i ł a i c h p r z e b i e g . T o , co n ied aw n o b y ło z u p e łn i e n i e r e a l n e , s t a ł o s i ę k o n k r e tn ą m o ż liw o ś c ią . M o ż liw o ś c i t e s t a l e r o s n ą . I c h głównym ham ulcem j e s t i n e r c j a s t r u k t u r , a w je s z c z e w iększym s t o p n iu i c h o r g a n i z a c j i p r z e s t r z e n n e j - n ie m o ż n o ść zm iany l o k a l i z a c j i s t r u k t u r i s t n i e j ą c y c h i , w m n iejsz y m s t o p n i u , m o d e r n iz a c j i s k ła d a ją c y c h s i ę n a n i e o b ie k tó w . N ie m n ie j s t r u k t u r y t e t r z e b a z m ie n ia ć , a t a k ż e t r z e b a z m ie n ia ć i c h o r g a n i z a c j ę p r z e s t r z e n n ą . M ała a a a p ty w n o ś ć 18 p rz e d m io to w y c h s t r u k t u r j e s t p r z y c z y n ą , że ja k i e k o lw ie k i c h zm iany są r e l a t y w n i e do i c h w a r t o ś c i b a r d z o k o sz to w n e w s e n s i e g o sp o d a rc z y m . S tw ie r d z a ją c te n f a k t , zap o m in a s i ę je d n a k o s p o łe c z n y c h k o s z t a c h , b ę d ą c y c h k o n se k w e n c ją n ie d o k o n y w a n ia ty c h zm ian n a c z a s . T a k ic h rach u n k ó w n i e s t e t y je s z c z e p ro w a d z ić n i e umiemy i s t ą d pow ażne t r u d n o ś c i w y tłu m a c z e n ia b iu r o k r a to m k o n ie c z n o ś c i d o k o n y w an ia ty c h zm ian . 18 F aktem j e s t , że p rz y c z y n ą te g o s ą a r c h a i c z n e t e c h n i k i i t e c h n o l o g i e sto so w a n e w b u d o w n ic tw ie . W znoszone p r z e z l u d z i b u d y n k i i b u d o w le , są c i ą g l e za tr w a ł e w tym s e n s i e , że n ie p o m ie r n i e s z y b c i e j s t a r z e j ą s i ę " m o r a ln ie " n i ż f i z y c z n i e , i s ą za k o s z to w n e w s to s u n k u do k o sz tó w z a s p o k a j a n i a w s z y s tk ic h in n y c h p o t r z e b c z ło w ie k a . - 250 - O m ów ienie z a g a d n i e n ia n i e b y ło b y k o m p le tn e - n a w e t w t a k skróconym u j ę c i u - gdyby n i e z w ró c ić uw agi n a r e g i o n a l n e z r ó ż n i c o w an ie s ty ló w ż y c i a o r a z z r ó ż n i c o w a n i a s ty ló w ż y c i a , do j a k i c h a s p i r u j ą p o s z c z e g ó ln e g ru p y s p o ł e c z n e w r ó ż n y c h r e g i o n a c h . Z a le żą one w ogrom ny* s t o p n i u od w arunków n a t u r a l n y c h o r a z t r a d y c j i k u ltu r o w y c h , k t ó r e m uszą b y ć r e s p e k to w a n e . J e s t t o c h y b a o c z y w i s t e i n i e wymaga b l i ż s z e g o u z a s a d n i e n i a . N a le ż y zau w a ży ć , że p o d m io ty z a r z ą d z a j ą c e , a z n im i i p l a n i ś c i - a l e n i e t y l k o i n i e w sz y sc y - m ają s k ł o n n o ś ć , b ę d ą c ą wy n ik ie m s k r z y w ie n ia zaw odow ego, do s t a ł e g o re d u k o w a n ia r ó ż n o r o d n o ś c i (w s e n s ie r ó ż n o r o d n o ś c i A s h b y e g o ) o b ie k tó w , k t ó r e s t a n o w ią p r z e d m io t i c h z a i n t e r e s o w a n i a . Ten naw yk, w k tó ry m tk w i m .i n . l e n i s t w o , n a k a z u j ą c e d ą ż e n i e do u p r a s z c z a n i a p ro b lem ó w i s y t u a c j i , g r o z i t e n d e n c j ą do u n i f o r m i z e c j i sposobów ro z w ią z y w a n i a p r o b le m a ty k i s p o ł e c z n e j , a w ię c do d z i a ł a n i a s p r z e c z n e g o z p o tr z e b a m i i z a c h o w a n ia m i p o s z c z e g ó ln y c h c z ło n k ó w s p o łe c z e ń s tw a , g ru p s p o łe c z n y c h i c a łe g o s p o ł e c z e ń s t w a . U n if o r m iz a c ja j e s t t a k że p rz e ja w e m s u b ie k ty w iz m u , j e s t g r o ź n ą c e c h ą b i u r o k r a c j i , k t ó r e j t r z e b a p r z e c i w s ta w ia ć s i ę w s z e lk im i s i ł a m i i s p o s o b a m i. Ne g a ty w n e s k u t k i u n i f o r m i z a c j i są z n a n e - n i e w ym agają w y ja ś n i a n ia . Z adaniem a n a l i z y j e s t d o s t a r c z a n i e z e s p o ło w i podstawow em u i n f o r m a c j i ty p u p ro g n o s ty c z n e g o ( n i e p r o g n o z y ) , n a k t ó r ą muszą z ło ż y ć s i ę n a s t ę p u j ą c e e le m e n ty : - o k r e ś l e n i e g łó w n y c h typów s t y l u ż y c i a , do k t ó r y c h a s p i r u j ą r ó ż n e g ru p y s p o ł e c z n e p o s z c z e g ó ln y c h s p o ł e c z n o ś c i ; - r e g i o n a l i z a c j a ty c h typów s t y l u ż y c i a o r a z o k r e ś l e n i e a k tu a l n y c h s ty ló w ż y c i a l u d n o ś c i do n i c h a s p i r u j ą c y c h ; - m a t e r i a l n y i o r g a n i z a c y jn y w y raz zm ian w a ru n k u ją c y c h r e a l i z a c j ę ty c h a s p i r a c j i (b ę d ą one d o ty c z y ć p r z e d e w s z y s tk im p o d s y s te m u o s a d n i c z e g o ) . 2 . TOK ANALIZY PROGNOSTYCZNEJ Z adaniem a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j b y ło o p i s a n i e w fo r m ie s c e n a r i u s z a h i s t o r i i b a d a n e g o sy ste m u s p o łe c z n e g o w pewnym, w ybra nym, m inionym o k r e s i e a ż po d z ie ń d z i s i e j s z y - o p i s a n i e " k ro k po k r o k u " , ja k sy s te m t e n zachow yw ał s i ę , z m i e n ia ł - ew o lu o w ał - - 251 - o r a z o k r e ś l e n i e , j a k i e c z y n n ik i lu b z a c h o w a n i* s i ę o b ie k tó w w p ły w ało n a je g o z a c h o w a n ie - z d e te rm in o w a ło j e . Z adaniem a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j j e s t o p i s a n i e w f o r m ie s c e n a r i u s z a p r z y s z ł y c h m o żliw y ch h i s t o r i i b a d a n e g o sy s te m u s p o łe c z n e g o w pewnym, o k r e ś lo n y m , p rz y s z ły m o k r e s i e , n p . w n a j b l i ż s z y c h 30 l a t a c h , p o c z y n a ją c od d n i a d z i s i e j s z e g o - o p i s a n i e " k r o k po k r o k u " , j a k sy ste m t e n może s i ę zachow yw ać, z m ie n ia ć - ew oluow ać - o ra z o k r e ś l e n i e , j a k i e c z y n n ik i a lb o z a c h o w a n ia s i ę o b ie k tó w b ę d ą m ia ły wpływ n a je g o z a c h o w a n ie , co b ę d z i e d e te rm in o w a ć p r z y s z ł e m o ż liw e t r a j e k t o r i e b a d a n e g o s y s te m u . M ów iliśm y " p r z y s z ł e m pżliw e h i s t o r i e " i " p r z y s z ł e m ożliw e t r a j e k t o r i e " sy s te m u w l i c z b i e m n o g ie j, p o n ie waż z a l e ż n i e od o k o l i c z n o ś c i , s y t u a c j i , w k tó r y c h z n a j d z i e s ię 3 y ste m , r ó ż n i e może p o to c z y ć s i ę je g o d a l s z a h i s t o r i a , ró ż n e mogą b y ć d a l s z e o d c in k i je g o t r a j e k t o r i i . S y tu a c je t e mogą b y ć w y n ik iem św iadom ego d z i a ł a n i a s y s te m u , a l e mogą ró w n ie ż b y ć wy n ik ie m z a c h o w a n ia s i ę s y s te m u , k t ó r e z n a t u r y sw ej - c h o ć k o n t r o lo w a n e , t o je d n a k n i e w p e ł n i - j e s t s to c h a s ty c z n e b ą d ź spowo dow ane s y t u a c j ą , w j a k i e j z n a l a z ł o s i ę - p r a k t y c z n i e b i o r ą c wy m y k a ją c e s i ę k o n t r o l i b a d a n e g o sy ste m u - o t o c z e n i e b a d a n e g o s y s tem u s p o łe c z n e g o ; może b y ć t o ta k ż e s p l o t w s z y s tk ic h t r z e c h wy m ie n io n y c h typów s y t u a c j i . • P u n k tem w y jś c i a j e s t s y t u a c j a s y s te m u w d n iu d z i s i e j s z y m , t z n . n i e t y l k o je g o s t a n ro z u m ia n y s t a t y c z n i e , a l e i je g o d y n a m ik a , c z y l i - w u p r o s z c z e n iu - t r a j e k t o r i a , po k t ó r e j sy s te m ■ b ie ż y " , z m ie rz a w o k re ś lo n y m ,z n a n y m k i e r u n k u . 0 p o d sta w a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j l e ż y m .i n . b a r d z o ważne z a ł o ż e n i e : sy s te m j e s t p o s łu s z n y sy ste m o w i z a r z ą d z a n i a , t z n . . s t a r a s i ę r e a l iz o w a ć z a d a n ą mu t r a j e k t o r i ę p r z e z p ra w id ło w e fu n k c jo n o w a n ie m echanizm ów r e g u l a c y jn y c h (m echanizm ów a u to r e g u l a c j i , r e g u l a c j i a u to n o m ic z n e j i w y ż s z e j r e g u l a c j i ) , li k w i d u j ą c e w e n tu a ln e o d c h y le n i a od t r a j e k t o r i i i z a c h o w u ją c s t a n d y n am ic z n e j rów now agi h o m e o s ta t y c z n e j, z a p e w n ia ją c y w d an y ch w aru n k a c h m i n im a li z a c ję e n t r o p i i s y s te m u . N ie m n ie j w p r o c e s i e r e a l i z a c j i z a d a n e j t r a j e k t o r i i z ró ż n y c h p r z y c z y n n a r a s t a j ą s p r z e c z n o ś c i , r o s n ą n a p i ę c i a , k t ó r e mogą p r z e r a d z a ć s i ę w k o n f l i k t y o różnym n a t ę ż e n i u , d e te r m i n u ją c e te n d e n c j e do zm ian w z a c h o w a n iu s i ę s y s te m u . N i e z a l e ż n i e od t e g o ,p o d staw ow e e le m e n ty s y s te m u , o b ie k t y a u to n o m ic z n e , z a c h o w u ją s i ę w sp o só b zgodny ze sw oim i in d y w id u a ln y m i fu n k c ja m i c e l u , k t ó r e s ą 252 n i e z a l e ż n e i mogą w w iększym lu b m n ie jsz y m s t o p n iu n i e b y ć z g o d n e z f u n k c j ą c e lu s y s te m u ja k o c a ł o ś c i . Z ach o w an ie t o - in d y w i d u a ln e , k t ó r e może p r z e k s z t a ł c i ć s i ę w z b io ro w e — j e s t t y l k o c z ę ś c io w o s k u t e c z n i e k o n tr o lo w a n e p r z e z m echanizm y r e g u l a c y j n e , p r z e z tw o r z e n ie o k r e ś lo n y c h warunków w s y s te m ie - o to c z e n iu o b ie k tó w a u to n o m ic z n y c h . N ie l i k w i d u j ą one s p r z e c z n o ś c i b ę d ą c y c h w y n ik iem o k r e ś lo n e g o p r z e z t r a j e k t o r i ę sp o so b u fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u , mogą je d y n i e w pływ ać n a s i ł ę g e n e ro w a n y c h p r z e z n i e n a p i ę ć - k o n f l i k t ó w . Te je d n a k mogą s i ę kum ulow ać i o s i ą g a ć n a t ę ż e n ie p r z e k r a c z a j ą c e m o ż liw o ś c i o d d z ia ł y w a n ia m echanizm ów r e g u l a c y j n y c h . Wówczas s y s te m może n i e móc o d z y s k a ć u t r a c o n e j rów n o w ag i i zb o c z y ć z t r a j e k t o r i i w sp o s ó b t r w a ł y , mimo p r z e c iw d z i a ł a n i a mechanizmów r e g u l a c y j n y c h . Do t a k i e j s y t u a c j i sy ste m z a r z ą d z a n i a n i e p o w in ie n d o p u ś c i ć , w p ro w a d z a ją c sy s te m n a in n ą t r a j e k t o r i ę , k t ó r e j r e a l i z a c j a j e s t w d a n y c h i p rz e w id y w a n y c h w a ru n k a c h m o ż liw a , a je d n o c z e ś n ie z g o d n a z zad an iem r e a l i z o w a n i a p r z e z sy ste m je g o f u n k c j i c e lu - ro z u m ia n e g o ja k o n i e u s t a n n e s z u k a n i e ta k i e g o swego z a c h o w a n ia , k t ó r e mum te j - f u n k c j i . je s t n a jb liż s z e e k s tre Z m iana t r a j e k t o r i i to d e c y z j a s t e r u j ą c a sy s te m u z a r z ą d z a n i a , p o l e g a j ą c a n a w y b o rze j e d n e j s p o ś r ó d p e w n ej l i c z b y m o ż liw y c h r ó ż n y c h now yćh t r a j e k t o r i i s y s te m u . R z e cz j a s n a , sy s te m z a r z ą d z a n i a b ę d z i e zaw sze s z u k a ł r o z w ią z a ń m o ż liw y c h do r e a l i z a c j i o r a z moż l i w i e n a j b l i ż s z y c h ek strem u m f u n k c j i c e l u s y s te m u . W śród m o ż li wych b ę d ą l e p i e j lu b g o r z e j r e a l i z u j ą c e f u n k c ję c e l u o r a z ł a t w i e j s z e l u b t r u d n i e j s z e do r e a l i z a c j i ( b a r d z i e j lu b m n ie j p raw d o p o d o b n e w s e n s i e m o ż liw o ś c i sy s te m u u tr z y m a n ia s i ę n a t r a j e k t o r i i w p rzew id y w a n y ch w a ru n k a c h )1 ^ . W p r a k t y c e p o ż ą d a n ą t r a j e k t o r i ę sy s te m u o k r e ś l a z b i ó r z a d a ń , k t ó r e r e a l i z u j e sy s te m w danym o k r e s i e - t z n . z b i ó r z a d a ń o k r e ś l a o k re s o w ą fu n k c ję c e l u ( f u n k c ję z a d a ń ) s y s te m u . T r e ś ć z b i o r u zad ań j e s t zm ien n a w c z a s i e , n i e o z n a c z a t o je d n a k , że pew ne zm iany w tym z b i o r z e m uszą wymagać b a r d z i e j z a s a d n i c z y c h z m ian w s p o s o b ie fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u , i m p l i c i t e i je g o t r a j e k t o r i i . J e d n o c z e ś n i e sam z b i ó r z a d a ń n i e d e te r m i n u je je d n o z n a c z n ie sp o s o b u fu n k c jo n o w a n ia sy stem u p ro w a d z ąc e g o do i c h w y k o n a n ia , n a w e t w raz z p a n u ją c y m i w arunkam i ( p r z e d z i a ł y , w k tó r y c h waha s i ę s t o c h a s 19 P ra w d o p o d o b ie ń stw o t o z a le ż y od p ra w d o p o d o b ie ń s tw a r e a li z o w a n i a s i ę p r z e w id z ia n y c h "warunków. - 253 - t y c z n i e zac h o w a n ie s i ę sy s te m u i Jeg o o t o c z e n i a ) - p r a w ie zaw sze j e s t k i l k a sposobów w y k o n a n ia z a d a ń , a zate m i k i l k a sposobów fu n k c jo n o w a n ia s y s te m u 2 0 , a w ię c i k i l k a m o żliw y ch t r a j e k t o r i i . Z w ykle p r z y tym t a " n a j l e p s z a " t r a j e k t o r i a o k a z u je s i ę p r z y b l i ż s z e j a n a l i z i e 'm a ł o p raw d o p o d o b n a - p r z y c z y n a : a n g a ż u j e ona w z b y t w ie lk im s t o p n i u z a s o b y , k tó r y m i sy ste m d y s p o n u je . rii. A n a liz a p r o g n o s ty c z n a n i e d o k o n u je je d n a k w yboru t r a j e k t o S z u k a m o żliw y ch i p raw d o p o d o b n y ch t r a j e k t o r i i , k t ó r e je d n o c z e ś n i e m o ż liw ie d o b r z e r e a l i z u j ą f u n k c ję c e lu s y s te m u . Z b ió r t e n może czasem b y ć d o ś ć l i c z n y , c z y n ią c z b a d a n ie w s z y s tk ic h m o ż liw y c h t r a j e k t o r i i p r a k t y c z n i e n iew y k o n aln y m z a d a n ie m a n a l i ty c z n y m . Na s z c z ę ś c i e je d n a k w ie le z ty c h w a ria n tó w m o ż liw e j t r a j e k t o r i i j e s t p o d o b n y c h , ta k że i s t n i e j e m o żliw o ść w y b ra n ia s p o ś r ó d n i c h k i l k u " ty p o w y c h " , w a rty c h d a ls z e g o z b a d a n i a . N o ta b e n e w ypada zauw ażyć - i to j e s t b a r d z o c h a r a k t e r y s t y c z n e d l a o m aw ian e j m etody — że d a l s z e b a d a n ie p r z e b i e g u n i e k t ó r y c h z ty c h w y b ran y ch do z b a d a n ia t r a j e k t o r i i może p ó ź n i e j - w d a lsz y m p r z e b i e g u , po d a ls z y c h k o n se k w e n tn y c h i c h zm ia n a c h - o k a z a ć s i ę n i e k o r z y s t n e d l a s y s te m u : a lb o "w pakować" s y s te m w tr u d n ą s y t u a 21 ^ c ję , a lb o o k a z a ć s i ę po p r o s t u s t e r y l n e , p ro w a d z ić d o n ik ą d . R zecz j a s n a , b e z o d p o w ie d n io w n ik liw e j i d o ty c z ą c e j d o s t a t e c z n i e d łu g i e g o h o r y z o n tu czaso w eg o a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j n i e sp o só b j e s t p r z e w i d z i e ć , d okąd p o z o r n i e m o ż liw a ( t z n . t a k a , k t ó r a s i ę w y d a je m o ż liw a w danym m om encie, a l e o n ie o k r e ś lo n y c h p r z y s z ł y c h k o n s e k w e n c ja c h ) t r a j e k t o r i a z a p ro w a d z i s y s te m . Zm iana t r a j e k t o r i i c a łe g o sy ste m u - ja k o c a ł o ś c i - to d e c y z j a e k s t r e m a ln a , i m p l i k u j ą c a zm ianę s z e r e g u p o l i t y k s z c z e g ó ło w ych, p r z e d e w sz y stk im g o s p o d a r c z e j, a n a w e t w io d ą c e j , n a d r z ę d 20 T e o re ty c z n y w ypadek b ra k u w yboru z r e g u ł y n i e j e s t wywo ła n y r z e c z y w i s t ą s y t u a c j ą , a l e b łę d e m a n a l i z y , może ró w n ie ż być w y n ik iem p r z e c i ą ż e n i a sy ste m u z a d a n ia m i, co może m .i n . w yn ik ać z d ą ż e n i a do z b y t w y so k ie g o - a n a l i t y c z n i e - s t o p n i a praw dopodo b ie ń s tw a i c h r e a l i z a c j i , a n g a ż u ją c e g o z b y t w i e l k i e z a so b y i p o z b a w ia j ą c sy ste m n ie o d z o w n y c h r e z e r w . 21 T z n . t a k ą , z k t ó r e j w y jś c i e m o żliw e j e s t t y l k o k o sztem z n a c z n y c h n a k ład ó w s p o łe c z n y c h , p o w o d u ją c zaham ow anie p ro c e só w ro zw o jo w y ch - p o z y ty w n e j e w o lu c ji sy ste m u - n a s k u t e k k o n ie c z n o ś c i z a a n g a ż o w a n ia " w s z y s tk ic h " śro d k ó w n a r e k o n s t r u k c j ą s y s t e mu (zm ian ę s t r u k t u r y i j e j - o r g a n i z a c j i ) k o sz te m s p o łe c z e ń s tw a , t z n . p o w o d u jąc s t a g n a c j ę a lb o n a w e t o b n iż e n i e s i ę s t o p n i a z a s p o k o j e n i a p o tr z e b s p o ł e c z n y c h . S y tu a c j ę t a k ą nazywamy k ry zy sem s y s te m u , k t ó r y z r e g u ł y ma c h a r a k t e r zarów no s p o ł e c z n y , ja k i g o s p o d a r c z y , ar-tym samym i p o l i t y c z n y . - 25* n e j , p o l i t y k i s p o ł e c z n e j . T a k ie zm iany są od c z a s u do c z a s u , w każdym d y n a m ic z n ie r o z w ija ją c y m s i ę s y s te m ie s p o łe c z n y m , k o n i e c z n e - n i e u n i k n i o n e . J e s t to je d n a k z r e g u ł y z w ią z a n e z poważnym w s trz ą se m d l a s y s te m u , r e o r i e n t a c j ą o k re s o w e j f u n k c j i c e lu w ie lu p odsystem ów i o b ie k tó w . T a k ic h zm ian n i e p o w in n o r o b i ć s i ę c z ę s t o , n i e j e s t t o z r e s z t ą p rz y praw idłow ym z a r z ą d z a n i u system em p o tr z e b n e . T r a j e k t o r i ę sy stem u s p o łe c z n e g o - ja k o c a ł o ś c i - n a l e ż y tr a k to w a ć ja k o wypadkową z b i o r u t r a j e k t o r i i je g o podsy stem ó w o r a z o b ie k tó w a u to n o m ic z n y c h - c z ło n k ó w s p o ł e c z e ń s t w a , r o d z i n , g ru p s p o łe c z n y c h , c a ły c h s p o ł e c z n o ś c i , n p . s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j i m i e j s k i e j cz y s p o ł e c z n o ś c i r o l n i c z e j i i n d u s t r i a l n e j , k t ó r e , p o w ią z a n e r e l a c j a m i , w z a je m n ie w p ły w ają n a sw o je z a c h o w a n i e - p r z e b i e g t r a j e k t o r i i . Te i n t e r a k c j e r o d z ą s p r z e c z n o ś c i , n a p i ę c i a - w z r a s t a j ą c e n a w e t do k o n f l i k t ó w , d y n a m iz u ją f u n k c j o n o w an ie s y s te m u . R zecz w ty m , ab y pomimo n ie u s t a n n y c h zm ian sy s te m p o z o s ta w a ł n a z a d a n e j mu t r a j e k t o r i i . Zmiany d o ty c z ą p rz e d e w s z y s tk im o t o c z e n i a s y s te m u o r a z o b ie k tó w a u to n o m ic z n y o h , k tó r y c h z a c h o w a n ia s i ę sy ste m z a r z ą d z a n i a a lb o n i e k o n t r o l u j e , p r a k t y c z n i e b i o r ą c , w c a le ( o t o c z e n i e ) , a lb o w o g ra n ic z o n y m z a k r e s i e ( o b i e k t y a u to n o m ic z n e ) . Te o s t a t n i e sy ste m z a r z ą d z a n i a c z ę ś c io w o k o n t r o l u j e p a r a m e tr y c z n ie - p r z e d e w s z y s t kim p r z e z p r z e p i s y praw ne o r a z n a d a n e mu u p r a w n ie n i a w ła d c z e a l e g łó w n ie p r z e z tw o r z e n ie o d p o w ie d n ic h w arunków z a c h ę c a ją c y c h o b i e k t y a u to n o m ic z n e do o k r e ś lo n e g o z a c h o w a n ia s i ę i s ty m u lu ją c y c h j e . Z a s a d n ic z ą r o l ę o d g ry w a ją t u tz w . s y s te m y m o ty w a cy jn e . J a k w spom nian o , sy ste m z a r z ą d z a n i a ma m ożność k o n tr o lo w a n ia z a c h o w a n ia s i ę z n a c z n e j c z ę ś c i o b ie k tó w w s y s t e m i e , a tym samym i pow odow ania o k r e ś lo n e g o sp o so b u i c h f u n k c jo n o w a n ia . W t e n s p o sów sy stem z a r z ą d z a n i a ma m ożność k re o w a n ia o k r e ś lo n y c h warunków w s y s te m ie sp o łe c z n y m i w p ły w a n ia n a z a c h o w a n ie s i ę t y c h o b ie k tó w , k tó r y c h z a c h o w a n ie może k o n tr o lo w a ć t y l k o w o g ra n ic z o n y m z a k r e s i e i s t o p n i u . W p r a k t y c e t o k o n tr o lo w a n ie — t e j c z ę ś c i o b ie k tó w , n ad k tó r y m i p a n u je s y s te m z a r z ą d z a n i a - w y ra ż a s i ę o k r e ś la n ie m t r a j e k t o r i i ty c h o b ie k tó w , s t e r o w a n i a n im i, k t ó r e mogą b yć w różnym s t o p n iu zm ien n e w c z a s i e . W r e z u l t a c i e d z i ę k i różny m zmianom - k o n tro lo w a n y m l u b t y l k o c z ę ś c io w o k o n tro lo w a n y m - w fu n k c jo n o w a n iu sy s te m u może on r e a l i z o w a ć o k r e ś l o n ą t r a j e k t o r i ę w d łu ż s z y c h , a n a w e t d łu g i c h o k r e s a c h . - 255 X X X Na czym w ię c m usi p o le g a ć p r o g n o s ty c z n a a n a l i z a s c e n a r i u s z o wa? O dpow iedź j e s t p r o s t a : n a o k r e ś l a n i u sk u tk ó w m o żliw y ch do p o d j ę c i a p r z e z sy s te m z a r z ą d z a n i a d e c y z j i s t e r u j ą c y c h p r z y uw z g l ę d n i e n i u zm ian w z a c h o w a n iu s i ę o t o c z e n i a sy s te m u o r a z m o ż li w o ś c i, j a k i e s t w a r z a p o s t ę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y j n y , W tym s e n s i e można u w a ż a ć , że p r o g n o s ty c z n a a n a l i z a s c e n a r i u s z o wa j e s t jednym z elem en tó w p r o c e s u p o d e jm o w a n ia d e c y z j i . P o n ie waż s ł u ż y o n a p r z e d e w sz y stk im do w yboru p r z y s z ł e j t r a j e k t o r i i sy ste m u - z m i e n i a j ą c e j s i ę co p e w ie n c z a s - j e s t m etodą o k r e ś l a n i a p o l i t y k i s p o ł e c z n e j i z b io r u p o d p o rz ą d k o w a n y ch j e j , p o ch o d n y ch p o l i t y k sz c z e g ó ło w y c h w d ł u g i c h o k r e s a c h . M etodyka a n a l i z y z o s t a ł a o p is a n a w k o n t e k ś c i e a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j , z tym że t o , co w n i e j b y ło d a n e , s t a j e s i ę w a n a l i z i e p r o g n o s ty c z n e j n ie w ia d o m e . Tam zn an e b y ły s k u t k i , a sz u k a n o p r z y c z y n , s t a r a j ą c s i ę w ykryć p r a w id ło w o ś c i r z ą d z ą c e zachow aniem s i ę s y s te m u . Znamy sp o só b o d d z ia ły w a n ia o t o c z e n i a n a s y s te m , w iem y, ja k r e a g u j ą o b ie k t y a u to n o m ic z n e n a p a n u ją c e w s y s te m ie w a ru n k i, w iem y, ja k r e a g u j e sy s te m n a d e c y z j e sy stem u z a r z ą d z a n i a - szukam y n a j e f e k t y w n i e j s z e j t r a j e k t o r i i sy ste m u s p o łe c z n e g o r e a l i z u j ą c e g o swą - zn a n ą - f u n k c j ę c e l u . A n a liz a w y k o r z y s tu je o p i s a n ą ju ż m etodę o p a r t ą n a k o m b in a c j i a n a l i z y s y n c h r o n ic z n e j i d i a c h r o n i c z n e j . P rze d m io tem b a d a n ia są p r z e k r o j e czaso w e - s y n c h r o n ic z n e - m a ją c e je d n a k obok sw ej 22 c h a ra k te ry s ty k i q u a s i- s ta ty c z n e j o k r e ś lo n ą c h a r a k t e r y s t y k ę d y n a m ic z n ą , k t ó r ą u ja w n ia a n a l i z a d i a c h r o n i c z n a s e k w e n c ji p r z e k ro jó w c z a so w y ch - p o ró w n a n ie d a n e g o p r z e k r o j u czaso w eg o z p o p r z e d n im i. Badamy z a c h o w a n ie s i ę c z t e r e c h s p o ł e c z n o ś c i : w i e j s k i e j i m i e j s k i e j , r o l n i c z e j i i n d u s t r i a l n e j n a p o z io m ie o g ó ln o k rajo w y m i r e g io n a ln y m , o r a z w m ia rę p o tr z e b y u c ie k a m y s i ę do a n a l i z b a r d z i e j sz c z e g ó ło w y c h - t a k ja k to sz c z e g ó ło w o omówiono w s to s u n k u do a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j . J a k ju ż w spom niano, punktem w y j ś c i a j e s t s t a n sy s te m u "n a d z i ś " . " S ta n " j e s t p o ję c ie m s ta ty c z n y m , a l e u ż y c ie go w s to s u n k u 22 " Q u a s i - s t a t y c z n e " p o n iew a ż i n t e r a k c j e , k t ó r e b a d a n y , t r u dno u z n a ć z a z ja w is k o s t a t y c z n e . 256 do s y s te m u s p o łe c z n e g o - "o rg a n iz m u żyw ego" - i m p l i k u j e , ż e .je g o c h a r a k t e r y s t y k a j e s t zarów no s t a t y c z n a , j a k i d y n a m ic z n a , w s e n s i e z b io r u t e n d e n c j i o k r e ś l a j ą c y c h k i e r u n e k zm ian w je g o c h a r a k te r y s ty c e s ta ty c z n e j. A n a liz ę nrow adzim v " k ro k no k ro k u " - j e s t to j e j fu n d am en t a l n a z a s a d a . Z n a ją c te n "d y n a m icz n y s t a n " ' sy stem u o r a z p r a w id ła r z ą d z ą c e je g o z a ch o w an iem , możemy s k o n s tru o w a ć n a s t ę p n y , " s y n c h r o n ic z n y " p r z e k r ó j czasow y - o k r e ś l i ć "d y n a m ic zn y s t a n " sy stem u w c z a s i e t + 1 , w s to s u n k u do s t a n u w y jśc io w e g o t , W p ierw szy m e t a p i e n i e z ak ła d a m y a n i i n t e r w e n c j i sy ste m u z a r z ą d z a n i a , a n i zm ian w z a c h o w a n iu s i ę o t o c z e n i a , a n i in n y c h zm ian , k t ó r e d l a u p r o s z c z e n i a p o tr a k to w a liś m y w yżej ja k o c z y n n ik i e g z o g e n ic z n e ( p o s tę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i t d . ) - j e s t ' to je d n o z n a c z n e z p o tra k to w a n ie m sy s te m u ja k o w z g lę d n ie o d o so b n io n e g o (um ownie " z a m k n ię t e g o " ) . O trzym ujem y p ew ien o b r a z s ta n u c z t e r e c h s p o ł e c z n o ś c i n a p o z io m ie k rajo w y m i r e g io n a ln y m , z e w e n tu a ln ie p o t r z e b nymi u s z c z e g ó ło w ie n ia m i. U zyskaw szy s p ó jn y o b ra z te g o s t a n u , p r z y s tę p u je m y do u w z g lę d n ie n ia o d d z ia ły w a n ia w spom nianych c z y n n ików " e g z o g e n ic z n y c h " , t z n . n i e j a k o " o tw ie ra m y " s y s te m . Spowo d u je to k o n ie c z n o ś ć s z e r e g u k o r e k t p o p r z e d n io u z y sk a n e g o o b r a z u . P o ró w n an ie s ta n u sy ste m u w c z a s i e t + 1 z p o p rz e d n im sta n e m w c z a s i e t - a n a l i z a d i a c h r o n i c z n a - p ro w a d z i do o k r e ś l e n i a d y n a m icznych c e c h s ta n u w c z a s i e t + 1 . W te n sp o s ó b d o k o n u je s i ę p ie r w s z e g o k ro k u n a p rz ó d w a n a l i z i e p r o g n o s t y c z n e j . Po nim id ą d a l s z e , d o k o n an e w i d e n t y c z n y sp o s ó b . W yżej w ym ienione p o s tę p o w a n ie n i e u w z g lę d n ia je d n a k f a k t u i s t n i e n i a sy stem u z a r z ą d z a n i a . J a k w spom niano w y ż e j, p o s tę p o w a n i e to z a k ł a d a ł o , że sy s te m z a r z a d z a n i a n i e b ę d z ie i n t e r w e n i o 24 w ał . T a k ie p o s tę p o w a n ie a n a l i t y c z n e m i ja ł o b y s i ę z c e le m . Z a ło ż e n ie m a n a l i z y j e s t , j a k w spom niano, p ra w id ło w e f u n k c j o n o w an ie m echanizm ów r e g u l a c y jn y c h sy stem u - r z e c z j a s n a , w p r z e d z i a l e i c h m o ż liw o ś c i d z i a ł a n i a . C h o d zi tu o s y t u a c j e , w k tó r y c h sy stem z a r z ą d z a n i a p o d e jm u je d e c y z j e s t e r u j ą c e . 23 U ż y w am t e g o t e r m i n u , c h o c p u r y ś c i j ę z y k o w i s ł u s z n i e u z n a ją go z a n i e l o g i c z n y - j e s t o n , jak s ą d z ę , d e b r z e z d e fin io w a n y m s k r ó te m m y slo w v m , k t ó r e g o u ż y c i e u ł a t w i a d y 3 k u s j ~ . 24 S y t u a c j a m n iej w i ę c e j ta k a , jak a z a k ła d a w y id e a liz o w a n y l e s e f e r y z m k a p i t a l i s t y c z n y - s y t u a c j a r ó w n ie a b s u r d a ln a jak z a ło ż e n ie m o ż liw o ś c i p e łn e g o zd ete rm in o w a n ia fu n k cjo n o w a n ia s y s t e mu p r z e z p l a n w g o s p o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j . - 257 W tym c e l u n a le ż y d o k o n a ć o c e n y k a ż d e g o k o l e j n o u s t a lo n e g o "d y n am iczn eg o s ta n u " s y s te m u , a w ię c w c z a s i e t , t+ 1 , t + 2 , . . . , t + n , d l a k t ó r y c h k o le j n o o p ra c o w u je s i ę p r z e k r o j e s y n c h r o n ic z n e . O cena t a k a n i e r ó ż n i s i ę od o c e n dokonyw anych w ram ach a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j , p r z y czym k r y t e r i u m głównym - in n e są je g o p o chodnym i - j e s t f u n k c j a c e l u s y s te m u . O cena p o l e g a n a p o ró w n a n iu s ta n u sy stem u z o k re ś lo n y m p r z e z ekstrem um f u n k c j i c e lu sto p n ie m z b l i ż e n i a s i ę s y s te m u do te g o ek strem u m . Z ad an iem sy ste m u z a r z ą d z a n ia j e s t z m in im a liz o w a n ie te g o " d y s ta n s u " - zarów no b i e ż ą c o , ja k i d łu g o f a lo w o . I s t o t n e j e s t p r z y tym , że b i e ż ą c e z m n ie js z e n i e te g o " d y s ta n s u " może b y ć u z y s k a n e k o sz te m je g o p r z y s z łe g o z w ię k s z e n i a ; z a s a d ą pow inno b y ć s-topniow e z m n i e js z e n ie te g o " d y s t a n s u " . J e s t to je d n a k p ro b le m p rz e d e w sz y stk im w yboru p o l i t y k i s p o ł e c z n e j n a dany o k r e s - z a g a d n ie n ie " t r a d e o f f " m ięd z y d o b ro b y tem " d z i ś " i " j u t r o " , te g o zn an eg o i w ysoce d e l i k a t n e g o 25 tz w . d y le m a tu p l a n i s t y . W ynika s t ą d w n io se k , że o c e n a jed n e g o a n a l i t y c z n i e k re o w a nego s t a n u sy s te m u w c z a s i e t+ 1 ( i = 0 , 1 , 2 , . . . , n ) n i e j e s t w y s ta r c z a j ą c a d l a p o d j ę c i a d e c y z j i s t e r u j ą c e j . K o n ie c z n a j e s t z n a j o mość p r z y s z ł y c h stan ó w ( t + i + 1 , t+ i+ 2 , t . . . , t + n ) , p o n iew aż d o p i e r o i c h a n a l i z a i o c e n a p o z w a la ją n a p ra w id ło w e w n io sk o w a n ie - n a p o d s ta w ie k o n s e k w e n c ji, j a k i e w y w o łała d e c y z j a s t e r u j ą c a p o d j ę t a p rz y s ta n ie t + i . P r z e s ą d z a t o o ite r a c y jn y m c h a r a k t e r z e a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j . A n a liz a o k r e ś l a z b i ó r n i e l i c z n y c h - i i n t u i c y j n i e w g r u n c i e r z e c z y s e n s o w y c h - d e c y z j i , j a k i e n a l e ż a ł o b y p o d ją ć w momencie t + i . Z n i c h w y b ie r a s i ę n a jp r a w d o p o d o b n ie js z e , p r z e d e w sz y stk im w s e n s i e m o ż liw o ś c i i c h r e a l i z a c j i o r a z p r z y d a t n o ś c i d l a s y s t e mu. Od tego- momentu a n a l i z a p r o g n o s ty c z n a m usi d o ty c z y ć t y l u r ó ż n y c h t r a j e k t o r i i s y s te m u , i l e r ó ż n y c h w a ria n tó w d e c y z j i s t e r u j ą c y c h w ybrano ja k o w a rte p r z e a n a l i z o w a n i a . A n a l i z a n i e t y l e k o m p lik u je s i ę , i l e s t a j e s i ę c o r a z b a r d z i e j p r a c o c h ł o n n a , p o n ie w a ż t r z e b a , k ro k po k r o k u , a n a liz o w a ć c o r a z w ię c e j t r a j e k t o r i i - ś c i e ż e k ro z w o ju s y s te m u . Pewne w y o b ra ż e n ie o tym p o s tę p o w an iu d a j e ry s u n e k 6 , s ta n o w ią c y k la s y c z n ą i l u s t r a c j ę p o stę p o w a 25 R o lą p l a n i s t ó w j e s t w ie lo w a ria n to w e p r z e d s t a w i e n i e moż l i w o ś c i , a d e c y z j a n a l e ż y do s p o łe c z e ń s t w a — w p r a k t y c e do w ładz p r z e d s t a w i c i e l s k i c h , choć- czasem z a c h o d z i , p o t r z e b a o d w o ła n ia s i ę b e z p o ś r e d n io do s p o łe c z e ń s tw a ( r e f e r e n d u m ) . P l a n i s t a , z d e f i n i c j i , n i e j e s t d e c y d e n te m . - o 258 - poniechane Rysunek 6 . G r a f w a r ia n t ó w b a d a n y c h , w y b ra n y c h i p o n i e c h a n y c h - 259 - n i a p r z y g o to w u ją c e g o d e c y z j ę . J a k w id ać z t e j t e o r e t y c z n e j i l u s t r a c j i , n i e k t ó r e w a r ia n ty " c i ą g n ą s i ę " w p r o c e s i e a n a lity c z n y m d o ść d łu g o , p o n ie w a ż p r z e z d o ś ć d ł u g i c z a s z a c h o w a ły p ozytyw ny p r z e b i e g p r o c e s u e w o lu c ji s y s te m u . N ie t r z e b a t u z r e s z t ą p r z e s a d z a ć w o c e n ie p r a c o c h ł o n n o ś c i . W ią z k i w a ria n tó w g e n e r u j ą zazw y c z a j p rz y d a ls z y m w a ria n to w a n iu p o d o b n e s t a n y s y s te m u , r ó ż n i c e d o ty c z ą t y l k o n i e k t ó r y c h o b ie k tó w - p o d sy stem ó w , o p ra c o w a n ie i c h i a n a l i z a n i e są w ię c t a k p r a c o c h ł o n n e . W sum ie, je d n a k n a k ła d p ra c y j e s t zn aczn y . W t r a k c i e te g o p o s tę p o w a n ia a n a li ty c z n e g o z e s p ó ł podstaw ow y w m ia rę p o s tę p u p r a c k o r z y s t a ł z k o n s u l t a c j i , o k t ó r y c h b y ł a mo wa p o p r z e d n io ( " N i e k tó r e t r u d n o ś c i s to s o w a n ia a n a l i z y s c e n a r i u s z o w e j" , " K o n s u l t a c j a " ) , a k t ó r e m ia ły i s t o t n e z n a c z e n ie d l a j a k o ś c i u z y s k a n y c h w yników ; p rz e d m io te m s z c z e g ó l n i e w y c z e r p u ją cy ch i w s z e c h s tro n n y c h k o n s u l t a c j i m usi b y ć c a ł o ś ć a n a l i z y p r z e d sfo rm u ło w an iem w niosków w o s t a t e c z n e j f o r m ie . Pow yższy o p i s może w p i e r w s z e j c h w ili wydać s i ę la k o n i c z n y . J e s t on je d n a k z u p e ł n i e w y s t a r c z a j ą c ą w skazówką co do sp o so b u p o s tę p o w a n ia w to k u a n a l i z y p r o g n o s t y c z n e j , j e ż e l i odwołamy s i ę do sz c z e g ó ło w e g o o p is u a n a l i z y d ia g n o s t y c z n e j ( c z ę ś ć I I ) , p a m ię t a j ą c , że p o s tę p o w a n ie p ro g n o s ty c z n e j e s t "o d w ró cen iem " d ia g n o s ty c z n e g o w tym s e n s i e , że t o , co b y ło w a n a l i z i e d i a g n o s ty c z n e j d a n e , s t a j e s i ę w a n a l i z i e p r o g n o s ty c z n e j n i e w i a d o me - . poszukiw anym w ynikiem a n a l i z y - a co b y ło n i e w i a d o m e , j e s t w a n a l i z i e p r o g n o s ty c z n e j d a n e ( s ą to w ła ś n i e w y n ik i a n a l i z y d i a g n o s t y c z n e j ) . . D la te g o ja k i e k o lw ie k b a r d z i e j sz c z e g ó ło w e o p is y w a n ie to k u a n a l i z y p r o g n o s ty c z n e j b y ło b y p o w ie la n ie m n i e j a k o " z w i e r c i a d l a n e j " o d b i t k i t r e ś c i c z ę ś c i I I n i n i e j sz e j p ra c y . 3 . PREZENTACJA WYNIKÓW B ard zo w ażne j e s t , aby w y n ik i a n a l i z y b y ły w dogodny sp o só b z a p i s a n e . N a jle p s z e są form y t a b e l a r y c z n e i k a r t o g r a f i c z n e , k t ó r y c h p r z y k ła d y s t o s o w a n ia p o dano w n in i e js z y m o p ra c o w a n iu . U ję c ia t e w zorow ane są p rz e w a ż n ie n a p r a k t y c e f r a n c u s k i e j , d la t e g o t e ż p rz y k ła d o w ą t r e ś ć u j ę ć t a b e l a r y c z n y c h i k a r t o g r a f i c z n y c h z a p o ż y c z o n o ze s c e n a r i u s z a f r a n c u s k ie g o (DATAR, 1971 i 1 9 7 2 ) i z a ł ą c z o n o do n i n i e j s z e g o o p ra c o w a n ia . H a le ż y t u 260 je d n a k z w ró c ić u w ag ę, że w spom niane p r z y k ła d y u j ę ć ta b e l a r y c z n y c h i k a r t o g r a f i c z n y c h z a w ie r a j ą t r e ś c i d o ty c z ą c e a n a l i z y d ia g n o s t y c z n e j i p r z e w a ż n ie d o ty c z ą o k r e s u o b ję te g o b a d a n ie m . T y lk o n i e k t ó r e z n i c h z a w i e r a j ą i n f o r m a c j e w ła śc iw e p r z e k ro jo m czasow ym , ja k n p .' c h a r a k t e r y s t y k i c z t e r e c h s p o ł e c z n o ś c i czy r e g i o n a l n e c h a r a k t e r y s t y k i s i ł w y tw ó rc z y c h . D la z i l u s t r o w a n i a s c e n a r i u s z a i u n i k n i ę c i a tr u d n y c h o p isó w n a r r a c y j n i e k o n i e c z n e j e s t p o s ł u ż e n i e s i ę z s y n te ty z o w a n ą i n f o r m a c j ą t a b e l a r y c z n ą d o ty c z ą c ą p r z e k r o jó w c z aso w y c h . R zecz j a s n a , to k a n a l i z y sam p o d y k tu j e , z j a k ą c z ę s t o t l i w o ś c i ą czasow ą n a l e ż y k o n s tru o w a ć i a n a liz o w a ć p r z e k r o j e s y n c h r o n i c z n e , i może on a b y ć z n a c z n a , p o n ie w a ż p ro w a d z e n ie a n a l i z y " k ro k po k ro k u " w y k lu c z a ja k ą k o lw ie k n i e c i ą g ł o ś ć w b a d 'a n iu p r z e b i e g u p o s z c z e g ó ln y c h p ro c e s ó w . N ie o z n a c z a to je d n a k k o n ie c z n o ś c i p r e z e n t a c j i ta k s z c z e g ó ło w e j i n f o r m a c j i w o s t a te c z n y m , p r z e d s t a w i a jącym w ynik a n a l i z y o p ra c o w a n iu - u c z y n ił o b y to je n i e c z y t e l n e . N ie ma p o tr z e b y p o k a z y w a n ia c a ł e j k u c h n i a n a l i t y c z n e j . C z ę s to t l i w o ś ć p re z e n to w a n y c h i n f o r m a c j i o s t a n i e sy ste m u w p r z e k r o j a c h czasow ych może b y ć z n a c z n ie m n i e js z a n i ż w to k u a n a l i z y - d e c y z j a m usi b y ć o p a r t a n a o c e n ie i s t o t n o ś c i z m ia n , j a k i e m ają n a s t ą p i ć . ?!oże b y ć w ięc ona p re z e n to w a n a d l a o k re só w 5 - , 1 0 - , a n aw et 1 5 - l e t n i c h w z a l e ż n o ś c i od p r e z e n to w a n e j te m a ty k i . S c e n a r i u s z p re z e n to w a n y j e s t w k i l k u w a r i a n t a c h . W ydaje s i ę , że w sk azane j e s t p r e z e n to w a n ie n i e m n ie j n i ż t r z e c h w a ria n tó w i n i e w ię c e j n i ż p i ę c i u , ch o ć może b y ć i n t e r e s u j ą c e p o k a z a n ie d l a c eló w porów naw czych j a k i e g o ś i n t e r e s u j ą c e g o s z c z e g ó ł u , k t ó r y n i e ty l k o n i e b ę d z ie z a l e c a n y , a l e n a w et w rę c z p r z e c i w n i e , b y ł " w a ria n te m n i e do p r z y j ę c i a " 2 ^ , Koże to b y ć c e lo w e w s z c z e g ó l n o ś c i w ty c h s y t u a c j a c h , gdy sy s te m wymaga p i l n i e re fo rm y s y s te m u z a r z ą d z a n i a o r a z k r y t e r i ó w je g o f u n k c jo n o w a n ia , t z n . p o l i t y k i p a ń stw a - t a k s p o ł e c z n e j , ja k i j e j p o c h o d n y c h , p o l i t y k s z c z e g ó ło w y ch . W a ria n t t a k i może bow iem p o k a z a ć , do ja k i e g o s ta n u d o p ro w adzi sy ste m k o n ty n u o w a n ie d o ty c h c z a s o w e j p o l i t y k i i sp o so b u fu n k c jo n o w a n ia sy stem u z a r z ą d z a n i a . 26 W o p ra c o w a n iu f r a n c u s k im (DATAR, 1 9 7 1 ) w s z y s tk ie p r e z e n tow ane w a r ia n t y b y ły " n i e do p r z y j ę c i a " , p r o w a d z iły do k a t a s t r o f y s y s te m u , n a s k u te k n a r z u c e n i a z e s p o ło w i p ro g n o z u ją c e m u k r ę p u ją c e g o z a ł o ż e n i a , d o ty c z ą c e g o form y u s t r o j o w e j p a ń s tw a , k t ó r a ja k w y k azało b a d a n ie - m usi u l e c z m ia n ie , j e ś l i sy ste m ma p r z e tr w a ć . - 261 N a jw y g o d n ie js z e d l a c z y t a j ą c e g o j e s t ró w n o le g łe p r e z e n to w a n i e w s z y s t k ic h w a ria n tó w . M ożna je d e n z n i c h u z n a ć z a głów ny p o t e n c j a l n i e z a le c a n y - i d l a n ie g o p o d ać p e łn y s c e n a r i u s z s z c z e 27 * g ó ło w y , a d l a p o z o s t a ły c h w a ria n tó w p o d a ć r ó ż n i c e ■. Wówczas c e low e j e s t . t a b e l a r y c z n e p r z e d s t a w i e n i e i n f o r m a c j i s y n t e t y c z n e j w f o r m ie p o ró w n a w c z e j; n i e z a w sz e j e s t to m o ż liw e , a l e w m ia rę m o żn o ści n a l e ż y do te g o d ą ż y ć — d a j e to l e p s z y p r z e g l ą d s y t u a c j i . W stępem do s c e n a r i u s z a m u si b y ć o g ó ln a i n f o r m a c j a d ia g n o s ty c z n a i w y n ik a ją c e s t ą d w n io s k i , m .in . z a l e c e n i a d o ty c z ą c e p o d j ę c i a d z i a ł a ń i s t o t n i e p i l n y c h , k tó r y c h r e a l i z a c j a j e s t k o n i e c z n a n i e z a l e ż n i e od w yboru w a r ia n t u d a ls z e g o b ie g u t r a j e k t o r i i s y s te m u . J e s t to n i e j a k o e t a p p rz y g o to w a w c z y - p rz e g ru p o w a n ie " s i ł " — p r z e d p r z y s tą p ie n ie m do d a ls z e g o d z i a ł a n i a . N a s tę p n i e c e lo w e j e s t k r ó t k i e w y ja ś n i e n ie k o n c e p c j i k a ż d e g o z p re z e n to w a n y c h w a ria n tó w , e w e n tu a ln ie w f o r m ie p o ró w n a w c z e j, z k r ó tk im u z a s a d n ie n ie m i c h w yboru o ra z ogólnym o p is a n ie m w a ż n ie j s z y c h w a ria n tó w p o n ie c h a n y c h w to k u a n a l i z y . T rz o n o p ra c o w a n ia s ta n o w i sz c z e g ó ło w a p r e z e n t a c j a w a ria n tó w w ybranych do p r e z e n t a c j i , - z k t ó r y c h je d e n może b y ć w io d ący - ja k o z a le c a n y p r z e z z e s p ó ł p r e z e n t u j ą c y a n a l i z ę . 0 p r e z e n t a c j i t e j c z ę ś c i o p ra c o w a n ia b y ł a ju ż mowa w y ż e j. N a s tę p n ą c z ę ś ć o p ra c o w a n ia s ta n o w i k r y t y c z n a a n a l i z a p o ró w n aw cza p re z e n to w a n y c h w a ria n tó w s c e n a r i u s z a o r a z u z a s a d n i e n i e w yboru w a r ia n t u z a le c a n e g o . P ow yższe o p ra c o w a n ie n a s t ę p n i e można i n a l e ż y r o z w in ą ć , n a j l e p i e j w p o s t a c i an ek só w , p r z e d e w sz y stk im d o ty c z ą c y c h w a r ia n t u z a le c a n e g o , a l e a d re so w a n y c h do ró ż n y c h o d b io rc ó w z a in t e r e s o w a n y c h pewnymi z a k re s a m i p r o b l e m a t y k i , a w ię c aneksów r o z w i j a j ą c y c h w s z c z e g ó ła c h - w n a w ią z a n iu do r e p r e z e n to w a n e g o s c e n a r i u s z a p o s z c z e g ó ln e p o l i t y k i , p r z e d e w sz y stk im s p o ł e c z n ą , a n a s t ę p n i e j e j p o d p o rząd k o w a n e p o l i t y k i sz c z e g ó ło w e : a ) p r z e s t r z e n n a o r g a n i z a c j a s y s te m u , w tym ro z w ó j p o d sy ste m u o s a d n ic z e g o ; b ) g o s p o d a r c z a ; c ) g o s p o d a ro w a n ie m a ją tk ie m trw a ły m , w tym in w e s t y c y jn a ; d) g o s p o d a ro w a n ie s i ł ą r o b o c z ą ; e ) p o s t ę p n a u k o w o -te c h n ic z n y i o r g a n i z a c y j n y ; f ) ży w n o ścio w a, w tym r o l n i c z a ( i a g r a r n a ) ; 27 N ie zaw sze j e s t to m o ż liw e , z w ła s z c z a w ów czas, gdy wa r i a n t y t r a j e k t o r i i r ó ż n i ą s i ę z a s a d n i c z o , a l e i w ted y celo w e i d o g o d n e j e s t r ó w n o le g łe p ro w a d z e n ie " n a r r a c j i " s c e n a r iu s z o w e j, n p . d z i e l ą c s t r o n y t e k s t u n a s z p a l t y i r e z e r w u ją c je d n ą s z p a l t ę d l a k ażd e g o w a r i a n t u . - 262 g ) m ie s z k a n io w a ; h ) e n e r g e t y c z n a ; i ) tr a n s p o r t o w a i t d . W t e n s p o sób s c e n a r i u s z s t a n i e s i ę ł a t w i e j c z y t e l n y d l a s p e c j a l i s t ó w m n ie j z a in te r e s o w a n y c h kom pleksow ą p ro b le m a ty k ą c a ł o ś c i s y s te m u , k t ó r ą je d n a k m uszą r ó w n ie ż p o z n a ć . i i i O p raco w an ie w ie lo w a ria n to w e g o s c e n a r i u s z a m o ż liw o ś c i p r z y s z łe g o ro z w o ju sy s te m u s p o łe c z n e g o k r a j u j e s t z a d a n ie m p r a c o - i cz a so c h ło n n y m , wymagającym d o s k o n a łe g o z g r a n i a s i ę z e s p o łu p r o w adzącego a n a l i z ę . Wymaga p r z y g o to w a n ia t e o r e t y c z n e g o i p r a k t y c z n e g o , a t a k ż e m eto d y c z n e g o i m e n ta ln e g o o r a z w s p ó łp r a c y z w ielo m a z e s p o ła m i s p e c j a l i s t y c z n y m i p rz y g o to w u ją c y m i r ó ż n e a n a l i z y pom oc n i c z e , k tó r y c h ja k o ś ć ma i s t o t n e z n a c z e n ie d l a j a k o ś c i s c e n a r i u s z a . N a le ż y w tym c e lu s tw o rz y ć p raw d ziw y w y s p e c ja liz o w a n y w a r s z t a t naukow y, k t ó r y p o w in ie n p ra c o w a ć w sp o só b c i ą g ł y , o p ra c o w u ją c je d e n s c e n a r i u s z po d ru g im - n p . w dw u- lu b t r z y l e t n i m c y k lu k r o czącym . Każdy n a s t ę p n y s c e n a r i u s z b ę d z ie l e p s z y od p o p r z e d n ie g o . D o sk o n a lo n e b ę d ą ja k o ś ć d a n y c h i i n f o r m a c j i z e b r a n y c h i s t a l e a k tu a liz o w a n y c h , ja k o ś ć b a d a ń p o m o c n ic z y c h , e le m e n ty m etody a n a l i z y s c e n a r iu s z o w e j - t a k d i a g n o s t y c z n e j , ja k i p r o g n o s ty c z n e j o r a z sp o só b p r e z e n t a c j i wyników a n a l i z y - c o r a z l e p i e j d o s to s o w a ny do r ó ż n o r a k ic h p o tr z e b t a k p l a n i s t y c z n y c h , j a k i naukow ych. B yłoby n ie p o w e to w a n ą s t r a t ą , g d y b y t e n r a z s tw o rz o n y w a r s z t a t m ia ł s i ę r o z p a ś ć po o p ra c o w a n iu p ie r w s z e g o s c e n a r i u s z a , z w ła s z c z a że p la n o w a n ie p o t r z e b u j e c i ą g ł e g o dopływ u a k t u a l n e j in f o r m a c j i d i a g n o s t y c z n e j i p r o g n o s ty c z n e j - z r e s z t ą n i e t y l k o p la n o w a n ie . BIBLIOGRAFIA Ackoff, R., 1978, The Art of Problem Solving, London. Anticipating Disruptive Imports! A Study Prepared for the Use of the Joint Economic Committee, Congress of the Unisted States, 1978, Praca zbior., US Govt. Print. Office, Washington. Ashby, W.R., 1961, Wstęp do cybernetyki,- PWN, Warszawa. Asher, W., 1978, Forecasting: An Appraisal for Policy-Makers and Planners, New York. Atkin, R.H., 1977, Combinatorial Connectivities in Social Systems, Birkh&user, Basel. Bauer, A., 1968, Philosophie und Prognostik, Dietz, Berlin. Beer, S., 1975, Platform for Change, Wiley, London. Bell, D. (red.), 1968, Toward the Year 2000, Mifflin, Boston. Bell, D., 1974, The Coming of Post-Industrial Society: A Venture into Social Forecasting, Heinemann, London. Berry, B .J., 1976, The Counter-Urbanization Process: How General? Referat przedstawiony na konferencji IIASA (Laxenburg) w 1976 r. (powielony). Boulding, K.F., 1956, General System Theory - the Skeleton of Science. W: General Systems, vol. 1, Society for General System Research, Ann Arbor. BOnisch, A., 1980, Futurologia - jej funkcje i cele, Ossolineum, Wrocław. 3undy, P. (red.), 1976, Images of the Future: the Twenty-First Century and Beyond, Buffalo. Casti, J ., 1979, Connectivity, Complexity, and Catastrophe in Social Systems, Wiley, Chichester. Casti, J ., 1981, Topological Methods in Social and 3ehavioral Systems, IIASA paper WP-81-104, Laxenburg. Chralenko, N.J., 1980, Fiłosofsko-mietodołogiczeskije problemy prognozirowanija, Leningrad. Cooper,' J.D., 1961, The Art of Decision Making, Doubleday, NewlYork. - 264 DATAR/OTAK, 1971, Une image de la France en l'an 2000: Scenario de 1'inacceptable, "Travaux et Recherches de Prospective^ Vol. 20, La Documentation Franęaise, Paris. DATAR/OTAK, 1972, Uńe image de la France en l'an 2000: methode de travail, "Travaux et Recherche de Prospective"^ Vol. 30, La Documentation Franęaise, Paris. DATAR, 1974-, Scenarios Buropeens, "Travaux et Recherches de Prospective^ Vol. 47, La Documentation Franęaise, Paris. DATAR/OTAK, 1975, La methode des scenarios, "Travaux et Recherches de Prospective^ Vol. 59, La Documentation Franęaise, Paris. De Weerd, H., 1973, A Contextual Approach to Scenario Construc tion, RAND P-5084. Drucker, P., 1964, Managing for Results, Hs_rper and Row, New York. Drucker, P., 1968, The Age of Discontinuity, Harper and Row, New York. SBC, 1977, A Project for Burope, Brussels. Bncel, S., Marstrand, P.K., Page, W., 1975, The Act of Anticipa tion: Values and Methods in Forecasting, Robertson, London. Fayol, H., 1916, Administration industrielle et generale, Paris. Flechteheim, O.K., 1970, Futurologie, Wissenschaft und Politik, XBln. Forrester, J.W., 1968, Principles of Systems, Wright-Allen, Cambridge (Mass). Forrester, J.W., 1971, World Dynamics, Wright-Allen, Cambridge (Mass). Forrester, J.W., 1973, Counterintuitive Behaviour of Social Systems, w: D.L. Meadows et al. (red.), Toward Global Equi librium: Collected Papers, Wright-Allen, Cambridge (Mass). Gabor, D,, 1969, Inventing the Future, Knopf, New York. Gordon, T .J., 1972, The Current Methods of Future Research. W: A. Toffler (red.), The Futurists, Random House, New York. Goryński, J ., 1977, 0 nowe spojrzenie na wskaźnik urbanizacji. W: Odpowiedzi na ankietę rozpisaną przez KPZK PAN w ramach ekspertyzy nr 6 - procesy urbanizacyjnej (powielone) (archi wum KPZK PAN). Hall, P. (red.), 1977^ Europe 2000, Duckworth, London. Heilbroner, R.L., 1959, The Future as. History, Grove, New York. 265 - Eeilbroner, R.L., 1975, An Inquiry into the Human Prospects, Calder and Royars, London. Henderson, E., 1978, Creating Alternative Futures: The End of Economics, New York. Hesse, J .J ., 197Z, Standtentwicklungsplannung: Zielfindungsprozesse und Zielvorstellung, Kohlhammer, Stuttgart. Holland, S., 1976, Capital versus Region, Macmillan, London: Hy, R., 1976, Futures Research and Policy Studies, "Policy Studies Journal", Vol. 4, nr 4 - Summer 1976. Jantsch, E., 1968, Technical Forecasting in Perspective, Paris. Jungk, R., 1954, Tomorrow is Already Here, Simon and Schuster, Sew York. Kacenelinbojgen, A.J., 1973, Metodologiczne problemy sterowania systemów złożonych. W: Problemy badań systemowych, WNT, Warszawa. Kahn, E ., Wiener, A.J., 1967, The Year 2000: A Framework for Speculation on the Next Thirty Years, Macmillan, London, Kahn, H., Wiener, A., 1968, Ihr werdet es erleben, Molden, Wien. Kahn, H, et a l., 1979, World Economic Development: 1979 and 3eyond, New York. Kalb, D., 1978, Die Szenario Methode in der integrierten Umweltplanung, "Analysen and Prognosen", nr 59. Kalus, H., 1968, On Escalation: Metaphores and Scenarios, Balti more. Kazakow, A.P. (red.), 1975, Mietodołogiczeskije problemy socyalnogo -prognozirowani ja, Moskwa. Kepner, Ch.E., Tregoe, B.B., 1965, The Rational Manager, McGraw-E ill, New York. Kokoszkin, A.A., 1975, Prognozirowanije i polityka: mietodołogija, organizacyja i ispolzowanije prognozirowanija mieżdunarodnych otnoszenij wo wnieszniej politikie SSzA, Mieżdunarodnyje Otnoszenija, Moskwa. Kolipiński, J ., 1978, Człowiek, gospodarka, środowisko, przest rzeń, "Studia KPZK PAN", tom LXIII, PWN, Warszawa. Kolipiński, J., 1980, Systemy przestrzenne jako środowisko czło wieka, "Studia KPZK PAN", tom LXXIII, PWN, Warszawa. Kołodziejski, J ., 1982, Realizacja celów rozwoju w warunkach na rastania konfliktów w gospodarce przestrzennej, "Biuletyn KPZK PAN", z. 120. 266 Kołodziejski, J ., 1983, Problematyka konfliktów jako ścieżka diagnozy stanu gospodarki przestrzennej Polski, referat przedstawiony na konferencji XPZE PAS w Kazimierzu Din. (6-10 TI 1983), maszynopis powielany, archiwum KPZK PAK. Komorowski, S.K., 1978a; Przestrzenna organizacja rozwoju syste mu społeczno-gospodarczego, "Biuletyn KPZK PAN", z. 88. Komorowski, S.K., 1978b, Inercja struktury i horyzont czasu pla nu, "3iuletyn KPZK PAN", z. 100. Komorowski, S.M., 1980, Światowa spirala specjalizacji, "Przegląd Techniczny", nr 6, s. 33-35. Komorowski, S.M., 1982, Redeployment of Manufacturing Industries and the Structural Obsolescence of Output, "3er Mundo y Economia Mundial", Vol. 1, nr 3. Koontz, H., Donnell, C.O., 1969, Zasady zarządzania, PWK, Warsza wa. Kruczała, J ., 1982, Porównawcza ocena dwóch modeli organizacji terytorialnej kraju (aspekt regionalny). W: Gospodarka przestrzenna Polski i organizacja terytorialna kraju, Instyt Organizacji Zarządzania i Doskonalenia Kadr, Warszawa. Kukliński, A. (red.), 1983, Diagnoza stanu gospodarki przestrzen nej Polski, "Biuletyn KPZK PAR", z. 123. Kula, W., 1963, Problemy i metody historii gospodarczej, PWN, Warszawa. Kula, W., 1968, Towards Typology of Economic Systems. W: Essays in Planning and Development, PWN, Warszawa. Kurnal, J ., 1969, Zarys teorii organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa. Langford, E.W., 1972, Technological Forecasting Methodologies: A Synthesis, New York. Laszlo, E.A., 1974, Strategy for Future: The Systems - Approach to World Order, New York. Linstone, H., Simmonds, W.f 1977, Futures Research: New Direc tions, New York. Lisiczkin, W.A., 1972, Tieorija i praktika prognostiki; mietodołogiczeskije aspiekty, Moskwa. Madej, Z., Pajestka, J., 1968, Programowanie i przewidywanie przyszłości, KiW, Warszawa. Majer, N.F., 1963, Problem-solving Discussions and Conferences, McGraw-Hill, New York. 267 Ma^ainas, J.Z ., 1974, Procesy planowania w gospodarce narodowej, PWE, Warszawa 1974. Matus, C., 1982, Planificación de situacionnes, Fondo de Cultura Economica, Mexico, Vol. I - 1980, Vol. II - 1982. McHale, G. (red.), 1977, The Futures Directory, London. Meadows, D.H. et a l., 1973, Granice wzrostu, PWE, Warszawa. Meadows, D.L., Meadows, D.H., 1973, Toward Global Equilibrium: Collected Papers, Wright-Alien, Cambridge (Mass). Mesarovic, K., Pestel, E., 1977, Ludzkość w punkcie zwrotnym, PWE, Warszawa. Myrdal, G., 1953, The Political Element in Development of Economic Theory, Routledge and Kegan Paul, London. Novick, D. (red.), 1967, Program-Budgeting, MIT Press, Cambridge (Mass). Pańko, W., 1982, Porównawcza oceha dwóch modeli organizacji tery torialnej kraju. W: Gospodarka przestrzenna Polski i organi zacja terytorialna kraju, IOZDK i IGSER-UW, Warszawa (s. 114-129). Poston, T., Stewart, I ., 1978, Catastrophe Theory and its Applica tions, Pitman, London. Pugh, A.L., 1970, Dynamo User's Manual, MIT Press, Cambridge (Mass). Raboczaja kniga po prognozirovaniju, 1982, Praca zbior., Moskwa. Reboul, L.>, Te Pass, A., 1972, La le ttre Mansholt: reactions et commentaires, Pauvert, Paris. Sartre, J .P ., Question de la methode, Gallimard, Paris. Siciński, A., 1966, Prognozy a nauka,. KiW, Warszawa. Simon, H., I960, The New Science of Management Decisions, Harper and Row, New York. Szaniawski, K., 1978, Podejmowanie decyzji a studia nad przyszło ścią. W: Przegląd zagranicznej literatury prognostycznej, "Polska 2000", z. 2(111). Theil, H., 1966, Applied Economic Forecasting, North Holland, Amsterdam. Thom, R., 1972, Stabilite structurelle et morphogenese. Toffler, A., 1970, Future Shock, Bantam, New York. Toffler, A., 1977, Ekospazm, Czytelnik, Warszawa. - 265 Winiecki, J ., 1979, Prognozowanie w stosunkach międzynarodowych: przegląd metodologii, w: Perspektywy gospodarki światowej, "Polska 2000", z. 3. Ziemba, S. et a l., 1980, Problemy teorii systemów, Ossolineum, Wrocław. Żurawiecki, S., 1974, Problemy prognozowania ekonomicznego, PWE, Warszawa. ANEKSY S y n te ty czn a c h a ra k te ry s ty k a s p o łe c z n o ś c i r o l n i c z e j S k ł a d n i k i , k t ó r e s p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a ma t e n d e n c j e do r e p ro d u k o w a n ia I n t e r a k c j e m iędzy s p o ł e c z n o ś c i ą r o l n i c z ą a in n y m i s p o łe c z n o ś c ia m i 1 2 1 . P r o d u k c ja i s p o ż y c ie a u ta r k ic z n e /p o l i k u l t u r a / . 1 . 1 . S p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a wprowa d z a k r y t e r i a z y sk u i r e n t o w n o ś c i, d z i a ł a n i e n a ry n k u w ią ż e s i ę z k o n k u re n c je , p o ję c ie k e ^ i t a ł u , p o d z i a ł p r a c y , w ie d z a t e c h n o l o g ic z n a | 1 . 2 . S p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a p r z y g o to w u je i p r z e t w a r z a p ro d u k ty ro ln ic z e . i 1 . 3 . S p o łe c z n o ś ć m ie js k a g e n e r u je r o s n ą c e r y n k i d l a p rz e tw o ró w i k o n c e n tr a tó w . To samo d o t y c z y W spólnego Rynku /EW G/, 2 . W y k o rz y s ta n ie g ru n tó w u p raw n y ch w y łą c z n ie d l a c e ló w r o l n i c z y c h . 2 . 1 . S p o łe c z n o ś ć w i e j s k a , ja k i sp o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a / p a t r z 1 . 2 / w ch o d zi w p o s i a d a n i e g ru n tó w u p ra w n y c h w in n y c h c e la c h /w e e k - e n d , w y p o czy n ek , " d r u g ie dom y", domy m i e s z k a l n e , p r z e d s i ę b i o r s t w a p rz e m y s ło w e /. Aneks 1 . R e z u lta ty 3 | 1 ,1 1 . O r g a n iz a c j a p r o d u k c j i m a ją c a n a c e l u o b n iż e n i e k o sz tó w : k o n c e n t r a c j a p o w ie r z c h n i u p ra w n e j - m e c h a n iz a c ja - w y k o r z y s ta n ie śro d k ó w t e c h n ic z n y c h /n aw o zy s z t u c z n e i t p . / . O r g a n iz a c j a k an ałó w k o m e r c j a l i z a c j i . O d d z ie le n ie c z a s u p ra c y od c z a s u w o ln eg o / r a c j o n a l n a o r g a n i z a c j a p ra c y /. E m ig ra c ja m łodych r o l n ik ó w , g o s p o d a rz y i pomocy r o d z i n n e j . P r e f e r o w a n ie f o r a e k s p l o a t a c j i n i e z w ią z a n y c h z w ł a s n o ś c i ą / z i e m i / , | 1 . 2 1 . S p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a , c z y l i r o l n i c y z n a l e ź l i s i ę w s y t u a c j i k o n f r o n t u j ą c e j i c h z p r z e d s ię b i o r s t w a m i p rz e m y sło w y m i. P a u p e r y z a c j a r o ln ik ó w , k tó r y c h g o s p o d a r s tw a s ą ź l e p r z y s to s o w a n e . P ro le ta ry z a c ja . j 1 .3 1 . S p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a o r g a n i z u j e k a n a ły k o m e r c j a l i z a c j i w y k o r z y s tu ją c i s t n i e j ą c e o rg an iz m y a lb o w y k o r z y s tu je t e , k t ó r e o r g a n i z u j ą s i ę p o z a n ią . P o w s ta n ie i ro z w ó j s e k t o r a u p rz e m y sło w io n e g o ty p u k a p i t a l i s t y c z n e g o . 1 -------------------------2 .1 1 . D y w e r s y f ik a c ja u ż y tk o w a n ia g ru n tó w . S p e k u la c j a g r u n ta m i: r o l n i c y i n i e r o l n i c y . P o w s ta ją o r g a n i z a c j e ro ln ik ó w d l a z w a lc z a n ia ty c h t r u d n o ś c i . K o n f l i k t z m ia s ta m i r o z w ij a ją c y m i s i ę . 1 2 3 . W łasn o ść z ie m i Ja k o s t a t u s u p rz y w ile jo w a n y i j e j d z ie d z ic z e n ie : s t a t u s głowy r o d z in y i głow y r o d z i n n e j J e d n o s t k i p r o d u k c y j n e j. 3 . 1 . Z ja w is k a zao b serw o w an e / p a t r z 1 .1 i 1 . 2 / d e k l a s u j ą s t a t u s w ł a ś c i c i e l a z ie m i n a k o rz y ś ć in n y c h k a t e g o r i i w a r to ś c io w a n ia . k . S to s u n k i " a f e k t u o s o b i s t e go" do z ie m i i do in w e n ta 4 . 1 . Z ja w is k a w spom niane / p a t r z r z a żyw ego. 1 .1 i 2 . 1 , 3 . 1 / p o w o d u ją , że z ie m ia i in w e n t a r z s t a j ą s i ę - " o b ie k ta m i z in te g ro w a n y m i w c y k lu p r o d u k c j i i k o m e r c ja liz a c ji" . 5 . S tr u k tu r a o p a rta na b o g a c t w ie z ie m i i in w e n ta r z u ro d z in n y m . P r z e s t r z e n n a fo rm a e k s p r e s j i s p o łe c z n o ś c i r o l n ic z e j : za g ro d a /g o s p o d a r s t w o / lu b i c h z b i ó r ; w io s k a . 5 . 1 . P a t r z z ja w is k a w y m ien io n e w 1 .1 , 2 .1 , 3 .1 . Aneks 1 / c d . / 3 1 3 . 1 1 . Rozwój in n y c h f o r a w a r to ś c io w a n ia n i e z w ią z a n y c h z w ła s n o ś c ią z ie m i. K a p i t a ł , k tó ry m d y s p o n u je g o s p o d a r z , r o ś n i e , s t a j e s i ę c z y n n ik ie m podstaw ow ym ; e f e k t - s p r z e c z n o ś c i : w z b o g a c e n ie - z b i e d n ie n i e . D e w a lu a c ja z ie m i u p ra w n e j Ja k o d o b ra d z i e d z ic z o n e g o . Z a s t ą p i e n i e g o s p o d a r s tw a ro d z in n e g o e k s p l o a t a c j ą ty p u p rz e m y sło w e g o . I 4 .1 1 . P a t r z 2 .1 1 i 3 . 1 1 . | 5 .1 1 . S t r u k t u r a s p o ł e c z n a z w ią z a n a ze s p r a w n o ś c ią i e f e k t y w n o ś c ią e k o n o m ic z n ą ,- k t ó r a ma t e n d e n c j ą sta w a ć s i ę f u n k c j ą w ieku / n a p i ę c i a m ię d z y p o k o le n io w e /, sp o s o b u ż y c i a , r e l a c j i f u n k c jo n a ln y c h i w y k s z ta ł c e n ia / . S y n te ty c z n a c h a r a k te r y s ty k a s p o ł e c z n o ś c i w i e j s k i e j S k ł a d n i k i , k t ó r e s p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a ma t e n d e n c j e do r e p ro d u k o w a n ia I n t e r a k c j e m iędzy s t o ł e c z n o ś c i ą r o l n i c z ą a in n y m i s p o łe c z n o ś c ia m i 1 2 1 . A kom odacja i o r g a n i z a c j a u s łu g d la s p o łe c z n o ś c i ro ln ic z e j. 2 . K a ła g ę s t o ś ć m i e s z k a l n i c t w a .n a o g r a n i c z o n e j p rz e s trz e n i. 1 . 1 . S p o łe c z n o ś ć m ie js k a p r z e jm u je w c o r a z w iększym s t o p n i u ś w ia d c z e n ie u s łu g d la s p o łe c z n o ś c i r o l n i c z e j - wspom agana i r z e z s p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n ą . Ha n i e k t ó r y c h o b s z a r a c h s p o łe c z n o ś ć r o l n i c z a z a n ik a . 2 . 1 . S p o łe c z n o ś ć w ie js k a p r z e j a w i a te n d e n c ję do p r z e j ę c i a p r z e s t r z e n i w ie js k ie j bądź p rz e z u rb a n iz a c ję sen su s t r i c t o , bądź p rz e z u r b a n iz a c ję s t y l u ż y c ia s p o łe c z n o ś c i w ie js k ie j : p ie r w s z e o d p o w ia d a i n t e g r a c j i f iz y c z n e j, d ra g ie - s o c jo lo g ic z n e j. Aneks 2 . R e z u lt a ty 1 .1 1 . S p ołeczn ość w iejsk a o rg a n iz u je s i ę w fu n k c ji s p o łe c z n o ś c i m ie j s k ie j . Sp ołeczn ość w iejsk a t r a c i sw oją trad ycyjn ą r o lę w stosunku do śr o dowiska r o ln ic z e g o . 2 . 1 1 . F a g o c y to z a p r z e s t r z e n i w i e j s k i e j w p o b l i ż u m i a s t w ro z w o ju , mnoże n i e s i ę r e z y d e n c j i m ie s z k a ln y c h lu b " d r u g ic h " domów m ieszk ań có w m ia s t w p r z e s tr z e n i s p o łe c z n o ś c i w i e j s k i e j : e k s p lo a ta c ja tu r y s ty c z na m ia s t i m ia s t w ie js k ic h /b o u r g /. 1 3 . B l i s k o ś ć m i e js c a p r a c y i z a m ie s z k a n ia . 2 3 . 1 . M ia s to ma z n a czn y wpływ a t r a k c y jn y n a w i e j s k ą s i ł ę r o b o c z ą , p ow o d u je m i g r a c j e p om iędzy m ia s t a m i , m ia s ta m i w ie j i k i m i . / b o u r g / i w io s k a m i. Z d r u g i e j s t r o n y c o d z ie n n e m ig ra c j e w ahadłow e p o m ięd zy m ia s ta m i i m ia s ta m i w ie js k im i / b o u r g / , g d z ie m i e s z k a j ą p r a c u j ą c y w m ia s t a c h , o r a z m iędzy w s ią i m ia s ta m i w ie js k im i / b o u r g / , g d z ie m ie s z k a - ją ro ln ic y . k . S tru k tu ra s p o łe c z n a . o p a r t a na t r a d y c j o n a l n y c h " n o t a b la c h " i d y s t r y b u t o ra c h u s łu e . P r z e s t r z e n n a form a e k s p r e s j i s p o łe c z n o śc i w ie js k ie j: w io s k a , b o u r g , m i a s t o . 4 . 1 . J e d n o s t k i w y k s z ta łc o n e w m ie ś c i e z a s t ę p u j ą , p r z e z sw ć j u d z i a ł w a k c j i , " n o t a b l i " /n o w i l i d e r z y / . A n eks 2 / c d . / 3 3 . 1 1 . P a t r z 2 .1 1 - D u b lo w a n ie c z ę ś c i w y p o s a ż e n ia . 4 . 1 1 . Zm iana s t r u k t u r y p o l i t y c z n e j . D y w e r s y f ik a c ja s t r u k t u r y s p o ł e c z n e j . S y n te ty c z n a c h a r a k te r y s ty k a s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j S k ł a d n i k i , k t ó r e s p o łe c z n o ś ć m ie js k a ma te n d e n c ję do r e p ro d u k o w an i 8 I n t e r a k c j e m ięd zy s p o ł e c z n o ś c i ą m i e js k ą a in n y m i s p o łe c z n o ś c ia m i 1 2 1 . K o n c e n tr a c ja : lu d z i m ie sz k a ń w p rz e s trz e n i 2 . K o n c e n tr a c ja u s ł u g i wy p o s a ż e n i a b a rd z o r ó ż n o ro d n e g o i l i c z n e e o ma duży z a s i ę g wpływów. 3 . Ta p odw ójna k o n c e n t r a c j a p o z w a la s p o ł e c z n o ś c i m i e j s k i e j in t e n s y f ik o w a ć sw o je r e l a c j e m ię d z y m ia s tow e i z in n y m i s p o ł e c z n o ś c ia m i o r a z um ocnić sw o ją p o z y c ję p ro d u c e n tó w i d y fu z o ró w i n n o w a c ji . 1 .1 » S p o łe c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a s ty m u l u je t ę k o n c e n t r a c j ę . S p o łe c z n o ś ć w ie js k a u t r u d n i a o r g a n i z a c j ę p e r y f e r i i m i e j s k ie j /k o s z t in f r a s tr u k tu r y i je j ro z p ro s z e n ie / 2 . 1 . P o p y t generow any p r z e z in n e s p o ł e c z n o ś c i, w s z c z e g ó ln o ś c i in d u s tr i a ln ą /e k o n o m ia s k a l i / , s p r z y j a t e j k o n c e n t r a c j i i p o d p o rz ą d k o w a n iu j e j k r y t e r io m r e n t o w n o ś c i. W m i a s t a c h , g d z ie p o p y t t e n j e s t s ł a b y / m i a s t a n i e u p rz e m y s ło w io n e b o u rg / , w y s tę p u je d e g r a d a c j a s k ł a d n i k a 2 . T łum aczy t o i c h pow olny r o z w ój / m i a s t a n i e d o in w e s to w a n e / i m a łą d y n am ik ą i c h c e n tr ó w . 3 . 1 . R e l a c j e , w ym iana, tw ó r c z o ś ć , d y f u z j a in n o w a c j i , w zm acn ian e p r z e z in n e s p o łe c z n o ś c i, a le w s z c z e g ó ln o śc i p r z e z ro z w ó j d o m in u ją c e j s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j . To w s z y s tk o p o w o d u je , p r z e z n a s y c e n ie c e n tr ó w , z a k łó c e n ie rów now agi p om iędzy p o s z c z e g ó ln y m i p r z e s tr z e n ia m i w m ia s ta c h / z a tło c z e n i e c e n tr u m , n ie d o in w e s to w a n ie p e r y f e r i i , n ie d o s to s o w a n ie s t r u k t u r m i e j s k i c h do z m o to ry z o w a n e j c y r k u l a c j i lu d z i/ /p a t r z 2 .1 1 /. Aneks 3 . R e z u lt a ty 3 1 .1 1 . I s t n i e n i e k o n c e n t r a c j i p io n o w e j / z a g ę s z c z e n i a / i r o z p r o s z e n i a z u rb a n i zow enych z e sp o łó w l u d z k i c h . 2 . 1 1 . P o l a r y z a c j a u s ł u g w w ie l k i c h m i a s t a c h . S ta g n a c j a r'o zw o ju m ia s t " k o ń c z ą c y c h s i ę " , t r a c ą c y c h sw ą f u n k c ję c e l u , n i e n a le ż ą c y c h do s i e c i m i a s t l u b do s i e c i m ało a k ty w n e j / b r a k lu b s ł a b e r e l a c j e pom iędzy m ia s ta m i w danym r e g i o n i e / . R e g re s g ru p s p o ł e c z n y c h , k t ó r e t r a d y c y j n i e zajm ow ały s i ę ś w ia d c z e n ie m pew nych u s ł u g / d r o b n i k u p c y /. 3 . 1 1 . U ru c h o m ie n ie in s tru m e n tó w p la n o w a n ia m i a s t , z a g o sp o d a ro w a n ia r e g i o n a ln e g o i w s k a l i k r a j u m o d e r n iz a c ja c e n tró w m i a s t . 1 U, T rz y w y ż e j wym ienione s k ł a d n ik i zap ew n iają r o z w ój m i a s t , j a k ró w n ie ż system ów o r g a n i z a c y j n y c h i o środ kó w d e c y z j i p o l i t y c z n o - e o s p o d a r c ze j /f u n k c ja ce n tru m /. 2 | 4 . 1 . Tempo w z r o s t u u r b a n i z a c j i s t y m u l o wane p r z e z i n n e s p o ł e c z n o ś c i , w s z c z e g ó ln o śc i p rz e z społeczność in d u s tr ia ln ą i ro ln ic z ą , z jednej s t r o n y k r ę p u je system o r g a n i z a c y j ny m i a s t , z d r u g i e j s t r o n y s e p a r u j e go od d z i a ł a l n o ś c i i n s t / t u c j i d y s po n u jący c h w ładzą p o l i t y c z n ą i / a l b o gospodarczą. 5 . Zaznacza s ię s t r a t y f i k a c j a s p o ł e c z n a snowodowana różnym u d z i a ł e m g ru p s p o ł e c z n y c h w sc r a w o w a n iu w ład zy m i e j s k i e j : u d z i a ł te n j e s t fu n k cją o d z ie d z i czonego p r e s t i ż u s p o ł e c z nego. P r z e s t r z e n n a fo rm a e k s p r e s j i sp ołeczn ości m ie js k ie j: m ia s to v szero k im te g o słow a znaczeniu. 5 . 1 . S p o łeczn o ść i n d u s t r i a l n a : - w y o d rę b n ia w m i e ś c i e gruoy s p o ł e c z n e o ś r e d n i c h i w y ższy ch do chodach, k tó re c h a ra k te ry z u je k u ltu r a te c h n ic z n a i p o trzeb a efe k ty w n o śc i; - w y o d ręb n ia, z d r u g i e j s t r o n y , s i ł ę r o b o c z ą w y k o n u ją c ą p r a c e fru stru ją c e . C o d z ie n n e w a r u n k i ż y c i a t a k j e d n nych, ja k i d r u g ic h p o g a r s z a ją się. Aneks 3 / c d . / 4 . 1 1 . M o d y f ik a c ja i n s t y t u c j i a lb o s t w o r z e n ie now ych - p o s z u k iw a n ie n o w ej rów now agi p o l i t y c z n e j p om iędzy s i ł a m i s p o łe c z n y m i w z a k r e s i e s p r a w ow ania w ła d z y . 5 .1 1 . Z a k w e s tio n o w a n ie wpływ u n o t a b l i m i e j s k i c h p r z e z nowe g ru p y s p o ł e c z ne /k a d r y t e c h n i c z n e , b i u r o k r a c i / : p rą d y p o l i t y c z n e s z u k a j ą swego o b lic z a . J e d n o c z e s n y ro z w ó j k la s y c z n y c h w alk zw iązków zawodowych i w alk z m ia ste m o popraw ę w arunków ż y c i a . S y n te ty c z n a c h a r a k te r y s ty k a s p o ł e c z n o ś c i i n d u s t r i a l n e j S k ła d n ik i, k tó r e społeczność i n d u s t r i a l n a ma t e n d e n c j ę d o reprodukow ania I n t e r a k c j e m iędzy s p o ł e c z n o ś c i ą i n d u s t r i a l n ą a inn ym i s p o ł e c z n o ś c i a m i 2 1 I 1. P o d z ia ł pracy: - ro z d ro b n ie n ie i k o lek ty w iz a c ja zadań, - r e la c je z d ep e rso n a lizowane ze śr o d k a m i p ro d u k cji. RACJONALNOŚĆ ORGANIZACYJNA « «C rH- 4-> m Z T C SJ> O c N O v M oCn te <c u 2 . Wiedza t e c h n o l o g i c z n a : / v gospodarce konkuren c y jn e j i n ie / - p r o d u k c j a o p a r t a na w ie d z y t e c h n i c z n e j . - k w a lifik a c je praco b io rcó w . RACJONALNOŚĆ TECHNICZNA 1 .1 . S po łeczn ość: r o l n i c z a , w ie js k a i m ie js k a fa w o ry z u ją u trzy m an ie p o d ziału pracy: - dyspozycyjność s i ł v ro b o c z e j, - i n s t y t u c j e o d p o w i e d z i a l n e ' za k s z t a łc e n i e i konw ersję. I s t n i e j e n i e d o p a s o w a n i e między popytem a p o d a ż ą / k w a l i f i k a c j e p r a c o b i o r c ó w / , j a k r ó w n ie ż odmowa f r a n c u s k i e j s i ł y r o b o c z e j wykony w an ia pewnych p r a c f i z y c z n y c h / n p . budow nic t w o / . 2 . 1 . S p o ł e c z n o ś ć m i e j s k a , c e n t r u m pow staw an ia i d y f u z j i in n o w acji, f a w o r y z u je r o z w ó j w ie d zy t e c n n o l o g ic z n e j: - p o p r z e z obwody i n f o r m a c y j n e form alne i n ie f o r m a ln e . - -p r z e z i n s t y t u c j e / u n i w e r s y t e t y . l a b o r a t o r i a , c e n t r a bad aw cze/. 2 . 2 . S p o łeczn o ść r o l n i c z a u le g a m u ta c ji na r y n k a c h w y k o r z y s t u j ą c y c h w y n ik i t e j w iedzy. łuieks k. R ezu lta ty 3 1 .1 1 . Rosnąca s p e c j a li z a c j a pracobiorców , jednak n ie w tem pie wyma ganym p rzez rozwój przem ysłu. Zapotrzebowanie na zagraniczną s i ł ę roboczą d la wykonywania prac fiz y c z n y c h . F ru stra c ja pracobiorców w p racy. 2 .1 1 . Rosnąca wzajemna zależn o ść m iast uprzem ysłowionych /o r a z m iast s ie d z ib s iln y c h i n s t y t u c j i szkoleniow ych i prowadzących badania naukowe/ i s p o łe c z n o ś c i in d u s t r ia ln e j . Wzrost ilo ś c io w y i jakościow y ty ch i n s t y t u c j i . Tworzenie i fin an sow an ie ta k ic h i n s t y t u c j i p rzez przem ysł prywatny. 2 .2 1 . Rosnące p ow iązania / r e l a c j e / pomiędzy sp o łec zn o ścia m i: r o l n ic~ ą, in d u s t r ia ln ą i m iejsk ą. Lepsza produktywność r o ln ic tw a . Poważny w zrost ilo ś c io w y pracobiorców kw alifikow anych, p o sia daczy wiedzy /r o b o tn ic y wysoko k w a lifik o w a n i, t e c h n ic y , kadra/ Społeczność in d u strialn a typu k a p ita lis ty c z n e g o 3 . K ap itał: p ow ięk szan ie, zysk, rentow ność, RACJONALNOŚĆ GOSPODARCZA To wymaga: a / o d d z ie le n ia pracobiorców od w ładających k ap itałem , b/ d ążen ia do e la s ty c z n o ś c i czynników p rod uk cji: s i ł y rob o czej i k a p ita łu , c / utrzymywania p r z e d s ię biorstw a przemysłowego jako autonom icznego cen trum d ecyzyjn ego, d/ n a cisk u se k to ra przemy słow ego na sp o łec ze ń stw o , w tym państwo, e / k onk orencyjn ości d z ia ła n ia na rynku, f / k o n ie c z n o śc i s t a łe g o roz woju p r z e d s ię b io r stw a . 3 . 1 . a/ S p o łeczn o ść m iejska /t a k ż e r o ln ic z a /, c ią g łe ro zsze rz a n ie s i ę rynków - sp rz y ja w zrostow i zdyw ersyfikow ane go sp o ż y c ia , pobudzając p rod u k cję. Jednak jed n o cze ś n ie , ponieważ trreb a mno żyć w yposażenie kolektyw ne i s p o łe c z n e , sp o łec zn o ść m iejsk a musi zapewnić so b ie źr ó d ła fin a n so w a n ia , zm niej sza s i ę wolumen k a p ita łu w d y sp o zy cji s p o łe c z n o ś c i in d u s t r i a ln e j , b/ K oncentracja m iejsk a przy s p ie s z a d y fu zję i d e o l o g i i , która k w estio n u je same s k ła d n ik i jako t a k ie /p a t r z 3 / s p o łe c z n o ś c i in d u s t r ia l n e j . Z d r u g ie j stro n y zarów no zw iązki zawodowe, Jak i państw o, p rzez ten d en cję i ■z różnych /n ie z a le ż n y c h / przyczyn , u s i ł u j ą o gran iczyć autonom iezność decyzyjną p r z e d się b io r stw a / 3 c / i jego s i ł ę n a cisk u / 3 d / . Aneks 4 led ../ 3 3 .1 1 . Trudność u su n ię c ia o p o zy cji między k o n ie c z n o śc ią w zrostu rynku dóbr powodowanego wzrostem sp o ż y c ia a k o n ie c z n o śc ią stymulowa n ia o sz c z ę d n o śc i prywatnych na in w e sty c je s p o łe c z n o ś c i in du s t r i a l n e j i państwowych. Tendencje in f la c y j n e . Państwo jako r e g u la to r , który poprzez kreowanie kolektyw nego w yposażenia sp o łec zn eg o pomaga system owi sp o łeczn o -g o sp o d a r czemu do utrzym ania s i ę . Wpływ s p o łe c z n o ś c i in d u s t r ia ln e j , k tóra gra r o lę lid e r a i mo-* toru napędowego c a łe g o sp o łec ze ń stw a , na w ła d z ę .p o lity c z n ą zarówno na s z c z e b lu narodowym, jak i regionalnym . R ela c je między w ładzą gospodarczą i p o lit y c z n ą . Ten wpływ u trud nia alb o hamuje r e a liz a c j ę planu "regionalnego" zagospodarowania p r z e s t r z e n i, który n ie j e s t oparty na k ry te r ia c h " r a c jo n a ln o śc i gosp od arczej" , a w każdym r a z ie k r y te r ia t e n ie są d la n ieg o podstawowe. D ążenie do e la s t y c z n o ś c i czynników p rod uk cji /3 b / prowadzi do: 1/ a k c e p ta c ji pewnego m arginesu b ezrob o cia : - na poziom ie p r z e d się b io r stw ro d zi t o s i l n e n a p ię c ia , gdy podaż s i ł y rob oczej w zrasta bez w zrostu popytu, - na poziom ie krajowym powoduje za k łó c en ie równowagi, źr ó d ła n apięć sp ołeczn ych ; 2 1 S p ołeczność i n d u s t r i a l n a typu k a p i t a l i s t y c z n e g o J e d n o c z e ś n i e ze s t r o n y w ła d z y p o l i ty c z n e j i a d m i n is tr a c y j n e j rad m ie jsk ic h , k tó re s t a r a j ą się orga n iz o w a ć s p o ł e c z n o ś ć i n d u s t r i a l n a , a le n ie t y l e z a b s t r a k c y j n e j funk c j i re p re z e n to w a n e g o kolek ty w u , i l e f u n k c j i k o n i e c z n o ś c i w y n i k a j ą c e j ze w zrostu sp o łe c z n o śc i i n d u s t r i a l n e j w w aru n k a c h r y n k u c o r a z b a r d z i e j konkurency jn e g o . Grupy m i e j s k i e - p o l i t y c z n e l u b zawodowe-a c zase m g ru p y r o l n i c z e a l b o w i e j s k i e h a m u ją j e d n a k u p r z e m y sło w ien ie m ia s t / i i c h zab o rczo ść Francuska s p o ł e ć z n . In d u stria ln a w środow isku w ie js k im / z p rzy czy n p r z e d e w s z y s t k im i d e o l o g i c z n y c h . P rz e d się b io rstw o ro d zin n e - k a p i t a ł zdominowany p rzez rodzin ę, - d ą ż e n i e do t r w a ł o ś c i w ła d z y r o d z i n n e j , - d y stan so w an ie s ię s t r u k t u r od zm ian . P r z e s t r z e n n a fo rm a e k s p r e s j i sp ołeczn ości in d u s tr ia ln e j: p rzed się b io rstw o . 4 .1 . P a t r z 3 b: - z a n ik a n ie k a o i t a ł u ro dzinnego - r o z w ó j n o w e j formy w ła d z y w p r z e d s i ę b i o r s t w i e r ó ż n e j od k a p ita łu , - w p r o w a d z e n i e n o w o cze sn y ch metod z a r z a d z a n i a . A neks k / c d . / 3 2 / k o n c e n t r a c j i k a p i t a ł u i p o w sta w a n ia ró ż n y c h p o ro z u m ie ń ty p u mono p o l i s t y c z n e g o / w z r o s t z y sk ó w /: - o d w o ła n ie s i ę do o s z c z ę d n o ś c i p ry w a tn y c h , - o d w o ła n ie s i ę do k a p i t a ł u z a g r a n ic z n e g o / t w o r z e n i e k o n cern ó w m ię d z y n a ro d o w y c h /, - s tw a r z a p o z o ry zm ian c e n tr ó w d e c y z y jn y c h , a l e w r z e c z y w i s t o ś c i p ro w a d z i do k o n c e n t r a c j i d e c y z j i . O n i - r e r s i t a s z a ® .8 8 /8 8 n .1 0 0 ( U - 65