Pdf version

ARTYKUŁ ORYGINALNY
Porównanie stopnia ekspresji cytokeratyny 19
w tkance guza i stężenia CYFRY 21-1 w surowicy
w niedrobnokomórkowym raku płuca
Monika Kosacka, Renata Jankowska
Katedra i Klinika Pulmono­logii i Nowotworów Płuc, Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich, Wrocław
Słowa kluczowe
Streszczenie
CYFRA 21-1,
cytokeratyna 19
(CK 19), rak
niedrobnokomórkowy
Wprowadzenie Adres do korespondencji:
dr med. Monika Kosacka,
Katedra i Klinika Pulmonologii
i Nowotworów Płuc,
Akademia Medyczna
im. Piastów Śląskich,
ul. Grabiszyńska 105,
53‑439 Wrocław,
tel.: 071‑33‑49‑559,
fax: 071‑33‑49‑596,
e‑mail: [email protected]
Praca wpłynęła: 22.07.2008.
Przyjęta do druku: 27.11.2008.
Nie zgłoszono sprzeczności
interesów.
Pol Arch Med Wewn. 2009;
119 (1‑2): 33-38
Copyright by Medycyna Praktyczna,
Kraków 2009
Cytokeratyna (cytokeratin – CK) 19 należy do cytokeratyn typu I. CYFRA 21-1 to test,
który wykrywa rozpuszczalny fragment CK 19.
Cele Celem pracy było porównanie stężenia CYFRY 21-1 w surowicy i ekspresji CK 19 w tkance
guza w niedrobnokomórkowym raku płuca.
Pacjenci i metody Ekspresję CK 19 i poziom CYFRY 21-1 zbadano u 36 chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca (19 mężczyzn i 17 kobiet). Średnia wieku w badanej grupie wyniosła 59,2 ±7,4 roku.
Ekspresja cytokeratyny została określona immunohistochemicznie z użyciem przeciw­ciała Monoclonal Mouse Anti‑Human Cytokeratin 19 Clone BA 17 DAKO M 0772. Stężenie CYFRY 21-1 zmierzono
w surowicy metodą elektrochemiluminescencji w analizatorze Elecsys 2010 (Roche Diagnostic).
Wyniki We wszystkich przypadkach obserwowano dodatnią cytoplazmatyczną ekspresję CK 19.
W 12 (33%) przypadkach obserwowano słabą ekspresję na + (CK 1), w 16 (44%) średnią na ++ (CK 2),
a w 8 22%) wyraźną na +++ (CK 3). Średnie stężenie CYFRY 21-1 wyniosło 3,19 ng/ml. U 18 pacjentów (50%) stężenie CYFRY 21-1 było podwyższone (>3,3 ng/ml). W grupie ze zwiększonym stężeniem
CYFRY 21-1 było znacząco mniej chorych z wyraźną ekspresją CK 19 (CK3) (1/18 vs 7/18; 1/18 vs
7/18; χ2 Yatesa 4,02; p = 0,045). Stężenie CYFRY 21-1 było istotnie mniejsze u chorych z wyraźną
ekspresją CK 19 (CK 3) (test Manna i Whitneya, p = 0,04).
Wnioski U chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca z nasiloną ekspresją CK 19 (+++)
w komórkach guza zaznacza się tendencja do mniejszych stężeń CYFRA 21-1 w surowicy.
Wprowadzenie Cytokeratyny (cytokeratin –
CK) są wielo­genową rodziną polipeptydów. Sta‑
nowią podstawowy składnik filamentów keraty‑
nowych, jednej z kategorii filamentów pośrednich,
będących istotną częścią cytoszkieletu komórki.1
Dotychczas zidentyfikowano ponad 20 CK, któ‑
rych ekspresję stwierdza się w różnych typach na‑
błonka.1,2 CK podzielono na 2 podtypy: CK klasy
I, o masie cząsteczkowej 40–56 kDa, do których
zalicza się CK 9–20, i CK klasy II, o masie 53–67
kDa, do których należą CK 1–8.2,3 CK tworzą he‑
terodimery złożone z CK typu I i typu II. Z dime‑
rów powstają tetramery, z których zbudowane
są włókna filamentu pośredniego.1
Cytokeratyna 19 (cytokeratin 19 – CK 19), o naj‑
mniejszej masie cząsteczkowej 40 kDa, zaliczana
jest do CK typu I – kwaśnego. Złożona jest z 400
aminokwasów. Jej ekspresję można stwierdzić za‑
równo w prawidłowym nabłonku dróg oddecho‑
wych, jak i w raku płuca.4 Ludzki gen dla CK 19 zlo‑
kalizowany jest na chromosomie 17 q 21–22.5
CK 19 ma wyjątkowo krótką domenę
C‑końcową.6 CK 19 nie ma stałego partnera (CK
klasy II), z którym tworzy dimery, ale może się
łączyć z różnymi CK zasadowymi, dlatego też nie‑
którzy auto­rzy sugerują, że może pełnić rolę „uni‑
wersalnej cytokeratyny”.7
W nabłonku jamy ustnej ekspresja CK 19 była
wykrywana przed­e wszystkim w warstwie pod‑
stawnej, natomiast stopień jej ekspresji w war‑
stwie przypodstawnej korelował z występowaniem
zmian przed­nowotworowych, co może wskazywać
ARTYKUŁ ORYGINALNY Porównanie stopnia ekspresji cytokeratyny 19 w tkance guza i stężenia…
1
Rycina 1 Ekspresja
cytokeratyny 19
A słaba ekspresja
na + (CK 1)
B umiarkowana
na ++ (CK 2)
C silna na +++ (CK 3)
A
B
C
na to, że ekspresję CK 19 można uznać za typową
dla komórek niezróżnicowanych.8
Niektórzy auto­rzy sugerują, że CK 19 uwolnio‑
na z komórek nabłonkowych może odgrywać rolę
w uszkodzeniu błony podstawnej poprzez tworze‑
nie kompleksów immuno­logicznych złożonych
z CK 19 i auto­przeciwciała anty‑CK 19.9
CYFRA 21-1 to test, który wykrywa rozpusz‑
czalny fragment CK 19 przy użyciu 2 przeciw­ciał
monoklonalnych skierowanych przeciw­ko KS 19–1
i BM 19–21.10‑12 Oba epitopy zlokalizowane są w do‑
menie C‑końcowej cząsteczki CK, KS 19–1 między
311 a 335 aminokwasem, a BM 19–21 między 346
a 367 aminokwasem. Oba te epitopy są zlokalizo‑
wane w regionie C‑końcowym cząsteczki.12 CYFRA
21-1 bywa traktowana jako marker nowo­tworowy
w diagnostyce nowo­tworów wywodzących się z róż‑
nych narządów, zwłaszcza niedrobnokomórkowe‑
go raka płuca.10‑12 Związek między czasem przeży‑
cia a przed­operacyjnym stężeniem CYFRY 21-1 po‑
twierdzono w wielu badaniach, zwłaszcza w płasko‑
nabłonkowym raku płuca.10,11,13 Sugeruje się także,
że CYFRA 21-1 może mieć znaczenie predykcyjne
co do odpowiedzi na leczenie.10
2
Mimo wielu badań dokładny mechanizm uwal‑
niania CYFRY 21-1 pozostaje niejasny. Wciąż istot‑
ne jest pytanie, dlaczego zwiększone stężenie
CYFRY 21-1 stwierdza się tylko u części chorych
na raka płuca, skoro ekspresję CK 19 stwierdza
się we wszystkich guzach.
W większości krajów rozwiniętych, w tym
w Polsce, rak płuca to najczęściej występujący
nowo­twór złośliwy u mężczyzn, a drugi – po raku
gruczołu piersiowego – u kobiet. Na świecie rak
płuca jest przyczyną największej liczby zgonów
zarówno mężczyzn, jak i kobiet.14
W Europie rak płuca stanowi 21% złośliwych
nowo­tworów u mężczyzn i jest przyczyną 29%
zgonów z powodu nowo­tworów. Gwałtowne
zwiększenie zapadalności na raka płuca obser‑
wowano od początku XX wieku aż do lat 1990–
1994.14 Zapadalność mężczyzn maleje, ale kobiet
– zwłaszcza młodych – zwiększa się.15 Obecnie za‑
uważa się zmiany w częstości występowania po‑
szczególnych typów histo­logicznych raka płu‑
ca. Gruczolakorak stał się obecnie najczęstszym
typem histopato­logicznym stwierdzanym u obu
płci.16 Mimo wielu badań klinicznych i postępu
w diagnostyce oraz leczeniu wspomagającym ro‑
kowanie w raku płuca pozostaje niekorzystne
i 5 lat przeżywa tylko około 5–10%.17 Długoter‑
minowe przeżycie w raku płuca niemal nie uległo
na przestrzeni ostatnich lat zmianie.18
Powyższe problemy związane z rakiem płu‑
ca powodują stałą konieczność aktualizacji wy‑
tycznych dotyczących rozpoznawania i leczenia
tego nowo­tworu.19
Celem pracy było porównanie stopnia ekspresji
CK 19 w tkance guza i stężenia CYFRY 21-1 w su‑
rowicy w niedrobnokomórkowym raku płuca.
Pacjenci i metody Ekspresję CK 19 i poziom
CYFRY 21-1 zbadano u 36 pacjentów (19 mężczyzn
i 17 kobiet) chorych na niedrobnokomórkowego
raka płuca, u których przeprowadzono zabieg ope‑
racyjny. Średnia wieku w badanej grupie wynio‑
sła 59,19 ±7,44 roku. Przeważali chorzy na raka
płaskonabłonkowego (23 osoby), u 8 chorych roz‑
poznano gruczolakoraka, u 2 raka wielkokomór‑
kowego, a u 3 raka nie­drobnokomórkowego bez
dokładnego określenia podtypu histo­logicznego.
Większość stanowili byli lub obecni palacze pa‑
pierosów (30 osób), ale u żadnego z chorych nie
stwierdzono przewlekłej obturacyjnej choroby
płuc.
W badanej grupie znalazło się 15 pacjentów
w stadium I (IA – 8, IB – 7), 4 w stadium II (IIA
– 1, IIB – 3), 13 w stadium III (IIIA – 8, IIIB – 5)
i 4 w stadium IV. U pacjentów w stadiach I–IIIA
przeprowadzono lobektomię, bilobektomię lub
pnemonektomię. Chorzy w stadium IIIB i IV zo‑
stali poddani torakotomii diagnostycznej.
Immunohistochemia Do badań immunohisto‑
chemicznych wykorzystano materiał tkanko‑
wy guza, dobrze utrwalony w bloczkach para­
finowych, uzyskany w trakcie zabiegu opera‑
cyjnego. Skrawki para­finowe grubości 4 μm
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2009; 119 (1‑2)
Tabela 1 Ekspresja cytokeratyny 19 u chorych ze stężeniem CYFRY 21-1
zwiększonym (>3,3 ng/ml) i <3,3 ng/ml
Stężenie CYFRY 21-1
<3,3 ng/ml
>3,3 ng/ml
CK 1 + CK 2
11
17
CK 3
 7
 1
CK 1
 6
 6
CK 2 + CK 3
12
12
χ2 Yatesa
p
4,02
0,045
0,13
0,72
ekspresja CK 19
ekspresja CK 19
Skróty: CK – cytokeratyna
Tabela 2 Stężenie CYFRY 21-1 w porównaniu z ekspresją cytokeratyny 19
Ekspresja CK 19
CYFRA 21-1
(ng/ml)
CYFRA 21-1 l
(ng/ml)
CYFRA 21-1
(ng/ml)
test Manna i Whitneya
słaba (CK 1)
silna (CK 3)
p
9,71
2,85
0,053
umiarkowana (CK 2)
silna (CK 3)
4,66
2,85
CK 1 + CK 2
silna (CK 3)
6,82
2,85
0,04
0,027
Skróty: patrz Tabela 1
Rycina 2 Stężenie
CYFRY 21-1 u pacjentów
z słabą (1), umiarkowaną
(2) i silną ekspresją (3)
cytokeratyny 19
umieszczono na szkiełkach silanizowanych, na‑
stępnie odparafinowano w ksylenie i przepro‑
wadzono przez szereg alkoholowy o stężeniach
malejących aż do wody. Endogenną peroksyda‑
zę blokowano w 3% roztworze H2O2 przez 10 mi‑
nut. Do oznaczeń użyto przeciw­ciał Monoclonal
Mouse Anti‑Human Cytokeratin 19 Clone BA 17
DAKO M 0772. Następnie płukano w soli fizjo‑
logicznej buforowanej fosforanami i nakładano
przeciw­ciało bio­tynylowane. Skrawki inkubowa‑
no z kompleksem streptawidyna–peroksydaza
(LSAB® + DAKO K0675) przez 15 minut. Reakcję
60
CYFRA 21-1 (ng/ml)
50
40
30
20
10
0
1
2
Ekspresja cytokeratyny 19
średnia
25%–75%
minimum–maksimum
3
immunohistochemiczną wywołano roztworem
czterochlorku3,3'-diaminobenzydyny (DAB + , Li‑
quid K 3486 DAKO).
Akumulację CK obserwowano w cytoplazmie
komórek pod postacią brązowego zabarwienia.
Za wynik dodatni uznano stwierdzenie >10% za‑
barwionych komórek nowo­tworowych w prepa‑
racie. Stopień nasilenia reakcji barwnej oceniano
ogólnie przyjętą metodą półilościową: reakcja sła‑
ba + (CK 1), reakcja umiarkowana ++ (CK 2), wy‑
raźna +++ (CK 3).
CYFRA 21-1 Surowicę do oznaczeń CYFRY 21-1
przechowywano w temperaturze −80°C. Oznacza‑
nie stężenia CYFRY 21-1 przeprowadzono metodą
chemiluminescencji w pełni zautomatyzowanym
aparacie Elecsys 2010. Stężenia markera oznacza‑
no z użyciem gotowych zestawów firmy ROCHE
Diagnostic (Germany). Za wartość nieprawidło‑
wą (cut‑off) przyjęto zgodnie z instrukcją produ‑
centa stężenie 3,3 ng/ml.
Analiza statystyczna Analizę statystyczną przy
porównywaniu badanych grup przeprowadzono
za pomocą programu komputerowego CSS Statistica for Windows, wersja 5.0. Do oceny róż‑
nic między dwiema niezależnymi grupami wyko‑
rzystano test U Manna i Whitneya, do porówna‑
nia zaś proporcji test χ2. Za istotne uznano róż‑
nice między grupami, w których p<0,05.
Wyniki We wszystkich przypadkach stwier‑
dzono dodatnią cytoplazmatyczną ekspresję
CK 19. W 12 (33%) preparatach ekspresję oce‑
niono jako słabą (CK 1), w 16 (44%) jako umiar‑
kowaną (CK2), w 8 (22%) zaś jako silną (CK 3).
Na RYCINIE 1 przed­stawiono zdjęcia preparatów
histo­logicznych o różnym stopniu ekspresji CK
19 w tkance guza.
Średnie stężenie CYFRY 21-1 wynosiło 3,19
ng/ml. U 18 chorych stwierdzono zwiększone
stężenie CYFRY 21-1 (>3,3 ng/ml). W tej grupie
było znacząco mniej chorych z ekspresją CK 19
na +++ (CK 3) (1/18 vs 7/18; χ2 Yatesa 4,02;
p = 0,045) (TABELA 1 ).
Te same obserwacje potwierdziło porównanie
średnich stężeń CYFRY 21-1 w poszczególnych
grupach. Wykazaliśmy, że stężenie CYFRY 21-1
było mniejsze u chorych z ekspresją CK 19
na +++ i różnica była znamienna statystycznie
(test Manna i Whitneya; p = 0,027 CK 1 + CK 2 vs
CK 3) (rycinA 2 ).
Omówienie Wykazaliśmy, że komórki raka płu‑
ca z silną ekspresją CK 19 uwalniają mniej CYFRY
21-1 niż komórki z ekspresją umiarkowaną i sła‑
bą. Przyczyna uwalniania większej ilości CYFRY
21-1 przez niektóre komórki raka pozostaje nie‑
wyjaśniona. W dostępnej literaturze nie znaleź‑
liśmy pracy poświęconej porównaniu in vivo eks‑
presji CK 19 na tkance guza i stężenia CYFRY 21-1
w surowicy. Pewne światło na ten problem rzuca‑
ją natomiast badania in vitro.
wartość ekstremalna
ARTYKUŁ ORYGINALNY Porównanie stopnia ekspresji cytokeratyny 19 w tkance guza i stężenia…
3
Fei i wsp. wykazali, że tylko komórki raka wątro‑
by z ekspresją CK 19 uwalniają CYFRĘ 21-1.4 Jed‑
nak w przypadku raka płuca sytuacja jest bar‑
dziej skomplikowana, ponieważ ekspresję CK 19
stwierdza się zarówno w komórkach raka płuca,
jak i w nienowotworowym nabłonku pokrywają‑
cym drzewo oskrzelowe.20
Dohmoto i wsp. porównali in vitro ekspresję
matrycowego kwasu rybonukleinowego (messen‑
ger ribonucleic acid – mRNA) na liniach komórek
raka płuca ze stężeniem CYFRY 21-1 w superna‑
tancie i wykazali, że ekspresja mRNA dobrze kore‑
luje z poziomem CYFRY 21-1.21 W przed­stawionej
pracy nie analizowaliśmy wprawdzie mRNA, war‑
to się jednak zastanowić, dlaczego obserwacje
in vitro prowadzą do zupełnie odmiennych wnio‑
sków niż te poczynione in vivo.
Nasze badania wskazują, że zależność między
ekspresją CK 19 w komórkach guza a stężeniem
CYFRY 21-1 w surowicy jest o wiele bardziej skom‑
plikowana in vivo.
Ueda i wsp. stwierdzili, że część linii komórko‑
wych raka płuca wykazuje niekompletną ekspresję
mRNA CK 19 i nie produkuje CYFRY 21-1.22 Do‑
hmoto i wsp. ujawnili natomiast, że część komó‑
rek raka charakteryzuje się wprawdzie ekspresją
mRNA dla CK 19 i uwalnia CYFRĘ 21-1, ale nie wy‑
kazuje ekspresji białka CK 19. Wskazuje to na wy‑
stępowanie nieznanego mechanizmu, który za‑
burza prawidłową produkcję CK 19.21
Niektórzy auto­rzy sugerują, że kaspaza 3, en‑
zym bio­rący udział we fragmentacji filamentów
pośrednich i apoptozie, odgrywa znaczącą rolę
w mechanizmie uwalniania fragmentu CK 19 wy‑
krywanego przez CYFRĘ 21-1. Wykazano, że stę‑
żenie CYFRY 21-1 koreluje z ekspresją kaspazy 3,
a inhibitor kaspazy hamuje uwalnianie CYFRY
21-1 do supernatantu.23
Część badaczy wskazuje na ścisły związek uwal‑
niania CYFRY 21-1 z procesem apoptozy w prze‑
biegu wzrostu guza.24,25 Badanie linii komórko‑
wych raka wątroby ujawniło, że stężenie CYFRY
21-1 zwiększa się znacząco w liniach komórko‑
wych, w których zastosowano czynnik martwicy
nowo­tworów, wykazujących duży indeks apopto‑
tyczny i aktywność kaspazy 3.24
Wielu badaczy podkreśla, że zwiększone
stężenie CYFRY 21-1 należy traktować przed­e
wszystkim jak marker uszkodzenia i naprawy
nabłonka.26‑28
Wykazano, że zwiększone stężenie CYFRY 21-1
w surowicy i popłuczynach oskrzelowo‑pęcherzy‑
kowych u pacjentów z nienowotworowymi choro‑
bami płuc, takimi jak włóknienie śród­miąższowe
czy lipoproteinoza, koreluje z aktywnością tych
chorób.26‑28
W raku płuca Ge i wsp. wykazali, że stężenie
CYFRY 21-1 w trakcie zabiegu chirurgicznego jest
większe niż stężenie przed- lub pooperacyjne.29
Obserwacje poczynione u pacjenta chorego
na zapalenie płuc wywołane przez Pneumocystis
carinii wskazują na wpływ liczby neutro­fili na stę‑
żenie CYFRY 21-1.30
4
W badanej grupie znaleźli się chorzy z różny‑
mi typami histo­logicznymi raka płuca. Większość
badaczy wskazuje jednak, że stężenie CYFRY 21-1
jest zazwyczaj większe w raku płaskonabłonko‑
wym niż w innych typach histo­logicznych.10,31,32
W raku płaskonabłonkowym stwierdza się tak‑
że największą czułość w granicach 62%, nato‑
miast w całej grupie chorych na raka płuca wyno‑
si ona 51%, w gruczolakoraku 39%, w raku wiel‑
komórkowym 36%, a w raku drobnokomórko‑
wym 20%.31
Wiele badań potwierdza związek CYFRY 21-1
ze stopniem zaawansowania nowo­tworu, zwłasz‑
cza większe stężenie CYFRY 21-1 w stadium III
i IV.32,33 W badanej grupie znaleźli się chorzy
we wszystkich stadiach zaawansowania, w tym
8 w stadium IIIA. Wiadomo, że pacjenci w tym
stadium stanowią bardzo zróżnicowaną grupę
wymagającą różnego postępowania oraz cechują‑
cą się odmiennym rokowaniem. Niektórzy bada‑
cze proponują nawet podział stadium IIIA na ka‑
tegorie IIIA1-4, w zależności od stopnia zajęcia
węzłów N2.34
Ze względu na niewielką liczbę badanych cho‑
rych nie przeprowadzono analizy w zależności
od stopnia zaawansowania i typu histo­logicznego.
Zaobserwowaliśmy jednak, że w grupie z nasilo‑
ną ekspresją CK 19 (+++) większość stanowili pa‑
cjenci w stadium I (stadium IA – 4 chorych, IB –
2, IIB – 1, IV – 1).
Zdajemy sobie sprawę, że ze względu na nie‑
wielką i znacznie zróżnicowaną grupę chorych
przed­stawioną pracę należy traktować jako do‑
niesienie wstępne, które może zwrócić uwagę
na inter­esujące zjawisko.
U chorych na niedrobnokomórkowego raka
płuca z nasiloną ekspresją CK 19 (+++) w komór‑
kach guza zaznacza się tendencja do mniejszych
stężeń CYFRA 21-1 w surowicy.
Piśmiennictwo
1 Kłyszejko‑Stefaniak L. Filamenty keratynowe. In: Kłyszejko‑Stefaniak L:
Cytobiochemia – bio­chemia niektórych struktur komórkowych. Warszawa,
PWN, 2002: 141‑146.
2 Fuchs E. Keratins as bio­chemical markers of epithelial differentiation.
Trends Genet. 1988; 4: 277‑281.
3 Moll R. Cytokeratins as markers of differentiation. Expression profiles
in epithelia and epithelial tumors. Veroff Pathol. 1993; 142: 1‑197.
4 Fei W, Nishioka M, Fujita J, et al. Expression of cytokeratin 19 in human hepatocellular carcinoma cell lines. Int J Oncol. 2002; 20: 31‑37.
5 Bader BL, Jahn L, Franke WW. Low level expression of cytokeratin 8,18
and 19 in vascular smooth muscle cells of human umbilical cord and in cultured cell derived there from, with an analysis of the chromosomal locus
containing the cytokeratin 19 gene. J Cell Biol. 1988; 47: 300‑319.
6 Fradette J, Germain L, Seshaiah P, et al. The type I keratin 19 posses
distinct and context dependent assembly properties. J Biol Chem. 1998;
272: 176‑184.
7 Stasiak PC, Purkis PE, Leigh IM, et al. Keratin 19 predicted amino acid
sequence and broad tissue distribution suggest it evolved from keratinocyte keratins. J Invest Dermatol. 1989; 92: 707‑716.
8 Lindberg K, Rheinwald JG. Suprabasal 40 kd keratin (K19) expression
as an immunohisto­logic marker of premalignancy in oral epithelium. Amer
J Pathol. 1989; 134: 89‑98.
9 Dobashi N, Fujita J, Murota M, et al. Binding of recombinant human cytokeratin 19 to laminin:a possible role in inter­action between inter­mediate
filament derived from epithelial cells and extracellular matrixes. Cell Struct
Funct. 2000; 25: 171‑175.
10 Takei Y, Minato K, Tsuchiya S, et al. CYFRA 21‑1:an indicator of survival and therapeutic effect in lung cancer. Oncol. 1997; 54: 43‑47.
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2009; 119 (1‑2)
11 Pujol JL, Molinier O, Ebert W, et al. CYFRA 21‑1 is a prognostic determinant in non‑small cell lung cancer: results of meta‑analysis in 2063 patients. Br J Cancer. 2004; 90: 2097‑2105.
12 Sánchez‑Carbayo M, Espasa A, Chinchilla V, et al. New electrochemiluminescent immunoassay for the determination of CYFRA 21‑1: analytical
evaluation and clinical diagnostic performance in urine samples of patients
with bladder cancer. Clin Chem. 1999; 45: 1944‑1953.
13 Nikliński J, Burzykowski T, Niklińska W, et al. Preoperative CYFRA
21‑1 level as prognostic indicator in resected nonsmall cell lung cancer.
Eur Respir J. 1998; 12: 1424‑1428.
14 Skuladottir H, Olsen JH. Epidemiology of lung cancer. In: Spiro SG,
ed. Lung cancer, Volume 6, Monograph. ERS Journals Ltd, Sheffield 2001:
1‑12.
15 Lienert T, Serke M, Loddenkemper R. Lung cancer in young females.
Eur Respir J. 2000; 16: 986‑990.
16 Travis WD, Travis LB, Devesa SS. Lung cancer. Cancer. 1995; 75:
191‑202.
17 Survival of Cancer Patients in Europe: the Eurocare‑3 study. Ann Oncol.
2003; vol. 14, supplement. http://eurocare.it/18. Welch HG, Schwartz LM,
Woloshin S. Are increasing 5‑year survival rates evidence of success against cancer? JAMA. 2000; 283: 2975‑2978.
19 Alberts WM. Zaktualizowane wytyczne ACCP rozpoznawania i leczenia raka płuca – jakie są najważniejsze zmiany w zaleceniach? Pol Arch
Med Wewn. 2008; 118: 4‑5.
20 Chyczewski L, Nikliński J, Chyczewska E, et al. Immunohistochemical
analysis of tissue localization of cytokeratin 19 in lung cancer. Rocz Akad
Med Bialymst. 1997; 42: 162‑172.
21 Dohmoto K, Hojo S, Fujita J, et al. Mechanisms of the release
of CYFRA 21‑1 in human lung cancer. Lung Cancer. 2000; 30: 55‑63.
22 Ueda Y, Fujita J, Bandoh S, et al. Expression of cytokeratin 19 mRNA
in human lung cancer cell lines. Int J Cancer. 1999; 81: 939‑943.
23 Dohmoto K, Hojo S, Fujita J, et al. The role of caspase 3 in producing
cytokeratin 19 fragment (CYFRA 21‑1) in human lung cancer cell lines. Int
J Cancer. 2001; 91: 468‑473.
24 Wu F, Fujita J, Murota M, et al. CYFRA 21‑1 is released in TNF‑alpha‑induced apoptosis in the hepatocellelar carcinoma cell line HuH‑7. Int
J Oncol. 2002; 21: 441‑445.
25 Sheard MA, Vojtesek B, Simickova M, et al. Release of cytokeratin 18
and 19 fragments (TPS and CYFRA 21‑1) into the extracellular space during
apoptosis. J Cell Biochem. 2002; 85: 670‑677.
26 Nakamura H, Abe S, Shibata Y, et al. Elevated levels of cytokeratin 19
in the bronchoalveolar lavage fluid of patients with chronic airway inflammatory diseases: a specific marker for bronchial epithelial injury. Am J Respir Crit Care Med. 1997; 155: 1217‑1221.
27 Nakayama M, Satoh H, Ishikawa H, et al. Cytokeratin 19 fragment
in patients with nonmalignant respiratory diseases. Chest. 2003; 123:
2001‑2006.
28 Dobashi N, Fujita J, Ohtsuki Y, et al. Elevated serum and BAL cytokeratin 19 fragment in pulmonary fibrosis and acute inter­stitial pneumonia.
Eur Respir J. 1994; 14: 574‑578.
29 Ge MJ, Shi D, Wu QC, et al. Observation of circulating tumour in patients with non-small cell lung cancer by real‑time fluorescent quantitative
reverse transcriptase‑polymerase chain reaction in perioperative period. J
Cancer Res Clin Oncol. 2006; 132: 248‑256.
30 Fujita J, Kawakami K, Matsuhashi Y, et al. The pitfall in evaluating several sero­logical markers of Pneumocystis carinii pneumonia in a neutropenic patient. Intern Med. 2000; 39: 659‑662.
31 Lai RS, Hsu HK, Lu JY, et al. CYFRA 21‑1 enzyme‑linked immunosorbent assay. Evaluation as a tumor marker in non‑small cell lung cancer.
Chest. 1996; 109: 995‑1000.
32 Huang MS, Jong SB, Lin MS, et al. Cytokeratin fragment 19 (CYFRA
21‑1) as a tumor marker in non‑small cell lung cancer. Kaohisiung J Med
Sci. 1996; 12: 62‑68.
33 Sugama Y, Kitamura S, Kawai T, et al. The clinical usufulness of CYFRA
21‑1 assay in diagnosing lung cancer: measurement of serum cytokeratin
fragment. Jpn J Cancer Res. 1994; 85: 1178‑1184.
34 Tournoy KG, van Meerbeeck JP. Nowe wytyczne American College
of Chest Physicians leczenia niedrobnokomórkowego raka płuca w stopniu
zaawansowania IIIA‑N2 – europejski punkt widzenia. Pol Arch Med Wewn.
2008; 118: 175‑178.
ARTYKUŁ ORYGINALNY Porównanie stopnia ekspresji cytokeratyny 19 w tkance guza i stężenia…
5