dr hab. prof. AWF Tomasz Tasiemski Poznań, 24.02

dr hab. prof. AWF Tomasz Tasiemski Poznań, 24.02

dr hab. prof. AWF Tomasz Tasiemski
Poznań, 24.02.2016
Recenzja rozprawy doktorskiej
Aktywność sportowa osób po urazie rdzenia kręgowego
a satysfakcja życiowa i wybrane aspekty oceny zdrowia
mgr Marty Szkwara
Urazy rdzenia kręgowego (URK) należą do najcięższych schorzeń narządu ruchu,
gdyż poza bezpośrednimi skutkami urazu wynikającymi z uszkodzenia centralnego układu
nerwowego, tj. zaburzeniami czuciowo-ruchowymi, a także zaburzeniami w funkcjonowaniu
układów: krążenia, oddechowego, wydalania, moczowo-płciowego, powoduje też wiele
późnych powikłań pourazowych. Wśród nich do najczęstszych należą: odleżyny, zakażenia
dróg moczowych, spastyczność, obrzęki i przykurcze. Drastyczna po urazie zmiana trybu
życia, spowodowana najczęściej uzależnieniem w codziennym funkcjonowaniu od wózka
inwalidzkiego, przejawia się zazwyczaj znacznym ograniczeniem aktywności życiowej,
w tym niskim poziomem aktywności fizycznej. Część osób po URK w efekcie poprawnie
prowadzonej rehabilitacji i dzięki wewnętrznej motywacji powraca do różnych form
aktywności życiowej, takich jak praca zawodowa czy aktywne spędzanie czasu wolnego (np.
uprawianie sportu), ale wiele z tych osób prowadzi bierny styl życia. Bierność ta wynikać
może z wielu przyczyn, wśród których należy wymienić rozległość porażeń mięśni i niski
poziom samoobsługi (zwłaszcza osoby z tetraplegią), niedostateczny poziom wsparcia
rodzinnego i instytucjonalnego, zaburzenia nastroju (depresja), obniżony status finansowy itd.
Efektem takiego, siedzącego stylu życia, mogą być nie tylko wyżej wspomniane
typowe powikłania pourazowe, ale też nadmierny wzrost masy ciała, zwłaszcza otyłość, która
jest jednym z czynników ryzyka rozwoju zespołu metabolicznego wśród osób po URK.
W związku z tym wszelkie działania zmierzające do identyfikacji i rozwiązywania problemu
biernego stylu życia u tych osób poprzez odpowiednią profilaktykę należy uznać za bardzo
cenne. Zespół metaboliczny definiowany jest jako współistnienie powiązanych ze sobą
czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych pochodzenia metabolicznego (np. otyłość,
cukrzyca typu II, insulinooporność, nadciśnienie tętnicze). Jednym ze skutecznych sposobów
profilaktyki tych zaburzeń jest aktywność sportowa. Należy przy tym zaznaczyć, że
współczesna oferta aktywności sportowej dla osób po URK, w tym osób z tetraplegią, jest
bardzo szeroka. Poza sportami indywidualnymi, takimi jak pływanie, tenis stołowy, jazda
1
zaadaptowanym rowerem (handbike), a dla niektórych osób nawet narciarstwo alpejskie czy
sporty lotnicze (np. paralotniarstwo, szybownictwo), dostępne są także zespołowe gry
sportowe, w tym przede wszystkim dynamicznie rozwijające się rugby na wózkach. Zasady
klasyfikacji funkcjonalnej w rugby na wózkach zostały tak stworzone, że nawet bardzo mało
sprawne osoby z tetraplegią (np. z URK na poziomie C5-6) nie tylko mogą, ale wręcz muszą
stanowić część zespołu sportowego (zawodnicy defensywni). Można więc zaryzykować
twierdzenie, że współcześnie większość osób z tetraplegią ma szanse na podejmowanie
aktywności fizycznej po URK, a tym samym efektywną profilaktykę zespołu metabolicznego
i dobrą jakość życia. Elementy te, tj. aktywność sportowa, satysfakcja życiowa i wybrane
aspekty zdrowia (istotne w diagnozowaniu zespołu metabolicznego) osób z tetraplegią
stanowiły główny obszar badawczy recenzowanej pracy.
Dysertacja doktorska obejmowała 104 strony tekstu ujętego w sześciu głównych
rozdziałach poprzedzonych podziękowaniami dla osób, które przyczyniły się do realizacji
doktoratu oraz wykazem skrótów stosowanych w pracy. Piśmiennictwo pracy (rozdział 7)
zawiera 272 publikacje krajowe i zagraniczne, a rozdział 8 streszczenia w języku polskim
i angielskim. W aneksie (rozdział 9) zamieszczono tabele ze szczegółowymi wynikami
przeprowadzonych analiz
i
„Kwestionariusz
Satysfakcji Życiowej”.
Praca została
zilustrowana 12 rycinami, 11 fotografiami i 17 tabelami. Przyjęty schemat pracy jest
poprawny i czytelny.
We wstępie pracy Autorka porusza trzy obszerne zagadnienia dotyczące:
1) aktywności sportowej, 2) satysfakcji życiowej i 3) wybranych aspektów zdrowia osób po
URK, ale potraktowane są one dosyć powierzchownie. Wprowadzenie teoretyczne pracy
powinno zawierać przede wszystkim solidny przegląd literatury dotyczący podejmowanej
tematyki, prowadzący do uzasadnienia problemu badawczego. W tym miejscu należy także
wskazać w jaki sposób prezentowana praca ma przyczynić się do wzbogacenia naszej wiedzy
w poruszanym obszarze badawczym. W mojej opinii we wstępie brakuje przede wszystkim
prac przeglądowych, podsumowujących dotychczasowe osiągnięcia w obszarze badawczym
niniejszej pracy, takich jak przykładowo:

Tomasone J.R. et al. Spinal cord injury, physical activity, and quality of life: a systematic
review. Kinesiology Review, 2013, 2, 113-129.

Martin Ginis K.A. et al. Physical activity and subjective well-being among people with
spinal cord injury: a meta-analysis. Spinal Cord, 2009, 48, 65-72.

Tasiemski T., Osińska M. Sport in people with tetraplegia: Review of recent literature.
Trends in Sport Sciences, 2013; 2(20), 81-88.
2
Celem podjętych przez Autorkę badań była analiza wybranych czynników ryzyka
wystąpienia zespołu metabolicznego u osób z tetraplegią aktywnych i biernych sportowo
i potencjalnego związku tych zmiennych z subiektywną jakością życia. Cel pracy został
sprecyzowany w sposób klarowny, a uzupełniają go cztery pytania badawcze. Dwa pierwsze
są sformułowane poprawnie i dotyczą: składu i budowy ciała oraz częstości występowania
zespołu metabolicznego (pyt. 1) i potencjalnego zróżnicowania składu i budowy ciała oraz
parametrów biomechanicznych ze względu na aktywność sportową (pyt. 2). Dwa pozostałe
budzą pewne wątpliwości. Potencjalne zróżnicowanie satysfakcji życiowej ze względu na
aktywność fizyczną (pyt. 3) było już wielokrotnie wcześniej badane i wyjaśnione.
Z kolei doszukiwanie się potencjalnego zróżnicowania satysfakcji życiowej ze względu na
wskaźniki morfologiczne oraz biochemiczne (pyt. 4) jest w mojej opinii niecelowe
i nieuzasadnione w przekonywujący sposób. W pracy nie zostały precyzyjnie określone
i zdefiniowane zmienne, stąd nie wiadomo, co jest główną zmienną zależną i jakie są zmienne
niezależne.
Materiał badań stanowiło 34 mężczyzn z tetraplegią. Kryteria włączenia oraz
wyłączenia badanych osób były poprawne. Badanych mężczyzn podzielono na trzy podgrupy:
dwie w oparciu o klasyfikację funkcjonalną w rugby na wózkach tj. graczy niskopunktowych
(n = 18) i wysokopunktowych (n = 6) oraz grupę kontrolną nieaktywnych sportowo (n = 12).
Nie jest dla mnie jednak jasne dlaczego dokonano podziału zawodników na wysoko
i niskopunktowych, a grupy kontrolnej nie dzielono (chociaż też były w niej osoby
odpowiadające poziomem funkcjonalnym zawodnikom nisko i wysokopunktowym). Nie
rozumiem uzasadnienia dla wyróżniania podgrup wśród zawodników tym bardziej, że celem
pracy nie było badanie rugbistów. Badane osoby były tylko przykładem osób z tetaplegią
aktywnych sportowo. W mojej ocenie powinno się prowadzić analizę pomiędzy osobami
z tetraplegią aktywnymi sportowo (n = 24) i grupą kontrolną osób sportowo biernych
(n = 12), tym bardziej, że grupa zawodników wysokopunktowych była zbyt mała (n = 6), by
wykonać rzetelne obliczenia statystyczne.
Organizacja badań i wdrożone procedury, a także zastosowane narzędzia badawcze
były poprawne i rzetelne. W badaniach budowy i składu ciała wykorzystano przenośny stół
do masażu, wagę krzesełkową firmy Mensor i analizator tłuszczu abdominalnego Tanita
VISCAN. Do pomiarów biochemicznych pobierano krew od badanych osób, a do pomiaru
satysfakcji życiowej zastosowano Kwestionariusz Satysfakcji Życiowej. Badania uzyskały
akceptację Komisji Bioetycznej AWF w Katowicach. Rodzaj przeprowadzonych badań był
skomplikowany i wymagał dużego wysiłku ze strony Doktorantki, zwłaszcza w odniesieniu
3
do osób nieaktywnych sportowo (grupa kontrolna), które zazwyczaj bardzo trudno pozyskać
do badań.
W analizie statystycznej danych wykorzystano oprogramowanie Microsoft Office
97-2003 oraz StatSoft Statistica 10. Dobór testów, a także sposób postępowania z danymi był
prawidłowy. To czego zabrakło w pracy, to precyzyjnego określenia rodzaju testów, które
zostały wykorzystane do poszczególnych analiz.
Rozdział pracy Wyniki zawiera jasny i dokładny opis wszystkich uzyskanych wyników
badań wzbogacony tabelami i rycinami. W prawidłowy sposób w tekście ujęto wyniki
najistotniejsze dla pracy (tj. budowy i składu ciała, częstości występowania zespołu
metabolicznego, relacji pomiędzy aktywnością sportową a parametrami biochemicznymi
i satysfakcją życiową, relacji pomiędzy satysfakcją życiową a parametrami morfologicznymi
i biochemicznymi), a tabele i ryciny obejmują całość przeprowadzonych analiz.
Konsekwentnie jednak, nawiązując do krytyki pytania badawczego nr 4, nie przekonują mnie
analizy zależności pomiędzy czynnikami morfologicznymi i biochemicznymi a obszarami
subiektywnej jakość życia. Nie widzę uzasadnienia teoretycznego dla poszukiwania np.
związku pomiędzy stężeniem lipoprotein a satysfakcją z pracy zawodowej, kontaktami
z przyjaciółmi, spędzaniem czasu wolnego itd.
Dyskusja pracy, zgodnie z zasadami dobrej praktyki w pisaniu publikacji naukowych,
rozpoczyna się omówieniem głównych wyników własnych badań, ich odpowiednią
interpretacją, a także porównaniem z wynikami wcześniejszych badań w tym obszarze nauki.
Sposób interpretacji uzyskanych wyników, wskazywanie na ich prawdopodobne przyczyny,
świadczy o umiejętności analitycznego myślenia i wyciągania konstruktywnych wniosków
przez Doktorantkę. Liczba publikacji, do których Doktorantka odwołuje się w Dyskusji jest
bardzo obszerna. Dyskusja zawiera również krytyczną analizę badań własnych, co świadczy
o pokorze Autorki w odniesieniu do uzyskanych wyników.
W rozdziale Wnioski Doktorantka odnosi się do postawionych celów pracy oraz
sformułowanych pytań badawczych. Uogólniając stwierdza, że: 1) Wśród badanych
mężczyzn po urazie rdzenia kręgowego w odcinku szyjnym stwierdzono obecność czynników
ryzyka zespołu metabolicznego takich jak: otyłość brzuszna i dyslipidemia, 2) Aktywność
sportowa mężczyzn z tetraplegią nie wpływa w sposób jednoznaczny na optymalizację
życiowych funkcji organizmu, 3) Aktywność sportowa stanowi czynnik nieznacznie
różnicujący
poziom
deklarowanej
satysfakcji
życiowej
mężczyzn
z
tetraplegią,
4) Stwierdzone współzależności pomiędzy wybranymi czynnikami ryzyka wystąpienia
zespołu metabolicznego a komponentami satysfakcji życiowej, wskazują na konieczność
4
dalszych badań w tym obszarze celem pełnej identyfikacji czynników biologicznych
mogących wpływać na satysfakcję z życia mężczyzn z tetraplegią. Postawione wnioski mają
uzasadnienie w przeprowadzonych badaniach i stanowią satysfakcjonujące rozwiązanie
problemu badawczego niniejszej pracy.
Piśmiennictwo pracy zostało umiejętnie dobrane i jest bardzo bogate, co świadczy
o dużej pracowitości Doktorantki i znajomości literatury z obszaru badawczego będącego
przedmiotem niniejszej dysertacji. Na podkreślenie zasługuje fakt, że 89% z 272 publikacji to
artykuły badawcze z ostatnich 15 lat. Wśród cytowanych artykułów zdecydowaną większość
(83%) stanowią publikacje anglojęzyczne. Format zapisu publikacji został ujednolicony i jest
poprawny.
Poza spostrzeżeniami przedstawionymi powyżej w odniesieniu do wszystkich
głównych rozdziałów pracy i piśmiennictwa, w tekście dysertacji odnotowano poniższe
zastrzeżenia merytoryczne oraz błędy edytorskie i stylistyczne.
Zastrzeżenia merytoryczne

Tytuł pracy powinien być bardziej precyzyjny, ponieważ sugeruje, że przedmiotem
dociekań jest grupa wszystkich osób po URK, a tymczasem w pracy Autorka objęła
badaniami tylko jej specyficzną część, tj. osoby po URK w odcinku szyjnym (tetraplegia).
W związku z tym uważam, że tytuł pracy powinien brzmieć: „Aktywność sportowa osób
z tetraplegią a satysfakcja życiowa i wybrane aspekty oceny zdrowia” lub „Aktywność
sportowa osób po URK w odcinku szyjnym a satysfakcja życiowa i wybrane aspekty
oceny zdrowia”.

Stwierdzenie, że „niektóre badania dowodzą, iż osoby niepełnosprawne wykazują wyższy
stopień ryzykownych zachowań antyzdrowotnych” (str. 8) powinno być poparte
cytowaniem odpowiedniej literatury.

Autorka pisze, że „najczęściej do tego typu wypadków dochodzi podczas wypadków
komunikacyjnych, nurkowania” (str. 9). Proszę o wyjaśnienie: jak podczas nurkowania
miałoby dojść do URK? Nurkowanie to przebywanie pod wodą przy wykorzystaniu
odpowiedniego sprzętu (lub na tzw. zatrzymanym oddechu) w celach najczęściej
rekreacyjnych i nie sądzę, aby było to przyczyną URK (a już na pewno nie częstą).

Hipotetyczny model zmian w organizmie po URK-C (str. 13) powinien być dokładnie
omówiony w pracy, tym bardziej, że model ten uzasadnia cel pracy, tj. wzrost ryzyka
chorób metabolicznych.
5

Autorka pisze, że „aktywność sportowa osób po URK polega na połączeniu rekreacji
ruchowej z rehabilitacją” (str. 22) cytując publikację Koper i Tasiemskiego (2013). Proszę
o wskazanie cytowanego fragmentu. Według mnie jest inaczej, tj. „aktywność sportowa
w odniesieniu do osób niepełnosprawnych łączy rekreację fizyczną i sport”.

Ryc. 1. (str. 10), Ryc. 4. (str. 26), Fot. 2 (str. 27), Fot. 4 (str. 28) zostały pobrane ze stron
internetowych. Czy Autorka uzyskała zgodę na kopiowanie i powielanie tych rycin
i fotografii?

Jeśli w pracy jest informacja np. o braku zróżnicowania wieku, czasu trwania
niepełnosprawności i wieku w dniu urazu pomiędzy grupami (str. 31), to powinien być
podany wynik testu różnic i dokładana wartość p, a nie tylko, że p < 0,05.

Przy tak małych grupach, jak kilka/kilkanaście osób (Tabela 4 na str. 32) z założenia nie
podaje się wartości procentowych (wystarczą liczebności). W przeciwnym przypadku
powstają mylne wyobrażenia, gdy np. czytamy o 42% badanych, a w rzeczywistości
chodzi jedynie o 5 osób.
Błędy edytorskie i stylistyczne
Ostateczne przygotowanie pracy do druku stawia także przed Autorką dysertacji doktorskiej
wysokie wymagania w odniesieniu do poprawności językowej, tj. znajomości ogólnych zasad
pisowni polskiej, a także precyzyjny dobór słownictwa odpowiedniego dla pracy naukowej.
W tym zakresie recenzowana praca wymaga licznych poprawek:

„zaburzaj funkcje” str. 7 (powinno być: „zaburzają funkcje”)

„stan funkcjonalny tetraplegika” str. 11 (powinno być: „stan funkcjonalny osoby
z tetraplegią”). Osobę stawiamy na pierwszym miejscu (ponownie: „przeznaczony dla
tetraplegików” str. 26)

błędne tłumaczenie „satysfakcji życiowej” jako „satisfaction with life scale – SWLS”
str. 18 (SWLS to nazwa narzędzia badawczego; powinno być: „life satisfaction”)

błędna pisownia nazwisk: raz napisano „Cramer i Spliker”, a innym razem „Cramer
i Spilker” str. 19

zbędne stosowanie kilku różnych tłumaczeń jednego określenia w języku angielskim
(adapted physical activity), co powoduje zamieszanie w tekście pracy: „adaptowana
aktywność fizyczna zwana też dostosowaną aktywnością ruchową”, a jeszcze poniżej
czytamy: „dostosowana aktywność fizyczna” str. 22
6

„Specjaliści z zakresu APA […] udoskonalają optymalne metody” str. 22 (wg słownika
języka polskiego PWN „optymalny” to „najlepszy z możliwych w jakichś warunkach”,
a więc jeśli coś jest optymalne to nie wymaga udoskonalania)

„jest to nie tylko rehabilitacja medyczno-funkcjonalnym” str. 24 (powinno być: „jest to
nie tylko rehabilitacja medyczno-funkcjonalna”)

nie wiadomo co oznaczają x i S? (Tabela 3 na str. 31); jeśli wynik średni i wartość
odchylenia standardowego, to powinno być:

x
i SD
„czas trwania w niepełnosprawności” Tabela na str. 31 (powinno być: „czas trwania
niepełnosprawności”, bo to nie jest „trwanie w czymś” tylko „trwanie czegoś”)

„VISCAN pozwala zminimalizowano błąd pomiarowy” str. 33 (powinno być: „VISCAN
pozwala zminimalizować błąd pomiarowy”)

„przeprowadzone wśród ujawniły wyższe” str. 36 (pomieszany szyk wyrazów w zdaniu)

w całej pracy przewija się problem błędów interpunkcyjnych, zwłaszcza w odniesieniu do
zasad stosowania przecinków, np. przed „a”.
Pomimo dostrzeżonych w pracy niedoskonałości natury merytorycznej i edytorskiej,
doceniam wkład Autorki dysertacji w wyjaśnianie rzadko podejmowanych zagadnień analizy
zagrożeń wystąpienia zespołu metabolicznego wśród osób po URK, a zwłaszcza osób
z tetraplegią. Wysoko też oceniam wkład pracy w wykonanie badań, tj. pomiaru wskaźników
somatycznych i biochemicznych, zwłaszcza w odniesieniu do grupy osób nieaktywnych
sportowo – zazwyczaj też biernych życiowo i niechętnie uczestniczących w badaniach.
Stwierdzam, że recenzowana praca pt. Aktywność sportowa osób po urazie rdzenia
kręgowego a satysfakcja życiowa i wybrane aspekty oceny zdrowia spełnienia wymagania
zawarte w Art. 13, ust.1 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule
naukowym oraz stopniach naukowych i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595
z późn. zm.). W związku z powyższym wnoszę do Wysokiej Rady Wydziału Wychowania
Fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach o przyjęcie powyższej
rozprawy doktorskiej i dopuszczenie mgr Marty Szkwary do jej publicznej obrony.
7