docPrzewodnik po Chełmie
download 
Reklamacja Transkrypt
Przewodnik po Chełmie
chełm przewdonik Zbigniew Lubaszewski spis tresci spis tresci INFORMACJE OGÓLNE 4 7 8 Położenie, warunki naturalne i ludność Walory przyrodnicze i krajobrazowe DZIEJE CHEŁMA I ZIEMI CHEŁMSKIEJ Prehistoria Wśród Grodów Czerwieńskich Stolica Księcia Daniela Między Polską, Litwą i Węgrami Pod rządami Jagiellonów Czasy wojen i zaborów Lata zaborów W niepodległej Rzeczypospolitej Okres okupacji hitlerowskiej W cieniu PKWN WSPÓŁCZESNY CHEŁM Edukacja Sport i rekreacja Kultura 10 12 13 15 17 19 21 23 27 28 31 34 37 38 39 Zbigniew Lubaszewski Olgierd Bielak (OB), Grzegorz Cisło (GC), Karol Dromlewski (KD) Robert Krajewski (RK), Ryszard Karczmarski (RK), Wiesław Lisiecki (WL), Maciej Niedzielski (MN), Grzegorz Zabłocki (GZ), Paweł Klajnerd (PK), Grzegorz Chwesiuk (GH), Tadeusz Chmielewski (Tch) Opracowanie graficzne Grzegorz Wójcik - STUDIO ARTpress Opracowanie Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej, ul. Lubelska 63, tel. 0 82 565 36 67, www.itchelm.pl Wydano na zlecenie Urzędu Miasta Chełm, ul. Lubelska 65, tel. 0 82 565 22 23, www.chelm.pl Druk STUDIO ARTpress, www.artpress.pl Tekst Fotografie ŚLADY PRZESZŁOŚCI Górka Chełmska, Zespół Katedralny Zespół Popijarski, Kościół pw. Rozesłania św. Apostołów Kościół i Klasztor Reformatów W kręgu Prawosławia Żydowski Chełm Zapomniany Świat Unitów Osiedle Dyrekcja Podziemia Kredowe Muzeum Chełmskie Miejsca Pamięci Narodowej 40 43 49 56 60 65 69 71 75 78 82 ULICE CHEŁMA Rynek Starego Miasta Ulica Lubelska Magistrat Wokół Starego Miasta Ulica Lwowska Ulica Kolejowa Ulica Hrubieszowska Kompleks Koszarowy i Dzielnica Gubernialna Bieławin 86 88 91 92 94 97 99 100 102 105 ZNAKOWANE SZLAKI TURYSTYCZNE Miejskie ścieżki spacerowe Trasa rowerowa „Uroki Sobowickie” Szlaki terenowe piesze Ścieżki przyrodnicze 106 108 110 113 115 TRASY TURYSTYCZNE W OKOLICACH CHEŁMA 118 INFORMACJE PRAKTYCZNE 136 I Chełm 2006 Publikacja współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiejz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Sąsiedztwa Polska- Białoruś- Ukraina INTERREG III A / TACIS CBC 2004-2006 oraz z Budżetu Państwa. spis tresci spis tresci INFORMACJE OGÓLNE 4 7 8 Położenie, warunki naturalne i ludność Walory przyrodnicze i krajobrazowe DZIEJE CHEŁMA I ZIEMI CHEŁMSKIEJ Prehistoria Wśród Grodów Czerwieńskich Stolica Księcia Daniela Między Polską, Litwą i Węgrami Pod rządami Jagiellonów Czasy wojen i zaborów Lata zaborów W niepodległej Rzeczypospolitej Okres okupacji hitlerowskiej W cieniu PKWN WSPÓŁCZESNY CHEŁM Edukacja Sport i rekreacja Kultura 10 12 13 15 17 19 21 23 27 28 31 34 37 38 39 Zbigniew Lubaszewski Olgierd Bielak (OB), Grzegorz Cisło (GC), Karol Dromlewski (KD) Robert Krajewski (RK), Ryszard Karczmarski (RK), Wiesław Lisiecki (WL), Maciej Niedzielski (MN), Grzegorz Zabłocki (GZ), Paweł Klajnerd (PK), Grzegorz Chwesiuk (GH), Tadeusz Chmielewski (Tch) Opracowanie graficzne Grzegorz Wójcik - STUDIO ARTpress Wydawca Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej - MOSiR, ul. Lubelska 63, tel. 0 82 565 36 67, www.itchelm.pl Druk STUDIO ARTpress, www.artpress.pl Tekst Fotografie ŚLADY PRZESZŁOŚCI Górka Chełmska, Zespół Katedralny Zespół Popijarski, Kościół pw. Rozesłania św. Apostołów Kościół i Klasztor Reformatów W kręgu Prawosławia Żydowski Chełm Zapomniany Świat Unitów Osiedle Dyrekcja Podziemia Kredowe Muzeum Chełmskie Miejsca Pamięci Narodowej 40 43 49 56 60 65 69 71 75 78 82 ULICE CHEŁMA Rynek Starego Miasta Ulica Lubelska Magistrat Wokół Starego Miasta Ulica Lwowska Ulica Kolejowa Ulica Hrubieszowska Kompleks Koszarowy i Dzielnica Gubernialna Bieławin 86 88 91 92 94 97 99 100 102 105 ZNAKOWANE SZLAKI TURYSTYCZNE Miejskie ścieżki spacerowe Trasa rowerowa „Uroki Sobowickie” Szlaki terenowe piesze Ścieżki przyrodnicze 106 108 110 113 115 TRASY TURYSTYCZNE W OKOLICACH CHEŁMA 118 INFORMACJE PRAKTYCZNE 136 I Chełm 2006 Publikacja została dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie, Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Chełmie, Urzędu Miasta Chełm, Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Chełmie. INFORMACJE OGÓLNE Położenie , warunki naturalne i ludność Walory przyrodnicze i krajobrazowe Panorama Chełma (WL) Powyżej dziewięćsił popłocholistny (KD) INFORMACJE OGÓLNE INFORMACJE OGÓLNE Położenie, warunki naturalne i ludność. Miasto Chełm leży we wschodniej części województwa lubelskiego. Jest położone 230 km od Warszawy, 71 km od Lublina, 65 km od Zamościa i 29 km od przejścia granicznego z Ukrainą w Dorohusku. Położenie Chełma wyznaczają współrzędne: 51° 09' szerokości północnej i 23° 29' długości wschodniej. Geograficznie miasto leży na skraju Pagórów Chełmskich, niewielkiego mezoregionu geograficznego, zaliczanego do Polesia Wołyńskiego (czasami do Wyżyny Lubelskiej), będącego częścią Niżu Środkowoeuropejskiego. Obszar charakteryzuje się specyficzną rzeźbą terenu, łączącą krajobraz nizinny z elementami wyżynnymi. Charakterystycznym elementem są liczne wzgórza kredowe typu wyspowego, poprzedzielane rozległymi i często podmokłymi dolinami. Podłoże tworzą skały kredowe, przykryte trzeciorzędowymi piaskowcami. Pokłady kredy w okolicach Chełma należą do największych złóż tego surowca na terenie Polski. Pagóry otaczają piaszczyste i podmokłe równiny, od wschodu Obniżenie Dubienki, a od zachodu Obniżenie Dorohuckie. Region charakteryzuje się umiarkowanym klimatem o pewnych cechach kontynentalnych. Pogodę kształtują masy powietrza polarno-morskiego znad północnego Atlantyku oraz polarno-kontynentalnego z Europy Wschodniej. Średnia temperatura wynosi +7,4°C (najniższa -37,2°C, najwyższa +35,5°C). Panorama Chełma (PK) HERB i FLAGA CHEŁMA - herb miasta przestawiający srebrnego niedźwiedzia na tle trzech zielonych dębów i wzgórza, wywodzi się z dawnego herbu ziemi chełmskiej, znanego od XIV w. Przez miasto prawdopodobnie został przejęty w XVI w. i początkowo przedstawiał głowę niedźwiedzia. W kolejnych wiekach na pieczęciach miasta pojawiał się cały niedźwiedź, ale bez drzew. W XIX w. herb przybrał obecną formę, zatwierdzoną przez władze państwowe w 1938 r. Obecny herb został ustanowiony przez Radę Miejską 28 kwietnia 1994 r. i został uzupełniony o koronę stanisławowską zwieńczoną krzyżem. Flagą miasta jest przymocowany do drzewca lub masztu prostokątny płat tkaniny składający się z dwóch pasów poziomych równej szerokości, z których górny jest biały, a dolny - zielony. Pośrodku pasa białego umieszczony jest herb miasta. 7 INFORMACJE OGÓLNE 8 Pierwiosnka lekarska (KD) lesie Borek znajduje się rezerwat stepowy „Wolwinów” , utworzony w 1972 r. na powierzchni 1,12 ha. Na śródleśnej polanie znajduje się roślinność stepowa z rzadkimi i chronionymi gatunkami między innymi wisienką stepową. Jest to rzadka roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową, a dodatkowo również wpisana do „Polskiej Zdjęcie powyżej dziewięćsił popłocholistny (KD) iatowy (KD) kokw Atutem ziemi chełmskiej jest wyjątkowe środowisko przyrodnicze, którego walory są zauważalne już na terenie samego miasta. Chełm położony na skraju Pagórów Chełmskich, krainy złożonej z systemu łagodnych wzgórz, pokrytych niegdyś pięknymi lasami, przyciąga uwagę malowniczymi widokami i urokliwymi parkami. Liczne pomnikowe i egzotyczne drzewa na obszarze miasta można poznać na trasie biegnącego przez Chełm szlaku przyrodniczego. W podmiejskim Za wiel Walory przyrodnicze i krajobrazowe Mi ł w czerwonej księgi rośna Stawskiej Górze, lin”. Spotkać tu można gdzie znajduje się również lilię złotojedno z czterech głów, naparstnicę w kraju stanowisk zwyczajną, buławnireliktowej rośliny ka wielkokwiatowez rodziny astrowago, kruszczyka szerotych, noszącej nazwę kolistnego i podkolan biały. dziewięćsił popłocholisWokół miasta rozciągają się tny. Najliczniej wśród chełmskich tereny urozmaicone krajobrazo- W rezerwatów reprezentowane są ) iśni KD ( a a k t a a r ło w wo i przyrodniczo. Wschodnią graniobiekty chroniące torfowiska węglacę ziemi chełmskiej stanowi rzeka Bug, nowe („Bagno Serebryskie”, „Brzeźno”, której dolina, bogata w starorzecza, „Roskosz”). Uznawane za jedyny tego romeandry i podmokłe łąki, należy do naj- dzaju kompleks w Europie i zajmujące piękniejszych obszarów Lubelszczyzny. powierzchnię liczącą ponad tysiąc hektaNa południe od Chełma leżą Działy Gra- rów, chronią unikalne środowisko przybowieckie, system zalesionych wzgórz, rodnicze o bogatym świecie roślinnym poprzecinany malowniczymi wąwozami. i z licznymi gatunkami zagrożonych wyNa pozostałym obszarze rozciągają się ginięciem ptaków i motyli. Do najcenniejrówniny, na których rozsiane są liczne la- szych gatunków ptaków zalicza się niesy, torfowiska i tereny bagienne, z bogatą zwykle rzadką wodniczkę, derkacza oraz fauną i florą. Najcenniejsze tereny chro- błotniaka stawowego i łąkowego. W renione są w ramach parków krajobrazo- zerwatach torfowiskowych występuje wych i obszarów chronionego również żółw błotny. Pozostałe rekrajobrazu. zerwaty chronią cenne partie Szczególne walory przynaturalnych lasów („Barodnicze posiadają liczne chus”, „Serniawy”, „Lisrezerwaty. W najbliższych ki”) oraz miejsca lęgowe okolicach miasta znajduje orlika krzykliwego („Siedsię 11 takich obiektów. Najliszcze”) i unikalne formy erostarszy rezerwat utworzono w 1956 r. zyjne („Żmudź”). ilec władz powiatowych (ziemskich i grodzkich). Miasto otrzymało status powiatu grodzkiego jako byłe miasto wojewódzkie. Ziemski powiat chełmski obejmuje powierzchnię 1779,64 km2 i zamieszkiwany jest przez 73.709 osób. Powiat składa się z 14 gmin wiejskich (Białopole, Chełm, Dorohusk, Dubienka, Kamień, Leśniowice, Rejowiec (od 2006 r.), Rejowiec Fabryczny, Ruda Huta, Sawin, Siedliszcze, Wierzbica, Wojsławice, Żmudź) i jednego miasta (Rejowiec Fabryczny). Miasto posiada połączenia kolejowe z Warszawą, Lublinem, Rejowcem Fabrycznym (i dalej do Zamościa), Kowlem i Kijowem (do 2002 r. istniało również połączenie z Włodawą). Przez Chełm przebiega droga krajowa nr 12 (Dorohusk-Chełm-Lublin-Radom-Kalisz-Łęknica), drogi wojewódzkie: nr 812 (Krasnystaw-Chełm-Włodawa-Biała Podlaska) i nr 844 (Chełm-Hrubieszów-Dołhobyczów) oraz liczne drogi powiatowe i gminne. y (KD) senn wio ek Chełm zajmuje powierzchnię 3529 ha i jest czwartym pod tym względem (po Lublinie, Puławach oraz Białej Podlaskiej) miastem w województwie lubelskim. Rozległość miasta z północy na południe wynosi 6 km, a ze wschodu na zachód 8 km. Średnie wzniesienie na terenie miasta wynosi ok. 190 m n.p.m. Najwyższy punkt to Górka Chełmska (221 m), a najniższy znajduje się w okolicach Bieławina (178,8 m).Przez miasto przepływa rzeka Uherka (posiada długość 45 km), będąca dopływem Bugu. Miasto zamieszkuje 68.160 (stan na 31.XII.2005) osób i jest drugim pod względem liczby ludności miastem w województwie lubelskim. Chełm jest siedzibą INFORMACJE OGÓLNE Rezerwat Stawska Góra (OB) 9 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Prehistoria Wśród Grodów Czerwieńskich Stolica Księcia Daniela Między Polską, Litwą i Węgrami Pod rządami Jagiellonów Czasy wojen i zaborów Lata zaborów W niepodległej Rzeczypospolitej Okres okupacji hitlerowskiej W cieniu PKWN dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Prehistoria Najstarsze ślady pobytu człowieka na obszarze Chełma i ziemi chełmskiej pochodzą z późnego paleolitu (10 tys. lat p.n.e.). Są to drobne przedmioty krzemienne, łączone z kulturą świderską, stworzoną przez myśliwych, polujących na renifery na rozciągającej się w tym rejonie tundrze i lasotundrze. Kolejne fale koczowników-myśliwych napłynęły w mezolicie, kiedy wraz z ociepleniem klimatu pojawiły się bogate w zwierzynę lasy. W neolicie (3500 - 1800 lat p.n.e.) dotarli w rejon Chełma pierwsi rolnicy, łączeni z kulturami naddunajskimi. W schyłkowym neolicie miejsce rolników zajęli pasterze (posiadający między innymi znajomość hodowli koni), wiązani z kulturą pucharów lejkowatych. 1800 lat p.n.e. na ziemię chełmską dotarła ludność reprezentująca kulturę mierzanowicką, łączoną z wczesnym okresem epoki brązu. Sporo znalezisk reprezentuje kulturę strzyżowską (pierwsza połowa II tysiąclecia p.n.e.). Są to przede wszystkim cmentarzyska z grobami o bogatym wyposażeniu oraz narzędzia wykonane z miejscowego krzemienia kredowego. W środkowej epoce brązu (ok. 1300 lat p.n.e.) w rejon Chełma dotarli przedstawiciele kultury łużyckiej. Na przełomie IV i III w. p.n.e., w młodszym okresie epoki żelaza (tzw. okres lateński), na obszarze ziemi chełmskiej pojawiła się kultura pomorska, której przedstawiciele przybyli z rejonu Pomorza lub Mazowsza. W tym okresie na ziemię chełmską docierają również wpływy lateńskie (wiązane z Celtami) oraz jastorfskie (łączone z germańskimi Bastarnami). Na bazie tych różnorodnych elementów kulturowych tuż przed początkiem naszej ery powstała kultura przeworska, rozwijająca się w okresie wpływów rzymskich (I - IV w. n.e.). Jej przedstawiciele reprezentowali dosyć wysoki poziom uprawy ziemi (z powszechnym użyciem narzędzi żelaznych), rozwinięte osadnictwo oraz liczne kontakty z Cesarstwem Rzymskim. Świadczą o tym znaleziska monet rzymskich, również na terenie dzisiejszego Chełma (z czasów Trajana i Hadriana). Ludność kultury przeworskiej, łączona najczęściej z plemionami słowiańskimi, używała również koła garncarskiego oraz stosowała w uprawie ziemi system przemienno-odłogowy. W II w. n.e. na Lubelszczyznę dotarła kultura wielbarska, łączona z germańskimi Gotami, którzy ze Skandynawii przemieszczali się nad Morze Czarne. Naczynie gliniane z VII - IX (KD) 12 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej POCHODZENIE NAZWY CHEŁM - nazwa miasta wywodzi się od starosłowiańskiego słowa oznaczającego wzgórze, pagór. W wersji wschodniosłowiańskiej słowo przybrało formę „chołm”, a w wersji zachodniosłowiańskiej otrzymało brzmienie „chełm”. Obecnie określenie funkcjonuje jedynie w nazwach topograficznych, najczęściej w nazwach własnych miast, osad i wzniesień. W języku czeskim nadal jest używane na oznaczenie pagórka. Jako nazwa topograficzna pojawia się stosunkowo często na całym etnicznie polskim obszarze (Chełmno, Chełmiec, Chełmek). Wśród Grodów Czerwieńskich Po koniec starożytności nastąpił kres w miarę ustabilizowanych stosunków osadniczych. Po inwazji Hunów na Europę (IV w.) rozpoczęła się wielka wędrówka ludów, która przyniosła powstanie nowych wspólnot etnicznych. Ziemia chełmska, znajdująca się na mało czytelnym pograniczu zachodniej i wschodniej Słowiańszczyzny, najczęściej wiązana jest z Dulebami, Bużanami, Wołynianami i Lędzianami. Pierwsi zamieszkiwali tereny po obu stronach Bugu, prawdopodobnie w pierwszych wiekach średniowiecza, być może w czasach istnienia państwa Awarów, tureckiego ludu przybyłego z Azji w VI w., który nad środkowym Dunajem utworzył obszerne państwo, istniejące do końca VIII w. Mniej więcej w tym samym czasie miejsce Dulebów zajęli Bużanie. Historykom nie udało się ustalić, czy był to nowy lud, czy kolejna nazwa Dulebów. Podobnie traktuje się Wołynian, którzy mieli być kolejną nazwą Bużan lub ich części, związanej z grodem Wołyń. Dulebów-Bużan-Wołynian najczęściej zalicza się do wschodnich Słowian. Wymieniani od IX w. Lędzianie uznawani są za plemię zachodniosłowiańskie, zajmujące wschodnie rubieże ziem polskich. Pierwotnymi siedzibami Lędzian miały być tereny późniejszej ziemi sandomierskiej, jednak z czasem ich wpływy rozszerzyły się do rzeki Bug (czyli część terenów Bużan). W X w. coraz większe zainteresowanie rejonem Bugu wykazywała Ruś Kijowska i państwo Polan. Obiekt rywalizacji obu państw został w źródłach ruskich określony mianem Grodów Czerwieńskich. Nazwa powstała w oparciu o słowa użyte przez ruskiego kronikarza Nestora (w dziele „Powieść minionych lat”). Przedstawiając rządy Włodzimierza Wielkiego, kronikarz podaje, że w 981 r. książę kijowski „poszedł ku Lachom i zajął grody ich, Przemyśl, Czerwień i inne grody…”. Rejon Chełma prawdopodobnie dzielił losy państwa Lędzian i Grodów Czerwieńskich, chociaż gród chełmski nie został wymieniony przez Nestora, co najczęściej wyjaśnia się niewielką rolą tego ośrodka. Może również sugerować, że ziemia chełmska nie wchodziła w skład Grodów Czerwieńskich. Mimo tych problemów, większość historyków przypuszcza, że ziemia chełmska wraz całym rejonem nadbużańskim znalazła się w 981 r. pod kontrolą Włodzimierza Wielkiego. Na 13 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej LĘDZIANIE - plemię zachodniosłowiańskie, wymieniane od IX w. Pochodzenie nazwy najczęściej wiąże się z wyrazem „lenda” (lęda), oznaczającym pozbawione roślinności miejsce równinne i leżące ugorem lub krajobraz powstały w wyniku prowadzenia gospodarki wypaleniskowej. Łączeni z rejonem ziemi sandomierskiej, z czasem opanowali tereny nadbużańskie, docierając nawet nad Dniestr. W różnych okresach pozostawali pod zwierzchnictwem Wiślan, Państwa Wielkomorawskiego, Węgrów, Rusi Kijowskiej, aby ostatecznie wejść w skład państwa Polan krótki okres czasu Grody Czerwieńskie odzyskał Bolesław Chrobry, po wyprawie kijowskiej w 1018 r. Następnie w 1031 r. syn Włodzimierza - Jarosław Mądry, przywrócił dawną granicę Rusi Kijowskiej. Dodatkowo w źródłach ruskich jest mowa o przesiedleniach ludności z podbitych terenów. Od tego momentu ziemia chełmska pozostaje pod zwierzchnictwem rus- kim do XIV w., chociaż władcy Polski podejmują próby odzyskania tego obszaru. Wraz z podziałem Rusi Kijowskiej na dzielnice, ziemia chełmska znalazła się w składzie Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, rządzonego przez boczną linię dynastii Rurykowiczów, której najsłynniejszym przedstawicielem był książę Daniel Romanowicz. dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Stolica księcia Daniela Daniel Romanowicz urodził się w 1201 roku. Był synem księcia halicko-włodzimierskiego Romana Mścisławowicza. Po śmierci ojca (w bitwie z oddziałami polskimi pod Zawichostem w 1205 r.) stał się wraz z bratem zakładnikiem władców Polski i Węgier, pragnących wykorzystać potomków Romana do rozszerzenia wpływów na ziemie ruskie. Zainteresowanie dzielnicą wykazywali również inni przedstawiciele dynastii Rurykowiczów, stąd pierwsze dekady XIII w. pełne były konfliktów i ciągłych zmian władców, zarówno w Haliczu, jaki i we Włodzimierzu. W 1219 r. Daniel pojął za żonę córkę księcia nowogrodzkiego Mścisława Udałego, który od 1218 r. dzięki poparciu władców Polski rządził w Haliczu. Pozwoliło mu to na przejęcie władzy w księstwie halickim po śmierci teścia w 1228 r. (na trwałe nastąpiło to w 1242 r.). W przypadku księstwa włodzimierskiego od 1214 r. większość tej dzielnicy znajdowała się pod kontrolą Daniela i Wasylka. Następca Romana uczynił ze swego państwa istotny czynnik polityczny w Europie Środkowo-Wschodniej, chociaż przyszło działać w trudnych warunkach, wynikających z agresji Mongołów na Ruś (Daniel brał udział w 1223 r. w przegranej przez wojska ruskie bitwie pod Kałką). Lawirując między uległością i samodzielnością, Daniel nie tylko zdołał utrzymać się na tronie, ale również uczestniczył w walkach na terenie Polski, Czech, Węgier i Austrii. W połowie XIII w. zwrócił się w kierunku Rzymu i po przyjęciu katolicyzmu został koronowany przez legata papieskiego Opizona na pierwszego króla Rusi w 1253 r. w Drohiczynie nad Bugiem. Bolesław Chrobry na medalu wydanym przez PTTK Chełm. GRODY CZERWIEŃSKIE - obszar pograniczny między Polską i Rusią Kijowską o nieokreślonym do dzisiaj zasięgu. Czasami utożsamiany z Rusią Czerwoną (leżącą między Sanem i Dniestrem), jednak najczęściej wiązany z terenami między Wieprzem i Bugiem. Według ustaleń historyków ziemia chełmska wchodziła w skład Grodów, jednak istnieją również koncepcje odrzucające takie związki. Nazwa pochodzi od grodu Czerwień (obecnie Czermno nad Huczwą, na południe od Hrubieszowa). Przedmiot rywalizacji polsko-ruskiej od X do XII w. Ostatecznie włączony w skład Rusi Halicko-Włodzimierskiej jako ziemia czerwieńska. Grodzisko na Górce Chełmskiej (KD) 14 15 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Po umocnieniu swojej władzy Daniel Romanowicz postanowił przenieść stolicę swego państwa na obszar nadbużański. Początkowo na miejsce lokalizacji nowej siedziby wybrał Ugrowsk (Uhrusk), jednak z czasem uznał, że o wiele korzystniejszym miejscem będzie Chełm. Stało się to ok. 1237 r. i niestety tylko taka przybliżona datacja jest możliwa, gdyż informacje o tym wydarzeniu zapisane w „Kronice Halicko-Wołyńskiej” (stanowiącej część tzw. Latopisu Hipackiego) mają charakter retrospekcji i zostały umieszczone przy roku 1257. Mimo tej komplikacji, trzeba przyznać, że opis jest jednak niezwykle barwny, gdyż kronikarz opowiada o polowaniu Daniela, podczas którego odkrył on „miejsce piękne i zalesione, otoczone polem. I pytał tuziemców: jak nazywacie to miejsce? A oni odpowiedzieli: Chełm jest jego imię. I polubił to miejsce i pomyślał: zbudujemy na nim mały gródek i poświęcimy go Bogu i św. Janowi Złotoustemu i postawimy cerkiew jego imienia”. Pomysł został zrealizowany z nawiązką i wkrótce w Chełmie powstało potężne założenie obronne, zdolne przetrzymać liczne najazdy mon- golskie, w tym słynny najazd Batu-Chana w 1241 r. Książę ufundował również liczne świątynie, z których szczególnie istotna była cerkiew Bogurodzicy. Niestety w 1257 roku wszystko strawił przypadkowo zaprószony ogień, który według kronikarza był tak potężny, że łuna była widoczna na całej ziemi chełmskiej, a nawet w odległym Lwowie. Odbudowany gród utrzymał pozycję głównego ośrodka Rusi Halickiej do śmierci Daniela Romanowicza w 1264 r. (który został pochowany w cerkwi Bogurodzicy). Równocześnie rozwijała się osada miejska, zalążek przyszłego miasta. Skromne informacje źródłowe w tym względzie uzupełniają znaleziska archeologiczne. Według najczęściej przyjmowanych ustaleń główna osada usytuowana była na zachód od zamku, wzdłuż traktu wiodącego do Lublina. Świadczyć o tym mają pozostałości umocnień oraz zabudowań mieszkalnogospodarczych, z czytelnymi śladami warsztatów rzemieślniczych. Obok głównego podgrodzia wokół Chełma znajdowały się inne osady, skupiające ludność pracującą na potrzeby księcia oraz osoby z otoczenia władcy. LATOPIS HIPACKI - staroruski zbiór rękopiśmienny z początku XV w., którego nazwę utworzono od miejsca przechowywania (klasztor św. Hipacego w Kostromie). Składa się z "Powieści minionych lat", klasycznego dzieła ruskiego dziejopisarstwa, przypisywanego legendarnemu kronikarzowi Nestorowi i prezentującego wydarzenia z dziejów Rusi Kijowskiej, „Latopisu Kijowskiego” (dotyczącego lat 1118-1198) i „Kroniki HalickoWołyńskiej”, obejmującej czasy od 1201 do 1292 r. i przedstawiającej dzieje Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Dzieło zostało odkryte w XVIII w. przez rosyjskiego historyka Mikołaja Karamzina i po raz pierwszy opublikowane w XIX w. 16 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Między Polską, Litwą i Węgrami Po śmierci Daniela Romanowicza zakończył się okres względnej jedności Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Władzę objęli synowie zmarłego monarchy: Lew I, Roman, Mścisław i Szwarno, którzy dokonali podziału państwa na dzielnice. Ponadto żył jeszcze jego młodszy brat Wasylko (zmarł w 1269 r.), który również posiadał samodzielną dzielnicę ze stolicą we Włodzimierzu, co jeszcze bardziej pogłębiało podziały. W ich ramach doszło do ukształtowania się nowej jednostki politycznej określanej mianem Księstwa Chełmsko-Bełskiego, która w pewnym sensie przejęła rolę dawnej ziemi czerwieńskiej. Obok podziałów książę Daniel pozostawił synom szereg problemów, wynikających z różnorodnej i aktywnej polityki zagranicznej. To między innymi dzięki niej jego syn Szwarno, który otrzymał stołeczny Chełm, zaangażował się w walkę o tron Litwy (jako zięć księcia Mendoga został nawet w 1267 r. wielkim księciem litewskim). Po jego śmierci dwa lata później, czołowe miejsce wśród Romanowiczów zajął Lew I, który skupił w swoim ręku zachodnią część Rusi Halickiej. Główną jego siedzibą został Lwów. Jego następcą był Jerzy I (Lew I zmarł prawdopodobnie w 1300 r.), który m.in. wspierał Władysława Łokietka w walce o władzę w Polsce oraz na wzór swego dziada Daniela związał się z papiestwem i przyjął tytuł króla Rusi. Jerzy I zmarł w 1308 r. i podobnie jak Daniel został pochowany w Chełmie. Władzę po nim objęli dwaj młodzi synowie: Andrzej I i Lew II. Niestety narastająca opozycja bojarów oraz coraz większe zainteresowanie księstwem ze strony Węgier, Polski i Litwy sprawiały, że sytuacja w państwie była mało stabilna i 21 maja 1323 r. obaj bracia zostali zamordowani. W ten sposób wymarła męska linia Romanowiczów i rozpoczęły się przetargi w sprawie dziedziczenia księstwa. Ostatecznie zwyciężyła kompromisowa koncepcja, osadzenia w księstwie piętnastoletniego Bolesława Trojdenowicza, wywodzącego się z mazowieckich Piastów (Bolesław był synem księżnej Marii, córki Jerzego I). Młody władca zgodził się również na przyjęcie prawosławia (równocześnie przyjął imię Jerzy II). Niestety ustalenia wkrótce legły w gruzach, głównie z powodu opozycji bojarów. Po siedemnastu latach rządów padł ofiarą kolejnego spisku i został otruty 7 kwietnia 1340 r. Jego dziedzicem na mocy układu podpisanego dwa lata wcześniej w Wyszehradzie został król Polski Kazimierz Wielki. Kazimierz Wielki - medal ze zbiorów PTTK Chełm 17 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Mimo praw do przejęcia dziedzictwa Romanowiczów, Kazimierz miał spore problemy z realizacją takiego zamierzenia. Co prawda popierali go w tym względzie Węgrzy, jednak zupełnie inne plany miała Litwa. W związku z tym w 1340 r. rozpoczął się blisko półwieczny okres walki o Ruś Halicką, z udziałem Polski, Litwy i Węgier. Bezpośrednio po śmierci Jerzego II z roszczeniami wobec Wołynia wystąpił syn Giedymina Lubart. Po opanowaniu Łucka i Włodzimierza zajął również Księstwo Chełmsko-Bełskie. W imieniu Lubarta władzę w Chełmie objął jego bratanek Jerzy Narymuntowicz. Kazimierz Wielki nie pogodził się ze stratą tego obszaru i w 1349 r. zorganizował wyprawę na ziemię chełmską. Po krótkim oblężeniu gród i miasto zostały opanowane, jednak rok później Lubart ponownie odzyskał utracone tereny. Ko- lejna wyprawa miała miejsce w 1366 r. W jej wyniku księstwo chełmsko-bełskie stało się lennem Polski, chociaż władzę w mieście zachował Jerzy Narymuntowicz. Po śmierci Kazimierza Wielkiego kontrolę nad obszarem ponownie przejęła Litwa. W 1377 r. wyprawę zorganizował Ludwik, król Polski i Węgier. Według relacji kronikarza Janka z Czarnkowa rycerstwo krakowsko-sandomierskie pod wodzą starosty krakowskiego Sędziwoja z Szubina przez osiem dni oblegało zamek chełmski. Władzę nad księstwem przejęli w imieniu króla starostowie węgierscy. Po śmierci Ludwika Węgierskiego w 1382 r. odzyskanie ziem ruskich było jednym z głównych postulatów polskiej szlachty. Ostatecznie dokonała tego w 1387 r. królowa Jadwiga, w trakcie swojej pierwszej wyprawy na wschód po małżeństwie z Władysławem Jagiełłą. Królowa Jadwiga medal ze zbiorów PTTK Chełm LUBART DYMITR - żyjący w latach ok.1300-1384 książę litewski, syn Giedymina i stryj Władysława Jagiełły. Od 1335 r. książę łucki (na trwale od 1340 r.) oraz halicki (w latach 1340-49, 1350-66 i 1371-77). Do walki o tereny Księstwa Halicko-Włodzimierskiego włączył się poprzez związki dynastyczne z Romanowiczami (za jego pierwszą żonę uznawano Buszę, córkę Lwa II, jednak obecnie kwestionuje się nawet istnienie księżniczki o takim imieniu). Od 1340 r. toczył boje z Polską m. in. o tereny ziemi chełmskiej. W swojej stolicy Łucku wybudował potężny zamek oraz utworzył biskupstwo prawosławne. 18 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Pod rządami Jagiellonów Wraz z włączeniem ziemi chełmskiej do państwa Jagiellonów, nastąpiła stabilizacja sytuacji państwowej regionu, który do trzeciego rozbioru był integralną częścią państwa polskiego. Region posiadał również dosyć autonomiczną pozycję, funkcjonując przez XV w. jako samodzielna ziemia. Ostatecznie została wprawdzie włączona w skład województwa ruskiego (ze stolicą we Lwowie), jednak z powodu braku łączności terytorialnej z pozostałą częścią województwa (oddzieloną ziemią bełską), utrzymała samodzielność. W takim stanie ziemia chełmska dotrwała do drugiego rozbioru (1793), kiedy jej uszczuplone po pierwszym rozbiorze terytorium otrzymało status województwa, dziedziczącego tradycje włączonego do monarchii austriackiej województwa ruskiego. Trwały status administracyjny korespondował z kształtem terytorialnym, który ostatecznie ukształtowany w XV w., utrzymał się w zasadzie do rozbiorów. Obszar ziemi chełmskiej obejmował 180 mil kwadratowych, na którym w drugiej połowie XVI w. istniało 20 miast i 401 wsi z ok. 67 tysiącami mieszkańców. Obok terenów wchodzących w skład ziemi chełmskiej od czasów Daniela, w jej granicach znalazły się obszary zabużańskie z Ratnem i Lubomlem. Samodzielność administracyjna ziemi chełmskiej pozwoliła na powstanie samorządu szlacheckiego, z sejmikiem ziemskim, który wybierał swoich reprezentantów na Sejm Walny i z czasem do Trybunału Koronnego. Powstała też rozbudowana hierarchia urzędów ziemskich z kasztelanem (zasiadającym w senacie) i podkomorzym na czele. W czasach Władysława Jagiełły pojawił się także reprezentant władzy królewskiej, w postaci starosty. Rangę Chełma podnosił również fakt rezydowania w mieście dostojników kościelnych. Od czasów Daniela Romanowicza funkcjonowała diecezja prawosławna, której prawa potwierdził przywilej Władysława Warneńczyka z 1444 r. W XIV w. pojawiało się również łacińskie biskupstwo chełmskie, powołane z inicjatywy Kazimierza Wielkiego. Niestety z racji zamętu w związku z przynależnością polityczną ziemi chełmskiej, biskup nie zdołał objąć swoich obowiązków. Do realnej organizacji diecezji doprowadził Władysław Jagiełło, który w 1417 r. uposażył biskupstwo. W 1490 r. jej siedziba (za zachowaniem nazwy) została przeniesiona do Krasnegostawu. JAN BISKUPIEC - (ok. 1377-1452) zwany również Janem z Opatowca, dominikanin i doktor teologii. Od 1411 r. prowincjał zakonu, a także doradca i spowiednik Władysława Jagiełły. W 1417 r. na prośbę króla objął diecezję chełmską, jako trzeci biskup nominowany na to stanowisko. Kierując do śmierci biskupstwem był głównym organizatorem diecezji i jej sieci parafialnej na jej terenie, która dzięki jego aktywności należała do najlepiej funkcjonujących w Polsce. Z racji wykształcenia i pozycji, uznawany za jednego z najwybitniejszych ludzi piętnastowiecznej Polski. 19 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej Funkcjonując w państwie Jagiellonów, ziemia chełmska uległa sporym przeobrażeniom wewnętrznym. Stabilizacja polityczna pozwoliła na rozwój osadnictwa. Właścicielami ziemi, dzięki nadaniom królewskim, były rody szlacheckie z centralnej Polski, ale nie brakowało również bojarskich rodzin z Litwy i Rusi. W czasach Władysława Jagiełły osady chełmskie wkroczyły również w okres lokacyjny. W 1392 r. Chełm otrzymał prawa miejskie. Dokument królewski mówił o przeniesieniu miasta z prawa polskiego i ruskiego i nadaniu prawa magdeburskiego, co oznaczało powołanie władz miejskich i zwolnienie mieszkańców od zależności od urzędników ziemskich. Przywilej zezwalał również na swobodne prowadzenie działalności gospodarczej oraz wyposażał miasto w grunty o powierzchni 100 łanów frankońskich. Decyzja Władysława Jagiełły o lokacji Chełma oraz przywileje nadawane przez kolejnych władców, stworzyły podstawy do rozwoju ekonomicznego miasta. Istotną rolę wypełniał także zamek chełmski, włączony w czasach Jagiello- nów w system obronny państwa. Po lokacji uregulowano kształt Chełma, którego centralnym miejscem był rynek z niewielkim ratuszem. Obok budowli z czasów księcia Daniela, w związku z napływem ludności polskiej i żydowskiej, pojawiły się kościoły oraz synagoga. W XV w. liczba mieszkańców oscylowała wokół 1000. Niestety pod koniec XVI w. zmniejszyło się znaczenie wojskowe Chełma. Wynikało to z kształtu państwa po unii lubelskiej, która przesunęła na wschód granice Rzeczypospolitej. Spory wpływ na stan zamku miał również potężny pożar w 1578 r., który doprowadził do znacznego zniszczenia zamku chełmskiego. Mury budowane z białego kamienia chełmskiego otaczały w tym czasie również miasto. W obrębie murów oraz na przedmieściach istniało 265 domów. Na przełomie XV i XVI w. wraz z procesem przekształcania państwa Jagiellonów w szlachecką Rzeczypospolitą, ziemia chełmska wkroczyła w nowy etap swoich dziejów. Dzięki ciągle utrzymywanej samodzielności oraz dominacji średniej szlachty, region stał się prawdziwą kuźnią dzieje Chełma i ziemi chełmskiej przywódców szlacheckich, wśród których można odnaleźć takie postacie jak: Mikołaj Rej, Jan Zamoyski, Mikołaj Siennicki i Paweł Orzechowski. Pozycji politycznej szlachty chełmskiej towarzyszył ogólny rozwój regionu. Chełmskie folwarki uczestniczyły aktywnie w handlu płodami rolnymi, a miasto było ważnym ośrod- kiem handlu i rzemiosła. W 1564 r. Chełm zamieszkiwało 1995 osób, w tym ponad 300 Żydów. W pierwszej połowie XVII w. liczba mieszkańców zwiększyła się do 2600 osób. Wzrosła również ilość Żydów, którzy stanowili prawie 30% ogólnej liczby mieszkańców (blisko tysiąc osób). Czasy wojen i zaborów Czasy względnej stabilizacji zakończyły się w XVII w. Liczne wojny oraz przemarsze obcych i polskich wojsk zahamowały dotychczasowy rozwój miasta. W 1648 r. na ziemię chełmską dotarły oddziały kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, które spaliły miasto oraz dokonały grabieży okolicznych wiosek. Podobne zniszczenia zostały dokonane przez oddziały rosyjskie (1655) i szwedzkie (1656). Oprócz wojen mieszkańców ziemi chełmskiej dziesiątkowały epidemie i głód. Zasadniczo zmienił się również kształt miasta. Istniejący jeszcze w pierwszej połowie XVII w. zamek chełmski uległ całko- witemu zniszczeniu i z powodu kosztów zrezygnowano z jego odbudowy. Pozostały jedynie resztki umocnień w postaci wież. Na potrzeby starosty chełmskiego pod koniec XVII w. powstał drewniany pałac starościński. Odbudowano również zniszczony w trakcie wojen ratusz chełmski i mury miejskie ( w tym czasie istniało 6 bram miejskich - Uściługska, Zamojska, Lwowska, Krasnostawska, Lubelska, Brzeska). Dominowały drewniane budynki, usytuowane głównie przy rynku i wzdłuż murów miejskich. Ich ilość wyraźnie zmniejszyła się w wyniku zniszczeń (1661 - 87, 1684 - 207). Zmniejszeniu uległa również liczba ludności, która pod Panorama Chełma z 1765 r. wg ryciny Teodora Rastawieckiego 20 21 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej koniec XVII w. składała się z 1700 osób. Pierwszy rozbiór Polski z 1772 r. zmiePod względem narodowościowym nadal nił granice ziemi chełmskiej, której połudw mieście dominowali Polacy i Rusini. Po niową część z Zamościem wcielono do najeździe kozackim zmniejszyła się Austrii. Mimo dramatycznych wydarzeń znacznie liczba ludności żydowskiej politycznych, w funkcjonowaniu miasta (w trakcie walk zginęło 75% Żydów), któ- pod koniec XVIII w. zachodziły pozytywne zmiany. Wprawdzie wymiana handlowa rej ilość spadła do 240-270 osób. Kolejny wiek również rozpoczął się od miała wymiar przede wszystkim lokalny, zniszczeń. Chełm kilkakrotnie padł ofiarą jednak wyraźnie wzrastały obroty. Liczba wojsk szwedzkich, rosyjskich i saskich, ludności nie uległa zmianie i wynosiła które toczyły boje w ramach tzw. wojny w 1789 r. ok. 2400 osób. Nadal 30% północnej. Stabilizacja nastąpiła dopiero mieszkańców miasta stanowili Żydzi. Zaw czasach Augusta III. Pozwoliło to na budowa, z wyjątkiem ratusza, kościołów i szkół, nadal była powstanie kilku drewniana, co stanowych efektownowiło spory probnych budowli saklem przy często wyralnych. Rozkwitobuchających pożawi budownictwa rach. W 1791 r. zasakralnego niestekazano budowy ty nie towarzyszyła drewnianych dorozbudowa miasta. mów na rynku oraz Umocnienia miejwprowadzono oboskie nadal pozostawiązek posiadania wały w marnym sprzętu przeciwpostanie, a ilość doReplika pieczęci miasta Chełma z 1689r. ( K.D) żarowego. mów kształtowała się na poziomie siedemnastowiecznym Zbliżający się upadek Rzeczypospolitej (260 domów w 1769 r.), chociaż powsta- ponownie przyniósł zniszczenia w mieście wały już spore kamienice murowane. Po- W okresie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 dobna była również liczba ludności (ok. roku działania wojenne dotarły w rejon 2400 pod koniec XVIII w.). Nieco więcej Bugu w lipcu tego roku. Pod Dubienką dodbałości wykazywano o ulice miejskie, szło do starcia wojsk polskich pod dozaopatrując niektóre w bruki. Nadal spo- wództwem Tadeusza Kościuszki z oddziary wpływ na sytuację miasta miały poża- łami rosyjskimi. Niestety wojna ostateczry. Pożoga, która miała miejsce w 1788 r. nie zakończyła się klęską. Do Chełma przyniosła zniszczenie szeregu budowli wkroczyły oddziały rosyjskie, a miasto publicznych, w tym ratusza miejskiego. musiało ponosić znaczne ciężary w związku z ich pobytem. 22 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej BITWA POD DUBIENKĄ - jedna z głównych bitew wojny polsko-rosyjskiej, toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Starcie miało miejsce 18 lipca 1792 r. na północ od nadbużańskiej miejscowości Dubienka. Przez kilka godzin dywizja pod dowództwem gen. Tadeusza Kościuszki powstrzymywała 25-tysięczny korpus rosyjski gen. Michała Kachowskiego. Pod wieczór oddziały polskie musiały wycofać się, pozostawiając na polu walki 900 żołnierzy. Rosjanie stracili ponad 2 tysiące żołnierzy. Bitwę upamiętnia kopiec usypany w 1861 r. w miejscowości Uchańska (niszczony kilkakrotnie, został odrestaurowany w latach sześćdziesiątych). Po wybuchu powstania kościuszkowskiego w 1794 r. Chełm był ośrodkiem koncentracji wojsk polskich. 6 kwietnia 1794 r. chełmska szlachta zgromadzona na Górce Chełmskiej ogłosiła akces do powstania, jako jeden z pierwszych regionów w kraju. Powołano również Komisję Porządkową, która starała się wspierać działania powstańcze. Na jej czele, z tytułem naczelnika ziemi chełmskiej, stanął biskup unicki Porfiry Ważyński. Niestety wkrótce na ziemię chełmską dotarły oddziały rosyjskie. 8 czerwca 1794 r. na przedpolach Chełma doszło do zaciętej bitwy (oddziałami polskimi dowodził gen. Józef Zajączek). Rosjanie przełamali ostatecznie polską obronę i wdarli się do miasta, które zostało ograbione i splądrowane. Lata zaborów Po trzecim rozbiorze Polski Chełm i ziemia chełmska zostały włączone w skład tzw. Galicji Zachodniej, pozostającej do 1809 r. w składzie Austrii. Dotyczyło to terenów na zachód od Bugu, gdyż tereny zabużańskie zostały wcielone do Rosji. Po czternastu latach, w wyniku zakończonej sukcesem operacji wojsk pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, rejon Chełma stał się częścią Księstwa Warszawskiego. Po upadku Napoleona do Chełma wkroczyły oddziały rosyjskie. Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego ziemia chełmska znalazła się w Królestwie Polskim. Od tego momentu pozostawała w składzie Rosji do 1915 r. Lata zaborów przyniosły degra- dację administracyjną Chełma. Ziemia chełmska w czasach Księstwa Warszawskiego została związana z Lublinem. Decyzja okazała się trwała i Chełm od tego momentu był siedzibą dystryktu i następnie okręgu w ramach departamentu, a później województwa lubelskiego. W 1816 r. zlikwidowano powiat chełmski i Chełm stał się siedzibą okręgu w ramach obwodu, a następnie powiatu krasnostawskiego. Dopiero po reformie administracyjnej w 1867 r. doszło do odrodzenia powiatu chełmskiego. Kolejne poważne zmiany administracyjne nastąpiły w 1912 roku, kiedy z inicjatywy władz rosyjskich powołano gubernię chełmską, obejmującą wschodnie powiaty guberni lubelskiej 23 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej i siedleckiej, którą następnie wyłączono z Królestwa Polskiego i wcielono bezpośrednio w skład Cesarstwa Rosyjskiego. W czasach zaborów ziemia chełmska była miejscem znaczącej działalności niepodległościowej. W okresie powstania listopadowego w mieście organizowano oddziały pomocnicze, które brały udział w walkach na terenie województwa lubelskiego. Po upadku powstania w regionie rozwijała się działalność konspiracyjna, w której między innymi uczestniczyli alumni seminarium unickiego. Powołali oni w 1840 r. tajne sprzysiężenie pod nazwą „Fraternitas” (Braterstwo), zlikwidowane przez władze rosyjskie po kilku miesiącach działania. Szczególny wymiar na ziemi chełmskiej miało powstanie styczniowe. Już przed wybuchem walk powstały rozbudowane struktury konspiracyjne. W pierwszych dniach powstania Chełm miał zostać opanowany przez powstańców, dowodzonych przez Kazimierza Bogdanowicza. Niestety planu nie udało się zrealizować. W kolejnych miesiącach do Chełma kilkakrotnie wkraczali powstańcy, a w okolicy operowały liczne oddziały polskie, dowodzone między innymi przez: Władysława Ruckiego, Karola Krysińskiego, Kajetana Cieszkowskiego-Ćwieka oraz Walerego Kozłowskiego. Najsłynniejsze bitwy powstańcze w okolicach Chełma stoczono pod Depułtyczami i Malinówką. Pod koniec XIX w. ziemia chełmska stała się głośna w związku ze sprawą unitów. Od pierwszych lat rządów rosyjskich kościół greckokatolicki był ograniczany w swoich prawach i poddawany rusyfikacji. Ostatecznie w 1875 r. władze carskie dokonały kasaty unii i uznały wszystkich unitów, mimo oporów, za wyznawców prawosławia. Miasto w ciągu XIX w. uległo poważnym przeobrażeniom. Bezpośrednio po rozbiorach sytuacja gospodarcza wyraźnie uległa pogorszeniu. Dotyczyło to zarówno handlu, jak i rzemiosła. Następowały również stopniowe zmiany w kształcie miasta. W 1848 r. potężny pożar zniszczył dwie trzecie miasta. Powstałe w poprzednim wieku budowle sakralne nadal należały do najważniejszych obiektów publicznych w mieście, a od połowy XIX w. zaczęły powstawać świątynie prawosławne. Obok budowli sakralnych, powstawały również świeckie budynki publiczne. Ważnym impulsem w tym względzie był fakt doprowadzenia do miasta kolei w 1877 r., która połączyła Chełm z Warszawą, Lublinem i Kowlem. W zachodniej części miasta powstał kompleks koszarowy, w którym w początkach XX w. stacjonowało prawie 5000 żołnierzy. Najbardziej daleko idące zmiany w zakresie budowli publicznych miały nastąpić po powołaniu guberni chełmskiej. Na potrzeby urzędników gubernialnych miała powstać nowa dzielnica, usytuowana w północno-zachodniej części miasta. Ostatecznie władze rosyjskie nie zdołały zrealizować tej inwestycji przed wybuchem I wojny światowej. Czarna biżuteria noszona po upadku powstania styczniowego (GZ) 24 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej GUBERNIA CHEŁMSKA - jednostka administracyjna Cesarstwa Rosyjskiego, utworzona decyzją Dumy Państwowej w 1912 r. Obejmowała obszar rozciągający się od Podlasia do Roztocza, odpowiadający kształtem wschodniej części dzisiejszego województwa lubelskiego. Na jej obszarze znalazły się między innymi: Biała Podlaska, Włodawa, Hrubieszów, Biłgoraj i Zamość. Główne działania organizacyjne prowadzono w 1913 r., kiedy ustalono skład personalny nowych władz i rozpoczęto tworzenie instytucji gubernialnych. Na stanowisko gubernatora chełmskiego został powołany były gubernator siedlecki Aleksander Wołżyn, który przybył uroczyście do Chełma w dniu 14 IX 1913 r. Gubernia uległa likwidacji po zajęciu Królestwa Polskiego przez państwa centralne. W drugiej połowie XIX w. intensyfikacji uległy również inwestycje budowlane mieszkańców Chełma. W połowie stulecia w mieście istniało zaledwie 300 domów, z których większość była drewniana. W 1887 r. ilość domów murowanych, często kilkupiętrowych kamienic, zwiększyła się do 125, a ogólna liczba budynków w 1917 r. osiągnęła wielkość 937 obiektów. W początkach XIX w. ilość osób zamieszkujących Chełm kształtowała się na poziomie z poprzedniego stulecia (1807 - 2156, 1827 - 2793). W okresie powstania styczniowego liczba mieszkańców wynosiła 4034 osób. Zasadnicze zmiany nastąpiły w ostatnich dekadach wieku (1880 - 7287, 1890 - 11674, 1900 - 14252). Przez kolejne czternaście lat ilość mieszkańców zwiększyła się prawie dwukrotnie (1914-26380 osób), a Chełm wysunął się na drugie miejsce w guberni lubelskiej po Lublinie. Mieszkańcy miasta stanowili wielobarwną mieszankę religijno-narodowościową. Najliczniejsza była ludność żydowska, której ilość wahała się od 35 do 75% ogólnej liczby mieszkańców (od 1200 do 14000 ludzi). Na kolejnym miejscu znalazła się ludność polska, zarówno katolicka, jak i unicka, gdyż taką narodowość deklarowała większość gre- kokatolików. Stanowili oni najczęściej od 30 do 50% mieszkańców. Do połowy XIX wieku stosunkowo niewiele osób deklarowało wyznanie prawosławne. Po likwidacji unii oraz napływie urzędników i żołnierzy rosyjskich, liczba ta osiągnęła poziom 36,6% mieszkańców. Ludność podobnie jak w XVIII w. trudniła się głównie rzemiosłem i handlem. Pod koniec XIX w. wraz z rozwojem gospodarczym pojawiły się pierwsze zakłady przemysłowe, głównie produkujące maszyny rolnicze. Podobnie zróżnicowany narodowościowo był powiat. Według danych z 1913 r. najliczniejszą grupą stanowili Polacy, utożsamiani z katolikami, których ilość szacowano na 76057 osób, co dawało 37,8%. Na drugim miejscu znajdowała się ludność prawosławna (68408 osób - 34 %). Społeczność żydowska liczyła 25579 osób, co dawało 12,7%. Znaczący był odsetek ludności ewangelickiej, co wynikało z napływu osadników niemieckich w 2 połowie XIX w. Ich liczba dochodziła do 31241 osób, co dawało 15,5 %. Okres rządów rosyjskich zakończył się w 1915 r., drugim roku I wojny światowej, kiedy w wyniku zwycięskiej ofensywy państw centralnych, Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją niemiecko-aus25 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej triacką. Nowy okupant (w przypadku Chełma byli to Austriacy) był nieco bardziej otwarty na oczekiwania polskiego społeczeństwa. Zaczęły powstawać polskie szkoły i organizacje społeczne. Wykorzystując bardziej swobodne warunki polityczne organizowano uroczystości patriotyczne. 3 maja 1918 r. olbrzymią manifestację zorganizowała działająca w Chełmie Straż Kresowa, w celu wyrażenia protestu wobec decyzji traktatu brzeskiego, który włączył ziemię chełmską do Ukrainy. Wkrótce też zakończył się okres niewoli i okupacji. 2 listopada 1918 roku, grupa działaczy z Polskiej Organizacji Wojskowej i młodzież gimnazjalna pod dowództwem rotmistrza Gustawa Orlicz-Dreszera, przejęła władzę w mieście ul. Lubelska 1910 r. (GZ) ul. Mickiewicza 1917 r. ul. Lubelska 1917 r. (GZ) ul. Lubelska 1930 r. Boże Ciało (ze zbiorów GZ) 26 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej W niepodległej Rzeczypospolitej W okresie międzywojennym Chełm był siedzibą powiatu należącego do województwa lubelskiego. Jako drugie pod względem wielkości miasto regionu, liczące od 23 w 1921 r. do 35 tysięcy ludzi w 1939 r., było ważnym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i oświatowym, kierowanym przez odrodzony samorząd miejski. Zapleczem struktur samorządowych było rozwinięte życie polityczne. Do najważniejszych polskich ugrupowań politycznych należała Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”, Klub Mieszczański oraz po 1926 r. miejscowe struktury Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Działało również wiele żydowskich partii politycznych oraz organizacje ukraińskie. Wszystkie partie uczestniczyły w rywalizacji o wpływy w radzie miejskiej. Skład narodowościowy miasta nadal był różnorodny, chociaż zwiększyła się ilość ludności polskiej. Według spisu z 1921 roku stwierdzono 9492 katolików (40,6 %). Do Żydów zaliczono 12064 osoby (52 %). W mieście przebywała również ludność prawosławna, reprezentowana przez Ukraińców (1369 osób i 5,9 %). Taki stan uległ tylko niewielkim przekształceniom w latach następnych. W 1931 roku katolicy stanowili 45,5% mieszkańców (13232 osoby), Żydzi 46,51 % (13537 osób), a Ukraińcy 6,07% (1764 osoby). Notowano również niewielką liczbę ludności niemieckiej (0,45%). Ten podział potwierdzają informacje o deklarowanym przez mieszkań- ców Chełma języku ojczystym. Polski za taki język uznały 15004 osoby (51,6%), natomiast używany przez ludność żydowską jidysz wybrało 12506 osób (43,01%). Pozostali mieszkańcy miasta deklarowali język niemiecki (0,45%), ukraiński (0,56%) oraz ruski (0,14%). Podstawą utrzymania większości mieszkańców Chełma był handel i rzemiosło, dotyczyło to szczególnie ludności żydowskiej. Nieco inaczej prezentował się powiat chełmski, który w 1931 r. zamieszkiwało 162614 osób. Najliczniejsi byli Polacy (54,5%), następnie Ukraińcy (23,1%), Żydzi (14,1%) i Niemcy (6,3%). Największe skupiska ludności ukraińskiej znajdowały się w gminach Turka, Staw i Świerże, a najliczniejsze skupiska Żydów zamieszkiwały gminy Rejowiec, Bukowa i Wojsławice. Osadnictwo niemieckie skupiało się w gminach Cyców, Turka i Staw i było konsekwencją intensywnego osadnictwa w 2 połowie XIX w. Warunki życia mieszkańców Chełma były dosyć skromne. Po zastoju i zniszczeniach w okresie wojny, w latach dwudziestych rozwijało się budownictwo (średnio w roku oddawano do użytku ok. 30 domów), które jednak nie było w stanie zaspokoić rosnących potrzeb (w 1931 r. statystki wykazywały istnienie 6.191 mieszkań). Sporą szansą na zmianę sytuacji były plany budowy Nowego Miasta, z osiedlem kolejowym i gmachem dyrekcji PKP. Znaczna część domów mogła już w tym czasie korzystać z energii elektrycznej (dzięki działalności prowadzonej przez 27 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej dzierżawców Elektrowni Miejskiej). W 1936 r. rozpoczęto także budowę wodociągów miejskich oraz przygotowano plany budowy sieci kanalizacyjnej. Prężnie rozwijało się życie oświatowe, społeczne i kulturalne. Sieć placówek oświatowych obejmowała siedem szkół powszechnych oraz siedem szkół średnich, w tym dwa seminaria nauczycielskie (męskie i żeńskie). W mieście funkcjonowało sporo organizacji oświatowych, charytatywnych, młodzieżowych i sportowych. Aktywnie w życiu miasta uczestniczyli żołnierze i oficerowie chełmskiego garnizonu. W okresie międzywojennym w Chełmie stacjonował 7 pułk piechoty Legionów oraz 2 pułk artylerii ciężkiej. Ponadto w mieście działało kilka bibliotek, drukarni, księgarni oraz pism lokalnych, wśród których wyróżniał się wydawany przez dziesięć lat tygodnik „Zwierciadło”, własność miejscowego drukarza i wydawcy Kazimierza Czernickiego, jednego z najbardziej znanych i zasłużonych organizatorów prasy lokalnej w Chełmie. Do najciekawszych pism należał również powołany do życia przez miejscowych nauczycieli miesięcznik literacki "Kamena". Szczególnie aktywna była społeczność żydowska (Chełm stanowił drugie największe po Lublinie skupisko Żydów w województwie lubelskim). Obok znacznego udziału w życiu gospodarczym, Żydzi chełmscy posiadali liczne organizacje polityczne i społeczne. KAMENA - miesięcznik literacki założony w 1933 r. z inicjatywy nauczycieli Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Chełmie, Kazimierza Andrzeja Jaworskiego (polonista) i Zenona Waśniewskiego (nauczyciel rysunków). Twórcom pisma poprzez osobiste kontakty udało się zgromadzić szerokie grono współpracowników. Do najbardziej znanych należeli: Józef Czechowicz, Czesław Miłosz, Julian Przyboś, Bruno Schulz, Julian Tuwim i Juliusz Żuławski. W sumie na łamach pisma przewinęło się 137 autorów, głównie poetów reprezentujących szeroko rozumianą awangardę. Do wybuchu II wojny światowej wydano 60 numerów. Po zakończeniu wojny pismo zostało wznowione i w różnorodnych formach (głównie w Lublinie) egzystowało do 1993 r. Okres okupacji hitlerowskiej Po wybuchu II wojny światowej, Chełm już 8 września 1939 r. stał się obiektem nalotów lotnictwa niemieckiego. Miasto stało się także jednym z głównych miejsc odtwarzania polskich jednostek, głównie z armii „Modlin” i „Prusy” (w ramach tzw. Frontu Północnego). 25 września 1939 r. do Chełma dotarły oddziały Armii Czerwonej, które kolejnego dnia po ciężkich walkach zdołały opanować miasto. Po kil28 ku dniach w związku ze zmianą granic niemieckiej i radzieckiej strefy wpływów, Rosjanie opuścili miasto i ich miejsce zajęli Niemcy. Dokładnie nastąpiło to 9 października 1939 r. Okupanci utrzymali dotychczasowe podziały administracyjne, przekształcając województwo lubelskie w dystrykt, a w Chełmie pozostawiając władze powiatowe. W mieście utrzymano również częś- dzieje Chełma i ziemi chełmskiej ciowo polską administrację, która funkcjonowała pod nadzorem władz niemieckich. Z czasem powstały także niemieckie struktury policyjne i wojskowe. Poparciem Niemców cieszyli się Ukraińcy, których znaczna ilość osiedliła się w Chełmie w pierwszych latach okupacji. W 1940 r. przekazano społeczności ukraińskiej kościół Narodzenia NMP na Górce Chełmskiej. Od początku okupacji Niemcy rozpoczęli eksterminację mieszkańców Chełma, przede wszystkim ludności żydowskiej. W grudniu 1939 r. Niemcy zorganizowali tzw. marsz śmierci w kierunku Hrubieszowa i Sokala, w trakcie którego zginęło 300 osób. W październiku 1940 r. Niemcy przystąpili do tworzenia getta w rejonie ulic: Lwowska, Pocztowa, Wojsławicka i Katowska. Obok mieszkańców Chełma, umieszczono w nim 2 tysiące Żydów słowackich. Ludność żydowską wykorzystywano również do przymusowej pracy w organizowanych w okolicach miasta obozach pracy. W 1942 i na początku 1943 r. większość chełmskich Żydów przetransportowano i zamordowano w obozie zagłady w Sobiborze. Sobibór. Pomnik na terenie byłego hitlerowskiego obozu zagłady SOBIBÓR - miejscowość nad Bugiem przy nieistniejącej trasie kolejowej Chełm-Brześć Litewski. W latach 1942-43 funkcjonował tutaj niemiecki obóz zagłady, w którym w ramach Akcji „Reinhardt” zamordowano 250 tysięcy Żydów (z Polski, Austrii, Belgii, Ukrainy, Rumunii, Węgier, Francji, ZSRR i Holandii) oraz ok. 1000 Polaków. 14 października 1943 r. w Sobiborze wybuchło powstanie, w wyniku którego 300 więźniów zbiegło z obozu (ostatecznie uratowało się ok. 50 osób). Po tym wydarzeniu obóz został zlikwidowany. W 1965 roku w Sobiborze ufundowano pomnik oraz powstał kopiec z prochami pomordowanych, a w 1993 r. zostało uruchomiono Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze, będące filią Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego we Włodawie. 29 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej W pierwszych miesiącach okupacji rozpoczęły się również prześladowania ludności polskiej, zarówno w ramach akcji A-B, jak i w związku ze zwalczaniem struktur konspiracyjnych. Aresztowanych przetrzymywano w chełmskim więzieniu oraz wysyłano do Lublina lub obozów koncentracyjnych. Zbiorowych egzekucji dokonywano w okolicznych lasach (Borek, Kumowa Dolina) lub przy cmentarzu parafialnym na tzw. Targowicy. W sumie w okresie okupacji w mieście miało miejsce 38 egzekucji, w których zginęły 754 osoby. W połowie 1941 r. na obrzeżach Chełma powstał obóz jeniecki Stalag 319 (złożony z trzech części), jeden z największych obozów na ziemiach polskich, w których do 1944 r. przebywali przede wszystkim żołnierze rosyjscy, ale również włoscy, francuscy i brytyjscy. Z powodu trudnych warunków bytowych oraz planowej eksterminacji w obozie zginęło ok. 90 tysięcy jeńców. Od początku okupacji rozpoczęło się tworzenie struktur polskiej konspiracji. Na przełomie listopada i grudnia 1939 r. powstały pierwsze placówki Służby Zwycięstwu Polski, które stały się zalążkiem Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej obwodu chełmskiego. Z czasem powstał Inspektorat Chełm AK, któremu podlegały także obwód krasnostawski i włodawski. W ramach AK scalono szereg mniejszych i większych organizacji kon- spiracyjnych, osiągając liczebność ok. 10 tysięcy ludzi. Najliczniejszą część AK stanowili żołnierze Batalionów Chłopskich. Na terenie ziemi chełmskiej działały również struktury Narodowych Sił Zbrojnych oraz podziemie komunistyczne. Polskie organizacje konspiracyjne prowadziły działalność dywersyjną oraz organizowały akcje odwetowe. Walką bieżącą w ramach ZWZ-AK zajmowały się miejscowe struktury Związku Odwetu oraz od 1943 r. Kierownictwa Dywersji (Kedywu). Do największej akcji zbrojnej doszło 17 kwietnia 1944 r. w Wojsławicach, kiedy połączone oddziały AK, BCh, AL i partyzantki radzieckiej stoczyły kilkugodzinną walkę z formacjami niemieckimi i ukraińskimi. Najszerzej zakrojone działania miały jednak miejsce w ramach planu „Burza”, kiedy miejscowe siły AK przystąpiły do odtwarzania 7 pułku piechoty Legionów. Niestety wkroczenie oddziałów Armii Czerwonej uniemożliwiło realizację tego zadania. Obok organizacji wojskowych, działalność prowadziły konspiracyjne ugrupowania polityczne, harcerstwo oraz Tajna Organizacja Nauczycielska. Wydawano również szereg konspiracyjnych pism oraz prowadzono zorganizowaną pomoc dla jeńców wojennych. Wsparciem w tym względzie służyły legalne struktury z Polskim Komitetem Opiekuńczym oraz Polskim Czerwonym Krzyżem na czele. Sobibór. Kopiec-mauzoleum z prochami pomordowanych 30 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej W cieniu PKWN W końcowym etapie wojny na sytuację ziemi chełmskiej istotny wpływ miały działania, związane z budową podporządkowanej ZSRR władzy komunistycznej w Polsce. Opierając się na działających w kraju członkach PPR, AL i Krajowej Rady Narodowej, a także powstałym w ZSRR Związku Patriotów Polskich, Józef Stalin zadecydował o powołaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Wszystkie najważniejsze decyzje zapadły w Moskwie, łącznie z ustaleniem nazwy, jak i programu nowego organu władzy, w postaci tzw. Manifestu Lipcowego. W ZSRR ustalono również, że za miejsce powołania PKWN uzna się pierwsze duże miasto zajęte przez Armię Czerwoną po przekroczeniu Bugu. Przebieg walk na froncie zadecydował o tym, że tym miejscem został Chełm, który podano jako miejsce powołania PKWN w komunikacie radiowym nadanym w Moskwie wieczorem 22 lipca 1944 r. W istocie miasto razem z Armią Czerwoną zajęły oddziały AK, przy pomocy których zaczęły ujawniać się struktury państwa podziemnego, związane z władzami polskimi w Londynie. Członkowie PKWN przybyli do Chełma pod koniec lipca, po podpisaniu porozumień z ZSRR w sprawie relacji między tworzoną administracją i oddziałami armii radzieckiej oraz organami bepieczeństwa. Po kilku dniach siedzibą nowej władzy stał się Lublin. W międzyczasie rozbrojono oddziały AK oraz poddano represjom reprezentantów ujawnionych struktur niepodległego państwa polskiego. Mimo oczywistości tych faktów, znanych nawet w wydawanych oficjalnie publikacjach, propaganda w komunistycznej Polsce uczyniła z Chełma kolebkę tzw. władzy ludowej. Integralnym elementem tej mistyfikacji były „fakty” na temat Manifestu Lipcowego, który według uproszczonej wersji wydarzeń miał powstać w Chełmie, chociaż w istocie został zredagowany i wydrukowany po raz pierwszy w Moskwie. W latach 70-tych utworzono nawet Muzeum PKWN w celu propagowania zafałszowanej wersji wydarzeń. Po zakończeniu II wojny światowej oraz powstaniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Chełm funkcjonował jako siedziba powiatu. W trudnych latach powojennych następowała powolna odbudowa miasta i regionu. W 1951 r. miasto przekształcono w powiat miejski, Powyżej medal wydany przez PTTK w Chełmie 31 dzieje Chełma i ziemi chełmskiej chociaż porównywalną z okresem międzywojennym ilość mieszkańców Chełm osiągnął dopiero w latach sześćdziesiątych (ponad 35 tysięcy ludzi). W wyniku dramatycznych wydarzeń podczas wojny (wymordowanie ludności żydowskiej) oraz działań powojennych (przesiedlenia ludności ukraińskiej), region stał się jednolity narodowościowo. W 1975 r. po przeprowadzeniu reformy administracyjnej utworzono województwo chełmskie, obejmujące obok dawnego powiatu chełmskiego oraz część gmin powiatów: krasnostawskiego, włodawskiego, hrubieszowskiego i parczewskiego. Nowa jednostka administracyjna należała do najmniejszych województw w Polsce i była zamieszkała przez ok. 250 tysięcy ludzi, głównie ludność wiejską. Status miast obok Chełma posiadały jedynie: Krasnystaw, Włodawa i Rejowiec Fabryczny. Wraz ze stopniowym wzrostem liczby mieszkańców przekształceniom ulegało miasto. Na obrzeżach Chełma powstawały zakłady przemysłowe (Kombinat Ce- mentowy Chełm, Chełmskie Zakłady Obuwia) oraz nowe dzielnice mieszkalne. Na potrzeby mieszkańców powstawały nowe placówki oświatowe i kulturalne. Mimo, że leżąca na wschodnich obrzeżach państwa ziemia chełmska należała do raczej słabo rozwiniętych obszarów, w okresie powojennym była widownią wielu ważnych wydarzeń. Bezpośrednio po zakończeniu wojny był to rejon bardzo aktywnego działania podziemia niepodległościowego, toczącego walkę z reżimem komunistycznym. Ostatnie oddziały i struktury zostały rozbite dopiero w latach pięćdziesiątych. W burzliwym roku 1980 r. ziemia chełmska była miejscem organizacji pierwszych strajków robotniczych, które doprowadziły do powstania niezależnych struktur związkowych. Powołany dzięki miejscowym działaczom Region Chełmski NSZZ „Solidarność” aktywnie uczestniczył w wydarzeniach z początku lat osiemdziesiątych oraz w odbudowie niepodległego państwa polskiego po 1989 r. dzieje Chełma i ziemi chełmskiej ul. Lubelska 1945r. Uroczystości pierwszomajowe (GZ) CEMENTOWNIA „CHEŁM” - największy zakład przemysłowy miasta, którego budowę rozpoczęto w 1956 r. Do 1966 r. powstało 8 pieców zakładu „Chełm I” (produkujących 800 tys. ton cementu rocznie), a następnie w latach 1970-74 4 piece zakładu „Chełm II” (o możliwościach produkcyjnych rzędu 1,2 mln ton). Zakłady funkcjonujące jako Kombinat cementowy Chełm (w skład wchodziła również Cementownia „Pokój” w Rejowcu Fabrycznym) w latach siedemdziesiątych dawały ok. 20% produkcji cementu w kraju. Od 1990 r. wraz z przekształceniami własnościowymi, w przedsiębiorstwie przeprowadzono zasadniczą modernizację (budowa zakładu „Chełm III”), biorąc pod uwagę względy ekologiczne. Obecnie Cementownia „Chełm” S.A. należy do meksykańskiej Grupy Cemex. ul. Lwowska 1947 r. (GZ) 32 33 współczesny Chełm Współczesny Chełm Edukacja Sport i rekreacja Kultura Dzisiejszy Chełm to nadal jedno z największych miast Lubelszczyzny, ważny ośrodek usług i handlu oraz życia kulturalnego. W ramach kolejnej reformy administracyjnej w 1999 r. miasto ponownie stało się siedzibą władz powiatowych (grodzkich i ziemskich). W 1990 roku w związku z reformą samorządową, nastąpiło odrodzenie pochodzących z wyboru władz miejskich. Tworzone przez działaczy wywodzących się NSZZ „Solidarność” i odbudowywanych demokratycznych organizacji politycznych, próbują rozwiązywać problemy miasta, wynikające z przemian ustrojowych i cywilizacyjnych. Wraz z upadkiem dawnych zakładów przemysłowych (Chełm i region chełmski należy do obszarów o znacznej stopie bezrobocia), znaczenia nabierają inne dziedziny życia gospodarczego, takie jak handel, usługi i turystyka. Spore znaczenie w tym względzie ma bliskość granicy z Ukrainą. Wschodni sąsiad nie tylko może być kontrahentem w zakresie wymiany towarów, ale także partnerem w intensyfikacji ruchu turystycznego. Również walory ziemi chełmskiej, z wyjątkowo cennym środo- wiskiem przyrodniczym i dorobkiem kulturowym, mogą przyczyniać się do rozwoju tej dziedziny gospodarki. Mimo tych przemian Chełm nadal jest znaczącym ośrodkiem przemysłu. Najważniejsze zakłady przemysłowe to: Cementownia "Chełm" S.A, Spółdzielnia Mleczarska "Biomlek”, "Ybbstaler Fruchtsaft Polska" Sp. z o. o. i Zakłady Meblarskie "MEBLOTAP” S.A. Ostatnie lata przyniosły również rozwój prasy lokalnej oraz pewną intensyfikację życia kulturalnego, animowanego przez szereg instytucji i przede wszystkim stowarzyszeń. Ważnym elementem funkcjonowania dzisiejszego Chełma jest współpraca z licznymi miastami partnerskimi. Od 1989 r. nawiązano współpracę z Kowlem (Ukraina), Morlaix (Francja), Uteną (Litwa), Knoxville (USA) i Sindelfingen (Niemcy). Szczególny wymiar ma współpraca z władzami oddalonego o sto kilometrów od Chełma Kowla, podjęta w 1996 r. W jej ramach podejmowane są działania gospodarcze oraz współdziałanie w zakresie sportu i kultury. Nowy Dworzec PKP 35 26 współczesny Chełm współczesny Chełm Edukacja Sala komputerowa PWSZ PWSZ - Instytut Nauk Humanistycznych 36 24 26 Szczególny wymiar ma dosyć znaczący rozwój szkolnictwa wyższego. W ostatnich latach Chełm stał się siedzibą licznych szkół wyższych. Przodującą w tym względzie placówką jest Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, powołana do życia w 2001 r. Powstałe na jej potrzeby obiekty, przyciągają studentów wielością proponowanych kierunków studiów (mechanika i budowa maszyn, budownictwo, elektrotechnika, rolnictwo, matematyka, filologie: polska, angielska, germańska, słowiańska, historia, ekonomia) oraz nowoczesną bazą dydaktyczną. Obecnie w murach uczelni kształci się ok. 2,5 tysiąca studentów, zarówno w systemie stacjonarnym, jak i zaocznym. PWSZ współpracuje z uczelniami lubelskimi (Politechnika Lubelska, KUL, UMCS), rzeszowskimi (Uniwersytet Rzeszowski, Politechnika Rzeszowska) oraz amerykań- skim uniwersytetem w Tennessee i Państwowym Uniwersytetem Wołyńskim w Łucku. Prężną działalność sportową prowadzi również Klub Uczelniany AZS PWSZ Chełm, prowadzący między innymi sekcje: tenisa stołowego, piłki siatkowej, koszykówki, piłki ręcznej, lekkoatletyki i piłki nożnej halowej. Od wielu lat dużym zainteresowaniem cieszy się Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych powstałe w 1991 roku, kształcące przyszłych nauczycieli języka angielskiego, niemieckiego i francuskiego. Absolwenci Kolegium otrzymują tytuł licencjata uczelni patronackiej - Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Ciekawą ofertę proponują także inne chełmskie uczelnie: Szkoła Wyższa im. B. Jańskiego Wydział Zamiejscowy w Chełmie oraz Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej. PWSZ - Rektorat, Instytut Nauk Technicznych 25 37 współczesny Chełm współczesny Chełm Sport i rekreacja Na terenie miasta działa kilkadziesiąt stowarzyszeń kultury fizycznej. W systemie współzawodnictwa sportu młodzieżowego sklasyfikowanych jest 13 klubów zrzeszających około 1200 młodych sportowców rywalizujących w 18 dyscyplinach sportu. Młodzi chełmscy sportowcy odnoszą coraz większe sukcesy w zapasach w stylu klasycznym i stylu wolnym kobiet, biegach przełajowych i lekkoatletyce, strzelectwie, pływaniu, tenisie stołowym i ziemnym, judo kobiet i mężczyzn, taekwondo WTF, boksie oraz w grach zespołowych, takich jak siatkówka, koszykówka czy piłka nożna. Miarą osiągnięć chełmskiego sportu są sukcesy zapaśników, srebrny medal Andrzeja Głąba zdobyty na Igrzyskach Olimpijskich w Seulu w 1988 r., Mistrzostwo Świata Dariusza Jabłońskiego w 2003 r., a także wiele innych tytułów z Mistrzostw Świata i Europy, wywalczonych w różnych kategoriach wiekowych przez zawodników i zawodniczki MKS CEMENT - GRYF. Osiąganiu dobrych wyników w sporcie kwalifikowanym i popularyzacji rekreacji ruchowej, poza środkami finansowymi i fachową kadrą szkoleniową, sprzyja coraz lepsza baza sportowa szeroko udostępniana miesz- Kultura Andrzej Głąb srebrny medalista z Seulu kańcom Chełma, stowarzyszeniom kultury fizycznej, placówkom oświatowym i innym instytucjom z terenu miasta. Na uwagę zasługuje hala sportowa MOSiR - wielofunkcyjny obiekt z 1044 miejscami siedzącymi (w tym 128 dla osób niepełnosprawnych), w której można przeprowadzić zawody we wszystkich halowych grach zespołowych i dyscyplinach indywidualnych, a także imprezy artystyczne. Jest to jeden z najnowocześniejszych obiektów w tej części Polski. Ponadto miasto dysponuje Stadionem Miejskim z 2500 miejscami siedzącymi oraz dwoma basenami krytymi w Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 8 i I Liceum Ogólnokształcącym. Chełm to również ośrodek życia kulturalnego. Działalność w zakresie edukacji kulturalnej i regionalnej oraz usług artystycznych pełni w mieście Chełmski Dom Kultury, który dysponuje nowoczesnym i dobrze wyposażonym obiektem do prowadzenia tego rodzaju działalności: salą widowiskową na 504 miejsca siedzące dostosowaną do korzystania przez osoby niepełnosprawne, salami specjalistycznymi oraz nowoczesnymi pracowniami komputerowymi i plastycznymi. Znaczący dorobek artystyczny posiada Formacja Tańców Latynoamerykańskich TAKT ZOMAR, aktualny Mistrz Polski, która wielokrotnie reprezentowała kraj w konkursach rangi mistrzowskiej i międzynarodowej, zdobywając liczne tytuły. W strukturach CHDK funkcjonuje także: Dziecięca Formacja Tańców Latynoamerykańskich MAŁY TAKT - ZOMAR, Chór Ziemi Chełmskiej "HEJNAŁ" im. Mieczysława Niedźwieckiego, Teatr Małych Form "Proscenium" oraz Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Chełmskiej. W mieście aktywną działalność prowadzi również Chełmska Biblioteka Publiczna, Muzeum Chełmskie, Młodzieżowy Dom Kultury oraz Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Ignacego Jana Paderewskiego. Formacja Tańców Latynoamerykańskich TAKT-ZOMAR Miejska Hala Sportowa (RK) 25 38 39 24 26 slady przeszłosci Górka Chełmska - Zespół Katedralny Zespół Popijarski - Kościół p.w. Rozesłania św. Apostołów Kościół i klasztor Reformatów W kręgu prawosławia Żydowski Chełm Zapomniany świat Unitów Osiedle Dyrekcja Podziemia kredowe Muzeum Chełmskie Miejsca Pamięci Narodowej Górka Chełmska (RK) slady przeszłosci slady przeszłosci Górka Chełmska - zespół katedralny Centralnym punktem dzisiejszego Chełma jest malownicze wzniesienie, określane mianem Górki Chełmskiej. Już w czasach prehistorycznych wzgórze cieszyło się zainteresowaniem osadników, o czym świadczą legendy sugerujące, że w tym miejscu istniał pogański ośrodek religijny. W czasach kształtowania się pierwszych zwartych organizmów plemiennych, powstał pierwszy drewniano-ziemny gród, wiązany z Lędzianami. Taką hipotezę formułują badacze, opierając się na fragmentarycznych badaniach archeologicznych. Pierwsze pewne informacje o Górce Chełmskiej pochodzą z XIII w., kiedy tereny nadbużańskie znalazły się pod władzą Daniela Romanowicza, którego również urzekło piękne wzgórze. Z inicjatywy księcia powstał monumentalny zamek, awansowany z czasem na główną siedzibą władcy. Przebudowywany w kolejnych wiekach obiekt funkcjono- Bazylika p.w. Narodzenia NMP (PK) 25 42 wał również w czasach Jagiellonów. Wielokrotnie niszczony dotrwał do XVIII w. i po rozbiórce stał się potężnym grodziskiem, określanym mianem WYSOKIEJ GÓRKI (stanowiącej najwyższą część Górki Chełmskiej). Ciekawą pozostałością po założeniu zamkowym jest studnia, znajdująca się nieopodal grodziska. Głęboki na 45 m obiekt obecnie jest przykryty betonowym zabezpieczeniem. W XIX w. na szczycie Wysokiej Górki wybudowano cerkiew p.w. świętych Cyryla i Metodego, którą zburzono w okresie międzywojennym. Obecnie znajduje się tutaj niewielki kopiec, zwieńczony drewnianym krzyżem. W czasach księcia Daniela wzgórze stało się również ważnym miejscem kultu, nie tylko z powodu powstania kilku obiektów cerkiewnych (monumentalna cerkiew św. Jana Złotoustego, cerkiew św. św. Kosmy i Damiana oraz cerkwi Boguro- Górka Chełmska z lotu ptaka (KD) 43 24 26 slady przeszłosci dzicy, w której umieszczono słynną ikonę Matki Boskiej), lecz również dzięki sprowadzeniu do Chełma prawosławnego władyka. W kolejnych wiekach świątynia służyła również biskupom unickim, co pozwoliło nadać wzgórzu kolejną nazwę - Górki Katedralnej. Nowa nazwa była niezwykle trafna, szczególnie od XVIII w., kiedy miejsce dawnej trzynastowiecznej świątyni, zajęła majestatyczna późnobarokowa katedra, obecnie BAZYLIKA P.W. NARODZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY. Budowlę zaprojektował włoski artysta Paweł Antoni Fontana nadworny architekt rodu Sanguszków. Fundatorem świątyni był unicki biskup chełmski Filip Wołodkowicz, a pracami budowlanymi kierował Tomasz Rezler. W świątyni miała miejsce koronacja cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej w dniu 15 września 1765 r. Po likwidacji unii przez władze carskie w 1875 r. kościół gruntownie przekształcono, nadając mu charakter bizantyjsko - ruski i zamieniając na sobór prawosławny. W 1919 r. kościół został przekazany katolikom i początko- slady przeszłosci wo opiekę nad nim sprawowali jezuici.W 1931 r. erygowano parafię Narodzenia NMP. Mimo usunięcia wielu pierwotnych elementów, szczególnie drewnianego wyposażenia autorstwa Michała Filewicza, świątynia stanowi niezwykle cenny zabytek architektoniczny. Uwagę przyciągają również dwa obrazy Franciszka Smuglewicza („Ukrzyżowanie”, „Święty Onufry”) oraz późnobarokowe antepedium z blachy srebrnej, przedstawiające hołd rycerstwa obrazowi MB Chełmskiej po bitwie pod Beresteczkiem. Rozwijający się od XVII w. kult obrazu MB Chełmskiej uczynił ze świątyni ważne sanktuarium maryjne. W 1791 r. obraz podziwiał Tadeusz Kościuszko, który złożył wizytę ówczesnemu biskupowi chełmskiemu, Porfiremu Ważyńskiemu. Niestety oryginał ikony, pochodzący prawdopodobnie z Bizancjum, został wywieziony przez Rosjan w 1915 r. i obecnie jest przechowywany w Muzeum Krajowym w Łucku na Ukrainie. Od okresu międzywojennego w Chełmie znajduje się jedynie replika obrazu FRANCISZEK SMUGLEWICZ - żyjący w latach 1745-1807 wybitny malarz i rysownik polski. Po studiach w Polsce i we Włoszech pracował w Warszawie i Wilnie, gdzie stworzył Katedrę Rysunku i Malarstwa na Uniwersytecie Wileńskim. Tworzył obrazy o tematyce historycznej i religijnej. W 1790 rozpoczął cykl rysunków i litografii „Obrazy historii polskiej w stu rycinach”, będący ilustracją do „Historii narodu polskiego” pióra Adama Naruszewicza. Namalował freski w pałacach w Dobrzycy, Śmiełowie i Lubostroniu, a także fresk w sali biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego Bazylikę otacza ciąg budynków, wśród których zwraca uwagę barokowa BRAMA UŚCIŁUGSKA, najstarsza budowla miasta, pochodzącą z ok. 1616 r. Brama wkomponowana jest w ciąg budynków gospodarczych, powstałych w XVII-XVIII w. Wschodnia część zabudowań mieści oddany do użytku w 1997 r. Dom Pielgrzyma. Szczególnie malowniczy jest budynek południowy, otwarty od strony dziedzińca krużgankiem arkadowo-filarowym. Od zachodu łączy się z nim PAŁAC BISKUPÓW UNICKICH, zbudowany w latach 1711-1730 z inicjatywy biskupa Józefa Lewickiego. Budowla o cechach Wnętrze Bazyliki (KD) Srebrne antepedium w Bazylice p.w. Narodzenia NMP (GZ) Powyżej moneta 2 złotowa z serii historyczne miasta w Polsce wydana przez NBP w 2006 r. 25 44 Brama Uściługska (KD) 45 24 26 slady przeszłosci klasycystycznych została rozbudowana w XIX w. i od południa graniczyła z ogrodem biskupim. Na północ od bazyliki usytuowany jest KLASZTOR BAZYLIANÓW, wzniesiony w latach 1640-1649 z fundacji biskupa Metodiusza Terleckiego. Obok znajduje się budynek CHEŁMSKIEGO PRAWOSŁAWNEGO BRACTWA BOGURODZICY, organizacji powstałej pod koniec XIX w. w celu wzmocnienia żywiołu prawosławnego na ziemi chełmskiej. Budowla z bogatą dekoracją architektoniczną o cechach secesji powstała w 1904 r. Obok siedziby Bractwa usytuowana jest wybudowana przed 1878 r. DZWONNICA. slady przeszłosci Obiekt powstał w ramach przekształceń architektonicznych na Górce Chełmskiej po likwidacji unii. Po przejęciu obiektu przez katolików pojawiły się nawet plany zburzenia dzwonnicy. Ostatecznie zdecydowano się na przebudowę i obecnie budowla stanowi integralną i niezwykle charakterystyczną część zespołu katedralnego. Mierząca ponad 40 m stanowi również wspaniały punkt widokowy, po przeprowadzonym w ostatnich latach remoncie, udostępniany obecnie turystom. Na parterze budowli znajduje się Mauzoleum Ofiar Terroru Hitlerowskiego i Stalinowskiego. Ponadto w dzwonnicy umieszczono trzy dzwony, noszące imiona: „Maria”, „Stanisław” i „Julian”. Dzwonnica na Górce Chełmskiej (RK) 25 46 BAZYLIANIE - nazwa szeregu zgromadzeń zakonnych powstałych wedle reguł świętego Bazylego Wielkiego, rozwijających się wśród wyznawców prawosławia. Po unii brzeskiej część zakonników uznała zwierzchnictwo papieża. Po reorganizacji zgromadzeń bazyliańskich na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, zakon zajął istotne miejsce w Kościele Greckokatolickim, prowadząc m. in. liczne szkoły. W zaborze rosyjskim zakon został zlikwidowany w ramach kasaty unii. Przetrwał jedynie w zaborze austriackim. Po II wojnie światowej przetrwał jedynie klasztor bazyliański w Warszawie, który po upadku komunizmu rozwija działalność na Ukrainie i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Po prawej stronie placu przed świątynią znajduje się pomnik prymasa Stefana Wyszyńskiego, odsłonięty w trakcie święta Narodzenia NMP 8 września 1997 r. „Prymas Tysiąclecia” odwiedzał Chełm trzykrotnie. 7 lipca 1946 r. jako biskup lubelski dokonał ponownej koronacji obrazu MB Chełmskiej. Nieopodal, przy bramie wyjazdowej, zachowała się również tzw. Organistówka, wzniesiona w II połowie XVIII w. jako unicki szpital dla ubogich. W północnej części Górki Chełmskiej znajduje się jeszcze CMENMatka Boża Chełmska (rys. A. Bronicka) TARZ PRAWOSŁAWNY, utworzony w dru- nież społeczność ukraińska w okresie giej połowie XIX w. dla urzędników i inte- II wojny światowej. Znajduje się tutaj ligencji rosyjskiej. Obiekt m. in. nagrobek inż. Filipa Pilipczuka, wykorzystywała rówpremiera Ukraińskiej Republiki Ludowej. Bazylika p.w. Narodzenia NMP (WL) 24 26 47 slady przeszłosci slady przeszłosci Zespół Popijarski - kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów Głównym obiektem zespołu jest kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów, którego początki wiążą się powstaniem pierwszej parafii rzymskokatolickiej w Chełmie. Historycy czasami sytuują to wydarzenie w XIII w. Obiekt po powstaniu diecezji chełmskiej został przeznaczony na świątynię katedralną (sugeruje się również powstanie nowego kościoła). Problemy z funkcjonowaniem biskupstwa na przełomie XIV i XV w. sprawiły, że świątynia była w dosyć marnym stanie. Sytuacja uległa zmianie w 1417 r., kiedy król Władysław Jagiełło odbudował lub wzniósł nowy kościół pw. Najświętszej Marii Panny i Rozesłania Świętych Apostołów. Kościół był równocześ- Bazylika p.w. Narodzenia NMP (PK) 48 nie wotum za zwycięstwo pod Grunwaldem (bitwa miała miejsce w dzień Rozesłania Apostołów). Drewniany obiekt pełnił funkcję katedry do 1490 r., do momentu przeniesienia siedziby biskupów do Krasnegostawu. Od 1456 r. był również świątynią parafialną (rok 1417 r. uznaje się również za moment formalnego utworzenia parafii, chociaż jej początki często umieszcza się w XIII w.). Świątynia dotrwała do 1578 r., kiedy potężny pożar miasta strawił szereg budowli, w tym Kościół p.w. Rozesłania Św. Apostołów (RK) 49 24 26 slady przeszłosci slady przeszłosci Wnętrze Kościoła p.w. Rozesłania Św. Apostołów (KD) kościół parafialny. Kolejny obiekt powstał w 1585 r. Tym razem była to świątynia murowana. Fundatorem budowli był ówczesny starosta chełmski Jan Łaszcz. Utrzymany w renesansowym stylu obiekt konsekrował w 1595 r. biskup chełmski Stanisław Gomoliński. Powstała świątynia służyła chełmskiej parafii ponad 150 lat. Niestety wojny XVII w. doprowadziły ją do ruiny. W 1753 r. zarządzający chełmską parafią pijarzy (przybyli do Chełma w 1667 r.) zadecydowali o rozbiórce kościoła i budowie nowej świątyni. Prace przy budowie obiektu trwały prawie dziesięć lat. Wśród fundatorów znaleźli się: hetman polny koronny Wacław Rzewuski, podsędek chełmski Andrzej Wolski i jego żona Marianna z Radzimińskich Wolska, właściciele Uhra. Wyposażenie ufundowali przedstawiciele chełmskich rodów szlacheckich (m. in. Kuniccy, Komorowscy, Węgleńscy, Rulikowscy) oraz sufragan kijowski biskup Franciszek Olędzki. W pracach uczestniczyło 25 50 wielu wybitnych artystów. Projekt świątyni stworzył Paweł Antoni Fontana i chełmski kościół należy do jego najwybitniejszych dzieł, głównie z racji swobody, jaką otrzymał przy tworzeniu projektu. Dotyczy to przede wszystkim ośmiobocznego kształtu świątyni. Budową kierował Tomasz Rezler, wspierany przez Gotfryda Szulca. W trwających kilkanaście lat pracach wykończeniowych uczestniczył Józef Mayer, nadworny malarz króla Augusta III, autor wspaniałej polichromii, wykonanej ok. 1758 r. (artysta jest również autorem malowideł ściennych w katedrze lubelskiej oraz prawdopodobnie w kościele parafialnym NMP w Opolu Lubelskiem). Większość elementów drewnianych wystroju wykonał Michał Filewicz, związany z tzw. lwowską szkołą rzeźby barokowej. Rzeźbiarz pracował w Chełmie w latach 1774-1781 i wykonał m. in. ambonę, chrzcielnicę oraz rzeźby przedstawiające Doktorów Kościoła (św. Grzegorz, św. Leon Wielki, św. Augustyn i św. Ambroży). Dokonał również przebudowy ołtarza głównego. Do wykonania obrazów zaangażowano Szymona Czechowicza, niezwykle św. Augustyn popularnego w XVIII w. malarza, którego dzieła można spotkać m. in. w Warszawie, Krakowie, Lublinie i Wilnie. Obrazy dla kościoła w Chełmie powstały pod koniec jego życia (zmarł w 1775 r.) i przedstawiają m. in. św. Kajetana i św. Józefa Kalasantego. Prace wykończeniowe trwały prawie do końca XVIII w. i chociaż świątynię poświęcił już w 1763 r. proboszcz chełmski ksiądz Michał Lenarski, to oficjalna konsekracja nastąpiła 28 października 1795 roku. Uroczystości prowadził sufragan lu- belski biskup Jan Kanty Lenczowski. Od tego momentu kościół stał się ozdobą Chełma, chociaż nie ominęły go dramatyczne momenty, szczególnie w czasach zaborów. Władze rosyjskie nosiły się nawet z zamiarem przejęcia świątyni i przebudowania jej na cerkiew. Upływ czasu zmuszał również do licznych konserwacji. Już w 2 połowie XIX w. przeprowadzono pierwszą renowację malowideł naściennych. W ostatnich latach skupiono uwagę na przepięknie złoconych elementach drewnianych i przeprowadzono m. in. konserwację rzeźb Michała Filewicza. Ciekawe obiekty znajdują się w otoczeniu kościoła. Przed fasadą usytuowane są dwie późnobarokowe figury na sześciobocznych słupach, przedstawiające Matkę Boską Łaskawą i św. Józefa Kalasantego. Ponadto na placu przy kościele ustawiony jest krzyż przyniesiony przez żołnierzy I AWP w lipcu 1944 r. oraz kamień pamiątkowy, poświęcony Mariannie Wolskiej, umieszczony w 1995 r. WACŁAW RZEWUSKI - żyjący w latach 1709-1779 hetman polny i hetman wielki koronny, wojewoda i kasztelan krakowski. Właściciel szeregu dóbr w okolicach Chełma (Sielec, Rejowiec, Siedliszcze) oraz współfundator kościoła Rozesłania Świętych Apostołów i kościoła reformatów w Chełmie. Jako jeden z przywódców opozycji antyrosyjskiej w 1767 roku został porwany na rozkaz ambasadora rosyjskiego Mikołaja Repnina i zesłany na 5 lat do Kaługi. Autor licznych utworów dramatycznych. W swojej rezydencji w Podhorcach urządził jedną z najświetniejszych scen prywatnych w Europie. Wielki Koronny Wacław Rzewuski (portret z XVIIIw.) KD 51 24 26 slady przeszłosci slady przeszłosci Kościół p.w. Rozesłania św. Apostołów (WL) Kolegium Pijarów 25 52 Drugim obiektem zespołu popijarskiego jest dawne KOLEGIUM PIJARÓW. Zakonnicy pojawili się mieście w 1667 r. z inicjatywy sufragana chełmskiego Mikołaja Świrskiego. Początkowo na ich potrzeby powstał drewniany budynek (w latach 1668-1672), usytuowany w pobliżu kościoła parafialnego pw. Rozesłania Świętych Apostołów, w którym w 1673 r. rozpoczęło działalność kolegium. Zakonnicy objęli również opiekę nad kościołem parafialnym. Od tego momentu każdy kolejny rektor kolegium, miał równocześnie sprawować funkcję proboszcza chełmskiej parafii. Na początku XVIII w. pijarzy podjęli decyzję o budowie nowego kolegium. Przed 1714 r. powstał budynek murowany, przebudowany i powiększony po 1720 r. przez architekta Dominika Aleksandra Bellottiego. W pracach od 1726 r. uczestniczył również budowniczy Jan Rosochalski. W ten sposób powstał dwupiętrowy barokowy gmach, złożony z trzech połączonych pod kątem prostym skrzydeł. Po wybudowaniu nowego kościoła, południowe skrzydło zostało połączone ze świątynią. W tej części budynku znajdował się również (zachowany do dzisiaj) przejazd na dawne podwórze gospodarcze. Powstałe kolegium bardzo szybko stało się dosyć ważną placówką oświatową. Już w 1687 r. do szkoły uczęszczało ok. 100 uczniów, najczęściej pochodzących z miejscowych rodów szlacheckich. Program nauczania obejmował język łaciński, retorykę, poetykę i religię. Przy szkole funkcjonował teatr szkolny oraz dosyć zasobna biblioteka. Pijarzy sprowadzali Wnętrze Kościoła p.w. Rozesłania św. Apostołów (WL) książki nawet z Włoch, Niemiec i Francji. Obok dzieł religijnych, księgozbiór składał się z pozycji filozoficznych, historycznych, prawniczych oraz literatury pięknej. W 1755 r. biblioteka liczyła 1497 tomów. W drugiej połowie XVIII w. kolegium zostało włączone do systemu szkół nadzorowanych przez Komisję Edukacji Narodowej. Otrzymała status szkoły podwydziałowej (w 1781 r.), czyli niższej szkoły średniej. Zgodnie z duchem czasu zreformowano program nauczania, wprowadzając między innymi języki nowożytne (niemiecki i francuski) oraz zajęcia z wychowania fizycznego. Wśród zakonników prowadzących kolegium wyróżniał się Samuel Chruścikowski (rektor w latach 1771-1780), filozof i fizyk, autor pierwszego w języku polskim podręcznika z fizyki „Fizyka doświadczeniem potwierdzona”. Pracą naukową zajmował się również Arnulf Żeglicki, autor wydanego w 1754 r. dzieła „Inwentarz prawa i konstytucji koronnych”. 25 53 slady przeszłosci Drzwi frontowe w kościele p.w. Rozesłania Św. Apostołów Kolegium przetrwało do końca Rzeczypospolitej. Po włączeniu ziemi chełmskiej w skład Austrii, szkoła została przekształcona w sześcioletnie gimnazjum, w którym pobierało naukę ok. 70 uczniów. Funkcjonowała również w pierwszych latach panowania rosyjskiego. Ostatecznie w 1823 r. władze carskie podjęły decyzję o likwida- slady przeszłosci cji szkoły. Pijarzy pozostali w Chełmie i administrowali parafią do 1864 r., kiedy zostali usunięci z miasta za wspieranie powstania styczniowego. Budynek dawnego kolegium stał się własnością parafii, jednak nadal był wykorzystywany na potrzeby oświatowe. W 1865 r. znalazło w nim lokum Ruskie Grecko-Unickie Gimnazjum, funkcjonujące od 1875 r. jako Rosyjskie Gimnazjum Klasyczne Męskie. W okresie międzywojennym budynek wykorzystywał chełmski magistrat, policja, starostwo powiatowe oraz Szkoła Powszechna nr 6 im. ks. Stanisława Konarskiego (od 1922 r.). Po II wojnie światowej w budynku funkcjonowała spółdzielnia krawiecka, a w 1953 r. umieszczono w nim ekspozycję archeologiczną muzeum chełmskiego. Z czasem większość dawnego kolegium została przejęta na potrzeby muzealne i taką funkcję pełni dzisiaj. PIJARZY - potoczna nazwa Zakonu Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych (Ordo Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum), ustanowionego przez papieża Grzegorza XV w 1621 r. Inicjatorem powołania zakonu był św. Józef Kalasanty. Głównym zadaniem pijarów było prowadzenie działalności oświatowej wśród dzieci i młodzieży, a także aktywność naukowa i wydawnicza. W 1642 r. zakon został sprowadzony do Polski. Najbardziej znanym polskim pijarem był ksiądz Stanisław Konarski, twórca Collegium Nobilium. Kościół p.w. Rozesłania Św. Apostołów (GZ) 54 24 26 25 55 slady przeszłosci slady przeszłosci Kościół i klasztor Reformatów Początki kościoła sięgają 1732 r., kiedy cześnik żytomierski (z czasem cześnik i podsędek chełmski) Andrzej Wolski rozpoczął starania o sprowadzenie Zakonu Braci Mniejszych do Chełma, oferując na ten cel 30 tysięcy złotych. Starania właściciela dóbr Uher, Depułtycze i Weremowice, oraz jego żony Marianny z Radzimińskich, zostały zwieńczone sukcesem pięć lat później i po przeprowadzeniu procedury zatwierdzającej fundację (z udziałem m. in. biskupa chełmskiego i króla Augusta III) reformaci rozpoczęli działalność w mieście. Na lokalizację obiektów klasztornych wybrano tereny leżące poza granicami ówczesnego miasta, na południowy zachód od kościoła parafialnego. Po przybyciu do Chełma zakonnicy natychmiast przystąpili do budo-wy kościoła i klasztoru. W tym celu już w 1738 r. został podpisany kontrakt z architektem Pawłem Antonim Fontaną, autorem projektów kościoła parafialnego oraz katedry chełmskiej. W odróżnieniu od wymienionych obiektów, pochodzący z Włoch artysta osobiście uczestniczył przy wznoszeniu świątyni reformatów. Prace trwały do 1750 r. Obok Andrzeja Wolskiego odpowiednie środki przeznaczył właściciel Sielca Wacław Rzewuski, starosta chełmski i wojewoda podolski (z czasem hetman polny koronny, a pod koniec życia hetman wielki koronny i kasztelan krakowski). Najwcześniej wybudowano prezbiterium z kryptą, gdzie w 1744 r. spoczął główny fundator obiektu. Konsekracja kościoła miała miejsce 19 lipca 1750 r. i została dokonana przez biskupa chełmskiego Jana Eustachego Szembeka. Patronem świątyni został imiennik fundatora, św. Andrzej Apostoł. Kościół chełmskich reformatów jest budowlą jednonawową, z wydłużonym prezbiterium, pierwotnie przedzielonym w połowie ołtarzem głównym (za ołtarzem znajdował się chór zakonny). Do świątyni przylegały bezpośrednio zabudowania klasztorne wzniesione wraz z kościołem na planie czworoboku. Wyposażenie kościoła składało się z ołtarza głównego i sześciu bocznych, wykonanych z pokostowanego drewna dębowego, bez zbędnych złoceń i ozdób. Całość zespołu klasztornego wraz z rozciągającymi się w kierunku południowym i zachodnim ogrodami została otoczona murem, ukończonym w 1755 r., przy którym powstały także kapliczki z Drogą Krzyżową. Wykonano również skromną dwukondygnacyjną bramę wejściową. W 1856 r. na placu przed wejściem do kościoła została usta-wiona na wysokiej kolumnie figura NP. Marii Immaculaty. Reformaci, których liczba już w 1746 r. osiągnęła wymaganą liczbę dwunastu zakonników, obok prowadzenia sporego gospodarstwa, złożonego m. in. z kuźni, młyna, browaru i oranżerii, prowadzili przede wszystkim działalność misyjną w Chełmie i okolicach. Po upadku Rzeczypospolitej angażowali się również w działalność niepodległościową. W połowie XIX wieku kilku zakonników było pod nadzorem władz carskich. Ostatecznie po powstaniu styczniowym, za wspieranie powstańców, Dawny Instytut Maryjski. Na dziedzińcu pomnik przyrody miłorząb dwuklapowy (KD) 56 24 26 25 57 slady przeszłosci klasztor został zlikwidowany, ukazem cara Aleksandra II z 8 XI 1864 r. Trzy lata później kolejnym ukazem zlikwidowano kościół reformatów. Wyposażenie świątyni przeniesiono do kościołów w Chełmie, Kumowie, Piaskach, Skierbieszowie i Sawinie, a obiekt został przebudowany na slady przeszłosci prawosławną cerkiew pw. św. Barbary. W 1880 r. z krypty świątyni usunięto trumnę z ciałem Wacława Rzewuskiego, który spoczął w grobowcu rodzinnym w Kumowie. Zabudowania klasztorne zostały przejęte na potrzeby żeńskiej szkoły gimnazjalnej REFORMACI - odłam zakonu franciszkańskiego, założonego w 1209 r. przez św. Franciszka z Asyżu. Wkrótce po śmierci założyciela zakon podzielił się na: franciszkanów konwentualnych oraz na obserwantów (zwolenników rygorystycznej interpretacji reguły), zwanych bernardynami, z których wyłonili się m. in. reformaci (1532) i kapucyni (1619). Reformaci przybyli do Polski w 1622 r. Wszystkie odłamy połączyły się w 1897 r. w jeden Zakon Braci Mniejszych (Ordo Fratrum Minorum). Obecnie w Polsce istnieje 5 prowincji zakonu. Klasztor chełmski należy do Prowincji Matki Bożej Anielskiej. Po opuszczeniu Chełma przez administrację rosyjską w okresie I wojny światowej ( w 1915 r.) kościół pełnił przez pewien czas funkcję zboru ewangelickiego. Po zakończeniu działań wojennych zdewastowany obiekt powrócił do roli świątyni katolickiej (rekoncyliacja miała miejsce w 1920 r.). Początkowo kościół wykorzystywało seminarium nauczycielskie, funkcjonujące od 1918 r. w dawnych bu- Klasztor Reformatów z Kościołem p.w. św. Andrzeja Apostoła 58 24 26 dynkach klasztornych, jednak w 1936 r. do Chełma powrócili reformaci. Niestety ich pobyt trwał jedynie trzy lata. Po wybuchu II wojny światowej zakonnicy zostali aresztowani przez władze niemieckie. W okresie okupacji świątynia ponownie pełniła funkcję zboru ewangelickiego, wykorzystywanego przez przebywających w mieście Niemców. W 1944 r. obiekt powrócił w posiadanie reformatów. Figura NMP Immaculaty. W tle kościół i klasztor Reformatów (RK) Funkcjonując obecnie jako kościół filialny, świątynia w okresie powojennym mocno wpisała się w codzienne życie miasta. Była również poddawana licznym zabiegom konserwatorskim, które miały jej przywrócić dawny blask. W trakcie prac miało miejsce kilka sensacyjnych odkryć. Za takie niewątpliwie można uznać odsłonięcie, podczas prac konserwatorskich w 2005 r., przepięknych malowideł na frontowej ścianie świątyni. Przykryte zaprawą malowidła, pochodzące z okresu powstania, przedstawiające św. Franciszka z Asyżu, św. Andrzeja Apostoła i św. Antoniego Padewskiego, dzięki zabiegom konserwatorskim ujrzały światło dzienne. Równie skomplikowane były losy klasztoru, który po usunięciu zakonników został gruntownie przebudowany w latach 1865-1866 (dobudowano trzy piętrowe skrzydła), według projektu architekta gubernialnego Ludwika Szamoty. Po realizacji inwestycji powołano Żeńską Chełmską Szkołę Greckounicką, która po kasacie unii w 1875 r. została przekształcona w placówkę dla dziewcząt prawo- sławnych. W tym czasie szkoła otrzymała również imię przyszłej cesarzowej Marii Fiodorownej, żony Aleksandra III. Od tego momentu najczęściej określana była mianem INSTYTUTU MARYJSKIEGO. Po ewakuacji instytucji rosyjskich i wkroczeniu do miasta oddziałów austriackich, zabudowania szkolne zostały przejęte przez władze okupacyjne, które zorganizowały w nich szpital wojskowy (dla żołnierzy czeskich). Pod koniec wojny, we wrześniu 1918 r. umieszczono tutaj Męskie Królewsko-Polskie Seminarium Nauczycielskie, którego organizatorem był znany później działacz ruchu ludowego i wieloletni poseł Jan Dębski (po odzyskaniu niepodległości nazwę zmieniono na Państwowe Seminarium Męskie). Po II wojnie światowej na bazie kolejnych placówek kształcących nauczycieli (Liceum Pedagogiczne, Studium Nauczycielskie) powołano Zespół Szkół Zawodowych nr 4 im. Kazimierza Andrzeja Jaworskiego oraz Szkołę Podstawową nr 10 im. ks. Jerzego Popiełuszki. 25 59 slady przeszłosci slady przeszłosci W kręgu prawosławia Wielowiekowe związki Chełma z prawosławiem sięgają czasów średniowiecza. Według niepotwierdzonej historycznie tradycji, pierwszą świątynię prawosławną na Górce Chełmskiej, wzniósł książę kijowski Włodzimierz Wielki w 1001 r. W kolejnych wiekach wyznawcy prawosławia byli dominującą grupą mieszkańców ziemi chełmskiej. W czasach księcia Daniela Romanowicza w Chełmie powstało szereg świątyń, a miasto stało się siedzibą prawosławnego władyki. Po włączeniu ziemi chełmskiej do państwa polskiego, prawosławie pozostało wyznaniem znacznej części mieszkańców Chełma, a ich swobody gwarantowały przywileje królewskie. Zasadnicza zmiana nastąpiła po unii brzeskiej (1596), którą poparł chełmski biskup prawosławny Dymitr Zbirujski i znaczna część wiernych. Rywalizacja obu obrządków podzieliła chełmską społeczność, jednak w XVIII i na początku XIX w. ilość wyznawców prawosławia wyraźnie spadła. Kolejna zasadnicza Cerkiew pw. św. Jana Teologa (OB) 60 24 26 zmiana nastąpiła w okresie rozbiorów, kiedy władze carskie dokonały kasaty unii ( w 1875 r.) i uznały grekokatolików za wyznawców prawosławia. Równocześnie dotychczasową prawosławną diecezję warszawską przemianowano na chełmsko-warszawską, której sufraganem (rezydującym w Chełmie) został ostatni biskup unicki i likwidator unii Marceli Popiel. W 1905 r. z diecezji warszawsko-chełmskiej wydzielono diecezję chełmsko-lubelską, którą objął biskup Eulogiusz, były rektor seminarium prawosławnego w Chełmie i inspirator powołania guberni chełmskiej. Wraz ze wzrostem ilości ludności prawosławnej powstawały kolejne świątynie. Na początku XX w. funkcjonowało ponad dziesięć cerkwi prawosławnych. Były to głównie świątynie związane z rosyjskim garnizonem wojskowym. W 1880 r. powstała cerkiew garnizonowa pw. Św. Trójcy, wykorzystywana w okresie międzywojennym jako magazyn wojskowy oraz kino „Strzelec”. W 1980 r. obiekt Fragment Ikonostasu - “Carskie Wrota” (KD) 25 61 slady przeszłosci został przekazany katolikom i obecnie funkcjonuje tutaj kościół parafialny p.w. św. Kazimierza. W świątyni znajdują się kilka ciekawych tablic, poświęconych 10-leciu pontyfikatu Jana Pawła II, 70-leciu odzyskania niepodległości oraz 200-lecia Konstytucji 3 Maja. W latach 1901-1908 na terenie koszar powstał jeszcze potężny slady przeszłosci sobór garnizonowy p.w. Św. Aleksieja, Piotra, Iona i Filipa (na rogu Lubelskiej i Trubakowskiej), zburzony w okresie międzywojennym. Tuż przed wybuchem I wojny światowej przystąpiono do budowy potężnej cerkwi pw. NMP Włodzimierskiej (na rogu Obłońskiej, Mickiewicza i Kolejowej). Nieukończoną budowle rozebrano w okresie międzywojennym. Po opuszczeniu Chełma przez adminis- Wnętrze cerkwi (KD) Wnętrze cerkwi (KD) 62 24 26 trację rosyjską, większość ocalałych obiektów została przejęta przez katolików. Taka sytuacja utrzymała się w kolejnych latach, z wyjątkiem II wojny światowej, kiedy ponownie część obiektów znalazła się we władaniu wyznawców prawosławia. Obecnie tradycje chełmskiego prawosławia kultywuje CERKIEW PRAWOSŁAWNA POD WEZWANIEM ŚW. JANA TEOLOGA, APOSTOŁA I EWANGELISTY. Początki świątyni sięgają połowy XIX wieku, kiedy podjęto decyzję o budowie cerkwi prawosławnej, kierując się głównie potrzebami czasowo przebywających w mieście wojsk rosyjskich. 25 lipca 1845 roku powołano Komitet Budowy Cerkwi. Kierownikiem budowy został Jan Lasota. W rok później, dokładnie 9 czerwca 1846 roku uroczyście położono kamień węgielny. Do wykonania głównych prac zaangażowano mistrza murarskiego Wincentego Łańcuckiego z Sieniawy, wybranego do realizacji zadania poprzez licytację. Za roboty ciesielskie i stolarskie odpowie25 63 slady przeszłosci dzialny był Karol Kubik z Leżajska. Roboty blacharskie powierzono Herszkowi Wajsblachowi i Herszkowi Blachmanowi z Chełma. Wykonaniem ikonostasu zajmował się warszawski fabrykant Fryderyk Blickle, który zmarł w trakcie prac w 1849 r. Ostatecznie zamówienie zrealizowała jego żona. Do wykonania obrazów i malowideł ściennych został zaangażowany znany malarz z Warszawy, Bonawentura Dąbrowski. Główną część inwestycji w zasadzie zakończono w 1849 r., jednak jeszcze w kolejnych latach trwały prace wykończeniowe w świątyni oraz w jej otoczeniu. Równocześnie powstała kwadratowa dzwonnica oraz z czasem (ok. 1868 r.) budynek parafialny po drugiej stronie ul. Brzeskiej (obecnie Sienkiewicza). Wybudowana świątynia została konsekrowana 13 czerwca 1852 r. Po krótkim okresie funkcjonowania jako obiekt garnizonowy, w 1864 r. cerkiew św. Jana Teologa została przekształcona w świątynię parafialną. Po wkroczeniu wojsk austriackich do Chełma i następnie odzyskaniu niepodległości przez Polskę, świątynia jako jedyna pozostała we wła- slady przeszłosci daniu chełmskiej społeczności prawosławnej. Społeczności, która została znacznie przerzedzona w wyniku opuszczenia miasta przez urzędników rosyjskich i carski garnizon wojskowy. W okresie międzywojennym wokół cerkwi ogniskowało życie pozostałych w Chełmie wyznawców prawosławia. W 1927 r. przeprowadzono remont świątyni, a dziesięć lat później przygotowano plan rozbudowy cerkwi w kierunku wschodnim. Cerkiew św. Jana Teologa do dzisiaj pełni rolę centrum prawosławia na ziemi chełmskiej. Obecnie ilość ludności prawosławnej szacuje się na ok. 100 rodzin. Po II wojnie światowej przeprowadzono kolejne remonty obiektu (w 1949 i 1990 r.) oraz renowację ikonostasu (w latach 1991-1993). Doceniając malowniczość świątyni w 1999 r. władze miasta ufundowały iluminację cerkwi. Żydowski Chełm Pierwsze pewne dane o ludności żydowskiej w Chełmie pochodzą z późnego średniowiecza, a dokładnie z roku 1442, chociaż niektórzy badacze sugerują, że Żydzi pojawili się już w wiekach wcześniejszych. Z całkowitą pewnością można stwierdzić, że od XV w. w Chełmie funkcjonowała gmina żydowska, skupiająca w 1550 r. 371 Żydów. W mieście w tym czasie działało kilku wybitnych rabinów, wśród których wyróżniał się Juda Aaron, kolejno rabin Lublina, Chełma i Bełżca oraz Szmul Elizer bar Juda i Elizer Perles. GOLEM - w tradycji żydowskiej istota utworzona z gliny na kształt człowieka. Za twórcę opowieści o Golemie uchodzi chełmski rabin z XVI w. Elijah Baal Szem, Jednak najbardziej znana legenda mówi o stworzeniu Golema przez rabina Jehudę Low ben Bezalela z Pragi, zwanego Marahalem. Aby obronić prześladowanych w tym czasie Żydów rabin ulepił z gliny wielką postać człowieka, którą następnie ożywił wypisując na czole lub wkładając do ust pergamin ze słowem Emet (prawda). Wymazanie pierwszej litery powodowało powstanie słowa met (śmierć), co odbierało życie istocie. W XVII w. liczbę ludności żydowskiej szacowano na 400 osób, co stanowiło ok. 30% ogólnej liczby mieszkańców. Zmieniły się jednak warunki życia, co było głównie wynikiem wojen toczonych w tym czasie, które tragicznie odcisnęły się na losach chełmskich Żydów. Oddziały Cerkiew pw. św. Jana Teologa (RK) 64 24 26 Podobnie jak w innych miastach, ludność żydowska zajmowała się głównie handlem i rzemiosłem. Umożliwiały to liczne przywileje królewskie (Zygmunta Augusta z 1557 i 1565 r., Stefana Batorego z 1585 r.), które obok zagwarantowania swobody w prowadzeniu działalności gospodarczej, zezwalały na samodzielny samorząd oraz zwalniały od zależności od sądów miejskich. Dzięki takim warunkom Chełm stał się ważnym ośrodkiem żydowskiego życia religijnego i kulturalnego, wymienianym obok Krakowa, Lwowa i Poznania. W drugiej połowie XVI w. na czele gminy żydowskiej w Chełmie stanął Ellijah ben Judah Aaron, znany jako Elijah Baal Szem, niezwykle popularny pisarz żydowski, twórca opowieści o Golemie. kozackie Bohdana Chmielnickiego, podobnie jak w wielu innych miejscowościach na wschodzie Rzeczypospolitej, dokonały w listopadzie 1648 r. masakry ludności żydowskiej w Chełmie. Po odbudowie miasta Żydzi nadal stanowili liczną grupę mieszkańców miasta, a w związku Zdjęcie powyżej Tora (KD) 25 65 slady przeszłosci z ogólnym rozwojem Chełma ich ilość wzrosła do liczby ok. 1500 osób. Na czele gminy chełmskiej stali w tym czasie Meir bar Beniamin Wolf, Cwi Hersz bar Zelig, Saul Margulis oraz Icchak Halevi. Pod koniec XIX w. w mieście zamieszkiwało prawie 7 tys. Żydów, co stanowiło blisko 55% ogólnej liczby mieszkańców. Obok wielu drobnych kramarzy i wyrobników pojawiło się kilku właścicieli niewielkich zakładów przemysłowych. W 1866 r. do takiej grupy zaliczani byli: Kielman Fridman (właściciel wytwórni oleju), Szloma Szrajer (garbarnia), Chil Uhr (wyroby z mosiądzu) oraz Pinkwas Lew (wyroby z mosiądzu). Do znaczących przedsiębiorców należeli również Berek Landau, Michel Erlich, Szmul Lorber, Szmul Erlich oraz Moszko Rosen. W tym czasie Chełm zaistniał również w dosyć specyficznej roli w kulturze żydowskiej. Stał się mianowicie miejscem akcji zabawnych opowieści i dowcipów o Żydach posługujących się zaskakującą i raczej absurdalną logiką, graniczącą z brakiem zdrowego rozsądku. Twórcami takich opowiadań byli m. in. tak znani Żydzi jak Sholom Aleichem i Isaac Bashevis Singer. Dawna Synagoga (PK) 66 24 26 slady przeszłosci Najbardziej popularne wykorzystał również Horacy Safrin w swoich książkach „Przy szabasowych świecach”. „Chełmskie opowieści” do dzisiaj wydawane są na całym świecie, głównie w Izraelu i USA. Najbardziej znanymi obecnie autorami wykorzystującymi te motywy są: David Adler i Steve Sanfield. W 1956 r. w Nowym Jorku miała miejsce premiera opery komicznej pod tytułem „Chełm”, autorstwa Roberta Strassburg'a, która także korzystała z chełmskiego folkloru. W okresie międzywojennym ilość ludności żydowskiej kształtowała się na poziomie od 44 do 50% (12 713 osób w 1921 i ok. 15 000 osób w 1939 r.). Chełm stanowił drugie po Lublinie skupisko Żydów w województwie lubelskim. Nadal niezwykle istotną rolę zajmowali chełmscy Żydzi w aktywności gospodarczej. Od czasów I wojny światowej w Chełmie działało wiele żydowskich organizacji społecznych, w tym ok. 20 związków zawodowych. Znaczna część organizacji miała charakter kulturalno-oświatowy (Żydowski Klub Towarzyski, Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Tarbut”, Zrzeszenie Żydowskich Har- cerzy im. Josefa Trumpeldorfa), sportowy (Stowarzyszenie Sportowe „GwiazdaStern”, Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”) oraz charytatywny (Towarzystwo Pomocy Biednym Żydom „Linas Hacedek”, Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej „TOZ”). Ciekawym zjawiskiem była wydawana w języku jidysz żydowska prasa, reprezentowana na przełomie lat 20-tych i 30-tych przez trzy tygodniki. W okresie międzywojennym rozwijało się również prężnie życie polityczne wśród chełmskich Żydów. W mieście działała organizacja ortodoksów żydowskich (Agudas Isroel), różnorodne odłamy ruchu syjonistycznego oraz dosyć silne ugrupowania socjalistyczne (Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza „Poale Syjon” (Robotnicy Syjonu), Ogólnopolski Żydowski Związek Robotniczy „Bund”). Wśród działaczy ostatniej z wymienionych organizacji, której struktury w Chełmie powstawały już w 1904 r., szczególne miejsce zajmował urodzony w Borowicy nad Wieprzem Szmul Mordechaj Zygielbojm, który należał do najbardziej aktywnych działaczy chełmskiego „Bundu” i z jej ramienia zasiadał krótko w Radzie Miejskiej Chełma w 1919 r. (radni żydowscy złożyli mandaty na jednym z pierwszych posiedzeń). Później działał w Warszawie i Łodzi. W okresie II wojny światowej zasiadał w Radzie Narodowej, działającej w Londynie. 12 maja 1943 r. popełnił samobójstwo, chcąc zaprotestować wobec obojętności świata na zagładę Żydów. Historię chełmskich Żydów zakończyła II wojna światowa. Brutalna eksterminacja przez okupacyjne władze niemieckie doprowadziła do prawie całkowitej zagłady ludności żydowskiej w Chełmie. Tylko niewielkiej części chełmskich Żydów udało się przetrwać koszmar wojny. Większość ocalałych opuściła miasto i wyemigrowała do USA, Kanady, Izraela, Brazylii i RPA. IDA HAENDEL wybitna skrzypaczka, urodzona w rodzinie chełmskich Żydów w 1924 r. Laureatka I Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. Henryka Wieniawskiego w Warszawie Ida Haendel (GH) w 1935 r. Od 1937 r. koncertowała na licznych scenach świata, współpracując z najsłynniejszymi orkiestrami i dyrygentami. Autorka licznych nagrań płytowych. W 1982 r. otrzymała nagrodę za mistrzowskie wykonanie koncertu Jeana Sibeliusa. Uhonorowana tytułem "Commander of the British Empire" (1991) i "Honorary Doctorate of the Royal College" (2000). 20 maja 2006 r. w Chełmie odbył się koncert Idy Haendel, zorganizowany z inicjatywy Stowarzyszenia “Miasteczko”. 25 67 slady przeszłosci Obecnie pozostały tylko nieliczne ślady po chełmskich Żydach. Na rogu Krzywej i Szkolnej do II wojny światowej istniała główna synagoga chełmskiej społeczności żydowskiej, powstała pod koniec XVI w. na gruntach dawnego klasztoru dominikanów. Obiekt został zdewastowany, a następnie zniszczony przez Niemców. Zachował się jedynie żydowski dom nauki i modlitwy, czyli tzw. SYNAGOGA MAŁA (bet-hamidrasz) przy ul. Kopernika 8. Obiekt powstał w latach 1912-1914 przy ówczesnej ul. Wesołej. Budowla posiada bogato zdobioną elewację z elementami secesji. Po II wojnie światowej budynek został wyremontowany w 1955 r. przez Naczelną Organizację Techniczną. Obok synagogi znajduje się dom rabina, wybudowany ok. 1914 r., wykorzystywany obecnie jako budynek mieszkalny. Obecnie w obiekcie funkcjonuje restauracja. Drugim obiektem jest CMENTARZ ŻYDOWSKI, usytuowany na rogu ul. Starościńskiej i ul. Kolejowej, którego historia slady przeszłosci sięga późnego średniowiecza. W okresie II wojny światowej obiekt został zniszczony przez Niemców. Nagrobki wykorzystywano do budowy dróg. Obecnie cmentarz obejmuje obszar ok. 2 ha i zachowało się na nim 80 nagrobków (ostatni pochówek miał miejsce w 1951 r.). W latach 1994-96 przeprowadzono częściową rekonstrukcję obiektu. Uczestniczyły w niej organizacje Żydów chełmskich z Izraela, USA, Kanady i RPA. Cmentarz został ogrodzony (ogrodzenie sfinansowała Fundacja Nissenbaumów), a w centrum umieszczono symboliczny pomnik poświęcony żydowskim mieszkańcom Chełma. Na obszarze cmentarza potomkowie chełmskich Żydów ufundowali również kilkadziesiąt symbolicznych nagrobków. Obok synagogi i cmentarza po Żydach chełmskich pozostały liczne kamienice, powstające od drugiej połowy XIX w. Tego rodzaju obiekty usytuowane są głównie przy ul. Lubelskiej oraz ulicach starówki chełmskiej. Zapomniany świat Unitów Unici byli związani z miastem, od momentu, kiedy prawosławny biskup chełmski Dymitr Zbirujski przystąpił wraz z całym duchowieństwem diecezji do unii brzeskiej w 1596 r. Od tego momentu Chełm stał się ważnym ośrodkiem nowego wyznania. W XVII w. na terenie diecezji funkcjonowało ponad 400 parafii. Unicką diecezją chełmską zarządzało kilku wybitnych biskupów, takich jak Metody Terlecki, Jakub Susza i Porfiry Ważyński. Unici posiadali na terenie miasta szereg obiektów, z których większość zgrupowana była na Górce Chełmskiej (katedra, pałac biskupów unickich). W tym czasie do Chełma przybyli również bazylianie, zakonnicy związani z Kościołem Greckokatolickim. Na ich potrzeby powstał budynek klasztoru, usytuowany na Górce Chełmskiej. Znalazło w nim lokum powstałe w 1639 r. Gimnazjum Bazyliańskie, pierwsza szkoła średnia na terenie miasta. W 1759 r. szkoła została przekształco- na w Diecezjalne Seminarium Duchowne. Na potrzeby placówki powstał kompleks budynków, usytuowany na zachodnim zboczu Górki Chełmskiej. Przyszli duchowni nie ograniczali się jedynie do spraw wiary. W 1840 r. w Seminarium wykryto tajną organizację pod nazwą „Braterstwo”. Jej członkowie utrzymywali kontakty ze Stowarzyszeniem Ludu Polskiego, w ramach którego działał słynny Karol Levittoux, jeden z bohaterów niepodległościowej konspiracji XIX wieku, doprowadzony do samobójczej śmierci w celi warszawskiej Cytadeli. W 1875 r. decyzją władz carskich unici zostali uznani za wyznawców prawosławia, co rozpoczęło dramatyczny okres walki o zachowanie odrębności wyznaniowej. Sprawą unitów zajmowali się wybitni polscy pisarze, tacy jak Maria Konopnicka (autorka poematu „Unici”) i Władysław Reymont (autor cyklu reportaży „Z ziemi chełmskiej”). UNIA BRZESKA - unia kościelna ogłoszona w 1596 na synodzie w Brześciu między Kościołem rzymskokatolickim, a częścią biskupów Kościoła prawosławnego Rzeczypospolitej. Unici zachowali własną strukturę administracyjną oraz liturgię, kalendarz, język, jednocześnie zrywając łączność z pozostałymi Kościołami prawosławnymi. Kościół unicki rozwijał się do trzeciego rozbioru Polski. Na terenach zaboru rosyjskiego był stopniowo likwidowany. Jako ostatnia została zlikwidowana diecezja chełmska w 1875 r. Kościół unicki przetrwał w zaborze austriackim i obecnie jego tradycje kontynuuje Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka. Cmentarz Żydowski (PK) 68 24 26 Obok zabudowań na Górce Chełmskiej, obecnie najważniejszym śladem po unitach jest zespół dawnego UNICKIEGO SEMINARIUM DUCHOWNEGO. Większość zabudowań seminarium powstała w XVIII i XIX w. Budynki ustawione są w kształt litery H. Największe skrzydło północne posiada charakter późnoklasycystyczny. Najciekawszym obiektem zespołu jest CERKIEW P.W. ŚW. MIKOŁAJA, powstała prawdopodobnie w latach 1720-1730 z fundacji unickiego biskupa chełmskiego 25 69 slady przeszłosci Osiedle Dyrekcja (KD) Józefa Lewickiego, na miejscu dawnej świątyni, wzmiankowanej w XV w. Budowlę wzniesiono w stylu barokowym na planie kwadratu. Po likwidacji unii służyła jako cerkiew prawosławna, a następnie jako kaplica katolicka. Obecnie znajduje się w niej Dział Sztuki Muzeum Chełm- Cerkiew p.w. św. Mikołaja (WL) 70 24 26 slady przeszłosci skiego. Budynki szkolne w okresie międzywojennym mieściły Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie, kierowane przez dr Jadwigę Młodowską. Obecnie funkcjonuje tutaj IV Liceum Ogólnokształcące. Osiedle “Dyrekcja” Początki chełmskiej dzielnicy określanej mianem „Dyrekcja”, sięgają okresu międzywojennego, kiedy w związku z planami przeniesienia siedziby Radomskiej Dyrekcji PKP, przystąpiono do budowy tzw. Nowego Miasta (taką nazwę wprowadzono uchwałą Rady Miejskiej 30 lipca 1931 r.) z potężnym biurowcem i osiedlem dla pracowników kolejowych. Koncepcja tak znaczącej inwestycji pojawiła się w połowie lat dwudziestych. Do rywalizacji przystąpił również Chełm. Władze miejskie słusznie widziały w realizacji tego pomysłu szansę na ogólny rozwój miasta. Początkowo widoki na spełnienie tej nadziei były dosyć mgliste. Jednak po przewrocie majowym w sferach rządowych znaleźli się ludzie skłonni do poparcia takiego pomysłu. Sprawa przybrała realne kształty po wizycie w Chełmie (w 1927 r.) ministra komunikacji Pawła Romockiego, reprezentującego rząd pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego. W kolejnym roku przystąpiono do pracy, przeznaczając na budowę Nowego Miasta tereny, graniczącego z Chełmem od wschodu, majątku rządowego Starostwo-Obłonie o powierzchni ok. 400 hektarów. Do przygotowania projektu (jeszcze przed podjęciem ostatecznych decyzji) zaangażowano Spółdzielnię Architektoniczną Pracowników Zakładu Architektury Polskiej w Warszawie, której przedstawiciele w latach 1926-1927 opracowali szczegółowy plan zabudowy i zagospodarowania dzielnicy. Głównymi autorami projektu byli inżynierowie - Adam Kuncewicz i Adam Paprocki. Projekt został opublikowany w specjalistycznym czasopiśmie „Architektura i Budownictwo” i zaprezentowany na licznych wystawach w kraju (m. in. na wystawie organizowanej przez Związek Miast Polskich) oraz na wystawie w Wiedniu (organizowanej z okazji Międzynarodowego Kongresu Urbanistów). Całościowa koncepcja przewidywała tereny pod zabudowę zwartą Osiedle Dyrekcja (KD) 25 71 slady przeszłosci i luźną, regularny układ ulic oraz miejsca na dzielnicę handlową i fabryczną, skwery, parki i obiekty rekreacyjne. Przewidywano, że po pełnym ukończeniu inwestycji, w dzielnicy zamieszka blisko 50 tysięcy ludzi. W części dotyczącej osiedla kolejowego, które miało zajmować obszar 52 h, plan przewidywał wybudowanie ponad 150 budynków mieszkalnych (złożonych z blisko sześciuset mieszkań), a także potężnego biurowca i licznych budynków użyteczności publicznej. Wśród budynków mieszkalnych, obok dwupiętrowych wielorodzinnych bloków, znaczną część miały stanowić kilkurodzinne kamienice, przypominające stylizowane dworki. Zwracały również uwagę metraże lokali mieszkalnych. Przykładowo dwupokojowe mieszkanie z kuchnią, miało posiadać powierzchnię 70 m2. Ciekawy był także kształt osiedla kolejowego, który przypominał skrzydło orła. Centralną arterią osiedla miała być Aleja slady przeszłosci Marszałka Józefa Piłsudskiego, prowadząca od dworca kolejowego do gmachu dyrekcji. Pozostałe ulice tworzyły dosyć regularną sieć, usytuowaną pomiędzy istniejącymi arteriami: Kolejową i Hrubieszowską. Obok osiedla kolejowego na obszarze Nowego Miasta przewidywano tereny pod zabudowę indywidualną (we wschodniej i południowej części dzielnicy), którą określano mianem „kolonii urzędniczej”. Inwestycje w tej części dzielnicy w znacznej części miały realizować spółdzielnie, skupiające urzędników, nauczycieli, żołnierzy i rzemieślników. W 1928 r. powołano „Kierownictwo Budowy Gmachu Dyrekcji Kolejowej i Kolonii Mieszkalnej w Chełmie”. Akt erekcyjny gmachu złożono 22 października 1928 r. Pierwszym naczelnikiem budowy został inż. Zygmunt Mianowski, a prace budowlane zostały powierzone Firmie Budowlanej „Tor” z Warszawy. Niestety pod koniec 1928 r. w wyniku silnych mrozów znisz- czeniu uległy fundamenty i mury części budynków. W kolejnych latach kierownictwo budowy musiało zmienić głównego wykonawcę. Firmę „Tor” zastąpiła firma „Budex”, a nowym kierownikiem inwestycji został inż. Mikołaj Leszczyna-Głybowski. Narastający kryzys gospodarczy uniemożliwił jednak kontynuowanie prac. W 1933 roku inwestycję wstrzymano i osiedle kolejowe musiało poczekać na lepsze czasy, wykorzystywane sporadycznie jako doskonały teren do ćwiczeń obrony przeciwlotniczej. Tylko część budynków zajęli pracownicy Wydziału Kontroli Dochodów, przeniesionego z Bydgoszczy. Do realizacji inwestycji przystąpiono ponownie w 1938 r., w znacznej mierze dzięki działalności Komitetu Obywatelskiego, powołanego przez Radę Miejską 23 października 1935 r. Dzięki uzyskaniu odpowiednich dotacji wykończono znaczną część budynków, w tym również gmach dyrekcji. Uporządkowano również sieć ulic. Niestety wybuch II wojny światowej po raz kolejny przerwał prace. Po jej zakończeniu, w nowych realiach politycznych, zrezygnowano z realizacji przedwojennych planów. Obszar dawnego Nowego Miasta nadal był wprawdzie rozbudowywany, jednak nowe budynki nie nawiązywały do pierwotnej koncepcji. Mimo tylko częściowej realizacji planów, dzielnica nosząca (już oficjalnie) nazwę Dyrekcja, jest uznawana za jeden z najciekawszych pomysłów urbanistycznych okresu międzywojennego. Szczególną uwagę przyciąga monumentalny, pięciokondygnacyjny gmach, który projektował inż. Henryk Gay. Biurowiec złożony z ponad 350 pomieszczeń, przeznaczony pierwotnie był na biura Dyrekcji PKP. W okresie wojny był wykorzystywany przez władze niemieckie. Między innymi przetrzymywano w nim przesiedleńców z Wielkopolski, a następnie funkcjonowały biura Arbeitsamtu. W lipcu 1944 r. gmach stał się na kilka dni siedzibą, powołanego w Moskwie, Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, wspieranego przez ZSRR, pierwszego organu władzy komunistycznej w Polsce. W związku z tym wydarzeniem, biurowiec przez wiele powojennych lat, funkcjonował w języku oficjalnym jako „Gmach PKWN”. Równocześnie funkcjonały w nim liczne urzędy, w tym od 1975 r. władze wojewódzkie, Oficerska Szkoła Artylerii i szkoła podstawowa. Obecnie gmach jest m.in. siedzibą Starostwa Powiatowego oraz agend Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego. “Gmach” (PK) 24 26 72 25 73 slady przeszłosci slady przeszłosci Podziemia kredowe Chełmskie Podziemia Kredowe należą do najciekawszych obiektów na terenie Chełma. Labirynt tajemniczych chodników został wykuty w pokładach kredy, której złoża, dochodzące do 800 metrów, zalegają obficie pod powierzchnią miasta. Po II wojnie światowej w celu wykorzystania tego surowca powstał w Chełmie potężny Kombinat Cementowy. Wydobycie kredy do celów gospodarczych miało miejsce prawdopodobnie już w średniowieczu. Chełmianie czerpali znaczne zyski z tej działalności, wysyłając transporty kredy nawet do Krakowa, na potrzeby Akademii Krakowskiej. W XVII i XVIII w., kiedy działalność wydobywcza była najbardziej rozwinięta, prawie wszyscy właściciele domów w centrum miasta drążyli korytarze ze swoich posesji. Powstały w ten sposób nieregularne ciągi chodników na czterech poziomach, liczące według szacunków ok. 40 km. W niektórych miejscach w wyniku załamywania się sklepień powstały obszerne sale, zwane obecnie komorami. Podziemia kredowe (RK) 24 26 74 Działalność wydobywczą przerwano w XIX wieku, kiedy wydrążone chodniki zagrażały bezpieczeństwu domów w centrum miasta. Po wielu latach zapomnienia, kiedy tajemnicze chodniki penetrowali jedynie poszukiwacze skarbów i amatorzy mocnych wrażeń, postanowiono wykorzystać podziemia do celów turystycznych. Pierwsze próby miały miejsce w latach 30-tych XX w., kiedy spenetrowano część korytarzy w trakcie budowy wodociągów miejskich. Przygotowano wtedy trzystumetrową oświetloną trasę, obsługiwaną przez działaczy Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny. Niestety plany uczynienia z kredowych korytarzy atrakcji turystycznej, mimo nawiązania kontaktów ze środowiskami naukowymi i gorących dyskusji w Radzie Miejskiej, nie zostały zrealizowane, chociaż Wejście do podziemi kredowych 75 25 slady przeszłosci włodarze miasta zaplanowali nawet budowę atrakcyjnego pawilonu wejściowego do podziemi (projekt wykonał architekt miejski Włodzimierz Fąfrowicz). Po II wojnie światowej po raz kolejny zapomniane podziemia, z czasem ponownie pojawiły się na pierwszych stronach gazet. Wzmożony ruch drogowy przez centrum miasta wywołał w latach sześćdziesiątych liczne katastrofy budowlane, łącznie z zapadaniem się fragmentów ulic. Największa ka- slady przeszłosci tastrofa miała miejsce w 1965 r., kiedy zapadł się fragment ulicy Lubelskiej. Na zlecenie władz przeprowadzono dokładną inwentaryzację i zabezpieczenie chodników, między innymi dzięki pomocy Politechniki Krakowskiej. Po przystosowaniu wybranych fragmentów korytarzy do potrzeb turystycznych, w 1972 r. podziemia udostępniono zwiedzającym (w obecnym kształcie w 1985 r.) KREDA - skała osadowa powstała na dnie mórz i oceanów zaliczana do wapieni. Jej podstawowym składnikiem jest węglan wapnia CaCO3. Powstała ze skorupek otwornic i pylistego kalcytu. Dodaje się ją do białych farb, proszków i past do zębów. Ma zastosowanie w przemyśle ceramicznym, chemicznym, farmaceutycznym i kosmetycznym. Zmieszana z gipsem służy do pisania na tablicy. Pewną jej odmianą jest kreda pisząca - biała, miękka, mało spoista skała wapienna, której charakterystycznym składnikiem są bardzo drobne kalcytowe elementy szkieletowe planktonicznych wiciowców roślinnych. Trasa turystyczna położona jest na głębokości 13 metrów i posiada długość ok. 2 km. Powstała w wyniku połączenie trzech kompleksów wyrobisk, zlokalizowanych pod rynkiem starego miasta i okolicznymi uliczkami. Wejście do podziemi prowadzi przez niewielki pawilon, znajdujący się na zboczu skarpy przy kościele Rozesłania Świętych Apostołów. W trakcie zwiedzania krętych korytarzy, w tym malowniczego „błędnika” pod wschodnią częścią rynku, można zapoznać się z różnorodnymi ekspozycjami: archeologicznymi, geologicznymi i histo- rycznymi. Na trasie wędrówki, trwającej ok. 50 minut, można zwiedzić również cztery komory (Bielucha - legendarnego ducha władającego podziemiami, Księcia Daniela, Odkrywców - noszącą imię chełmskiego regionalisty Kazimierza Janczykowskiego oraz Przewodnicką) a także szyb studni staromiejskiej. Podziemia posiadają wyjątkowy klimat. Wynika to nie tylko z kształtu obiektu (kredowe podziemia są unikatem na skalę europejską), ale także z utrzymującej się bez względu na porę roku stałej temperatury (+9°C). Podziemia kredowe (ChPK) Opiekun kredowych korytarzy, Duch Bieluch (KD) 76 24 26 Podziemia kredowe (RK) 25 77 slady przeszłosci slady przeszłosci Muzeum chełmskie Początki chełmskiego muzealnictwa najczęściej wiąże się z Muzeum Ziemi Chełmskiej, powstałym w 1919 r. przy Gimnazjum Państwowym im. Stefana Czarnieckiego z inicjatywy dyrektora tej placówki Wiktora Ambroziewicza. Podstawą zbiorów powołanej za zgodą władz państwowych instytucji były ocalałe eksponaty funkcjonującego od 1879 r. rosyjskiego Muzeum Cerkiewno-Archeologicznego, instytucji powołanej w celach św. Piotr ikona z cerkwi w Chutczu(GZ) 78 24 26 propagowania odwiecznych związków Chełma z Rusią i prawosławiem. Formalnie muzeum podlegało Prawosławnemu Bractwu Bogurodzicy, kierowanemu przez znanego z antypolskiej postawy biskupa Eulogiusza. Po wybuchu I wojny światowej i ewakuacji rosyjskich instytucji, muzeum uległo likwidacji, a większość eksponatów wywieziono w głąb Rosji. Działającym w okresie międzywojennym Muzeum Ziemi Chełmskiej opiekowali się Matka Boża “Wielka Panagia” z cerkwi w Busównie (GZ) głównie nauczyciele. Szczególne zasługi w porządkowaniu i gromadzeniu zbiorów obok Wiktora Ambroziewicza wnieśli: Jadwiga Graff-Chrząszczęwska, Jadwiga Jędrzejewska-Sowińska, Kazimierz Janczykowski i Marian Jumborski. Dzięki ich zaangażowaniu zgromadzono bogate zbiory eksponatów archeologicznych, historycznych, etnograficznych, i przyrodniczych. Najcenniejszym zabytkiem był grób neolityczny, odkryty w 1934 r. w Poniatówce, miejscowości w okolicach Wojsławic. Niestety większość zbiorów została Chrystus Pantokrator z cerkwi w Busównie (GZ) rozgrabiona lub zniszczona w okresie II wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odbudowy muzeum, które początkowo funkcjonowało w ramach dawnych struktur organizacyjnych. W 1949 r. placówka została upaństwowiona. Organizatorem i kustoszem nowego muzeum został Kazimierz Janczykowski. Początkowo obiekt funkcjonował jako oddział Muzeum Okręgowego w Lublinie, jednak po utworzeniu województwa chełmskiego, został sa- św. Paweł ikona z cerkwi w Chutczu(GZ) 25 79 slady przeszłosci modzielnym Muzeum Okręgowym. Obecną nazwę wprowadzono po reformie administracyjnej w 1999 r. Obok przekształceń instytucjonalnych, chełmskie muzeum w okresie powojennym gromadziło coraz bardziej liczne zbiory. Na potrzeby magazynowania i eksponowania nowych nabytków placówce przekazano kilka budynków na terenie miasta. Obecnie muzeum posiada ponad 220 tysięcy eksponatów i funkcjonuje w ramach następujących działów: Dział Archeologii, Etnografii i Edukacji mieści się od 1999 r. w budynku dawnej drukarni "Zwierciadło" przy ul. Lubelskiej 56 a. W latach 1979-1984 w obiekcie funkcjonowało Muzeum PKWN. Eksponaty archeologiczne pochodzą z badań prowadzonych przez pracowników działu i obejmują liczne zabytki od epoki kamienia do czasów średniowiecza z terenu Chełma i okolic. Dział Etnografii gromadzi materiały etnograficzne z okolic Chełma oraz przygotowuje liczne wystawy czasowe. slady przeszłosci Dział Historii i Przyrody mieści się w kamienicy przy ul. Lubelskiej 57, użytkowanej przez Muzeum od 1985 r. Zbiory historyczne obejmują dokumenty z XVI - XIX wieku, fotografie, ogłoszenia z XX wieku, pamiątki po Wiktorze Ambroziewiczu, militaria oraz eksponaty numizmatyczne. Ekspozycją stałą jest wystawa: "Dzieje Chełma i regionu 1392 - 1944". Zbiory Działu Przyrody obejmują kolekcję geologiczną i mineralogiczną, okazy fauny i flory z regionu lubelskiego, prezentowane m. in. w ramach stałej ekspozycji: "Osobliwości przyrodnicze Lubelszczyzny". Dział Sztuki i „Galeria 72” mieści się w dwóch obiektach. Pierwszy zlokalizowany jest w cerkwi św. Mikołaja przy ul. Świętego Mikołaja 4, przejętej przez Muzeum w 1980 r. Zbiory obejmują sztukę sakralną rzymskokatolicką i greckokatolicką, w tym ikony i rzeźby z XVIII i XIX w., malarstwo i grafikę polską z XIX wieku i I połowy XX w. oraz rzemiosło artystyczne i meble z XVIII i XIX w. Ponadto sala muzealna wykorzystywana jest do organizacji koncertów kameralnych i wystaw czasowych. Drugi obiekt znajduje się w dawnym Kolegium Pijarskim przy ul. Lubelskiej 55, wykorzystywanym przez Muzeum od 1953 r. Zgromadzono tutaj bogate zbiory sztuki współczesnej polskiej i obcej, powstałe w wyniku działalności powstałej w 1972 r. "Galerii 72". Zbiory liczą blisko 1600 eksponatów i obejmują: malarstwo, grafikę, rysunek i formy przestrzenne, operujące w ramach dwóch obszarów problemowych: abstrakcji geometrycznej i metafory. Zebrane w Chełmie dzieła należą do najbogatszych i najbardziej reprezentatywnych dla nurtu konstruktywistycznego w sztuce. Chełmska kolekcja składa się z prac ponad 140 artystów polskich i blisko 100 zagranicznych. Ekspozycją stałą jest "Polska sztuka współczesna". Polska Sztuka Współczesna (GZ) 80 24 26 25 81 slady przeszłosci slady przeszłosci Miejsca pamięci narodowej Dramatyczne losy Chełma i ziemi chełmskiej pozostawiły na terenie miasta szereg śladów związanych z walką społeczeństwa polskiego o niepodległość oraz męczeństwem Polaków i przedstawicieli innych narodów w okresie I i II wojny światowej. Jednym z najstarszych obiektów jest Pomnik Poległych za Ojczyznę, znajdujący się na Placu Łuczkowskiego. Ufundowany został w 1930 r. i po zniszczeniu odbudowany w latach 80-tych. Znajdujące się na nim nazwiska chełmskich ochotników, poległych w wojnie polsko-bolszewickiej, zostały ponownie umieszczone po kolejnej renowacji w 2002 r. Z odzyskaniem niepodległości przez Polskę związana jest także tablica umieszczona na gmachu Kolegium Pijarów, poświęcona gen. Gustawowi Orlicz- Dreszerowi, który kierował rozbrajaniem garnizonu austriackiego 2 listopada 1918 r. (odsłonięta w 1937 r. i pierwotnie umieszczona na ścianie Magistratu). W 1996 r. postument z tablicą pamiątkową i medalionem portretowym generała odsłonięto przy budynku II Liceum Ogólnokształcącego przy ul. Szpitalnej. Równocześnie szkoła otrzymała imię gen. Gustawa Orlicz-Dreszera. GUSTAW ORLICZ-DRESZER - urodzony w 1889 r. w Jadowie w powiecie wołomińskim działacz niepodległościowy (członek organizacji ZET) i generał. Oficer I Brygady Legionów. 2 listopada 1918 r. wraz z działaczami Polskiej Organizacji Wojskowej przeprowadził rozbrojenie garnizonu austriackiego w Chełmie. Organizator I Pułku Szwoleżerów. Bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego w okresie przewrotu majowego. Prezes Zarządu Głównego Ligi Morskiej i Kolonialnej. Zginął w katastrofie lotniczej w 1936 r. Patron II Liceum Ogólnokształcącego w Chełmie. Kolejne miejsca pamięci narodowej można odnaleźć na cmentarzu parafialnym. W dziewiętnastowiecznej kaplicy Bielskich powstało Mauzoleum bojowników o niepodległość Polski w latach 1939-44. Obok znajduje się mogiła powstańców 1863 r., kryjąca prawdopodobnie prochy poległych w bitwie stoczonej 5 VIII 1863 r. pod Depułtyczami. W centralnej części cmentarza 82 24 26 znajduje się duża kwatera polskich żołnierzy poległych w latach 1919-20. Wśród nagrobków z okresu II wojny światowej uwagę zwraca mogiła por. Zbigniewa Adama Twardego pseudonim "Trzask", cichociemnego i dowódcy batalionu 27 Wołyńskiej Dywizji AK. Pamięci tej formacji AK poświęcony jest również pomnik, odsłonięty w 50-tą rocznicę Akcji „Burza” na terenie Parku Miejskiego przy ul. Lubelskiej. Obok 27 Dywizji AK, pomnik poświęcony jest żołnierzom Inspektoratu Chełm Armii Krajowej. Na terenie Chełma i w bezpośrednim sąsiedztwie miasta znajduje się kilka cmentarzy wojskowych. Najstarszy usytuowany jest przy ul. I Pułku Szwoleżerów, na północnym stoku Górki Chełmskiej. Obok mogił z I wojny światowej oraz polskich żołnierzy z 1939 r., znajdują się na nim groby żołnierzy radzieckich, którzy zginęli w 1944 r. w czasie zdobywania Chełma. Drugi cmentarz wojenny znajduje się przy granicach miasta w miejscowości Strupin Duży. W oddzielnych kwaterach usytuowano tutaj mogiły żołnierzy austriackich, rosyjskich i niemieckich z I wojny światowej oraz żołnierzy polskich z okresu międzywojennego i II wojny światowej. Do 2000 r. znajdowały się tutaj również groby żołnierzy niemieckich z ostatniej wojny, które zostały ekshumowane i przeniesione na cmentarz wojenny pod Puławami. Z okresu II wojny światowej pochodzą cmentarze jeńców wojennych, zmarłych i zamordowanych w chełmskim obozie Stalag 319. Pierwszy tego rodzaju obiekt znajduje się przy ul. Okszowskiej, w miejscu usytuowania Stalagu 319 A. Spo- Cmentarz parafialny przy ul. Lwowskiej Grób symboliczny żołnierzy Armii Krajowej (MN) czywają tutaj prochy żołnierzy armii alianckich, a także partyzantów polskich. Na środku cmentarza stoi kamienny pomnik, do którego prowadzi obsadzona krzewami alejka. Całość ogrodzona jest murkiem z żelazną furtą i obsadzona drzewami. Pomnik ustawiony w 1962 r. wykonano z masywnych kamiennych bloków i umieszczono granitową tablicę z inskrypcją. Drugi cmentarz znajduje się przy ul. Wojsławickiej na skraju lasu Borek i kryje prochy jeńców Stalagu 319 B. W latach 60-tych cmentarz otoczono murem, a w 1985 r. powstał monumentalny pomnik. W 1988 r. została umieszczona tablica poświęcona zamordowanym w obozie żołnierzom włoskim. Z dramatycznymi wydarzeniami II wojny światowej związane są również miejsca masowych egzekucji. Jednym z nich jest tzw. Targowica Pomnik Niepodległości (MN) 25 83 slady przeszłosci położona przy murze cmentarza parafialnego przy ul. Armii Krajowej. W trakcie dwóch egzekucji w 1944 r. rozstrzelano tutaj ok. 40 osób związanych z polskim podziemiem. Kolejne miejsce egzekucji znajdowało się w lesie Borek, gdzie mordowano więźniów z chełmskiego więzienia, jeńców (m. in. ok. 2 tysięcy żołnierzy włoskich) oraz Żydów. W 1943 r. w lesie zainstalowano prowizoryczne krematorium do palenia zwłok. W 1984 r. na miejscu straceń w Borku odsłonięto pomnik poświęcony ofiarom. Miejscem podobnych wydarzeń była również Kumowa Dolina, las leżący na zachód od Cheł- slady przeszłosci ma, nieopodal drogi do Rejowca. Od 1940 roku Niemcy rozstrzeliwali tutaj więźniów i jeńców, m. in. w ramach Akcji A-B. W 1963 r. został odsłonięty pomnik z nazwiskami ofiar. Na terenie szpitala chełmskiego przy ul. Szpitalnej znajduje się Mogiła Pacjentów Szpitala Psychiatrycznego, zamordowanych 12 stycznia 1940 r. przez oddział SS. Po rozstrzelaniu ponad 400 pacjentów, Chełm funkcjonował jeszcze w ramach operacji T 4 (kryptonim akcji likwidacji chorych psychicznie na terenie Rzeszy) jako fikcyjne miejsce śmierci pacjentów pochodzenia żydowskiego z obszaru Niemiec i Austrii. Zbiorowa mogiła powstańców styczniowych na cmentarzu parafialnym przy ul. Lwowskiej 84 24 26 Nagrobek K. Lechnickiej na cmentarzu parafialnym przy ul. Lwowskiej (MN) 25 85 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma Rynek Starego Miasta Centralnym miejscem starego miasta jest dawny rynek, noszący od okresu międzywojennego imię znanego chełmskiego społecznika dr Edwarda Łuczkowskiego (w okresie powojennym funkcjonował przez pewien czas jako Plac Konstytucji). Plac posiada kształt wydłużonego, nieregularnego prostokąta i prawdopodobnie powstał w wyniku rozszerzenia dawnego traktu handlowego, wiodącego przez miasto. Wynika to z faktu, że Chełm lokowano wiele lat po powstaniu osady miejskiej i obszar rynku nie został w regularny sposób wytyczony. Przeprowadzona w ostatnich latach renowacja placu, pozwoliła na odsłonięcie pozostałości dawnego Ratusza chełmskiego. Obiekt powstał prawdopodobnie w XV w., jednak w źródłach historycznych jest wymieniany od 1619 r. Dwupiętrowa budowla z wyniosłą wieżą (zaopatrzona w zegar) była wykorzystywana przez władze miejskie oraz dzierżawiona przez chełmskich kupców, którzy Rynek Starego Miasta z pocz. XXw. prowadzili w niej sklepy. Ponadto w budynku znajdowało się archiwum miejskie, areszt, a w XIX w. odwach. Ratusz był kilkakrotnie niszczony przez pożary (również w trakcie wojen). Ostatecznie po kolejnym zniszczeniu w 1848 r. władze miasta zrezygnowały z odbudowy. Jego miejsce w czasach powstania styczniowego zajął kompleks sklepików żydowskich (stopniowo rozbudowywany), zwany potocznie „Okrąglakiem”, który istniał do II wojny światowej. Obecnie dokonano rekonstrukcji fundamentów ratusza i rozważane są plany odbudowy obiektu. Renowacja placu pozwoliła także na odsłonięcie pozostałości kamienicy starosty Antoniego Leopolda Węgleńskiego z końca XVIII w. Na jej fundamentach umieszczono obecnie drewniane Starówka nocą (MN) ławeczki. W ramach przebudowy placu dokonano również rekonstrukcji studni staromiejskiej, której szyb odkryto w trakcie przebijania korytarzy łączących chełmskie podziemia. Obiekt funkcjonował prawdopodobnie od średniowiecza i został zlikwidowany pod koniec XVIII w. Zrekonstruowana obecnie obudowa studni, została wykonana według projektu Zbigniewa Bednarczyka. Ciekawe obiekty znajdują się również w zachodniej części placu, gdzie obok Pomnika Poległych, zachował się pochodzący z początków XX w. drewniany kiosk z gazetami, niegdyś własność żydowskiego kupca Majera Dobkowskiego. Nieopodal (pod numerem 5) znajduje się kamienica z początków XX w., mieszcząca w okresie międzywojennym kino „Wersal”. Piętrowy budynek był własnością dr Edwarda Łuczkowskiego, który m. in. był inicjatorem powołania w 1910 r. Chełmskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Informuje o tym umieszczona na elewacji kamienicy tablica, ufundowana z okazji 75-lecia ruchu krajoznawczego na ziemi chełmskiej. Całość dawnego rynku otoczona jest malowniczymi kamieniczkami, szczególnie w części południowej (ciąg jednopiętrowych budynków - Lubelska 37-53, powstawał w wyniku drobnych i większych inwestycji, od XVII do XX w.). Od północy z placem łączą się cztery ulice (Kopernika, Jatkowa, Rybna i Szkolna), przy których również można odnaleźć stare zabudowania. Rynek (PK) 26 24 88 89 25 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma Ulica Lubelska Główną arterią miasta jest ulica Lubelska (przebiegająca przez Plac Edwarda Łuczkowskiego). Wśród znajdujących się przy ulicy kamienic, kilka należy do szczególnie ciekawych. Przy ul. Lubelskiej 3 znajduje się budynek dawnego Konsystorza Prawosławnego z końca XIX w., wykorzystywany obecnie przez Państwową Szkołę Muzyczną im. Ignacego Jana Paderewskiego. Obok schodów prowadzących na Górkę Chełmską, przy Lubelskiej 4 znajdował się powstały pod koniec XIX w. budynek Resursy Obywatelskiej, wykorzystywany w okresie międzywojennym przez Polski Klub Społeczny (organizujący życie kulturalne w mieście). Po II wojnie światowej w budynku funkcjonował Powiatowy Dom Kultury, a obecnie po powstaniu nowego obiektu, w tym miejscu działa przedszkole. Poniżej znajduje się odrestaurowana kamienica Lewinsztajnów (Lubelskiej 8), powstała w 1893 roku według projektu architekta powiatowego Andrzeja Sokołowa. W okresie mię- Rynek (WL) 26 24 90 dzywojennym miał w niej siedzibę popularny żydowski Klub Szachowy. W budynku przy Lubelskiej 10, powstałym w 2 połowie XIX w., od 1899 r. funkcjonowała drukarnia i skład materiałów piśmiennych Majera Josefa Bronfelda, w której między innymi wydawano w latach 1933-1939 słynny w całym kraju miesięcznik literacki „Kamena”, założony przez chełmskich nauczycieli, Kazimierza Andrzeja Jaworskiego i Zenona Waśniewskiego. Inna ciekawa kamienica znajduje się po drugiej stronie ulicy, przy Lubelskiej 27. Budynek stanowił własność żydowskiej rodziny Kupferów i powstał w 1890 r. według projektu Juliana Cieszkowskiego. Początkowo mieścił jeden z pierwszych hoteli w Chełmie, a w okresie międzywojennym szereg sklepów i warsztatów rzemieślniczych. Miały tutaj siedzibę liczne żydowskie organizacje polityczne, między innymi Żydowska Socjalno-Demokratyczna Partia Robotnicza Poale Syjon (Robotnicy Syjonu). W piwni- ul. Lubelska 25 91 spacer ulicami Chełma cach kamienicy znajduje się jedno z wejść do chełmskich podziemi, wykorzystywane obecnie przez restaurację „Gęsia Szyja”. Z innych obiektów przy ul. Lubelskiej warto wymienić budynek przy Lubelskiej 30, powstały w 1910 r., prawdopodobnie według projektu M. Adlera z oficyną dobudowaną w latach 30-tych. W okresie międzywojennym znajdował się tutaj popularny hotel „Wiktoria” Berka Lewinsztajna. Przy Lubelskiej 34 w powstałej ok. połowy XIX w. kamienicy znajdowała się jedna z najbardziej znanych aptek chełmskich, początkowo własność Feliksa Filipowicza, a następnie znanego społecznika Józefa Papużyńskiego. W 1901 r. w budynku miał nocować ukrywający się przed policją carską Józef Piłsudski. Szczególnie malownicza jest kamienica przy Lubelskiej 42, powstała na przełomie XIX i XX w., w której mieścił się w okresie międzywojennym Hotel „Centralny”, własność Kiwy Wajnryba. Na rogu Lubelskiej i Podwalnej (Lubelska 57) znajduje się ciąg kamieniczek z połowy XIX w., reprezentujących typowy klasycyzm mieszczański, w których znajduje się obecnie część ekspozycji Muzeum Chełmskiego. W tym rejonie kończyły się niegdyś mury miejskie. W trakcie wymiany nawierzchni ulicy archeolodzy odkryli pozostałości Bramy Lubelskiej, jednej z bram dawnego Chełma. Szczególnie ciekawą eklektyczną elewację posiada, odnowiona ostatnio, kamienica przy ul. Lubelskiej 59, powstała pod koniec XIX w. według projektu A. Sokołowa. W podobnym stanie jest obiekt z przełomu XIX i XX w. pod numerem - Lubelska 75. W okresie międzywojennym mieściło się tutaj biuro Elektrowni Miejskiej. W dolnej części ulicy (Lubelska 70) znajduje się kamienica znanych przemysłowców Ledermanów, powstała na przełomie XIX i XX wieku według projektu Andrzeja Sokołowa. W okresie międzywojennym mieściła szereg sklepów i instytucji (m. in. Żydowską Bibliotekę im. Icchaka Lejbusza Pereca). Przy przejeździe kolejowym znajduje się potężny budynek młyna parowego Grzegorza Michalenki (Lubelska 105), powstały pod koniec XIX w. spacer ulicami Chełma łożone przy ul. Strażackiej, mieszczące obecnie kino „Zorza”, zostało zaplanowane na Teatr Miejski. Trudności z wykończeniem obiektu, zmusiły Radę Miejską do przekazania go w ręce prywatne w formie dzierżawy, stąd od 1929 r. funkcjonowało w skrzydle kino, w różnych okresach noszące nazwy: „Wersal”, „Ton” i „Tęcza”. Taką rolę ta część obiektu pełni do dzisiaj. Obecnie funkcjonuje tutaj kino „Zorza”. W części narożnej budynku działa również Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej. Cała budowla została zaprojektowana w stylu neorenesansowym, częściowo zatartym w wyniku licznych remontów, szczególnie w części mieszczącej kino. O pierwotnym kształcie świadczą attyki, wieńczące do dzisiaj główną cześć budynku. Magistrat Jednym z ciekawszych budynków powstałych w okresie międzywojennym jest obiekt usytuowany przy ul. Lubelskiej 63, zwany popularnie Magistratem. Powstał w latach 1926-1927 z inicjatywy chełmskich władz samorządowych, głównie z przeznaczeniem na siedzibę urzędów magistrackich i rady miejskiej. Według planów miał być również domem docho26 24 92 dowym (część pomieszczeń miały zająć sklepy) i stanowił w okresie międzywojennym jedyną tego rodzaju inwestycją na obszarze województwa lubelskiego. Budowla składa się z dwóch skrzydeł, połączonych w kształt litery L. Część usytuowana przy ul. Lubelskiej do dzisiaj pełni rolę siedziby władz miasta i została rozbudowana w latach 70-tych. Skrzydło po- Magistrat 93 25 spacer ulicami Chełma Wokół Starego Miasta Wiele ciekawych budynków znajduje się przy ulicach otaczających stare miasto. Niektóre z nich (Pocztowa, Reformacka, Podwalna, Gdańska, Młodowskiej) wyznaczają zasięg dawnych murów miejskich. Wśród kamienic powstałych na przełomie XIX i XX w. wyróżnia się walorami zabytkowymi budowla znajdująca się przy ul. Pocztowej 50, zwana od nazwiska właścicieli Pałacem Kretzschmarów. Budowa obiektu przebiegała w dwóch fazach. W latach 80-tych XIX w. inż. Wilhelm Kretzschmar, właściciel fabryki maszyn rolniczych, zlecił budowę parterowej willi na swoje potrzeby. W 1906 r. fabryka wraz z kamienicą została sprzedana Franciszkowi Gassnerowi. Nowy właściciel gruntownie przebudował obiekt, dodając piętro i wieżyczkę. Budowli nadano również jednolity stylistycznie kształt i uzupełniono o bogaty wystrój w charakterystycznym dla początków XX w. stylu secesyjno-eklektycznym. Po II wojnie światowej pałac został przejęty przez władze miejskie, które po kilku remontach (najbardziej gruntowny miał miejsce w latach 90-tych) przeznaczyły budynek na Urząd Stanu Cywilnego. W ramach rozbudowy szkolnictwa rosyjskiego pod koniec XIX w. pojawiła się Techniczna Szkoła Kolejowa. Placówka, będąca pierwszą szkołą zawodową na terenie miasta, powstała w 1878 r. w Lublinie. Po jedenastu latach została przeniesiona do Chełma i na jej potrzeby powstał potężny gmach, którego budowę ukończono w 1895 r. Budynek był dosyć nowoczesny i obok rozbudowanych warsztatów szkolnych posiadał oświetlenie elektryczne, jako jeden z pierwszych obiektów w mieście. Po powstaniu guberni chełmskiej w budynku umieszczono kasę gubernialną, a w okresie I wojny światowej polską Szkołę Filologiczną. W okresie międzywojennym w budynku funkcjonowała Państwowa Szkoła Rzemieślnicza oraz Gimnazjum Mechaniczne. spacer ulicami Chełma Po II wojnie światowej na bazie tej ostatniej placówki powstał Zespół Szkół Mechanicznych im. Ewarysta Stobnickiego (wieloletni dyrektor szkoły). Od 2001 r. w budynku znalazła również siedzibę Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, która obecnie jest głównym dysponentem gmachu (mieści się tutaj rektorat uczelni oraz wydziały: nauk technicznych i matematyki i informatyki). Przy ul. Reformackiej uwagę zwraca kamienica pod nr 6 z początku XX w., zaprojektowana przez Stanisława Diehla, której elewację skomponowano według zasad eklektyzmu. Tuż przed wybuchem I wojny światowej przeniesiono do niej Chełmską Szkołę Kolejową. Ciekawa jest również pochodząca z końca XIX w. kamienica pod nr 7, mieszcząca obecnie popularną pizzerię „Kozak”. Na rogu Reformackiej i Ogrodowej (nr 23 a) znajduje się kamienica żydowskiej rodziny Pomeranców z początków XX w. Nieopodal (pod nr 27) usytuowany jest budynek, w którym po II wojnie światowej funkcjono- wał Urząd Bezpieczeństwa. Równie ciekawe kamienice znajdują się przy innych ulicach starówki chełmskiej. Na ul. Kopernika warto zwrócić uwagę na dom pod nr 6, pochodzący z połowy XIX w. oraz pod nr 14 z końca XIX w. W dolnej części ulicy (dawna Gęsia) pod nr 41 jeszcze do niedawna znajdował się budynek łaźni żydowskiej z ok. 1900 r. Dziewiętnastowieczne kamienice znajdują się również przy ul. Narutowicza (14 i 16), ul. Pijarskiej (3, 5, 14) oraz ul. Mickiewicza (17). Przy ostatniej z wymienionych ulic zwraca również uwagę budynek pod nr 14, który powstał w 1928 r. z przeznaczeniem na Kinoteatr „Corso”. W 1947 r. został zakupiony przez parafię polskokatolicką i obecnie pełni funkcję świątyni pw. MB Zwycięskiej. Warto również zwrócić uwagę na zabudowania wytwórni wód gazowanych Braci Rozen (Mickiewicza 7 a). Przy ul. Sienkiewicza pod nr 8 znajduje się kamienica, w której urodził się Michał Hruszewski, znany ukraiński historyk i działacz polityczny. MICHAŁ HRUSZEWSKI - urodzony w 1866 r. w Chełmie ukraiński historyk i polityk. Absolwent Uniwersytetu Kijowskiego. Towarzystwa Naukowego im. Tarasa Szewczenki oraz Ukraińskiej Partii Narodowo-Demokratycznej. Prezydent Ukraińskiej Republiki Ludowej, proklamowanej w 1918 r. Autor monumentalnego, 10-tomowego dzieła „Historia Ukrainy-Rusi”, a także „Historii literatury ukraińskiej” i „Zarysu historii narodu ukraińskiego”. Od 1924 r. pracował w Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie. Aresztowany przez władze komunistyczne, zmarł w 1934 r. ul. Lubelska Pałac Kreztzschmarów WL 26 24 94 95 25 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma W tym samym czasie powstał także kompleks zabudowań Seminarium Prawosławnego, użytkowane obecnie przez I Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Czarnieckiego. Olbrzymi obiekt powstał w 1890 r. na planie litery E. Wśród pomieszczeń szkolnych znajdowały się kaplice: p.w. Św. Leontiusza, (z zachowaną do dzisiaj kopułą) i p.w. Św. Teodozjusza. Kolejną placówką oświatową było Rosyjskie Seminarium Nauczycielskie na potrzeby którego powstał obiekt przy dzisiejszym Placu Tadeusza Kościuszki 3 (od okresu międzywojennego wykorzystywane przez instytucje sądowe, obecnie sie- Ulica Lwowska dziba Sądu Rejonowego). Wzniesiony w 2 połowie XIX w. budynek jest jednopiętrowy i zbudowany na planie litery C. Seminarium wykorzystywało również zabudowania przy ul. Lwowskiej. Przy ulicy I Pułku Szwoleżerów znajduje się trzykondygnacyjny gmach Szkoły Dziesięciolecia Niepodległości, wzniesiony w latach 1928-34. Na fasadzie budynku znajduje się m. in. tablica upamiętniająca obchody 960-lecia Chełma w 1961 r. Na pobliskim skwerze znajduje się Pomnik Tadeusza Kościuszki, odsłonięty w 1982 r. Dawna Chełmska Szkoła Techniczna obecnie Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa 99 26 24 96 Szczególnym miejscem na terenie Chełma jest ulica Lwowska. Od wielu lat kojarzona z targowiskiem (przeniesionym w ten rejon miasta w 1888 r.) i licznymi sklepikami, do dzisiaj zachowała charakter wybitnie handlowy. Taki stan był konsekwencją przemian z przełomu XIX i XX w., kiedy ulica funkcjonowała pod nazwą Pokrowska. Głównym obiektem zabytkowym przy Lwowskiej jest Cmentarz parafialny, erygowany na zlecenie władz austriackich 31 sierpnia 1802 roku na gruntach szpitala unickiego. Początkowo cmentarz obejmował przestrzeń, której centralnym punktem była istniejąca do dzisiaj klasycystyczna kaplica Bielskich, powstała zresztą na początku XIX w. jako jeden z pierwszych obiektów cmentarnych. Fundatorem kaplicy był właściciel majątku Uher Ignacy Bielski. Pierwotnie cmentarz podzielny był na część katolicką i unicką. Po likwidacji Kościoła Greckokatolickiego, miejsce unitów zajęli prawosławni. Poszerzono również cmentarz w kierunku południowym. Witraże z kaplicy Zajdlerów na cmentarzu parafialnym przy ul. Lwowskiej Kaplica Zajdlerów na cmenatrzu parafialnym przy ul. Lwowskiej (WL) Głównym obiektem nowej części cmentarza jest neogotycka kaplica Zajdlerów, pochodzącej z 1908 r., której fundatorem był znany chełmski notariusz Władysław Zajdler. Obok dwóch kaplic na cmentarzu parafialnym znajduje się szereg cennych nagrobków, z których najstarsze pochodzą z pierwszej połowy XIX w. Kryją prochy właścicieli ziemskich z okolic Chełma, księży, przemysłowców, wojskowych oraz miejscowej inteligencji. Szczególnie cenne zostały poddane w ostatnich latach konserwacji z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, które corocznie organizuje kwesty na ten cel. Jeden z najstarszych zachowanych nagrobków pochodzi z 1832 r. i kryje prochy Sebastiana Czaplica. Inne XIX-wieczne pomniki należą do: płk. Tadeusza Zawistowskiego (1855), prałata Antoniego Hryniewieckiego (1855) i Karoliny z Zawadzkich Lechnickiej (1880). Wśród ciekawych budynków przy Lwowskiej, obok kamienic z końca XIX w. (nr 3 i 6), warto wymienić modernistyczny 97 25 spacer ulicami Chełma spacer ulicami Chełma dom Krystiana Dratta, właściciela powstałej w 1894 r. fabryki maszyn rolniczych i odlewni żeliwa (również usytuowanej przy Lwowskiej). Budynek powstał ok. 1914 r. i obecnie mieści zakład znanego chełmskiego fotografika Ryszarda Karczmarskiego. Przy Lwowskiej 21 znajdują się zabudowania Rosyjskiego Seminarium Nauczycielskiego z końca XIX w., które z czasem przejęło Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności. Ta zasłużona instytucja, kierowana przez wiele lat Ulica Kolejowa ul. Lwowska Deptak (PK) 26 24 98 przez ks. Wacława Adamskiego, prowadziła w okresie międzywojennym ochronkę dla opuszczonych dzieci. Po II wojnie światowej w budynkach funkcjonowało m. in. Pogotowie Opiekuńcze i Wojewódzki Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli. Na początku XX w. powstały także zabudowania fabryki maszyn rolniczych Stanisława Boguszewskiego i Hersza Blumenfeld (obecnie Zakład Doskonalenia Zawodowego, Lwowska 37)) i Rzeźni Miejskiej (Lwowska 105). Początki ulicy związane są z powstaniem linii kolejowej Warszawa - Lublin - Kowel. Trasa funkcjonująca jako Nadwiślańska Droga Żelazna powstała w 1877 r. Na jej potrzeby powstały zabudowania kolejowe, które umieszczono poza granicami ówczesnego miasta (w kierunku północno-wschodnim). Równocześnie powstała szosa łącząca dworzec z miastem, która w miarę rozwoju Chełma przekształciła się w ulicę Kolejową. Początkowo pasażerowie korzystali z drewnianego dworca (powstałego w latach 1876-77), jednak w miarę rozbudowy chełmskiego węzła kolejowego (w 1886 miasto otrzymało połączenie z Brześciem Litewskim, istniały również plany utworzenia połączenia z Zamościem) powstała potężna budowla murowana (z wieżą zegarową). Obiekt powstał tuż przed wybuchem I wojny światowej (w 1913 r.) i dotrwał do kolejnej wojny. Został zniszczony przez oddziały niemieckie w 1944 r. Jego miejsce zajął po II wojnie światowej skromny pawilon, przebudowany w ostatnich latach na nowoczesny i funkcjonalny obiekt (prace ukończono w 2001 r.) W pierwszych latach XX w. zabudowie uległa również ulica Kolejowa. W 1910 r. powstała Chełmska Rektyfikacja i Fabryka Wódek, własność żydowskiego przedsiębiorcy Adolfa Daumana. Początkowo firma specjalizowała się w rektyfikacji spirytusu, jednak z czasem zakład przekształcił się w sporą przemysłową gorzelnię, która w 1914 r. wyprodukowała 3 miliony litrów różnych gatunków wódek oraz 5 milionów litrów 100-procentowego spirytusu. Po I wojnie światowej dzienna produkcja wynosiła od 30 do 40 tysięcy butelek, a w 1924 r. przystąpiono również do produkcji win i miodu pitnego. Produkcja fabryki Adolfa Daumana była dosyć różnorodna. Będąc jedną z trzech gorzelni przemysłowych Lubelszczyzny dostarczała kilka gatunków wódek, wśród których do najbardziej popularnych należały: „Chełmianka”, „Pomarańczówka”, „Wiśniówka” oraz „Angielska Gorzka”. Najbardziej znane było wino „Węgierskie Deserowe” o smaku rodzyn- Dworzec kolejowy pocz. XX w. (arch. ChOIT) 99 25 spacer ulicami Chełma kowym oraz produkowana z jabłek „Reneta”. W 1925 r. jury Międzynarodowej Wystawy Przemysłowej w Brukseli przyznało „Chełmskiej Rektyfikacji” złoty medal. Podobny sukces produkty fabryki Daumana osiągnęły w 1928 r. na Wystawie Ruchomej Przemysłu Krajowego w Poznaniu. Po zakończeniu wojny przedsiębiorstwo zostało upaństwowione i na jego bazie w 1957 r. powołano Chełmską Wytwórnię Win, a następnie w 1964 r. Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego „Chełm”. Obecnie zakład funkcjonuje jako Ybbstaler Fruchtsaft Polska. W okresie międzywojennym ulica Kolejowa przekształciła się w swoiste centrum przemysłowo-handlowe miasta. Funkcjonowała tutaj Elektrownia Miejska, tartak, dwa młyny, Oddział Związku Spółdzielni Spożywców RP „Społem”, fabryka kamieni młyńskich oraz Państwowy Monopol Spirytusowy (zabudowania w 1934 roku przeznaczono na potrzeby więzienia). Do dzisiaj zachowało się także sporo murowanych i drewnianych budynków z pierwszej połowy XX w. (nr 2, 9, 17, 19, 29, 42). Ulica Hrubieszowska Ruch budowlany z końca XIX w. zaznaczył się również we wschodniej części miasta. W rejonie ul. Hrubieszowskiej (obecnie nr 102) tuż przy podmiejskim lesie Borek powstał kolejny kompleks zabudowań wojskowych, w tym przypadku związany z rosyjskim szpitalem garnizonowym. Prace nad obiektem rozpoczęto w 1892 r. na terenie o powierzchni 3000 m2. Szpital miał być przeznaczony na 250 osób. Ostatecznie powstało 5 pawilonów szpitalnych, kantyna oraz kilka budynków mieszkalnych i gospodarczych. Szpital posiadał własną sieć wodociągową, toteż wśród zachowanych budowli uwagę zwraca malownicza wieża ciśnień, stanowiąca również ciekawy punkt widokowy. Władze rosyjskie wybudowały tak-że kaplicę prawosławną, która obecnie po przebudowie pełni rolę kościoła parafialnego p.w. Miłosierdzia Bożego. Po odzyskaniu niepodległości 26 24 100 obiekt został przejęty przez Wojsko Polskie i przekształcony w I Okręgowy Szpital Wojskowy (głów-ny szpital Okręgu Lubelskiego). Po II wojnie światowej funkcjonowała w budynkach Wojskowa Składnica Sanitarna, a obecnie obiektem zarządza Centrum Us-ługowo-Handlowe „Exbud-Wschód” S.A. W jednym z budynków funkcjonuje Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej. W tym samym czasie przy Hrubieszowskiej 54 powstały zabudowania Szpitala Miejskiego Św. Mikołaja, najstarszej tego rodzaju placówki w Chełmie. Formalnie szpital został utworzony u schyłku XIX wieku, jednak jego podstawę stanowił funkcjonujący od końca średniowiecza przytułek dla starców i kalek, prowadzony przez dominikanów. Przy przytułku funkcjonował niewielki kościółek p.w. św. Ducha. Obiekt usytuowany był poza mu- spacer ulicami Chełma rami ówczesnego Chełma, w rejonie Przedmieścia Lubelskiego (obecnie róg Lubelskiej i Mickiewicza). W XVI w. placówkę przekształcono w swoistą fundację, zarządzaną przez parafię rzymskokatolicką i pozostającą pod opieką władz miejskich. Rozbudowywany przytułek dotrwał do czasów zaborów. Po upadku powstania styczniowego stopniowo rodziła się koncepcja likwidacji szpitala w dotychczasowym miejscu, które rzeczywiście było dosyć atrakcyjne z punktu widzenia władz rosyjskich i planów rozbudowy miasta. Za fundusze uzyskane ze sprzedaży szpitalnych gruntów, zakupiono od rodziny Skibińskich odpowiednie tereny przy ulicy Hrubieszowskiej, leżące na obrzeżach ówczesnego miasta. Początkowo ograniczono się do wybudowania baraku dla ofiar epidemii cholery, która dotarła w 1892 r. do Chełma. Aktu otwarcia nowej placówki dokonano 15 XII 1893 roku (patron formalnie pojawił się w 1904 r.). Środki na inwestycje zgromadzono dzięki ofiarności okolicznego ziemiaństwa i mieszkańców Chełma. Datki przekazali między innymi właściciele Rejowca, Wojsławic, Horodyszcza, Świerż, Serebryszcza i Husynnego. Powołana instytucja była niewielka i w ograniczony sposób zaspakajała potrzeby miasta. Obok czterech budynków murowanych, powstałych w 1896 r. i na początku XX w., zabudowania szpitalne składały się z kilku budynków drewnianych, stróżówki i murowanego ogrodzenia. Po wybuchu I wojny światowej obiekt został zajęty przez władze wojskowe. Po odzyskaniu niepodległości placówkę przejęły władze miejskie i pla- cówka rozpoczęła działanie jako Szpital Miejski Św. Mikołaja. Niestety borykający się z problemami finansowymi samorząd chełmski nie był w stanie utrzymać instytucji. W 1923 r. powołano Powiatowy Związek Samorządowy do utrzymania szpitala i rola władz miejskich została ograniczona do przekazywania odpowiedniej subwencji. Mimo planów nie udało się również rozbudować placówki. W 1937 r. szpital mógł przyjąć zaledwie 84 pacjentów. Po II wojnie światowej obiekt został przekształcony w szpital gruźliczy, a po likwidacji placówki tereny poszpitalne trafiły w ręce prywatne (obecnie na miejscu szpitala funkcjonuje Hotel „Duet”). Ponadto przy ulicy Hrubieszowskie j znajduje się spora liczba budynków z końca XIX i pierwszej połowy XX w. (nr 2, 7, 12, 14, 20, 33, 39). Uwagę zwracają także zabudowania istniejącego od 1912 r. młyna parowego Lembergierów (nr 37), wykorzystywane po II wojnie światowej przez Spółdzielnię Pracy Przemysłu Spożywczego „Wyzwolenie”, a obecnie przebudowywane na centrum rozrywkowe. 101 spacer ulicami Chełma Kompleks koszarowy i dzielnica Gubernialna Przez większość okresu zaborów w Chełmie tylko okresowo przebywały oddziały wojskowe (najczęściej w okresie powstania styczniowego). Żołnierze rosyjscy kwaterowali w domach prywatnych i wykorzystywali kilka budynków na tzw. Wygonie Miejskim (m. in. drewniany maneż do ujeżdżania koni). Pod koniec XIX w. władze rosyjskie postanowiły umieścić Kościół św. Kazimierza 102 26 24 w Chełmie stały garnizon wojskowy. Zasadniczy wpływ na taką decyzję miało doprowadzenie do miasta linii kolejowej w 1877 r., która była jedną z sześciu magistrali kolejowych, łączących centrum Rosji z zachodnimi rubieżami cesarstwa. Spore znaczenie miało również powstanie (10 lat później) połączenia kolejowego z twierdzą brzeską. Już dwa lata później w Chełmie otrzymały stałą dyslokację dwa pułki piechoty 65 Moskiewski Pułk spacer ulicami Chełma Piechoty oraz 66 Butyrski Pułk Piechoty. Z czasem do miasta trafiło również do-wództwo 17 Dywizji Pie-choty. Na potrzeby tak znacznych sił wojskowych, na zachód od centrum, wzdłuż traktu lubelskiego, powstały liczne zabudowania koszarowe (obecnie ulica stanowi część Lubelskiej, w tym czasie funkcjonowała pod nazwą Moskiewskiej, a bezpoś-rednio po I wojnie świato-wej jako ulica Pilichonki). Ostatecznie garnizon rosyjski osiągnął wielkość blisko pięciu tysięcy żołnierzy, co stanowiło jedną czwartą mieszkańców ówczesnego Chełma. Obok budynków koszarowych powstały dwie cerkwie garnizonowe, szpital wojskowy (przy Hrubieszowskiej) oraz liczne zabudowania gospodarcze. Pobyt żołnierzy rosyjskich w Chełmie wiązał się z licznymi uroczystościami. Między innymi w czerwcu 1900 roku z okazji 200-lecia powstania 65 Pułku Moskiewskiego i 25-lecia kasaty unii brzeskiej, do miasta przybył car Mikołaj II. Podczas I wojny światowej obiekty koszarowe wykorzystywały oddziały austriackie, a w okresie międzywojennym Wojsko Polskie. W Chełmie stacjonował m. in. 7 pułk piechoty Legionów i 2 pułk artylerii ciężkiej. Po II wojnie światowej zabudowania wykorzystywał 7 Oddział Wojsk Ochrony Pogranicza, a obecnie Nadbużański Oddział Straży Granicznej. Na północ od zabudowań garnizonu chełmskiego i ul. Lubelskiej rozciągał się Tablica pamiątkowa na ZSM tzw. Wygon Miejski, od średniowiecza przeznaczony na pastwiska. Po podjęciu decyzji o powołaniu guberni chełmskiej, właśnie ten rejon wybrano na lokalizację reprezentacyjnej dzielnicy gubernialnej. Po załatwieniu odpowiednich formalności, związanych z przekazaniem terenów przez miasto, przystąpiono do rozplanowania nowej dzielnicy. Zachowane materiały archiwalne pozwalają na ustalenie jej kształtu. Główną arterią komunikacyjną miała być dzisiejsza ulica Szpitalna, która miała powstać na bazie drogi gruntowej, prowadzącej do cegielni Horodyszcze. W miejscu, gdzie obecnie znajduje się nowy pawilon szpitala, zaprojektowano rozległy plac, w którego centrum miał zostać wzniesiony sobór prawosławny. Wokół placu rozmieszczono budynki publiczne, po stronie wschodniej Sąd Okręgowy, Sąd Pokoju, Izbę Skarbową, Gimnazjum Żeńskie, Oddział Włościańskiego Banku Ziemskiego, Urząd Akcyzowy oraz czteroletnią szkołą miejską, a od strony zachodniej Urząd Gubernialny oraz Kantor Pocztowo-Telegraficzny. Od strony 103 25 spacer ulicami Chełma północnej przewidziano tylko jeden budynek, ale szczególny. Tutaj miał znajdować się pałac gubernatora, najbardziej reprezentacyjny obiekt dzielnicy, który miał być otoczony dosyć obszernym parkiem. Do realizacji zamierzenia przystąpiono w 1914 r. Ostatecznie szybki wybuch I wojny światowej uniemożliwił dokończenie rozpoczętych prac. Jedynie kilka budynków (pałac gubernatora i urząd gubernialny) doprowadzono do stanu surowego. W przypadku innych obiektów powstały zaledwie fundamenty. W okresie międzywojennym część nieukończonych budynków rozebrano, wykorzystując surowiec między innymi do budowy Pałac Gubernatora 26 24 104 magistratu. Władze miejskie próbowały nawet uzyskać zgodę od PKP na ułożenie kolejki wąskotorowej do transportu gruzu. Pod koniec lat dwudziestych dwa w najlepszym stanie gmachy, po odpowiedniej przebudowie, postanowiono przeznaczyć na Wojewódzki Szpital Psychiatryczny. Na początku II wojny światowej władze niemieckie zlikwidowały szpital, a wszystkich pacjentów i personel rozstrzelano. Po II wojnie światowej budynek urzędu gubernialnego przejął szpital chełmski, a w pałacu gubernatora znalazł lokum funkcjonujący do dzisiaj Zespół Szkół Medycznych. spacer ulicami Chełma Bieławin Kolejny niezwykle ciekawy obiekt znajduje się w północnej części Chełma, na terenie dawnej osady podmiejskiej Bieławin. Nieopodal przepływającej tutaj Uherki bieleją pozostałości wieży z przełomu XIII i XIV w. Według ustaleń archeologów tradycja osadnicza w tym miejscu sięga czasów rzymskich. Pierwotnie na tym terenie znajdowała się wczesnośredniowieczna osada Zasłupie. Niektórzy historycy przypuszczają, że osada była zalążkowym miastem, które zostało opuszczone po podniesieniu poziomu Uherki. W następnych wiekach funkcjonowała w tym miejscu rozległa osada, której centralnym punktem była wieża obronna, którą prawdopodobnie ufundował wnuk księcia Daniela - Jerzy I. Obiekt powstał na planie kwadratu o wymiarach 12,40 na 11,80 m i posiadał wysokość 21 m (składał się prawdopodobnie z pięciu kondygnacji). Zbudowany był z kamieni wapiennych o nieregularnych kształtach. Grubość ścian dochodziła do 1,60 m. Wszystkie ściany wieży zaopatrzone były w trzy okna różnej wielkości, ozdobione białym kamieniem wapiennym i zielonym glakonitytem. Obiekt miał pięć lub cztery kondygnacje z drewnianymi podestami, drzwi od strony zachodniej oraz prawdopodobnie dach namiotowy pokryty gontem. Powierzchnia użytkowa obiektu jest szacowana na 78,20 m2. Najniższa kondygnacja (bez okien) pełniła rolę kuchni lub spiżarni (zaopatrzona była również w niewielką piwnicę). Dwie kolejne pełniły rolę mieszkalną. Najbardziej reprezentacyjna była kondygnacja czwarta, zaopatrzona w zewnętrzną drewnianą galeryjkę (hurdycję), bogato rzeźbione okna oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe. Najwyższa kondygnacja mogła służyć celom wojskowym (głównie obserwacyjnym). Komunikacja między kondygnacjami odbywała się przy pomocy zewnętrznych schodów (drewnianych) lub drabin. Wieża stanowiła samodzielny punkt obronny (archeolodzy nie odkryli śladów wałów otaczających obiekt), jednak w czasach pokoju z pewnością otoczona była licznymi zabudowaniami gospodarczymi. Malownicze ruiny wieży trwały przez kolejne wieki (do II wojny światowej dotrwała północna ściana obiektu), wzbudzając zainteresowanie krajoznawców i turystów. Niestety, 1 kwietnia 1944 r. żołnierze niemieccy wysadzili budowlę. Zdewastowany obiekt został częściowo zrekonstruowany w latach dziewięćdziesiątych. Obecnie zachowane pozostałości wieży sięgają nieco powyżej partii fundamentowych (do 2,70 m). Wieża Bieławin 105 25 Znakowane szlaki turystyczne Miejskie ścieżki spacerowe Trasa rowerowa “Uroki Sobowickie” Szlaki terenowe piesze Ścieżki przyrodnicze znakowane szlaki turystyczne znakowane szlaki turystyczne Miejskie ścieżki spacerowe I Ajlant gruczołowaty - obwód 205 cm i wysokość ok. 15 m, rzut korony 12 m - utwo- Ścieżka spacerowa Szlakiem chełmskich zabytków architektury ok. 2 km - oznaczona kolorem czerwonym Trasa obejmuje 11 najcenniejszych obiektów zabytkowych miasta: Przebieg Przebieg: I Magistrat - Lubelska 63, siedziba władz miasta i Chełmskiego Ośrodka Informacji Turystycznej I Klasztor Reformatów i Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła - ul. Reformacka 13 I Chełmskie Podziemia Kredowe - Zabytkowa Kopalnia Kredy - ul. Lubelska 55a I Kościół parafialny pw. Rozesłania Świętych Apostołów i dawne Kolegium Pijarów - ul. Lubelska 55 I Rynek staromiejski, dawny Ratusz - plac dr Edwarda Łuczkowskiego I Synagoga - ul. Kopernika 8 I Cerkiew prawosławna pw. św. Jana Teologa - ul. Kopernika I Seminarium Duchowne oraz Cerkiew p.w. św. Mikołaja - ul. św. Mikołaja 4 I Pałac Kretzschmarów - ul. Pocztowa 50 I Chełmska Szkoła Techniczna - budynek Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej - ul. Pocztowa 54 I Dawny Zespół Katedralny i Klasztor Bazylianów - Bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny wraz z przyległymi budynkami - ul. Lubelska 2 (na szczycie "Górki Chełmskiej") . I Jesion wyniosły - obwód 290 cm, utworzony w 1992 r. ( obok wejścia do dawnej cer- rzony w 1987 r. (plac dr Edwarda Łuczkowskiego obok pomnika Niepodległości). Ścieżka spacerowa Szlakiem chełmskich pomników przyrody ok. 6 km - oznaczona kolorem zielonym. Na odcinku zaledwie sześciu kilometrów spotkamy aż 13 pomników przyrody, w tym pojedyncze drzewa lub ich grupy oraz wzgórze widokowe a także 1 rezerwat przyrody „Wolwinów”. Przebieg: I Wiąz szypułkowy - obwód 311 cm, wysokość 25 m, rzut korony 22 m - utworzony w 1987 r. (w pobliżu drewnianego budynku przy ulicy Lubelskiej 137). I Wiąz szypułkowy - obwód 312 cm - utworzony w 1992 r. (pomiędzy budynkami 135a i 135 b a jezdnią przy ulicy Lubelskiej). I Miłorząb dwuklapowy - obwód 325 cm i wysokość 15 m, rzut korony ok. 18 m utworzony w 1978 r. ( na dziedzińcu dawnego Instytutu Maryjskiego obecnie Pałac Gubernatora wspólne podwórze kilku szkół, ul. Reformacka 13). 108 26 24 kwi unickiej p.w. św. Mikołaja, obecnie Dział Sztuki Muzeum Chełmskiego). I Jesion wyniosły - obwód 235 cm, wysokość 18 m, rzut korony ok. 23 m - utworzony w 1978 r. ( park na Górze Katedralnej tuż przy ścieżce prowadzącej na "Wysoką Górkę"). I "Wysoka Górka" - Wzgórze Widokowe „Grodzisko” powierzchnia 1,46 ha - utworzony w 1982 r. I Iglicznia trójcieniowa - obwód 150 cm, wysokość 16 m, rzut korony 12 m, - utworzony w 1992 r. (ul. Ks. Skorupki, - CUH Exbud - Wschód S.A). I Jesion wyniosły - obwód 303 cm, wysokość 24 m, rzut korony 19m utworzony w 1992 r. (ul. Hrubieszowska za bramą główną Centrum Handlowo - Usługowego Exbud- Wschód S.A , idąc w kierunku lasu Borek). I 3 modrzewie europejskie - obwody 245, 245, 250 cm, wysokości ok. 30, ok. 35 , ok. 30 m, rzut koron 10, 18, 15 m - utworzone w 1985 r. (Las Borek, ścieżka przed parkingiem, po lewej stronie drogi za szlabanem ograniczającym wjazd do lasu). I 3 modrzewie europejskie - obwody 270, 265, 285 cm, wysokość ok. 30, 28, 32 m, rzut koron 18, 20, 20m - utworzone w 1986 r. (Las Borek, ścieżka przed parkingiem po lewej stronie drogi, około 100 m w kierunku północnym). I Modrzew europejski - obwód 295 cm, wysokość ok. 28 m, rzut korony 18 m. I Płat roślinności kserotermicznej „Borek” o pow. 10 arów - utworzony 1992 r. I Rezerwat przyrody "Wolwinów" (stepowy o powierzchni 1,12 ha, utworzony w 1972 r.), las Borek, przy drodze prowadzącej w kierunku Hrubieszowa. Miejskieścieżki- Aljant gruczołowaty - pomnik przyrody pl. Łuczkowskiego (KD) 109 25 znakowane szlaki turystyczne Trasa rowerowa "Uroki Sobowickie" długość 18 km - oznaczona kolorem czerwonym Przebieg: Las Borek Nadleśnictwo Chełm - Rezerwat przyrody Wolwinów, Pokrówka Żółtańce - rezerwat przyrody "Torfowisko Sobowice" - Rudka - Zawadówka - Chełm. Trasa rozpoczyna się w lesie Borek na wysokości siedziby Nadleśnictwa Chełm, po przeciwnej stronie ul. Hrubieszowskiej, gdzie udajemy się ścieżką tuż przy skraju lasu, na południe. Wjeżdżając do lasu mijamy rezerwat przyrody "Wolwinów" i po około 700 m wyjeżdżamy z lasu i skręcamy w prawo w polną utwardzoną drogę (rędziny) biegnącą wzdłuż ściany lasu. Na tym odcinku trasy możemy zaobserwować mozaikę pól uprawnych i pastwisk poprzecinanych niewielkimi kępami zadrzewień śródpolnych i muraw kserotermicznych, oraz po prawej stronie pomnik przyrody "Borek". Po około 2,3 km skręcamy w prawo i dalej przez około 1,5 km jedziemy drogą wzdłuż skraju lasu dojeżdżając do skrzyżowania obok cmentarza, na którym skręcamy ostro w lewo w drogę asfaltową. (Przed cmentarzem, na skraju lasu, rozpoczyna się" ścieżka zdrowia"). Kierując się na południe, po około 0,5 km dojeżdżamy do skrzyżowa- znakowane szlaki turystyczne nia, na którym skręcamy w prawo i jedziemy ulicą Bazylany, po około 0,75 km odbijamy z drogi asfaltowej w lewo na drogę prowadzącą przez osiedle domków jednorodzinnych. Drogą tą docieramy do ulicy Lwowskiej (droga Chełm - Siennica Różana), gdzie skręcamy w lewo. Należy zachować szczególną ostrożność przy wjeżdżaniu na drogę z pierwszeństwem przejazdu. Po przejechaniu około 0,25 km, za Urzędem Gminy Chełm , skręcamy w prawo. Jadąc drogą asfaltową przejeżdżamy przez most na Uherce i po około 0,75 km dojeżdżamy do skrzyżowania, na którym skręcamy w lewo. Dalej jedziemy prosto przez Żółtańce. Przejeżdżając przez wieś mijamy po lewej stronie zbiornik wodny "Żółtańce". W tym miejscu istnieje możliwość dojechania przez groblę do strzeżonego kąpieliska lub skorzystania z wydzielonego łowiska. Dalej trasa prowadzi przez wieś w kierunku zachodnim, a następnie (przez około 2,5 km) drogą polną (rędziny), z której rozciąga się widok na rezerwat przyrody "Torfowisko Sobowice". Droga ta wyprowadzi nas do skraju miejscowości Marysin, na którym skręcamy w prawo w utwardzoną drogę polną. Od Marysina do Chełma trasa pokrywa się ze szlakiem pieszym czerwonym. Pokonujemy około 1,5 km drogą, która prowadzi przez rezerwat "Torfowisko Sobowice" do miejscowości Rudka, którą przejeżdżamy drogą piaszczystą utwardzoną. Przejeżdżamy przez przejazd kolejowy, zmienia się nawierzchnia drogi z piaszczystej na "żużlówkę", którą dojeżdżamy do miejscowości Zawadówka. Stąd nawierzchnią asfaltową zmierzamy do Chełma ulicą Trubakowską a do centrum skręcamy w prawo w ulicę Lubelską. Trasa opracowana przez Lokalną Akcję na Rzecz Ochrony Środowiska Ziemi Chełmskiej Pełnik Europejski w rezerwacie Wolwinów (OB) 110 26 24 Konie przy Zajeździe Trzy Dęby (RK) 111 25 znakowane szlaki turystyczne znakowane szlaki turystyczne Znakowane piesze szlaki turystyczne PTTK przebiegające przez Chełm Chełm Podziemia - Dorohusk szlak oznaczony kolorem niebieskim - długość 52,3 km CHEŁM Podziemia Kredowe ( 0,0 km), Stańków (5,9 km), rez. Bagno Serebryskie (10,9 km), Gotówka Niemiecka (12,1 km), Brzeźno (21,4 km), Pławanice (30,2 km), rez. Roskosz ( 32,2 km), Stefanów (34,5 km), Puszki (36,6 km), Michałówka (42,2 km), Ostrów ( 42,9 km), Turka (46,9 km), DOROHUSK PKP (52,3 km). Lublin Majdanek -Trawniki - Chełm szlak oznaczony kolorem czerwonym - długość 89,9 km Poleski Park Narodowy LUBLIN - Majdanek Muzeum (0,0 km), Abramowice Prywatne (3,2 km), Kalinówka (6,0 km), Kazimierzówka (7,8 km), Bystrzejowice A (15,5 km), Bystrzejowice B (20,4 km), Kawęczyn (20,9 km), Kębłów (24,9 km), Piaski (28,6 km), Brzeziczki (31,2 km), Brzezice (34,0 km), Siedliszczki (35,4 km),Biskupice (38,9 km), Trawniki PKP (43,8 km). Trawniki PKP (0,0 km), Ewopole (47,7 km), Kanie (54,0 km), Krasne (60,9 km), Pawłów (63,9 km), kol. Marysin (78,2 km), CHEŁM PKP (89,9 km). Czapla Siwa (KD) Urszulin - Wojsławice szlak oznaczony kolorem zielonym - długość 101,3 km URSZULIN PKS (0,0 km), Zabrodzie (3,1 km), Bieleckie (3,7 km), Borysik (5,9 km ) Świerszczów (8,6 km), Kopina (12,1 km), Cyców (15,8 km), kol. Biesiadka ( 19,2 km), Buza (27,8 km), Olchowiec (32,2 km), Pniówno (39,0 km), Krobonosz (42,0 km), Parypse (49,3 km), Chełm Podziemia Kredowe (57,7 km), Pokrówka (61,7 km), Weremowice (64,5 km), Uher (65,1 km), Depułtycze (69,5 km), Kasiłan PGR (75,0 km),Sielec POM (78,3 km), Kumów Plebański (80,8 km), Alojzów (89,3 km), WOJSŁAWICE PKS (101,3 km). Poleski Park Narodowy 112 26 24 Poleski Park Narodowy 113 25 znakowane szlaki turystyczne Storczyk szerokolistny - bagno serebryskie (OB) znakowane szlaki turystyczne Ścieżki przyrodnicze w pobliżu Chełma Ścieżka przyrodnicza w rezerwacie torfowiskowym "Bagno Serebryskie” długość ok. 3 km Początek ścieżki znajduje się w północno - zachodniej części rezerwatu w miejscowości Nowiny (obok Domu Pomocy Społecznej). Prowadzi ona do wieży obserwacyjnej a dalej poprzez łąki ku południowej granicy rezerwatu. W kilku miejscach znajdują się oznaczone wapiennymi głazami przystanki, z których można obserwować charakterystyczne dla torfowisk gatunki i zespoły roślin oraz ptaki. Na początku i na końcu ścieżki umieszczono tablice informacyjne o przyrodzie oraz formach ochrony rezerwatu. Ścieżka przyrodnicza "Stańków” długość ok. 6 km Ścieżka zlokalizowana jest na terenie gminy Chełm w południowo-wschodniej części Chełmskiego Parku Krajobrazowego. Przygotowana jest także krótsza wersja ścieżki o długości około 2 km Ścieżka umożliwia poznanie ekosystemów: wodnego i leśnego oraz zasad prowadzenia gospodarki leśnej. Trasa ścieżki zaczyna się przy zbiorniku Stańków, biegnie obok zabytkowych leśniczówek i chałup oraz dawnej wyłuszczarni nasion poprzez lasy Nadleśnictwa Chełm do miejscowości Nowiny. Tutaj zaczyna się kolejna ścieżka przyrodnicza "Bagno Serebryskie". Dziewanna fioletowa - bagno serebryskie(OB) Goryczka wąskolistna (OB) 114 26 24 Pałka szerokolistna (OB) Obuwik (OB) 115 25 znakowane szlaki turystyczne Wiosenny las w ok. Sawina (OB) znakowane szlaki turystyczne Ścieżka przyrodnicza "Bachus” długość 4,5 km Ścieżka zlokalizowana jest na terenie gminy Sawin w północno - zachodniej części Chełmskiego Parku Krajobrazowego. Jej trasa prowadzi przez Lasy Nadleśnictwa Chełm. Umożliwia poznanie różnorodnych siedlisk leśnych z interesującą florą i fauną. Na szczególną uwagę zasługuje starodrzew sosnowo - dębowy pochodzenia naturalnego objęty ochroną rezerwatową oraz rzadkie formy krasu kredy piszącej - werteby krasowe. Początek ścieżki znajduje się w odległości około 3 km na północny zachód od centrum Sawina przy drodze asfaltowej prowadzącej w kierunku miejscowości Chutcze. Ścieżka rozpoczyna się przy niewielkim leśnym miejscu postoju. Rezerwat Bachus (KD) Kłoć wiechowata na torfowiskach węglanowych (OB) Ścieżka przyrodniczo - historyczna "Bolko" w Hniszowie Początek ścieżki znajduje się ok. 500 m. od drogi Dorohusk - Włodawa, na północno zachodnim krańcu wsi. Ścieżka biegnie dalej przez Park podworski w Hniszowie z bogatym i starym drzewostanem ( iglicznia trójcierniowa, jesion wyniosły, brzoza brodawkowata, dęby). Ścieżka kończy się przy dębie szypułkowym "Bolko" - najpotężniejszym dębie na Lubelszczyźnie. Liczy sobie ok. 400 lat, ma 874 cm obwodu pnia i 28 m wysokości Świerże (OB) 116 26 24 117 25 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma Okolice Chełma należą do obszarów o wyjątkowych walorach krajoznawczych. Dotyczy to szczególnie środowiska przyrodniczego, objętego od pierwszej połowy lat osiemdziesiątych kompleksowym systemem ochrony (na obszarze istniejącego w tym czasie województwa chełmskiego). W jego ramach istniały cztery parki krajobrazowe (Poleski, Sobiborski, Chełmski i Strzelecki) oraz cztery obszary chronionego krajobrazu (Poleski, Chełmski, Grabowiecko - Strzelecki, Pawłowski). W 1990 r. utworzono Poleski Park Narodowy (98% powierzchni na obszarze byłego województwa chełmskiego, obecnie pogranicze powiatu chełmskiego, łęczyńskiego, parczewskiego i włodawskiego), który stał się najważniejszym obiektem przyrodniczym w okolicach Chełma. W 1995 r. powołano również kolejny park krajobrazowy (skierbieszowski) w południowej części regionu. Ekologiczny system obszarów chronionych uzupełniają również liczne rezerwaty, pomniki przyrody i użytki ekologiczne. Równie ciekawy jest zestaw obiektów zabytkowych. Znaczna ich część znajduje się na terenie miejscowości posiadających w przeszłości prawa miejskie (Dorohusk, Dubienkę, Pawłów, Rejowiec, Sawin, Sied- Wieża w Stołpiu (KD) 120 26 24 liszcze, Świerże, Wojsławice). Szereg obiektów związanych jest z licznymi rodami szlacheckimi i magnackimi, które pozostawiły po sobie pałace, dwory i malownicze parki. W dziejach ziemi chełmskiej pojawiają się przedstawiciele m. in.: Suchodolskich, Czyżowskich, Daniłowiczów, Czarnieckich, Kunickich, Potockich, Poletyłów, Rejów, Rzewuskich, Węgleńskich, Tarnowskich, Łubieńskich, Ossolińskich, Zamoyskich, Rulikowskich. Liczną grupę zabytków stanowią grodziska (Kanie, Busieniec, Horodysko, Siedliszcze, Czułczyce, Sajczyce, Busówno i Wojsławice) oraz kopce i kurhany (Barbarówka, Busieniec, Czułczyce, Depułtycze, Józefin, Koczów, Plisków, Pobołowice, Rejowiec Fabryczny, Srebrzyszcze, Stańków, Zawadówka). Ziemia chełmska to także piękne świątynie z różnych epok i różnych wyznań, urokliwe cmentarze i kapliczki, oraz liczne zabudowania gospodarcze. W celu poznania walorów ziemi chełmskiej, proponujemy pięć tras turystycznych, obejmujących wybrane obiekty przyrodnicze i zabytkowe regionu. Wszystkie trasy rozpoczynają się i kończą w Chełmie oraz mogą być wykorzystane w kilkudniowych wędrówkach pieszych lub wycieczkach autokarowych. Garki z Pawłowa (KD) 121 25 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma TRASA PIERWSZA Żulin - dawna drewniana cerkiew, obecnie kościół pw. Królowej Korony Polskiej z 1900-06 r.; pozostałości zespołu dworsko-parkowego z początków XX w. Bzite - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.; murowana kapliczka z początków XX w. Depułtycze - drewniany kościół pw. Wszystkich Świętych, dawna cerkiew unicka z XVIII w.; park podworski z XIX w.; pomnik poświęcony powstańcom poległym 5 sierpnia 1863 r. w bitwie pod Depułtyczami. Uher - pozostałości założenia dworsko-parkowego z XVIII w.; dawny młyn z XIX w. przebudowany na budynek mieszkalny; kapliczka murowana z przełomu XVIII i XIX w. Rezerwat przyrody „TORFOWISKO SOBOWICE” - utworzony w 2004 r. na powierzchni 95 ha w celu ochrony torfowiska z rzadkimi gatunkami roślin. Kumowa Dolina - podmiejski kompleks leśny u podnóża Pagóra Janowskiego; malownicza panorama Chełma; pomnik z 1963 r. usytuowany w miejscu przeprowadzania egzekucji mieszkańców Chełma w okresie okupacji hitlerowskiej. Janów - dziewiętnastowieczna kolonia niemiecka; świątynia ewangelicka z początków XX w. - obecnie szkoła; cmentarz ewangelicki z 2 poł. XIX w. Podgórze - dawniej Spas, kościół pw. Chrystusa Pana Zbawiciela z XVII w. z prezbiterium z przełomu XIII i XIV w.; cmentarz prawosławny z XVIII w. Stołpie - murowana wieża z XII w. o wysokości 20 m, pozostałość założenia obronno-kultowego o tajemniczym pochodzeniu i funkcji. Nowosiółki Kolonia - murowany zajazd z XIX w. Krzywowola - pozostałości zespołu dworskiego z XIX w. Pawłów - dawne miasto - własność łacińskich biskupów chełmskich; neogotycki kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela z 1909-12 r.; izba tradycji garncarstwa i bednarstwa; kapliczka z XIX w; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. Krasne - zespół pałacowo-parkowy z XIX w. Kanie - późnoklasycystyczny dwór z 1848 r. rodu Woronieckich w otoczeniu rozległego założenia parkowego; drewniany kościół pw. Św. Piotra i Pawła z okresu międzywojennego; grodzisko wczesnośredniowieczne „Szwedzkie Okopy”. Rejowiec Fabryczny - miasto utworzone w 1962 r. w związku z powstaniem olbrzymiego kombinatu cementowego; zespół dworsko-parkowy z końca XIX w.; park „Dębinka” z licznym starodrzewem; kurhan „Szwedzka Mogiła”. Rejowiec Osada - dawne miasto lokowane przez Mikołaja Reja; pałac Woronieckich z 1848 r. w otoczeniu rozległego parku; neogotycki kościół pw. św. Jozafata z 1906-07 roku; cerkiew unicka pw. św. Michała Archanioła z końca XVIII w. Krynica - kaplica grobowa z XVII w. na szczycie Góry Ariańskiej 286 m n.p.m., wzniesienie zostało uznane w 1983 r. za pomnik przyrody. Krupe - ruiny renesansowego zamku Pawła Orzechowskiego z końca XVI w.; murowany dwór Rejów z XVIII w.; kościół pw. MB Częstochowskiej z 1900 r., dawna cerkiew prawosławna. Krasnystaw - dwudziestotysięczne miasto u ujścia Żółkiewki do Wieprza, lokowane w 1394 r. jako Szczekarzew; zespół pojezuicki z kościołem pw. św. Franciszka Ksawerego z 1695-1717 r., kolegium i pałacem biskupów chełmskich z XVIII w.; przebudowany na szkołę, kościół i klasztor augustianów z XV w.; nowy kościół i klasztor augustianów z XIX w.; dom sejmikowy z kresu międzywojennego. Łopiennik - neogotycki kościół pw. św. Bartłomieja z 1909-13 r.; kopiec z XIX w. usypany na pamiątkę budowy drogi Lublin-Zamość. Borowica - klasycystyczny, modrzewiowy kościół pw. Przemieniania Pańskiego z 1797-99 r. 122 26 24 TRASA DRUGA Wierzchowiny - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.; neogotyckie zabudowania gorzelni z początków XX w.; pomnik poświęcony ukraińskim mieszkańcom miejscowości, zamordowanym w 1945 r. Żdżanne - murowany kościół p.w. św. Michała Archanioła z początków XIX w.; pozostałości zespołu pałacowo-parkowego z przełomu XIX i XX w.; neogotycka kaplica cmentarna Smorczewskich z końca XIX w. Zagroda - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.; ruiny zajazdu z XVIII w.) Siennica Różana - murowany kościół p.w. Najświętszej Marii Panny z XIX w.; zespół dworsko-parkowy z przełomu XVIII i XIX w.; murowana kaplica cmentarna z XIX w.; zajazd z XIX w. Surhów - zespół pałacowo-parkowy Cieszkowskich z XIX w. z klasycystycznym pałacem, ozdobionym malowidłami Mikołaja Montiego; murowany kościół p.w. Nawiedzenia Matki Boskiej i św. Łukasza Ewangelisty z pierwszej połowy XIX w.; kapliczka z XIX w. Kraśniczyn - murowany kościół p.w. św. Apostołów Piotra i Pawła, dawna cerkiew unicka z XIX w., karczma z XIX w. Bończa - kościół pw. św. Stanisława Biskupa z XVI w., pierwotnie zbór kalwiński ufundowany przez Mikołaja Sienickiego; dzwonnica brama z XIX w.; murowana cerkiew prawosławna z XIX w.; zespół dworsko-parkowy z XIX w. administracyjnie Wólka Kraśniczyńska. Rezerwat przyrody „GŁĘBOKA DOLINA” - utworzony w 1996 r. na powierzchni 289 ha na obszarze Działów Grabowieckich, chroniący unikalne rozcięcia erozyjne w postaci dolin i wąwozów, pokrytych lasami z dużym udziałem buku. Wojsławice - dawne miasto lokowane w XV w.; kościół pw. św. Michała Archanioła z przełomu XVI i XVII w.; cerkiew unicka z XVIII w.; synagoga z końca XIX w.; pięć mu123 25 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma rowanych kapliczek przydrożnych z XVIII w.; pozostałości zespołu pałacowo-parkowego z końca XVIII w.; grodzisko „Zamczysko”; cmentarz rzymskokatolicki, prawosławny i polskokatolicki z przełomu XVIII i XIX w.; cmentarz żydowski z XIX w. Uchanie dawne miasto lokowane w XV w.; renesansowy kościół pw. Wniebowzięcia NMP z przełomu XVI i XVII w.; pozostałości zamku z XV w. Turowiec - murowany kościół pw. św. Barbary, dawna cerkiew unicka z XIX w. Kumów - klasycystyczny zespół kościoła pw. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii z pierwszej połowy XIX w. z dzwonnicą i kostnicą; kaplica cmentarna Rzewuskich z XIX w.; pozostałości założenia dworsko-parkowego dawnej rezydencji biskupów chełmskich; w budynku szkoły funkcjonuje Ośrodek Dokumentacji Życia, Kultury i Twórczości na Wsi Leśniowskiej, gromadzący interesujące zbiory etnograficzne. Sielec - zespół dworsko-parkowy Rzewuskich z pozostałościami renesansowego zamku z XVI w. dworem z XIX w.; drewniana kapliczka św. Anny z XIX w. Dębina - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z końca XIX w. z aleją kasztanowcową o długości 400 m) Działy Grabowieckie 124 26 24 Synagoga w Wojsławicach (KD) 125 25 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma TRASA TRZECIA Kamień - murowany kościół pw. św. Michała Archanioła z XIX w., pierwotnie zbór ewangelicki; cmentarz rzymskokatolicki z początków XX w. i ewangelicki z końca XIX w. Pobołowice - przebudowany młyn drewniany z 1921 r. Klesztów - murowany kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z XVIII w., dawniej cerkiew unicka, otoczona zespołem budynków brama-dzwonnica, przytułek, dom diaka, plebania. Żmudź - drewniany kościół p.w. Podwyższenia Pańskiego z XVIII w., dawniej cerkiew unicka; pozostałości zespołu dworskiego z XIX w.; gorzelnia z XIX w.; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. Rezerwat przyrody „ŻMUDŹ” - utworzony w 1980 r. na powierzchni 5,81 ha w celu ochrony unikalnych form erozyjnych i rzadkiej roślinności. Wólka Leszczańska - murowany zajazd z końca XVIII w.; pozostałości zespołu dworskiego z XIX w. Białopole - pozostałości zespołu dworskiego z XIX w. z kaplicą Kicińskich; cmentarz z I wojny światowej. Buśno - murowany kościół pw. Wniebowzięcia NMP z końca XVIII w., dawniej cerkiew unicka; cmentarze: unicki, prawosławny i rzymskokatolicki, z połowy XIX w. Kurmanów - dawna cerkiew unicka z końca XVIII w., przebudowana na potrzeby szkoły) Maziarnia Strzelecka - zespół pałacowo-parkowy Zamoyskich z początków XX w. Rezerwat przyrody „LISKI” - utworzony w 1978 r. na powierzchni 93 ha w celu ochrony cennych fragmentów lasu dębowo-sosnowego. Skryhiczyn - pozostałości założenia dworsko-parkowego z XIX w.; kapliczka z początków XX w. Rezerwat przyrody „SIEDLISZCZE” - utworzony w 1975 r. na powierzchni 15 ha w celu ochrony stanowisk lęgowych orlika krzykliwego. Starosiele - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. Dubienka - dawne miasto lokowane w XVI w.; murowany kościół p.w. św. Trójcy z XIX w.; cerkiew prawosławna z końca XIX w.; cmentarz żydowski; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. Uchańka - kopiec Kościuszki usypany w 1861 r., upamiętniający bitwę pod Dubienką z 1792 r., zrekonstruowany w XX w. Husynne - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. z pomnikowymi drzewami; kaplica cmentarna z XIX w.; zbiornik retencyjny „Husynne” o powierzchni 112 ha, uznany w 1992 r. za użytek ekologiczny. Husynne - wiosna nad Bugiem (OB) Turka - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. z pomnikowa aleją lipową o długości 150 m; cmentarz z I wojny światowej; Izba Tradycji Regionalnej z ekspozycją etnograficzną. Dorohusk - dawne miasto lokowane w XVIII w.; zespól pałacowo-parkowy Suchodolskich z XVIII w.; neogotycki kościół p.w. NMP i św. Jana Nepomucena z 1905-09 r.; cmentarz rzymskokatolicki z 2 połowy XIX w. Pławanice - klasycystyczny kościół pw. św. Jana Ewangelisty z XIX w., pierwotnie użytkowana jako cerkiew unicka. Orlik krzykliwy Barokowy Pałac Suchodolskich w Dorohusku (KD) 126 26 24 127 25 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma TRASA CZWARTA Srebrzyszcze - zespół pałacowo-parkowy z XVIII w. z barokowym pałacem Łopuskich, zaprojektowanym prawdopodobnie przez Pawła Fontanę; cmentarz prawosławny z XIX w. Brzeźno - cmentarz prawosławny z XIX w.; Ośrodek Muzealno-Dydaktyczny Zespołu Parków Krajobrazowych Polesia w Chełmie; w okolicy trzy rezerwaty chroniące chełmskie torfowiska węglanowe „Brzeźno” (1973 - 165 ha), „Roskosz” (1990 - 472 ha) i „Bagno Serebryskie” (192 - 376 ha); izba tradycji „U Cioci Mazurkowej” z ekspozycją etnograficzną. Zamieście - zespół dworsko-parkowy z końca XIX w. Świerże - dawne miasto lokowane w XV w.; pozostałości zespołu pałacowo-parkowego z XIX w.; neogotycki kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła z 1905-07 r.; cmentarz prawosławny z XIX w. z pomnikiem św. Rocha; pozostałości cmentarza żydowskiego; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. Hniszów - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w.; na terenie parku największy dąb szypułkowy Lubelszczyzny „Bolko” o obwodzie 896 cm i wysokości 30 m. Uhrusk - miejscowość wymieniana w XIII w. jako jeden z głównych grodów ziemi chełmskiej; murowany kościół pw. św. Jana Chrzciciela z XVII w.; cerkiew prawosławna z XIX w.; zespół dworsko-parkowy z XIX w.; kapliczka drewniana z XIX w.; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w. Rezerwat przyrody „MAŁOZIEMCE” - utworzony w 1988 r. na powierzchni 38 ha w celu ochrony kolonii lęgowej czapli siwej. Rezerwat przyrody „TRZY JEZIORA” - utworzony w 1996 r. na powierzchni 749 ha w celu ochrony cennych fragmentów lasów z licznymi torfowiskami i dwoma śródleśnymi jeziorami „Płotycze” i „Brudno”. Hniszów - Bolko (OB) 128 26 24 Żółw błotny w rezerwacie Żółwiowe Błota (RK) 129 25 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma Rezerwat przyrody „BRUDZIENIEC” - utworzony w 1973 r. na powierzchni 36 ha w celu ochrony śródleśnego jeziora „Brudzieniec” i otaczającego go zbiorowiska olsowego. Zbereże - kapliczka i tablica pamiątkowa poświęcona pamięci żołnierzom Oddziału WiN "Żelaznego" i "Jastrzębia". Sobibór - zespół folwarczno-parkowy z murowanym dworem z przełomu XIX i XX w.; w pobliżu stacji kolejowej (5 km od miejscowości) znajduje się teren hitlerowskiego obozu zagłady, w którym w latach 1942-43 zginęło ok. 250 tysięcy Żydów z Polski, ZSRR, Niemiec i Holandii; obóz zlikwidowano po udanym powstaniu więźniów 14 października 1943 r. Rezerwat przyrody „ŻÓŁWIOWE BŁOTA” - rezerwat utworzony w 1988 r. na powierzchni 737 ha w celu ochrony najliczniejszej w kraju populacji żółwia błotnego. Rezerwat przyrody „MAGAZYN” - rezerwat utworzony w 1996 r. na powierzchni 51 ha w celu ochrony rozległego bagna z unikatową roślinnością i rzadką fauną. Rezerwat przyrody „JEZIORO ORCHOWE” - rezerwat powołany w 1996 r. na powierzchni 58 ha w celu ochrony śródleśnego jeziora, otoczonego torfowiskami. Orchówek - zespół klasztorny augustianów z XVIII w. z kościołem według projektu Pawła Fontany, obecnie pw. św. Jana Jałmużnika. Włodawa - piętnastotysięczne miasto u ujścia Włodawki do Bugu, lokowane w 1534 r. przez księcia Andrzeja Sanguszkę; zespół klasztorny paulinów z XVIII w. z kościołem p.w. św. Ludwika, projektowanym przez Pawła Fontanę; barokowa synagoga z XVIII w. w otoczeniu budowli z XIX w., obecnie Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego; murowana cerkiew prawosławna z XIX w.; zespół kramów żydowskich z XVIII w. tzw. „Czworobok”. Hańsk - kościół pw. św. Rajmunda z końca XIX w., dawna cerkiew prawosławna; pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. Sawin - dawne miasto lokowane przez biskupów chełmskich pod koniec XV w.; murowany kościół pw. Przemieniania Pańskiego z XVIII w., otoczony osiemnastowiecznymi budowlami - brama-dzwonnica, szpital; przebudowany budynek szkolny z XIX w.; neogotycka kapliczka z 1905 r.; pozostałości cmentarza żydowskiego; pomniki poświęcone powstańcom styczniowym, I Korpusowi Pancernemu i Armii Krajowej; cmentarz rzymskokatolicki z XIX w.; niewielki skansen „Świat Staroci Józefa”. Czułczyce - drewniany kościół pw. Wszystkich Świętych z XVIII w., obecnie świątynia filialna; murowany kościół pw. św. Rocha, dawniej cerkiew prawosławna z 1905 r.; pozostałości założenia dworsko-parkowego z XIX w.; średniowieczne grodzisko „Zamczysko”; cmentarz rzymskokatolicki z XVIII w.; cmentarz z I wojny światowej. Aleja w parku w Świerżach (B) 130 26 24 Były hitelrowski obóz zagady w Sobiborze (RK) 131 25 trasy turystyczne w okolicach Chełma trasy turystyczne w okolicach Chełma TRASA PIĄTA Dziewicza Góra - wzgórze widokowe w miejscowości Horodyszcze (220 m), uznane za pomnik przyrody. Staw - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. z aleją grabową; szkoła z okresu międzywojennego. Rezerwat przyrody „STAWSKA GÓRA” - utworzony w 1956 r. na powierzchni 4 ha w celu ochrony rzadkiej roślinności m. in. dziewięćsił popłocholistny. Chylin - zespół pałacowo-parkowy z początków XX w. z murowanym pałacem z 1904 r. Busówno - grodzisko wczesnośredniowieczne. Olchowiec - drewniany kościół pw. św. Małgorzaty z XVIII w.; pozostałości założenia dworsko-parkowego; cmentarz prawosławny z XIX w. i rzymskokatolicki z początków XX w. Święcica - pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. Bezek - murowana kaplica pw. św. Anny z XIX w., dawniej cerkiew unicka; pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XIX w. Mogilnica - zespół dworsko-parkowy z XIX w. z secesyjnym dworem. Siedliszcze - dawne miasto lokowane w XVIII w. przez Wojciecha Węgleńskiego; zespół dworsko-parkowy z XVIII w. z drewnianym dworem; kościół pw. MB Częstochowskiej z 1904 r., powstały z przebudowanej cerkwi prawosławnej; szpital z okresu międzywojennego; grodzisko średniowieczne „Zamczysko”; pomnik poświęcony powstańcom styczniowym; cmentarz rzymskokatolicki z początków XX w.; pozostałości cmentarza żydowskiego z XIX w. Wola Korybutowa - drewniany kościół pw. Najświętszego Serca Jezusa z 1937-38 r.; ewangelicki dom modlitwy z ok. 1900 r.; w pobliskiej Wólce Bieleckiej od 2004 r. funkcjonuje Ośrodek Archeologiczny „Choina-Horodyszcze” z rekonstrukcją średniowiecznego grodu. Kulik - zespół dworsko-parkowy Załuskich z końca XIX w. Cyców - zespół cerkwi unickiej pw. św. Michała Archanioła z XIX w., użytkowany przez parafię katolicką do 1996 r.; zbór ewangelicki z XIX w. na terenie dawnego zespołu dworskiego; pomnik poświęcony żołnierzom 7 Pułku Ułanów Lubelskich, uczestniczących w bitwie pod Cycowem (16 sierpnia 1920 r.) w okresie wojny polsko-bolszewickiej; cmentarz z okresu I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. Rezerwat przyrody „ŚWIERSZCZÓW” - utworzony w 1959 r. na powierzchni 40 ha w celu ochrony zarastającego jeziora „Świerszczów” i otaczających go torfowisk. Świerszczów - drewniany kościół p.w. św. Bazylego Wielkiego z końca XVIII w., dawniej cerkiew unicka, otoczona cmentarzem; pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XVIII w. Aleja w parku w Świerżach (B) 132 26 24 133 25 trasy turystyczne w okolicach Chełma Urszulin - siedziba Dyrekcji Poleskiego Parku Narodowego, powołanego w 1990 r. na powierzchni 4813 ha, rozszerzonej w 1994 r. do 9582 ha; obiekt powstał w celu ochrony unikalnych terenów wodno-torfowiskowych, z cenna roślinnością i bogatym światem zwierząt; poznanie walorów parku umożliwiają ścieżki dydaktyczne - „Dąb Dominik”, „Jezioro Długie', „Spławy” i „Perehod”. Załucze Stare - Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny Poleskiego Parku Narodowego. Sosnowica - dawne miasto lokowane w XVIII w. z inicjatywy rodu Sosnowskich; murowany kościół p.w. św. Trójcy z przełomu XVIII i XIX w.; pozostałości zespołu pałacowo-parkowego z XVIII w. z barokowa oficyną; cerkiew prawosławna z końca XIX w. Pieszowola - pozostałości założenia dworsko-parkowego, powstałego w XVIII w. Stary Brus - kościół pw. MB Częstochowskiej z początków XIX w., pierwotnie cerkiew unicka; dzwonnica na planie trójkąta z XIX w.; pozostałości zespołu dworsko-parkowego z XVIII w. Kołacze - od maja 2006 r. w miejscowości funkcjonuje Regionalna Karczma Poleska, z restauracją serwująca regionalne potrawy oraz miniskansenem z ekspozycją autentycznych narzędzi i sprzętów gospodarstwa domowego. Wytyczno - drewniany kościół p.w. św. Andrzeja Boboli z 1947 r. Łowiszów - cmentarz i pomnik żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, poległych w bitwie pod Wytycznem, stoczonej z Armią Czerwoną w 1939 r. Rosiczka (TCh) 134 26 24 trasy turystyczne w okolicach Chełma Muzeum PPN w Załuczu Starym (RK) Wereszczyn - drewniany kościół pw. św. Stanisława Biskupa z XVIII w.; neogotycka kaplica Rulikowskich z XIX w. na cmentarzu przykościelnym. Kompleks „BAGNO BUBNÓW” - enklawa PPN, utworzona w 1991 r. jako rezerwat o powierzchni 1448 ha, w celu ochrony największego torfowiska węglanowego na Lubelszczyźnie, w 1994 r. włączona w skład parku. Rezerwat przyrody „SERNIAWY” - utworzony w 1965 r. na powierzchni 38 ha w celu ochrony fragmentów łęgu olszowo-jesionowego i grądu niskiego z rzadka roślinnością (m. in. bluszcz pospolity) i licznym ptactwem. Rezerwat przyrody „BACHUS” - rezerwat utworzony w 1958 r. na powierzchni 83 ha w celu ochrony wielogatunkowego lasu liściastego z dębem bezszypułkowym z licznymi bezodpływowymi lejkami krasowymi; na skraju rezerwatu znajduje się głaz narzutowy „Kamień Powstańców” (łączony z bitwą pod pobliską Malinówką w 1863 r.), uznany w 1961 r. za pomnik przyrody. Poleski Park Narodowy (RK) 135 25 informacje praktyczne informacje praktyczne Noclegi Restauracje, Kawiarnie Bary Pizzerie, Puby Banki Pamiątki Transport Taxi Wypożyczalnia samochodów Pomoc drogowa Parkingi Stacje paliw Auto-Gaz Biura podróży Pływalnie Obiekty sportowe Ośrodki jeździeckie Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej (RK, MN) 136 26 24 informacje praktyczne informacje praktyczne Noclegi I Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej ul. Lubelska 63 tel. 0 82 565 36 67 tel./fax 0 82 565 41 85 www.itchelm.pl e-mail: [email protected] W Centrum Hotel "KAMENA" ul. Armii Krajowej 50 tel. 0 82 565 64 01 do 03, fax 0 82 565 64 00 www.hotelkamena.pl email: [email protected] ilość miejsc - 110 Chełmskie Podziemia Kredowe "Labirynt” Schronisko Młodzieżowe PTSM ul. Czarnieckiego 8 ul. Lubelska 55a tel. 0 82 565 25 30 e-mail: [email protected], www.zabytkowakopalnia.cob.pl. Dom Pielgrzyma ul. Lubelska 2 tel. 0 82 564 00 22 Całoroczne. Czynne od godz. 17,00 ilość miejsc - 49 tel. 0 82 565 36 56 ilość miejsc - 54 I Trasa turystyczna chełmskich podziemi kredowych udostępniona jest do I I I I zwiedzania codziennie przez cały rok poza: Świętami Wielkanocnymi i Bożego Narodzenia oraz 1 stycznia i 1 listopada. Turyści indywidualni mogą zwiedzać podziemia w stałych godzinach wejść 1100, 1300, 1600 (w lipcu i sierpniu dodatkowe wejścia). Grupy / 20-35 osób / obowiązuje wcześniejsza rezerwacja. Zwiedzanie podziemi kredowych odbywa się wyłącznie z przewodnikiem (w cenę biletu wliczona jest usługa przewodnicka). Bilety ulgowe przysługują dzieciom i młodzieży uczącej się od 6 roku życia do 26 lat oraz polskim emerytom i rencistom, posiadaczom karty EURO<26. Wstęp bezpłatny przysługuje dzieciom do lat 6, pilotom oraz opiekunom zorganizowanych grup. Muzeum Chełmskie ul. Lubelska 55 tel. 0 82 565 26 93, fax 0 82 564 05 70 http://www.chelm.pl/muzeum.htm [email protected] Stare Miasto (WL) 138 25 139 26 24 informacje praktyczne informacje praktyczne Restauracje, kawiarnie Hotel Duet ul. Hrubieszowska 54 "LOTOS” "TRATTORIA CORLEONE” Poza Centrum tel./fax 0 82 565 50 50 www.hotelduet.com.pl e-mail: [email protected] ilość miejsc - 32 ul. Reformacka 35, ul. J.Piłsudskiego 14, www.corleone.chelm.pl tel. 0 82 563 29 20 "POD PARAGRAFEM” tel. 0 82 564 81 60 ul. Gdańska 13, "GĘSIA SZYJA” tel. 0 82 564 06 10 ul. Lubelska 27 Pokoje gościnne MOSiR ul. I Pułku Szwoleżerów 15a tel. 0 82 563 02 86, fax 0 82 563 00 03 ilość miejsc - 42 Usługi hotelarskie "MARIA" ul. Przemysłowa 26 tel. 0 82 563 23 49 ilość miejsc - 55 Pokoje gościnne MOSiR "Kumowa Dolina" ul. Podgórze 47 tel. 0 82 563 34 08 fax 0 82 563 00 03 ilość miejsc - 30 Zajazd "TRZY DĘBY" Janów 217, 22-151 Staw tel. 0 82 563 33 44 fax 0 82 562 50 81 www.trzydeby.pl e-mail: [email protected] ilość miejsc - 70 ul. Kopernika 8, "RELAX” tel. 0 82 565 64 64 ul. 11 Listopada 2, "LWOWSKA” tel. 0 82 563 03 95, Centrum Usług Hotelowych "RELAX” ul. 11 Listopada 2 tel. 0 82 563 03 95 fax 0 82 563 07 02 www.portland.chelm.pl e-mail : [email protected] ilość miejsc - 63 "McKENZEE” tel. 0 82 565 23 21 ul. Lwowska 17, fax 0 82 563 07 02 tel. 0 82 564 29 29 "KAMENA" (w Hotelu) "SOPRANO” ul. Armii Krajowej 50, tel. 0 82 565 68 00, ul. Lubelska 8, 0 82 565 64 01 wew. 620 tel. 0 82 565 08 60, "BISTRO” "TRZY DĘBY" (w Zajeździe) Janów 217, 22-151 Staw ul. Wojsławicka 4/7, tel. 0 82 563 33 44 tel. 0 82 565 51 51 “ZAJAZD USTROŃ” "COSMOS” Rudka 17, ul. Wojsławicka 2, tel. 0 82 562 02 28, tel. 0 82 563 37 92 0 502 662 12 /przy trasie Chełm - Rejowiec - Zamość/ Bary "STAROMIEJSKI" ul. Lubelska 68, tel. 0 82 565 43 40 Pizzerie, puby Zajazd “Trzy Dęby” (RK) 140 25 "KOZAK" "FRANCESCA" "VERONA" "MISS Pizza" "MiŚ" STRZECHA "U WOJCIECHA" ul. Reformacka 7, tel. 0 82 565 55 65 ul. Reformacka 20, tel. 0 82 564 94 90, ul. Kopernika 2, tel. 0 82 565 26 65 ul. Lwowska 11c, tel. 0 82 562 01 24, ul. I Armii Wojska Polskiego 20, tel. 0 82 562 80 80 ul. Armii Krajowej 18, tel. 0 82 564 00 33 141 26 24 informacje praktyczne informacje praktyczne Banki PEKAO S.A. Pomoc drogowa Bank Ochrony Środowiska ul. Kopernika 20, ul. Lubelska 8, tel. 0 82 562 10 30 tel. 0 82 565 64 42 PKO BP S.A. Bank Przemysłowo-Handlowy S.A. ul. Gen. Orlicz Dreszera 3, Pl. Łuczkowskiego 15, tel. 0 82 562 66 00 tel. 0 82 565 02 31 Bank Gospodarki Żywnościowej S.A. Gettin Bank ul. Połaniecka 19 ul. Lwowska 10 tel. 0 82 562 89 40 tel. 0 82 565 88 79 Kredyt Bank S.A. Bank Spółdzielczy ul. I Armii Wojska Polskiego 16, ul. I Pułku Szwoleżerów 9 tel. 0 82 564 41 10 tel. 0 82 565 58 64 Bank Zachodni WBK S.A. Dominet Bank ul. Lubelska 73, ul. Ks. Jerzego Popiełuszki 3 tel. 0 82 564 90 50 tel. 0 82 564 79 81 Krzysztof Adamczyk ul. Lwowska 67, tel. 0 82 9637, 0 82 565 82 95, kom. 0 602 660 525 Holowanie Assistance Car-services Zbigniew Szafrański ul. Wolności 19/61, tel. 0 82 563 83 13, kom. 0 602 111 731 Parkingi (wybrane) ul. Armii Krajowej /obok parku miejskiego, naprzeciw hotelu “Kamena”/ ul. Armii Krajowej /obok Ronda Jana Pawła II/ ul. Armii Krajowej /skrzyżowanie z ul. Popiełuszki/ ul. Puławskiego Parkingi strzeżone ul. Wieniawskiego 1, tel. 0 82 562 00 69 ul. Armii Krajowej 1, tel. 0 82 564 02 88 ul. Wojsławicka 4, tel. 0 82 563 99 75 Pamiątki Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej ul. Lubelska 63, tel. 0 82 565 36 67, 0 82 565 41 85 Galeria Kuferek, ul. Szkolna 5a Transport Informacja PKS Chełm - ul. Lwowska 20, tel. 0 82 564 28 04, www.pks-chelm.pl Informacja PKS Lublin - 0 300 300 128 Informacja PKP Chełm - ul. Kolejowa 89, tel. 0 82 94 36, www.pkp.pl Stacje paliw PKN ORLEN PKN ORLEN PKN ORLEN LOTOS LOTOS ELMAT EKO NAFT BP Taxi Radio Taxi MPT tel. 0 82 919 Fino Taxi - tel. 0 82 96 22, infolinia 0 800 222 222, Saxo - Portland tel. 0 82 96 23, 0 82 96 66, infolinia 0 800 400 400 Wypożyczalnia samochodów ul. Matejki 3, tel. 082 563 85 17, 0 603 741 574 /FIATY MULTIPLA, FIAT SIENA, DEAWOO MATIZ/ 142 25 ul. Podgórze, tel. 0 82 563 34 79 ul. Armii Krajowej 5, tel. 082 564 25 33 ul. Hutnicza 30, tel. 0 82 564 32 60 Aleja Przyjaźni 5, tel. 0 82 564 78 55 ul. Przemysłowa 28, tel. 0 82 563 25 46 ul. Włodawska 5, tel. 0 82 563 31 51 ul. Towarowa 3, tel. 0 82 565 24 84 ul.Kolejowa 38, tel./fax 0 82 564 80 10 Auto Gaz PKN ORLEN LOTOS LOTOS ELMAT EKO NAFT BP ul. Armii Krajowej 5, tel. 082 564 25 33 Aleja Przyjaźni 5, tel. 0 82 564 78 55 ul. Przemysłowa 28, tel. 0 82 563 25 46 ul. Włodawska 5, tel. 0 82 563 31 51 ul. Towarowa 3, tel. 0 82 565 24 84 ul.Kolejowa 38, tel./fax 0 82 564 80 10 143 26 24 informacje praktyczne Biura podróży “ATENA” “COMFORT TRAVEL” “KRYSTYNA” “LIDER-TOUR” “TUR TRAVEL” ul. Lubelska 47, tel. 0 82 564 85 50, e-mail: [email protected] www.atena-travel.pl ul. Lwowska 23, tel. 0 82 563 93 53, e-mail: [email protected] ul. Lwowska 13, tel. 0 82 565 46 37, e-mail: [email protected], www.krystyna.info ul. Lubelska 51a, tel./fax 0 82 565 44 66, e-mail: [email protected] ul. Lubelska 34, tel. 0 82 565 42 07, tel./fax 0 82 565 59 27, e-mail: [email protected] Pływalnie Pływalnia kryta całoroczna przy I LO ul. Czarnieckiego 8, tel. 0 82 565 38 84 /prosić pływalnię/ Pływalnia kryta całoroczna przy ZSO nr 8 ul. Połaniecka 10, tel. 0 82 563 73 11 /prosić pływalnię/ Basen otwarty Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji ul. Przemysłowa 18, tel. 082 563 21 81 (przed sezonem), tel. 0 82 563 00 03 Obiekty sportowe Hala sportowa MOSiR MOSiR, ul Graniczna 2a, tel. 0 82 560 47 30, 0 82 563 00 03 Stadion Miejski i korty tenisowe tenisowe, ul. I Pułku Szwoleżerów 15a, tel. 0 82 563 02 87 Ośrodki jeździeckie “Mustang” ul. Wygon 9, Stajnia “Mustang”, tel. 0 602 158 958 Wiatrakiem” Natalin, 22-113 Kamień, Ośrodek Rekreacyjno-Sportowy “Pod Wiatrakiem”, tel. 0 82 567 15 63 Stajnia “Tesa” 22-113 Kamień 119b, tel. 0 82 567 14 43, 0 603 874 757, e-mail: [email protected] 144 25
Podobne dokumenty
OBLICZA WSPÓŁCZESNEJ KULTURY CHEŁMA
Ambroziewicza, Chełmskiego Domu Kultury oraz Urzędu Miasta
Chełm, przy wsparciu finansowym z budżetu miasta. Kongres
odbywał się pod patronatem Agaty Fisz – Prezydent Miasta Chełm.
Wydarzenie tej r...
