docWymagania stawiane użytkownikom substancji chemicznych
download 
Reklamacja Transkrypt
Wymagania stawiane użytkownikom substancji chemicznych
Ryszard Kowal Wymagania stawiane użytkownikom substancji chemicznych Wydział Chemiczny Politechniki Wrocławskiej Wybrzeże Stanisława Wyspiańskiego 27 50-370 Wrocław Wrocław 2004 Ryszard Kowal Wymagania stawiane użytkownikom substancji chemicznych Opracowanie zawiera również przykłady kart charakterystyki bezpieczeństwa użycia chemikaliów oferowanych przez obecnych na polskim rynku producentów. Pytania i uwagi prosimy kierować pod adres: e-mail: [email protected] Skład komputerowy i opracowanie techniczne Piotr Nowak Korekta Maria Kisza ISBN 83-907247-0-7 Copyright by Wydział Chemiczny Politechniki Wrocławskiej 50-370 Wrocław Wybrzeże Stanisława Wyspiańskiego 27 Tel. (71) 320-24-25, fax (71) 320-35-03 Internet: www.ch.pwr.wroc.pl Spis treści 2 Wstęp ................................................................................... Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych. .................................................. Przepisy ogólne .............................................................. Oznakowanie opakowania substancji i preparatów niebezpiecznych ........................................ Inspektor do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych .................................................................. Substancje nowe ............................................................. Substancje istniejące ...................................................... Informowanie o niebezpiecznych preparatach ............... Badania substancji i preparatów chemicznych ............... Przepisy o nadzorze ....................................................... Przepisy karne i kary pieniężne ...................................... 5 6 6 8 9 10 13 13 15 16 17 Zmiany w przepisach obowiązujących, przepisy przejściowe i końcowe ......................................................... Wymagania stawiane użytkownikom substancji i preparatów chemicznych ................................................... Rozporządzenia wydane do ustawy o substancjach i preparatach chemicznych .................................................. Klasyfikacja substancji chemicznych .............................. Symbole zagrożenia ....................................................... Zwroty rodzaju zagrożenia (R) ........................................ Oznakowanie substancji chemicznych ........................... Wzory znaków i symboli ostrzegawczych ....................... Zwroty bezpieczeństwa (S) ............................................. Substancje sklasyfikowane i oznakowane....................... 21 21 22 23 28 30 31 34 Charakterystyka poszczególnych kategorii substancji niebezpiecznych ................................................................... Substancje wybuchowe .................................................. Substancje utleniające .................................................... Substancje skrajnie łatwo palne ..................................... Substancje wysoce łatwo palne ...................................... Substancje łatwo palne ................................................... Substancje bardzo toksyczne ......................................... Substancje toksyczne ..................................................... Substancje szkodliwe ..................................................... Kryteria toksyczności ...................................................... 36 37 38 39 40 41 42 43 45 46 3 18 20 Substancje żrące ............................................................ Substancje drażniące ..................................................... Badania in vitro oraz in vivo ............................................ Substancje uczulające .................................................... Substancje rakotwórcze .................................................. Substancje mutagenne ................................................... Substancje działające szkodliwie na rozrodczość .......... Substancje niebezpieczne dla środowiska ..................... Karty charakterystyki substancji niebezpiecznych ............... Inspektor do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych ........................................................................ Substancje chemiczne używane w domu ............................ Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych .................................................................. Postępowanie z opakowaniami po chemikaliach ........... Przepisy karne ................................................................ 48 50 51 53 55 57 59 61 63 71 72 74 75 76 Ustawa o odpadach ............................................................. 77 Definicja odpadów ........................................................... 78 Klasyfikacja odpadów. Katalog odpadów ....................... 78 Wykaz rozporządzeń wydanych do ustawy o substancjach i preparatach chemicznych. Stan prawny z 1 stycznia 2004 r. ......................................... 81 Przykłady kart charakterystyki substancji niebezpiecznych ................................................................... 84 Międzynarodowa karta bezpieczeństwa chemicznego ................................................................... 85 Karta charakterystyki CIOP ............................................ 87 Karata charakterystyki Korporacji Sigma-Aldrich ...........100 4 Wstęp Omówienie zapisów ustawy o substancjach i preparatach chemicznych oraz wydanych do niej rozporządzeń ma na celu takie przybliżenie użytkownikom substancji chemicznych, obowiązującego prawa, aby je mogli stosować w pracy zawodowej. Dla zachowania przejrzystości rozpatrywanej problematyki przy omawianiu ustawy o substancjach i preparatach chemicznych i wydanych do niej rozporządzeń, ograniczono obszar analizowanych zapisów tylko do substancji chemicznych. Z tego powodu pominięto zapisy poświęcone preparatom chemicznym, tj. mieszaninom zawierającym co najmniej dwie substancje chemiczne. Wymagania stawiane użytkownikom substancji chemicznych dopełnia krótkie omówienie zapisów dwóch ustaw; ustawy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz.U.01.63.638) i ustawy o odpadach (Dz.U. 01.62.628) Ustawa o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U.01.11.84) określa zakazy, ograniczenia produkcji oraz warunki wprowadzania do obrotu i stosowania substancji i preparatów chemicznych. Wymieniona ustawa eliminuje istniejącą lukę prawną, tj. pozwala zachować kontrolę państwa nad produkcją i zużyciem substancji i preparatów chemicznych. Zarówno ustawa jak i wydane do niej akty wykonawcze porządkują też obszar prac z użyciem substancji i preparatów chemicznych. Omawiane regulacje prawne podają, jak w prawidłowy sposób zapewnić ochronę zdrowia człowieka i środowiska przed zagrożeniami stwarzanymi przez substancje i preparaty chemiczne. Zapisy ustawy nie obejmują warunków transportu substancji i preparatów chemicznych. Ustawę o zmianie ustawy o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U.02.142.1187) uchwalono przed przystąpieniem Polski do UE, aby umożliwić Komisji Europejskiej Sejmu RP zgłoszenie nowych substancji chemicznych oraz wprowadzenie poprawek dostosowujących 5 omawianą ustawę do przepisów prawa wspólnotowego1. Tym samym wprowadzone zmiany nadały europejski charakter ustawie o substancjach i preparatach chemicznych. Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. Nr 11, poz. 84) Przepisy ogólne Ustawa o substancjach i preparatach chemicznych precyzuje, jakie substancje i preparaty chemiczne należy uważać za niebezpieczne. W rozumieniu ustawy takimi substancjami i preparatami niebezpiecznymi są substancje i preparaty zaklasyfikowane co najmniej do jednej z niżej wymienionych kategorii: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 1 substancje i preparaty o właściwościach wybuchowych, substancje i preparaty o właściwościach utleniających, substancje i preparaty skrajnie łatwo palne, substancje i preparaty wysoce łatwo palne, substancje i preparaty łatwo palne, substancje i preparaty bardzo toksyczne, substancje i preparaty toksyczne, substancje i preparaty szkodliwe, substancje i preparaty żrące, substancje i preparaty drażniące, substancje i preparaty uczulające, Wynikającego z: • Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 1999/45/WE z 31 maja 1999 r. w sprawie ujednolicania ustaw, rozporządzeń i zarządzeń dotyczących klasyfikowania, opakowania i etykietowania preparatów niebezpiecznych (Dz.Urz. WE nr L 200, 30.07.99 z późniejszymi zmianami). • Dyrektywy Rady 67/548/EWG z 27 czerwca 1967 r. w sprawie ujednolicenia ustaw rozporządzeń i zarządzeń dotyczących klasyfikacji, opakowań i oznakowania substancji niebezpiecznych (Dz.Urz. WE nr L 196, 16.08.67 z późniejszymi zmianami). • Rozporządzenia Rady (EWG) Nr 793/93 z 23 marca 1993 w sprawie oceny i kontroli ryzyka powodowanego przez istniejące substancje (Dz. Urz. WE nr I 84 05.04.93 z późniejszymi zmianami). 6 12) substancje i preparaty rakotwórcze, 13) substancje i preparaty mutagenne, 14) substancje i preparaty działające szkodliwie na rozrodczość, 15) substancje i preparaty niebezpieczne dla środowiska. Na podstawie zapisów tej ustawy Minister Zdrowia określił w drodze rozporządzenia wykaz substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem2. Wszystkie substancje i preparaty podlegają klasyfikacji pod względem stwarzanych przez nie zagrożeń dla zdrowia człowieka lub dla środowiska, z określeniem kategorii zagrożenia. Na podstawie upoważnienia zawartego w tej ustawie Minister Zdrowia określił w drodze rozporządzenia kryteria i sposób klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych3. W działalności zawodowej niedopuszczalne jest stosowanie substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych bez posiadania karty charakterystyki. Karta charakterystyki substancji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego stanowi zbiór informacji o niebezpiecznych właściwościach substancji (lub preparatu) oraz o zasadach i zaleceniach ich bezpiecznego stosowania. Na podstawie upoważnienia zawartego w tej ustawie Minister Zdrowia określił w drodze rozporządzenia wzór kart charakterystyki, sposób ich sporządzania i aktualizowania, sposób dystrybucji kart charakterystyki oraz przypadki stosowania substancji (i preparatów) niebezpiecznych, kiedy dostarczanie kart charakterystyk nie jest wymagane4. Osoba stosująca substancję niebezpieczną lub preparat niebezpieczny ma obowiązek zapoznania się z kartą charakterystyki. Osoba wprowadzająca na terytorium RP substancje (i preparaty) chemiczne ma obowiązek bezpłatne2 3 4 Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz.U.02.129.1110). Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U.02.140.1172). Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie karty charakterystyki substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego (Dz.U.02.140.1171). 7 go udostępniania kart charakterystyki tych substancji (i preparatów) chemicznych. Osoba stosująca substancję niebezpieczną lub preparat niebezpieczny, która wie, że mogą one stworzyć zagrożenie dla zdrowia człowieka lub środowiska, ma obowiązek podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstaniu zagrożenia. Oznakowanie opakowania substancji i preparatów niebezpiecznych Oznakowanie opakowania substancji (preparatu) niebezpiecznej obejmuje: - nazwę umożliwiającą jednoznaczną identyfikację, - nazwę i siedzibę (imię i nazwisko, adres osoby wprowadzającej substancję do obrotu), - odpowiednie znaki i napisy ostrzegawcze, - informacje o wymaganym postępowaniu z opróżnionymi opakowaniami. Oznakowanie powinno być sporządzone w języku polskim. Na podstawie ustawowego upoważnienia Minister Zdrowia określił w drodze rozporządzenia sposób oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych5. 5 Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (Dz.U.02.140.1173). 8 Inspektor do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych Tworzy się urząd Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych, zwanego dalej Inspektorem. Inspektor może wydawać decyzje w przypadkach określonych w ustawie. Do decyzji i postanowień wydawanych przez Inspektora stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego. Organem odwoławczym od decyzji Inspektora jest minister właściwy do spraw zdrowia. Do zadań Inspektora należy: 1) Przyjmowanie wymaganych ustawą zgłoszeń substancji nowych w celu oceny ryzyka6 stwarzanego przez te substancje, 2) Gromadzenie danych dotyczących niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów, 3) Udostępnianie danych dotyczących niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów służbom medycznym i ratowniczym, 4) Wymiana informacji na temat substancji nowych z Komisją Europejską i właściwymi organami państw. Minister Zdrowia określił w drodze rozporządzenia sposób dokonywania oceny ryzyka dla zdrowia i dla środowiska stwarzanego przez substancje chemiczne7. 6 7 Ministrowie (zdrowia, gospodarki, pracy i środowiska) wyznaczą podległe im jednostki badawczo-rozwojowe do współpracy z Inspektorem przy wykonywaniu określonych (w ustawie) zadań dotyczących oceny ryzyka stwarzanego przez substancje chemiczne. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie sposobu dokonywania oceny ryzyka dla zdrowia człowieka i dla środowiska stwarzanego przez substancje chemiczne (Dz.U.03.52.467). 9 Substancje nowe Przed wprowadzeniem do obrotu substancji nowej8, w jej postaci własnej lub jako składnika preparatu wymagane jest zgłoszenie jej do Inspektora9. Zgłoszeniu podlegają substancje nowe: 1) wytwarzane na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, 2) przywożone przez importera mającego siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, 3) wytwarzane poza terytorium UE i Polski przez producenta, który na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił wyłącznego przedstawiciela. Obowiązek zgłoszenia Inspektorowi substancji nowej ciążyna: 1) producencie10 wprowadzającym substancję nową do obrotu w jej postaci własnej lub jako składnik preparatu, w przypadku substancji wytwarzanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, 2) importerze11 wprowadzającym substancję nową do obrotu w jej postaci własnej lub jako składnik preparatu, jeżeli jego siedziba znajduje się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo wyłącznym przedstawicielu producenta substancji nowej, mającym siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 8 9 10 11 Substancje nowe to substancje, które nie są umieszczone na liście obejmującej Europejski Wykaz Istniejących Substancji o Znaczeniu Komercyjnym (European Inventory of Existing Commercial Chemical Substances – EINECS ). Minister Zdrowia opublikuje w Dzienniku Urzędowym listę substancji nowych zamieszczonych w Europejskim Wykazie Notyfikowanych Substancji Chemicznych (European List of Notified Chemical Substances - ELINCS). Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie szczegółowych danych, które producent lub importer przedstawia Inspektorowi do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych w przypadku wprowadzenia do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej niektórych substancji nowych (Dz.U.03.50.436). Ilekroć w ustawie jest mowa o producencie - rozumie się przez to osobę wytwarzającą substancję lub preparat. Przez osobę rozumie się osobę fizyczną lub prawną, a także jednostkę organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej. Ilekroć w ustawie jest mowa o importerze - rozumie się przez to osobę dokonującą wprowadzenia substancji lub preparatu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub państw członkowskich Unii Europejskiej. 10 Zgłoszenie substancji nowej powinno być dokonane: 1) najpóźniej na 60 dni przed wprowadzeniem do obrotu substancji nowej w postaci własnej lub jako składnika preparatu, w przypadku, gdy przewidywana wielkość obrotu wynosi, co najmniej 1 tonę rocznie, 2) najpóźniej na 30 dni przed wprowadzeniem do obrotu substancji nowej w postaci własnej lub jako składnika preparatu, w przypadku, gdy przewidywana wielkość obrotu jest mniejsza niż 1 tona rocznie. Obowiązkowi zgłoszenia nie podlegają: 1) polimery, z wyjątkiem polimerów zawierających, co najmniej 2% substancji nowej w postaci związanej, 2) związki wielocząsteczkowe – produkty polimeryzacji i polikondensacji oraz poliaddukty, z wyjątkiem produktów zawierających, co najmniej 2% nowej substancji w postaci związanej, które były w obrocie w okresie od 18 września 1981 r. do 31 października 1993 r., 3) substancje nowe stosowane wyłącznie jako substancje dodatkowe do żywności, 4) substancje nowe stosowane wyłącznie jako dodatki do pasz, w rozumieniu przepisów o nadzorze nad niektórymi środkami żywienia zwierząt, 5) substancje nowe stosowane wyłącznie jako substancje czynne, w rozumieniu przepisów o środkach farmaceutycznych, materiałach medycznych, aptekach, hurtowniach i nadzorze farmaceutycznym, 6) substancje nowe stosowane wyłącznie jako substancje biologicznie czynne, w rozumieniu przepisów o ochronie roślin uprawnych, 7) substancje nowe, których wielkość obrotu nie przekracza 10 kg rocznie, 8) substancje nowe wprowadzane do obrotu wyłącznie w celu prowadzenia badań naukowych i rozwojowych w jednostkach badawczo-rozwojowych lub innych laboratoriach, jeżeli wielkość obrotu nie przekracza 100 kg rocznie i producent lub importer przechowuje pisemne informacje na temat takiej substancji, dotyczące 11 identyfikacji substancji, oznakowania, ilości wprowadzonej do obrotu i listy odbiorców. Odroczeniu na jeden rok podlegają zgłoszenia substancji nowych wprowadzanych do obrotu w celu przeprowadzenia badań dotyczących rozwoju procesu produkcji, które są dostarczane ograniczonej liczbie odbiorców. Dokumentacja przedstawiona przez zgłaszającego Inspektorowi substancję nową powinna zawierać: 1) 2) 3) 4) dane niezbędne do oceny ryzyka stwarzanego przez substancję nową dla zdrowia człowieka i środowiska12, w tym informacje dotyczące niekorzystnych skutków działania substancji nowej w warunkach przewidywanych zastosowań, propozycję klasyfikacji, oznakowania opakowań i karty charakterystyki w przypadku nowych substancji niebezpiecznych, do dokumentacji, zgłaszający może dołączyć wyniki wstępnej oceny ryzyka, wykonanej zgodnie z innymi przepisami, zgłaszający może wystąpić do Inspektora z uzasadnionym wnioskiem o wyrażenie zgody na nie udostępnianie ewentualnym przyszłym zgłaszającym, przez okres nie dłuższy niż 1 rok, danych na temat jego tożsamości. Inspektor wyda zgłaszającemu, odpowiednio w ciągu 60 lub 30 dni od dnia otrzymania zgłoszenia, potwierdzenie zgłoszenia zawierające numer ewidencyjny zgłoszenia. W przypadku, gdy dokumentacja przedstawiona w zgłoszeniu nie jest zgodna z wymaganiami ustawy, Inspektor ma obowiązek powiadomienia o tym zgłaszającego, odpowiednio przed upływem 60 lub 30 dni od dnia otrzymania zgłoszenia. 12 Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie szczegółowych danych wymaganych w dokumentacji przedstawianej przez zgłaszającego substancję nową, niezbędnych do oceny ryzyka stwarzanego przez taką substancję dla zdrowia człowieka i dla środowiska (Dz.U.03.50.437). 12 Substancje istniejące Wprowadzenie do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej substancji istniejących13, w ich postaci własnej lub jako składnika preparatu, wymaga poinformowania o tym Inspektora. Mając na uwadze zastosowanie substancji istniejących oraz ryzyko stwarzane przez te substancje minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia: • • • • rodzaj substancji istniejących podlegających zgłoszeniu, osoby, których dotyczy obowiązek poinformowania, zakres i rodzaj wymaganych informacji, wielkość obrotu wymagającą zgłoszenia, mając na uwadze zastosowanie tych substancji oraz ryzyko stwarzane przez te substancje. Informowanie o niebezpiecznych preparatach 1) Wprowadzenie do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej preparatu niebezpiecznego wymaga poinformowania Inspektora. 2) Poinformowania dokona osoba wprowadzająca preparat niebezpieczny do obrotu, najpóźniej w dniu jego wprowadzenia do obrotu, przedstawiając: • nazwę i adres wraz z numerem telefonu osoby wprowadzającej preparat niebezpieczny do obrotu, • nazwę handlową preparatu niebezpiecznego, • kartę charakterystyki. 3) Inspektor może zażądać ujawnienia szczegółowego składu chemicznego preparatu niebezpiecznego. Informacja 13 Listę substancji chemicznych występujących w produkcji lub w obrocie ogłasza Minister Zdrowia w Dzienniku Urzędowym. Lista powinna obejmować Europejski Wykaz Istniejących Substancji o Znaczeniu Komercyjnym (EINECS - zawiera 100 tysięcy substancji chemicznych). 13 taka jest poufna i może zostać wykorzystana wyłącznie w celach medycznych do zapobiegania i postępowania leczniczego. Obrót określonymi kategoriami substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych wymaga posiadania kwalifikacji stwierdzanych przez właściwego inspektora sanitarnego. Minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia: • • • kategorie substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych, obrót którymi wymaga posiadania określonych kwalifikacji, kwalifikacje wymagane od osób prowadzących na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obrót określonymi kategoriami substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych, tryb uznawania kwalifikacji osób pochodzących z innych państw. W razie stwierdzenia, że produkcja, obrót lub stosowanie substancji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego stwarzają nieuzasadnione ryzyko dla zdrowia człowieka lub środowiska, bądź, gdy wynika to z porozumień międzynarodowych, minister właściwy do spraw gospodarki określi, w drodze rozporządzenia, ograniczenia, zakazy lub warunki: • • produkcji, obrotu lub stosowania takiej substancji lub preparatu, wprowadzania do obrotu lub stosowania produktów zawierających takie substancje lub preparaty Minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia: • listę substancji i preparatów, których wywóz z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wymaga uzyskania zezwolenia 14 • • • • Inspektora, listę państw będących stronami takich porozumień, wzór wniosku o uzyskanie zezwolenia, tryb uzyskania zezwolenia, postępowanie Inspektora po otrzymaniu wniosku. Jeżeli istnieją szczegółowe dowody, że preparat stwarza niedopuszczalne zagrożenie dla człowieka lub środowiska, nawet w przypadku, gdy osoba wprowadzająca taki preparat do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, spełnia wszystkie wymogi ustawy, Inspektor do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych może, na czas określony, nie dłuższy niż 3 miesiące, zakazać, w drodze decyzji, wprowadzania takiego preparatu do obrotu lub określić warunki, jakie muszą zostać spełnione podczas wprowadzania do obrotu. Badania substancji i preparatów chemicznych 1) Badania właściwości fizykochemicznych, toksyczności i ekotoksyczności substancji i preparatów, wykonywane w celu spełnienia wymogów ustawy, będą przeprowadzane zgodnie z przepisami, o których mowa niżej. 2) Minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia: • metody przeprowadzania badań, • kryteria, które muszą spełniać jednostki organizacyjne wykonujące wymagane ustawą badania, • jednostkę lub jednostki uprawnione do kontroli i weryfikacji spełnienia ww. kryteriów, • tryb nadawania i cofania uprawnień, • sposób i tryb uznawania uprawnień nadanych przez jednostki nie polskie uprawnione do kontroli i weryfikacji spełniania kryteriów. 3) Koszty kontroli i weryfikacji badań (wymienionych w punkcie 1) oraz koszty związane z nadawaniem uprawnień 15 (wymienionych w punkcie 2) obciążają wnoszące o nie jednostki. 4) Minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia14, wysokość i sposób wnoszenia opłat. Przepisy o nadzorze Nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy przez osoby wprowadzające substancje (preparaty) do obrotu i stosujące je w działalności zawodowej sprawuje: 1) Inspekcja Sanitarna, 2) Inspekcja Ochrony Środowiska – w zakresie zagrożeń dla środowiska, 3) Państwowa Inspekcja Pracy – w zakresie nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów ustawy przez pracodawców, 4) Inspekcja Handlowa – w zakresie oznakowania opakowań jednostkowych substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych w sprzedaży hurtowej i detalicznej, 5) Państwowa Straż Pożarna – w zakresie właściwego oznakowania miejsc składowania substancji i preparatów 6) Straż Graniczna i organy celne – w zakresie przestrzegania zakazów dotyczących przywozu substancji i preparatów na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 14 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 czerwca 2003 r. w sprawie kryteriów, które powinny spełniać jednostki organizacyjne wykonujące badania substancji i preparatów chemicznych, oraz kontroli spełnienia tych kryteriów (Dz.U.03. 116.1103). 16 Przepisy karne i kary pieniężne • • • • • • Kto wbrew decyzji Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych wprowadza do obrotu preparat stwarzający niedopuszczalne zagrożenie dla zdrowia człowieka lub środowiska lub nie przestrzega określonych w decyzji warunków jego wprowadzania do obrotu – podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Karze grzywny podlega ten, kto wprowadza do obrotu substancję niebezpieczną lub preparat niebezpieczny bez oznakowania albo niewłaściwie oznakowaną lub bez wymaganej karty charakterystyki. Karze grzywny podlega ten, kto dostarcza wymaganą kartę charakterystyki niekompletną lub nierzetelną. Karze grzywny podlega ten, kto reklamuje substancję niebezpieczną bez wymienienia kategorii niebezpieczeństwa związanej z tą substancją. Kto nie powiadamia Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych o nowych danych na temat oddziaływania substancji nowej na zdrowie człowieka lub na środowisko, lub o nowych zastosowaniach substancji nowej – podlega karze grzywny. Kto wprowadza do obrotu substancję nową, w jej postaci własnej lub jako składnik preparatu, bez wymaganego ustawą zgłoszenia obowiązany jest wpłacić do budżetu państwa kwotę stanowiącą 100% sumy uzyskanej ze sprzedaży tej substancji lub preparatu. 17 Zmiany w przepisach obowiązujących, przepisy przejściowe i końcowe Wprowadza się następujące zmiany w Kodeksie pracy: 1. Niedopuszczalne jest stosowanie substancji i preparatów chemicznych nie oznakowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację. 2. Niedopuszczalne jest stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów chemicznych bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i preparatów oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem. 3. Zasady klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych pod względem zagrożeń dla zdrowia lub życia, wykaz substancji niebezpiecznych, wymagania dotyczące kart charakterystyki substancji lub preparatów niebezpiecznych oraz sposób ich oznakowania określają odrębne przepisy. Traci moc ustawa z dnia 21 maja 1963 r. o substancjach trujących (Dz.U. Nr 22, poz. 116, z 1983 r. Nr 6, poz. 35, z 1996 r. Nr 24, poz. 110 i z 1998 r. Nr 106, poz. 668). 18 Istniejące w ustawie o substancjach i preparatach chemicznych zapisy upoważniają do sformułowania szeregu wymagań, jakie są stawiane użytkownikom substancji i preparatów chemicznych. • • • • • Obowiązek informowania użytkownika substancji chemicznych o stwarzanych przez nie zagrożeniach dla zdrowia i dla środowiska Obowiązek klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych pod względem stwarzanych przez nie zagrożeń dla zdrowia człowieka i dla środowiska Obowiązek stosowania w działalności zawodowej kart charakterystyki substancji niebezpiecznych Obowiązek zapoznania się z kartą charakterystyki substancji niebezpiecznych nałożony na osoby stosujące substancje niebezpieczne lub preparaty niebezpieczne Obowiązek podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstaniu zagrożenia, jeśli stosowana substancja chemiczna może stworzyć zagrożenie dla zdrowia człowieka lub dla środowiska. 19 Wymagania stawiane użytkownikom substancji i preparatów chemicznych Przedstawione wyżej obowiązki wynikające z ustawy o substancjach i preparatach chemicznych oraz wprowadzone zapisy do Kodeksu pracy upoważniają do sformułowania warunków zachowania bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w pracy z substancjami chemicznymi. W praktyce zawodowej przestrzeganie zapisów ustawy o substancjach i preparatach chemicznych można sprowadzić do następujących obowiązków: 1) Sporządzenia listy (wykazu) niebezpiecznych substancji chemicznych przygotowanych na potrzeby aktualnie prowadzonych prac, 2) Sprowadzenia kart charakterystyki dla każdej wymienionej w wykazie substancji chemicznej, 3) Zapoznania pracowników laboratorium z informacjami zawartymi w sprowadzonych kartach charakterystyki, 4) Przygotowania roztworów do neutralizacji oparzeń i zatruć zgodnie z informacjami podanymi w kartach charakterystyki, 5) Opracowania procedury postępowania w przypadku wystąpienia zagrożenia, jakie może stworzyć stosowana substancja chemiczna. 20 Rozporządzenia wydane do ustawy o substancjach i preparatach chemicznych Do ustawy o substancjach i preparatach chemicznych wydanych zostało wiele aktów wykonawczych – rozporządzeń. Wykaz tych rozporządzeń umieszczony został na końcu opracowania a kilka z nich omówiono niżej. Klasyfikacja substancji chemicznych Minister Zdrowia w Rozporządzeniu z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji15 i preparatów chemicznych (Dz.U.02.140.1172) precyzuje wymagania, jakie musi spełnić substancja (preparat) należąca do jednej z wymienionych w ustawie kategorii, aby ją uznać za niebezpieczną. Podstawą klasyfikacji substancji chemicznych są: • w przypadku substancji nowych – dane zawarte w dokumentacji przedstawionej Inspektorowi ds. Substancji i Preparatów Chemicznych przy zgłaszaniu takich substancji, • w przypadku pozostałych substancji – dane uzyskane z innych źródeł, którymi mogą być w szczególności wyniki wcześniej wykonanych badań, informacje wymagane na mocy umów międzynarodowych dotyczących transportu niebezpiecznych substancji, informacje uzyskane z piśmiennictwa naukowego oraz informacje wynikające z praktyki, a dostarczone przez służby bezpieczeństwa i higieny pracy. W razie potrzeby pod uwagę bierze się również przekonywające wyniki analiz, strukturę cząsteczki, aktywność biologiczną i ocenę ekspertów. Klasyfikację substancji (i preparatów) chemicznych 15 Dla zachowania przejrzystości tekstu omówiono tylko zapisy dotyczące substancji chemicznych. Klasyfikacji preparatów chemicznych należy poświęcić oddzielne opracowanie. 21 wykonuje się: 1) Na podstawie ich właściwości fizykochemicznych, 2) Na podstawie ich toksyczności, 3) Na podstawie analizy wywoływanych przez nie skutków specyficznych dla zdrowia człowieka, 4) Na podstawie analizy wywoływanych przez nie skutków działania na środowisko. Celem klasyfikacji jest określenie wszystkich właściwości substancji (i preparatów), które mogą stwarzać zagrożenia w czasie ich normalnego stosowania lub użytkowania np. toksyczności, niebezpiecznych właściwości fizykochemicznych czy ekotoksyczności. Analizie poddaje się wszystkie rodzaje zagrożeń, jakie wywołują substancje chemiczne. Po określeniu właściwości powodujących zagrożenie substancjom (i preparatom) chemicznym zostaje przypisane odpowiednie oznakowanie w celu wskazania tego zagrożenia dla ochrony zdrowia człowieka i dla środowiska. Substancjom (i preparatom) należącym do określonych kategorii niebezpieczeństwa wymienionych w ustawie i rozporządzeniu przypisuje się symbole określające zagrożenie. Symbole zagrożenia Zagrożenie Symbol zagrożenia Substancje i preparaty wybuchowe E Substancje i preparaty utleniające O Substancje i preparaty skrajnie łatwo palne F+ Substancje i preparaty wysoce łatwo palne F Substancje i preparaty bardzo toksyczne T+ Substancje i preparaty toksyczne T Substancje i preparaty szkodliwe Xn Substancje i preparaty żrące C Substancje i preparaty drażniące Xi Substancje i preparaty niebezpieczne dla środowiska N Substancje i preparaty o działaniu uczulającym Xn lub Xi Substancje i preparaty rakotwórcze, mutagenne T lub Xn 22 i działające szkodliwie na rozrodczość Zagrożenia wynikające z innych niebezpiecznych właściwości substancji (lub preparatu) są wyrażone szczegółowo za pomocą zwrotów R wskazujących rodzaj zagrożenia. Symbole i zwroty zagrożenia są też wykorzystane w celu określenia oznakowania substancji (i preparatów) chemicznych. Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia oraz ich numery Numer Zwrotu R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7 R8 R9 R10 R11 R12 R14 R15 R16 R17 R18 R19 R20 R21 R22 R23 R24 R25 R26 R27 Zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia (Zwrot R) Produkt wybuchowy w stanie suchym. Zagrożenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia, kontaktu z ogniem lub innymi źródłami zapłonu. Skrajne zagrożenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia, kontaktu z ogniem lub innymi źródłami zapłonu. Tworzy łatwo wybuchające związki metaliczne. Ogrzanie grozi wybuchem. Produkt wybuchowy z dostępem i bez dostępu powietrza. Może spowodować pożar. Kontakt z materiałami zapalnymi może spowodować pożar. Grozi wybuchem po zmieszaniu z materiałem zapalnym. Produkt łatwo palny. Produkt wysoce łatwo palny. Produkt skrajnie łatwo palny. Reaguje gwałtownie z wodą. W kontakcie z wodą uwalnia skrajnie łatwo palne gazy. Produkt wybuchowy po zmieszaniu z substancjami utleniającymi. Samorzutnie zapala się w powietrzu (piroforyczny*). Podczas stosowania mogą powstawać łatwo palne lub wybuchowe mieszaniny par z powietrzem. Może tworzyć wybuchowe nadtlenki. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe. Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą. Działa szkodliwie po połknięciu. Działa toksycznie przez drogi oddechowe. Działa toksycznie w kontakcie ze skórą. Działa toksycznie po połknięciu. Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe. Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą. 23 Numer Zwrotu R28 R29 R30 Zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia (Zwrot R) Działa bardzo toksycznie po połknięciu. W kontakcie z wodą uwalnia toksyczne gazy. Podczas stosowania może stać się wysoce łatwo palny. R31 R32 R33 R34 R35 R36 R37 R38 R39 W kontakcie z kwasami uwalnia toksyczne gazy. W kontakcie z kwasami uwalnia bardzo toksyczne gazy. Niebezpieczeństwo kumulacji w organizmie. Powoduje oparzenia. Powoduje poważne oparzenia. Działa drażniąco na oczy. Działa drażniąco na drogi oddechowe. Działa drażniąco na skórę. Zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Ograniczone dowody działania rakotwórczego. Ryzyko poważnego uszkodzenia oczu. Może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową. Może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą. Zagrożenie wybuchem po ogrzaniu w zamkniętym pojemniku. Może powodować raka. Może powodować dziedziczne wady genetyczne. Stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Może powodować raka w następstwie narażenia drogą oddechową. Działa bardzo toksycznie na organizmy wodne. Działa toksycznie na organizmy wodne. Działa szkodliwie na organizmy wodne. Może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. Działa toksycznie na rośliny. Działa toksycznie na zwierzęta. Działa toksycznie na organizmy glebowe. Działa toksycznie na pszczoły. Może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku. Stwarza zagrożenie dla warstwy ozonowej. Może upośledzać płodność. Może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki. Możliwe ryzyko upośledzenia płodności. R40 R41 R42 R43 R44 R45 R46 R48 R49 R50 R51 R52 R53 R54 R55 R56 R57 R58 R59 R60 R61 R62 24 R31 R63 R64 R65 R66 W kontakcie z kwasami uwalnia toksyczne gazy. Możliwe ryzyko szkodliwego działania na dziecko w łonie matki. Może oddziaływać szkodliwie na dzieci karmione piersią. Działa szkodliwie; może powodować uszkodzenie płuc w przypadku połknięcia. Powtarzające się narażenie może powodować wysuszanie lub pękanie skóry. R67 R68 Pary mogą wywoływać uczucie senności i zawroty głowy. Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. * – Wyjaśnienie autora Numer zwrotu R14/15 R15/29 R20/21 R20/22 R20/21/22 R21/22 R23/24 R23/25 R23/24/25 R24/25 R26/27 R26/28 R26/27/28 R27/28 R36/37 R36/38 R36/37/38 R37/38 Łączone zwroty R Reaguje gwałtownie z wodą, uwalniając skrajnie łatwo palne gazy. W kontakcie z wodą uwalnia skrajnie łatwo palne, toksyczne gazy. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu. Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu. Działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą. Działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu. Działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu. Działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu. Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą. Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu. Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu. Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu. Działa drażniąco na oczy i drogi oddechowe. Działa drażniąco na oczy i skórę. Działa drażniąco na oczy, drogi oddechowe i skórę. Działa drażniąco na drogi oddechowe i skórę. 25 R39/23 R39/24 R39/25 R39/23/24 R39/23/25 R39/24/25 R39/23/24/25 R39/26 R39/27 R39/28 R39/26/27 R39/26/28 R39/27/28 R39/26/27/28 R42/43 Działa toksycznie przez drogi oddechowe; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa toksycznie w kontakcie ze skórą; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa toksycznie po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa bardzo toksycznie po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; zagraża powstaniem bardzo poważnych nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową i w kontakcie ze skórą. 26 R48/20 R48/21 R48/22 R48/20/21 R48/20/22 R48/21/22 R48/20/21/22 R48/23 R48/24 R48/25 R48/23/24 R48/23/25 R48/24/25 R48/23/24/25 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa szkodliwie po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa toksycznie przez drogi oddechowe; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa toksycznie w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa toksycznie po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa toksycznie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa toksycznie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. Działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; stwarza poważne zagrożenie zdrowia w następstwie długotrwałego narażenia. 27 Numer zwrotu R50/53 Łączone zwroty R R51/53 R52/53 R68/20 R68/21 R68/22 R68/20/21 R68/20/22 R68/21/22 R68/20/21/22 Działa bardzo toksycznie na organizmy wodne; może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. Działa toksycznie na organizmy wodne; może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. Działa szkodliwie na organizmy wodne; może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa szkodliwie po połknięciu; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i w kontakcie ze skórą; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe i po połknięciu; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą i po połknięciu; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu; możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia. Oznakowanie substancji chemicznych Sposób oznakowania opakowań substancji (i preparaów) niebezpiecznych, oraz treść napisów i wzorów znaków ostrzegawczych wymaganych przy oznakowaniu takich opakowań zawiera Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych16 (Dz.U.02.140. 16 Podstawą wydania tego rozporządzenia były obowiązujące w Unii Europejskiej przepisy dotyczące oznakowania substancji i preparatów ujęte w Dyrektywie Rady 28 1173). W rozumieniu rozporządzenia oznakowanie polega na umieszczeniu na opakowaniu substancji niebezpiecznej (lub preparatu niebezpiecznego) znaków i napisów ostrzegawczych. Oznakowanie opakowania każdej substancji niebezpiecznej powinno zawierać: 1. 2. Nazwę substancji, Nazwę lub imię i nazwisko, adres i numer telefonu producenta substancji, 3. Znak lub znaki ostrzegawcze i napisy określające ich znaczenie zgodnie z kryteriami klasyfikacji, a gdy substancji przypisano więcej niż jeden symbol to: obowiązek umieszczenia znaku ostrzegawczego odpowiadającego symbolom T lub T+ czyni znaki ostrzegawcze odpowiadające symbolom Xn, Xi i C fakultatywnymi obowiązek umieszczenia znaku ostrzegawczego odpowiadającego symbolowi C czyni znaki ostrzegawcze odpowiadające symbolom Xn i Xi fakultatywnymi, obowiązek umieszczenia znaku ostrzegawczego odpowiadającego symbolowi E czyni znaki ostrzegawcze odpowiadające symbolom F, F+ i O fakultatywnymi, obowiązek umieszczenia znaku ostrzegawczego odpowiadającego symbolowi Xn czyni znak ostrzegawczy odpowiadający symbolowi Xi fakultatywnym, 4. Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia, zwane dalej „zwrotami R” 5. Zwroty S określające warunki bezpiecznego stosowania niebezpiecznej substancji (preparatu) chemicznej. Wzory znaków i symboli ostrzegawczych oraz napisy określające ich znaczenie podaje, przedstawiony w formie 67/548/EWG (nowelizowanej Dyrektywą 2000/32/WE) oraz w Dyrektywie 1999/45/WE. Dlatego w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia przyjęto zasady oznakowania opakowań substancji i preparatów dokładnie takie same jakie obowiązują w Unii Europejskiej. Omawiane rozporządzenie jest dobrym przykładem dostosowania (harmonizacji) prawa krajowego z wymaganiami prawa obowiązującego w Unii Europejskiej. 29 tabeli, załącznik do omawianego Rozporządzenia Ministra Zdrowia. Piktogramy na znakach ostrzegawczych powinny być koloru czarnego na pomarańczowym tle. Wzory znaków i symboli ostrzegawczych oraz ich znaczenie Znak ostrzegawczy Symbol Ostrzegawczy Znaczenie znaku ostrzegawczego T+ Substancja bardzo toksyczna T Substancja toksyczna Xn Substancja szkodliwa C Substancja żrąca Xi Substancja drażniąca N Substancja niebezpieczna dla środowiska E Substancja wybuchowa O Substancja utleniająca F+ Substancja skrajnie łatwo palna F Substancja wysoce łatwo palna Zwroty S określające warunki bezpiecznego stosowania 30 substancji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego oraz ich numery zawiera, przytoczony w formie tabeli, kolejny załącznik tego rozporządzenia. Zwroty S określające warunki bezpiecznego stosowania substancji niebezpiecznych lub preparatów niebezpiecznych oraz ich numery Nr zwrotu S1 S2 S3 S4 S5 S6 S7 S8 S9 S12 S13 S14 S15 S16 S17 S18 S20 S21 S22 S23 S24 S25 S26 S27 S28 S29 Zwrot określający warunki bezpiecznego stosowania (zwrot S) Przechowywać pod zamknięciem. Chronić przed dziećmi. Przechowywać w chłodnym miejscu. Nie przechowywać w pomieszczeniach mieszkalnych. Przechowywać w ... (cieczy wskazanej przez producenta). Przechowywać w atmosferze ... (obojętnego gazu wskazanego przez producenta). Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty. Przechowywać pojemnik w suchym pomieszczeniu. Przechowywać pojemnik w miejscu dobrze wentylowanym. Nie przechowywać pojemnika szczelnie zamkniętego. Nie przechowywać razem z żywnością, napojami i paszami dla zwierząt. Nie przechowywać razem z ... (materiałami określonymi przez producenta). Przechowywać z dala od źródeł ciepła. Nie przechowywać w pobliżu źródeł zapłonu – nie palić tytoniu. Nie przechowywać razem z materiałami zapalnymi. Zachować ostrożność w trakcie otwierania i manipulacji z pojemnikiem. Nie jeść i nie pić podczas stosowania produktu. Nie palić tytoniu podczas stosowania produktu. Nie wdychać pyłu. Nie wdychać gazu/dymu/pary/rozpylonej cieczy (rodzaj określi producent). Unikać zanieczyszczenia skóry. Unikać zanieczyszczenia oczu. Zanieczyszczone oczy przemyć natychmiast dużą ilością wody i zasięgnąć porady lekarza. Natychmiast zdjąć całą zanieczyszczoną odzież. Zanieczyszczoną skórę natychmiast przemyć dużą ilością ... (cieczy określonej przez producenta). Nie wprowadzać do kanalizacji. 31 Nr zwrotu S30 S33 S35 S36 S37 S38 S39 S40 S41 S42 S43 S45 S46 S47 S48 S49 S50 S51 S52 S53 S56 S57 S59 S60 Zwrot określający warunki bezpiecznego stosowania (zwrot S) Nigdy nie dodawać wody do tego produktu. Zastosować środki ostrożności zapobiegające wyładowaniom elektrostatycznym. Usuwać produkt i jego opakowanie w sposób bezpieczny. Nosić odpowiednią odzież ochronną. Nosić odpowiednie rękawice ochronne. W przypadku niedostatecznej wentylacji stosować odpowiednie indywidualne środki ochrony dróg oddechowych. Nosić okulary lub ochronę twarzy. Czyścić podłogę i wszystkie inne obiekty zanieczyszczone tym produktem ... (środkiem wskazanym przez producenta). Nie wdychać dymów powstających w wyniku pożaru lub wybuchu. Podczas fumigacji/rozpylania/natryskiwania stosować odpowiednie środki ochrony dróg oddechowych (rodzaj określi producent). W przypadku pożaru używać ... (podać rodzaj sprzętu przeciwpożarowego. Jeżeli woda zwiększa zagrożenie, dodać: „nigdy nie używać wody”). W przypadku awarii lub jeżeli źle się poczujesz, niezwłocznie zasięgnij porady lekarza – jeżeli to możliwe, pokaż etykietę. W razie połknięcia niezwłocznie zasięgnij porady lekarza – pokaż opakowanie lub etykietę. Przechowywać w temperaturze nieprzekraczającej ... °C (określi producent). Przechowywać produkt zwilżony ... (właściwy materiał określi producent). Przechowywać wyłącznie w oryginalnym opakowaniu. Nie mieszać z ... (określi producent). Stosować wyłącznie w dobrze wentylowanych pomieszczeniach. Nie zaleca się nanoszenia na duże płaszczyzny wewnątrz pomieszczeń. Unikać narażenia – przed użyciem zapoznać się z instrukcją. Zużyty produkt oraz opakowanie dostarczyć na składowisko odpadów niebezpiecznych. Używać odpowiednich pojemników zapobiegających skażeniu środowiska. Przestrzegać wskazówek producenta lub dostawcy dotyczących odzysku lub wtórnego wykorzystania. Produkt i opakowanie usuwać jako odpad niebezpieczny. 32 S37 S61 S62 S63 S64 Nr zwrotu S1/2 S3/7 S3/9/14 S3/9/14/4 9 S3/9/49 S3/14 S7/8 S7/9 S7/47 S20/21 S24/25 S27/28 S29/35 S29/56 S36/37 Nosić odpowiednie rękawice ochronne. Unikać zrzutów do środowiska. Postępować zgodnie z instrukcją lub kartą charakterystyki. W razie połknięcia nie wywoływać wymiotów: niezwłocznie zasięgnąć porady lekarza i pokazać opakowanie lub etykietę. W przypadku zatrucia drogą oddechową wyprowadzić lub wynieść poszkodowanego na świeże powietrze i zapewnić warunki do odpoczynku. W przypadku połknięcia wypłukać usta wodą – nigdy nie stosować u osób nieprzytomnych. Łączone zwroty S Przechowywać pod zamknięciem i chronić przed dziećmi. Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty w chłodnym miejscu. Przechowywać w chłodnym, dobrze wentylowanym miejscu, z dala od ... (materiału wskazanego przez producenta). Przechowywać wyłącznie w oryginalnym opakowaniu, w chłodnym, dobrze wentylowanym miejscu; nie przechowywać razem z ... (materiałami wskazanymi przez producenta). Przechowywać wyłącznie w oryginalnym opakowaniu w chłodnym, dobrze wentylowanym miejscu. Przechowywać w chłodnym miejscu; nie przechowywać razem z ... (materiałami wskazanymi przez producenta). Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty w suchym pomieszczeniu. Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty w miejscu dobrze wentylowanym. Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty w temperaturze nieprzekraczającej ... °C (określi producent). Nie jeść i nie pić oraz nie palić tytoniu podczas stosowania produktu. Unikać zanieczyszczenia skóry i oczu. W przypadku zanieczyszczenia skóry natychmiast zdjąć całą zanieczyszczoną odzież i przemyć zanieczyszczoną skórę dużą ilością ... (rodzaj cieczy określi producent). Nie wprowadzać do kanalizacji, a produkt i opakowanie usuwać w sposób bezpieczny. Nie wprowadzać do kanalizacji, a zużyty produkt i opakowanie dostarczyć na składowisko odpadów niebezpiecznych. Nosić odpowiednią odzież ochronną i odpowiednie rękawice ochronne. 33 Nr zwrotu Łączone zwroty S S36/37/39 Nosić odpowiednią odzież ochronną, odpowiednie rękawice ochronne i okulary lub ochronę twarzy. S36/39 Nosić odpowiednią odzież ochronną i okulary lub ochronę twarzy. S37/39 Nosić odpowiednie rękawice ochronne i okulary lub ochronę twarzy. S47/49 Przechowywać wyłącznie w oryginalnym opakowaniu w temperaturze nieprzekraczającej ... °C (określi producent). 34 Substancje sklasyfikowane i oznakowane Wykaz substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem, uporządkowany wg wzrastających numerów indeksowych podany został w załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz.U.05.201.1674)17. Przykład tak sklasyfikowanych substancji chemicznych podany został w poniższej tabeli. 17 Przykład sklasyfikowanych substancji chemicznych podany jest w załączniku do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz.U.05.201.1674). 35 Charakterystyka poszczególnych kategorii substancji niebezpiecznych Na podstawie kryteriów przyjętych w rozporządzeniach Ministra Zdrowia18 substancje uznane ustawowo za niebezpieczne powinny być sklasyfikowane i odpowiednio oznakowane. Substancjom chemicznym zaklasyfikowanym do określonej kategorii substancji niebezpiecznych należy przypisać symbole zagrożenia, zwroty R, zwroty S, znaki i symbole ostrzegawcze oraz napisy określające ich znaczenie. Zgodnie z podanymi regułami, poszczególnym kategoriom substancji niebezpiecznych, które zostały wymienione w ustawie o substancjach i preparatach chemicznych należy przypisać takie cechy w niżej przedstawiony sposób. 18 Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U.02.140.1172) oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (Dz.U.02.140.1173). 36 Substancje wybuchowe Jako substancje (i preparaty) o właściwościach wybuchowych klasyfikuje się ciała stałe, ciecze i materiały o konsystencji pasty lub żelu, które w wyniku reakcji egzotermicznej (również bez udziału tlenu z powietrza) gwałtownie wydzielają gazy, oraz takie materiały, które w określonych warunkach badania detonują, ulegają szybkiej deflagracji (spalaniu wybuchowemu) lub wybuchają w trakcie podgrzewania w częściowo zamkniętej przestrzeni. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako wybuchowe na podstawie wyników badań i przypisuje się im symbol literowy „E” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat wybuchowy E Symbol znak ostrzegawczy Jeżeli substancje i preparaty w postaci wprowadzonej do obrotu mają właściwości wybuchowe. Obowiązuje następujący zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia: R2 R3 Zagrożenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia, kontaktu z ogniem lub innymi źródłami zapłonu. Substancje i preparaty wybuchowe, włączając pewne organiczne nadtlenki, z wyłączeniem substancji i preparatów wybuchowych, którym przypisuje się zwrot R3. Skrajne zagrożenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia, kontaktu z ogniem lub innymi źródłami zapłonu. Substancje i preparaty szczególnie wrażliwe na ww. działanie, np. sole kwasu pikrynowego. 37 Substancje utleniające Jako substancje (i preparaty) o właściwościach utleniających klasyfikuje się substancje i preparaty, których reakcje wywołane kontaktem z innymi substancjami, w szczególności łatwo palnymi, są reakcjami wysoce egzotermicznymi. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako mające właściwości utleniające na podstawie wyników badań i przypisuje się im symbol literowy „O” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat utleniająca/y O Symbol znak ostrzegawczy Obowiązuje jeden zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia, wyznaczony na podstawie wyników badań, przypisany zgodnie z następującymi kryteriami: R7 R8 R9 Może spowodować pożar. Organiczne nadtlenki, które posiadają właściwości zapalne, nawet gdy nie pozostają w kontakcie z innymi materiałami palnymi. Kontakt z materiałami zapalnymi może spowodować pożar. Inne utleniające substancje i preparaty, w tym nieorganiczne nadtlenki, które mogą spowodować pożar lub zwiększyć ryzyko pożaru w kontakcie z materiałem zapalnym. Grozi wybuchem po zmieszaniu z materiałem zapalnym. Inne substancje i preparaty, w tym nieorganiczne nadtlenki, które stają się wybuchowe po zmieszaniu z materiałami zapalnymi, np. niektóre chlorany. Uwaga: Metod tych nie stosuje się do oceny właściwości utleniających nadtlenków organicznych. Organiczne nadtlenki, niezaklasyfikowane jako substancje wybuchowe, klasyfikuje się jako utleniające na podstawie ich struktury chemicznej (np. R-0-0-H, R1-0-0-R2). 38 Substancje skrajnie łatwo palne Jako substancje (i preparaty) skrajnie łatwo palne klasyfikuje się substancje i preparaty w stanie ciekłym o wyjątkowo niskiej temperaturze zapłonu i wyjątkowo niskiej temperaturze wrzenia oraz substancje i preparaty w stanie gazowym, które w normalnych warunkach ciśnienia i temperatury palą się w kontakcie z powietrzem. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako skrajnie łatwo palne na podstawie wyników badań i przypisuje się im symbol literowy „F+” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat skrajnie łatwo palna F+ Symbol znak ostrzegawczy Zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia ustala się zgodnie z następującymi kryteriami: R12 Substancja/preparat/produkt skrajnie łatwo palna(y). Substancje i preparaty ciekłe o temperaturze zapłonu poniżej 0°C oraz temperaturze wrzenia (lub w przypadku zakresu temperatur wrzenia, temperaturze początku wrzenia) niższej lub równej 35°C. Substancje i preparaty w postaci gazu, palne w normalnych warunkach temperatury i ciśnienia. 39 Substancje wysoce łatwo palne Jako substancje (i preparaty) wysoce łatwo palne klasyfikuje się: substancje i preparaty, które w normalnych warunkach ciśnienia i temperatury, w kontakcie z powietrzem mogą nagrzewać się i w konsekwencji tego zapalić się bez dostarczenia energii, substancje i preparaty w stanie stałym, które w wyniku krótkotrwałego kontaktu ze źródłem zapłonu mogą zapalićsię i proces palenia się lub tlenia trwa nadal po usunięciu źródła zapłonu, substancje i preparaty w stanie ciekłym o bardzo niskiej temperaturze zapłonu, substancje i preparaty, które w kontakcie z wodą lub wilgotnym powietrzem wydzielają skrajnie łatwo palne gazy w niebezpiecznych ilościach. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako wysoce łatwo palne na podstawie wyników badań i przypisuje się im symbol literowy „F” oraz poniżej przedstawiony piktogram. substancja/preparat wysoce łatwo palna F Symbol znak ostrzegawczy Zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia ustala się zgodnie z następującymi kryteriami: R11 Substancja/preparat/produkt wysoce łatwo palna(y). Substancje i preparaty w stanie stałym, które mogą łatwo zapalić się w wyniku krótkotrwałego kontaktu ze źródłem zapłonu i które mogą spalić się lub wypalić po usunięciu tego źródła. Substancje i preparaty ciekłe o temperaturze zapłonu poniżej 21°C, które nie są skrajnie łatwo palne. 40 R15 W kontakcie z wodą uwalnia skrajnie łatwo palne gazy. Substancje i preparaty, które w kontakcie z wodą lub wilgotnym powietrzem uwalniają skrajnie łatwo palne gazy, w ilościach niebezpiecznych, z szybkością wynoszącą co najmniej 1 litr/kg /godzinę. R17 Samorzutnie zapala się w powietrzu (piroforyczna). Substancje i preparaty, które mogą rozgrzać się i w rezultacie zapalić w kontakcie z powietrzem w temperaturze otoczenia, bez jakiegokolwiek dostarczania energii. Substancje łatwo palne Jako substancje (i preparaty) łatwo palne klasyfikuje się substancje i preparaty w stanie ciekłym o niskiej temperaturze zapłonu. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako łatwo palne na podstawie wyników badań. Zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia ustala się zgodnie z kryteriami wymienionymi poniżej: R10 Substancja/preparat/produkt łatwo palna(y). Substancje i preparaty w stanie ciekłym, o temperaturze zapłonu od 21°C do 55°C. Preparatów o temperaturze zapłonu równej lub wyższej od 21°C i niższej lub równej 55°C nie klasyfikuje się jako łatwo palnych, jeżeli nie mogą podtrzymać palenia oraz jeżeli nie stwarzają zagrożenia dla ich użytkowników i dla innych osób. 41 Substancje bardzo toksyczne Jako substancje (i preparaty) bardzo toksyczne klasyfikuje się substancje i preparaty, które w przypadku spożycia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę w bardzo małych ilościach mogą spowodować zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako bardzo toksyczne i przypisuje się im symbol literowy „T+” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat bardzo toksyczna/y T+ Symbol znak ostrzegawczy Zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia ustala się zgodnie z następującymi kryteriami: R28 Działa bardzo toksycznie po połknięciu. DL50, droga pokarmowa, szczur: ≤ 25 mg/kg. Mniej niż 100% badanych szczurów przeżywa po podaniu do żołądka substancji lub preparatu w dawce 5 mg/kg w przypadku zastosowania procedury ustalonej dawki. R27 Działa bardzo toksycznie w kontakcie ze skórą. DL50 po naniesieniu na skórę, szczur lub królik: ≤ 50 mg/kg. R26 Działa bardzo toksycznie przez drogi oddechowe. CL50 po narażeniu inhalacyjnym na aerozol, szczur: ≤ 0,25 mg/l przez 4 godziny. CL50 po narażeniu inhalacyjnym na pary lub gazy, szczur: ≤ 0,5 mg/l przez 4 godziny. R39 Zagraża powstaniem bardzo poważnych, nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka. Przekonujący dowód, że nieodwracalne skutki, mogą być spowodowane przez jednorazowe narażenie odpowiednią drogą w wyżej wymienionym zakresie dawek lub stężeń. 42 W celu wskazania drogi podania/narażenia powodującego nieodwracalne zmiany w stanie zdrowia człowieka stosuje się następujące zwroty łączone: R39/26, R39/27, R39/28, R39/26/27, R39/26/28, R39/27/28, R39/26/27/28. Substancje toksyczne Jako substancje (i preparaty) toksyczne klasyfikuje się substancje i preparaty, które w przypadku spożycia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę ich małych ilości mogą spowodować zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako toksyczne i przypisuje się im symbol literowy „T” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat toksyczna/y T Symbol znak ostrzegawczy Zwroty wskazujące rodzaj zagrożeń ustala się zgodnie z następującymi kryteriami: R25 Działa toksycznie po połknięciu. DL50, droga pokarmowa, szczur: 25 < DL50 ≤ 200 mg/kg. 100% szczurów przeżywa po podaniu substancji lub preparatu do żołądka w dawce 5mg/kg, ale obserwuje się wyraźne działanie toksyczne przy tej dawce w przypadku zastosowania procedury ustalonej dawki. R24 Działa toksycznie w kontakcie ze skórą. DL50 po naniesieniu na skórę, szczur lub królik: 50 < DL50 ≤ 400 mg/kg. R23 Działa toksycznie przez drogi oddechowe. CL50 po narażeniu inhalacyjnym na aerozol, szczur: 0,25 < 43 CL50 ≤ 1mg/l przez 4 godziny. CL50 po narażeniu inhalacyjnym na pary lub gazy, szczur: 0,5 < CL50 ≤ 2 mg/l przez 4 godziny. R39 Zagraża powstaniem bardzo poważnych, nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka. Przekonujący dowód, że nieodwracalne uszkodzenia, mogą być spowodowane przez jednorazowe narażenie (odpowiednią drogą), szczególnie w wyżej wymienionym zakresie dawek i stężeń. W celu wskazania drogi podania/narażenia powodujących nieodwracalne zmiany w stanie zdrowia człowieka stosuje się jeden z następujących zwrotów łączonych: R39/23, R39/24, R39/25, R39/23/24, R39/23/25, R39/24/25, R39/23/24/25. R48 Stwarza poważne zagrożenie zdrowia człowieka w następstwie długotrwałego narażenia. Poważne uszkodzenia (wyraźne zaburzenia funkcjonalne lub zmiany morfologiczne, które posiadają znaczenie toksykologiczne) mogą być spowodowane przez powtarzane lub przedłużone narażenie odpowiednią drogą. Substancje i preparaty sklasyfikowane są jako co najmniej toksyczne, kiedy poważne uszkodzenia obserwowane są na poziomie narażenia o jeden rząd wielkości (dziesięć razy) niższym od poziomu narażenia powodującego konieczność przypisania zwrotu R48 substancjom szkodliwym. W celu wskazania drogi podania/narażenia powodującego poważne zagrożenie zdrowia człowieka stosuje się jeden z następujących zwrotów łączonych: R48/23, R48/24, R48/25, R48/23/24, R48/23/25, R48/24/25, R48/23/24/25. W celu wskazania drogi podania/narażenia powodujących nieodwracalne zmiany w stanie zdrowia człowieka stosuje się jeden z następujących zwrotów łączonych: R39/23, R39/24, R39/25, R39/23/24, R39/23/25, R39/24/25, R39/23/24/25. 44 Substancje szkodliwe Jako substancje (i preparaty) szkodliwe klasyfikuje się substancje i preparaty, które w przypadku spożycia, wchłonięcia drogą oddechową lub przez skórę mogą spowodować zgon albo ostre lub przewlekłe niekorzystne skutki dla zdrowia człowieka. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako szkodliwe i przypisuje się im symbol literowy „Xn” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat szkodliwa/y Xn Symbol znak ostrzegawczy Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia ustala się zgodnie z następującymi kryteriami: R22 Działa szkodliwie po połknięciu. DL50, droga pokarmowa, szczur: 200 < DL50 ≤ 2000 mg/kg. 100% szczurów przeżywa po podaniu substancji lub preparatu do żołądka w dawce 50 mg/kg, ale obserwuje się wyraźne działanie toksyczne po tej dawce w przypadku zastosowania procedury ustalonej dawki. Mniej niż 100% badanych szczurów przeżywa po podaniu do żołądka substancji lub preparatu w dawce 500 mg/kg w przypadku zastosowania procedury ustalonej dawki. R21 Działa szkodliwie w kontakcie ze skórą. DL50 po naniesieniu na skórę, szczur lub królik: 400 < DL50 < 2000 mg/kg. R20 Działa szkodliwie przez drogi oddechowe. CL50 po narażeniu inhalacyjnym na aerozole, szczur: 1 < CL50 < 5 mg/l przez 4 godziny. CL50 po narażeniu inhalacyjnym na pary i gazy, szczur: 2 < CL50 <20 mg/l przez 4 godziny. R40 Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka. Przekonujący dowód, że nieodwracalne uszkodzenia – 45 odmienne od skutków działania substancji rakotwórczych, mutagennych i działających na rozrodczość – mogą być spowodowane przez jednorazowe narażenie odpowiednią drogą podania, szczególnie w wyżej wymienionym zakresie dawek i stężeń. W celu wskazania drogi podania/narażenia stwarzającego ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka stosuje się jeden z następujących zwrotów łączonych: R40/20, R40/21, R40/22, R40/20/21, R40/20/22, R40/21/22, R40/20/21/22. Kryteria toksyczności Klasyfikacja substancji (lub preparatów) pod względem toksyczności na podstawie wartości DL50 lub CL50 Klasa toksyczności Bardzo toksyczne Toksyczne Szkodliwe DL50 CL50 CL50 podanie do żołądka szczura naniesienie na skórę szczura lub królika narażenie inhalacyjne szczura na areozole na gazy i pary mg/kg masy ciała mg/kg masy ciała mg/litr/4 godz. mg/litr/4 godz. < 25 < 50 < 0,25 < 0,5 ponad 25-200 ponad 50-400 ponad 0,25-1 ponad 0,5-2 ponad 200-2000 ponad 400-2000 ponad 1-5 ponad 2-20 Dla określenia stopnia toksyczności substancji chemicznych ustala się następujące wskaźniki: DL50 ustala się na podstawie ilości substancji, która podana zwierzętom doświadczalnym doustnie lub na skórę powoduje śmierć połowy zwierząt w badanej grupie. Wynik podaje się w jednostkach wagowych substancji na jednostkowy ciężar organizmu (mg/kg), określając gatunek zwierząt, jakie zostały 46 użyte do doświadczeń oraz informacje o drodze podawania substancji. CL50 Jeżeli substancja występuje w postaci gazu, to podaje się wskaźnik CL50, który ustala się na podstawie ilości substancji, która podana zwierzętom doświadczalnym inhalacyjnie powoduje śmierć połowy zwierząt w badanej grupie. Wynik podaje się w jednostkach wagowych substancji na jednostkową objętość powietrza [mg/m3]. Ostrą toksyczność substancji chemicznych określa się w oparciu o wyniki badań doświadczalnych na podstawie, których ustalono wartości DL50 lub CL50. Na tej podstawie substancje klasyfikuje się jako bardzo toksyczne, toksyczne lub szkodliwe 47 Substancje żrące Jako substancje (i preparaty) żrące klasyfikuje się substancje i preparaty, które w zetknięciu z żywymi tkankami mogą powodować ich zniszczenie. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako żrące i przypisuje się im symbol literowy „C” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat żrący C Symbol znak ostrzegawczy Jeżeli po naniesieniu na zdrową, nieuszkodzoną skórę zwierzęcia spowodują podrażnienie skóry, zniszczenie tkanek skóry na całej jej grubości u co najmniej jednego zwierzęcia lub gdy rezultat może być przewidziany na podstawie właściwości fizykochemicznych, np. dla mocnych kwasów lub zasad (pH < 2 lub pH > 11,5). Pod uwagę bierze się również substancje i preparaty o pH od 2 do 11,5*. Klasyfikację można przeprowadzić na podstawie wyników uznanych badań in vitro. * Substancje o odczynie obojętnym (pH=7) takie jak brom, roztwór chlorowodoru w rozpuszczalniku organicznym też są substancjami (preparatami) żrącymi. Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia przypisuje się zgodnie z następującymi kryteriami: R35 Powoduje poważne oparzenia. Jeżeli substancja lub preparat naniesione na zdrową, nieuszkodzoną skórę zwierzęcia spowodują zniszczenie tkanek skóry na całej grubości w wyniku narażenia trwającego do 3 minut lub jeżeli ten wynik można przewidzieć. R34 Powoduje oparzenia. Jeżeli substancja lub preparat naniesione na zdrową, nieuszkodzoną skórę zwierzęcia spowodują zniszczenie 48 tkanek skóry na całej grubości w wyniku narażenia trwającego do 4 godzin lub jeżeli ten wynik można przewidzieć. Nadtlenki organiczne, z wyjątkiem tych, dla których istnieją dowody, że nie wykazują własności żrących. 49 Substancje drażniące Jako substancje (i preparaty) drażniące klasyfikuje się substancje i preparaty niewykazujące działania żrącego, które w przypadku krótkotrwałego, długotrwałego lub wielokrotnego kontaktu ze skórą lub błoną śluzową mogą powodować ich stany zapalne. Substancje i preparaty niewykazujące właściwości żrących klasyfikuje się jako drażniące i przypisuje się im symbol literowy „Xi” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat drażniąca/y Xi Symbol znak ostrzegawczy Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia przypisuje się zgodnie z następującymi kryteriami: R38 Działa drażniąco na skórę. Jeżeli substancja lub preparat naniesiona na skórę królika, w czasie narażenia trwającego do 4 godzin, zgodnie z metodami zawartymi w przepisach wydanych na podstawie art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy, spowodują powstanie wyraźnego stanu zapalnego, który utrzymuje się przez co najmniej 24 godziny od zakończenia narażenia. R36 Działa drażniąco na oczy. Jeżeli substancja lub preparat naniesiona do worka spojówkowego oka zwierzęcia powodują powstanie wyraźnych uszkodzeń utrzymujących się co najmniej przez 24 godziny od momentu wkroplenia. R37 Działa drażniąco na drogi oddechowe. Substancje i preparaty, które wywierają poważne działanie drażniące na układ oddechowy; zwykle na podstawie obserwacji praktycznych u człowieka lub wyników odpowiednich badań na zwierzętach. R41 Ryzyko poważnego uszkodzenia oczu. Jeżeli substancja lub preparat naniesiona do worka 50 spojówkowego oka zwierzęcia powodują poważne uszkodzenia, powstające w ciągu 72 godzin od momentu wkroplenia badanej substancji lub preparatu, które utrzymują się co najmniej przez 24 godziny. Badania in vitro oraz in vivo Badania in vitro (poza żywym organizmem) prowadzi się na hodowanych w warunkach sztucznych tkankach (skóry, wątroby, tkanki łącznej tzw. fibroblastach mysich lub ludzkich). Kultury tkankowe in vitro tj. hodowane poza żywym organizmem tkanki umożliwiają prowadzenie różnych badań, w tym i badań nad działaniem czynników chemicznych, które zastępują badania in vivo (na żywym organizmie) opisane niżej. Badania na zwierzętach prowadzone są dopiero po wyczerpaniu wszystkich możliwych dróg uzyskania potrzebnych wyników eksperymentalnych19. Do przeprowadzenia badań na zwierzętach wymagane jest spełnienie, co najmniej dwóch warunków; etycznego i technicznego. Warunek etyczny zostanie spełniony, kiedy zainteresowany potrafi uzasadnić, że planowane badania są konieczne, a wiarygodne wyniki można uzyskać dopiero po przeprowadzeniu badań in vivo. Zgodę na wykonanie takich badań musi uzyskać podmiot (uczelnia) w Krajowej Komisji Etycznej przy Premierze RP. Kolejną zgodę na takie badania musi też wydać lokalna Komisja Etyczna (istniejąca przy Akademii Medycznej lub Akademii Rolniczej). Warunki techniczne niezbędne do wykonywania prac na zwierzętach są spełnione, jeśli ubiegający się o zgodę podmiot dysponuje zorganizowaną zwierzętarnią20, w której 19 Dyrektywa Rady 86/609/EWG dotycząca ochrony zwierząt przed używaniem ich do celów eksperymentalnych, lub innych celów o charakterze naukowym (Dz.U.WE nr L 358 z 18.12.1986r. zakazuje prowadzenia doświadczeń na zwierzętach, jeżeli istnieje inna naukowo uzasadniona metoda, dająca właściwie wyniki, możliwa do przeprowadzenia, która nie wymaga użycia zwierzęcia. 20 Ustawa o ochronie zwierząt (Dz.U.02.135.1141) zabrania: • używania do doświadczeń i testów zwierząt nie pochodzących z hodowli zwierząt laboratoryjnych, • używania do doświadczeń zwierząt bezdomnych. 51 zwierzęta są karmione, leczone i badane. Takie zwierzętarnie mają tylko wyspecjalizowane jednostki (niektóre Akademie Medyczne i Rolnicze). Przykład Po uzyskaniu wymaganych pozwoleń, zamówienie na zakup zwierząt eksperymentalnych składa się w wyżej wymienionych wyspecjalizowanych jednostkach. Zakupione zwierzęta poddaje się szczepieniu specjalnymi preparatami, (których oddziaływanie się bada) lub wprowadza do organizmu zwierzęcia (drogą pokarmową, inhalacyjną, dermalną) testowane substancje chemiczne. Po upływie, wymaganego okresu infekcji lub narażenia, (tzw. hotelowania) zwierzęta się bada lub zabija. Pobiera się też materiał do dalszych badań, mikrobiologicznych i biochemicznych (taki jak krew, mocz, wątrobę), który jest analizowany w specjalistycznych laboratoriach. 52 Substancje uczulające Jako substancje (i preparaty) uczulające klasyfikuje się substancje i preparaty, które w przypadku wchłonięcia do organizmu drogą oddechową lub przez skórę mogą wywoływać stan nadwrażliwości, a kolejne narażenie na substancję spowoduje niekorzystne dla zdrowia człowieka charakterystyczne skutki. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako uczulające i przypisuje się im symbol literowy „Xn” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat szkodliwa/y Xn Symbol znak ostrzegawczy Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia przypisuje się zgodnie z następującymi kryteriami: R42 Może powodować uczulenie w następstwie narażenia drogą oddechową. – Jeżeli istnieją dowody, że substancje lub preparaty wywołują reakcje uczuleniowe w układzie oddechowym lub gdy istnieją pozytywne wyniki badań doświadczalnych na zwierzętach. – Jeżeli substancja jest izocyjanianem, chyba że istnieją doświadczalne dowody, że taka substancja lub zawierający ją preparat nie indukują nadwrażliwości układu oddechowego. 53 Substancje i preparaty klasyfikuje się jako uczulające i przypisuje się im symbol literowy „Xi” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat drażniąca/y Xi Symbol znak ostrzegawczy Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia przypisuje się zgodnie z następującymi kryteriami: R43 Może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą. – Jeżeli doświadczenie praktyczne wskazuje, że substancja lub preparat są w stanie wywołać reakcję uczuleniową u znacznej liczby osób w następstwie kontaktu ze skórą. – W przypadku pozytywnych wyników badań na zwierzętach. 54 Substancje rakotwórcze Jako substancje (i preparaty) rakotwórcze klasyfikuje się substancje i preparaty, które w przypadku spożywania, wchłaniania drogą oddechową lub przez skórę mogą być przyczyną raka lub wzrostu częstości jego występowania. Substancje rakotwórcze podzielono na trzy kategorie: Kategoria 1 Substancje o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla człowieka. Są to substancje, dla których istnieją wystarczające dowody wskazujące na związek przyczynowy pomiędzy narażeniem człowieka na tę substancję a powstaniem raka. Kategoria 2 Substancje, które rozpatruje się jako rakotwórcze dla człowieka. Są to substancje, dla których istnieją wystarczające dowody pozwalające na przyjęcie założenia, że narażenie człowieka na te substancje może w rezultacie prowadzić do powstania raka. Kategoria 3 Substancje o możliwym działaniu rakotwórczym na człowieka. Są to substancje, co do których dostępne informacje nie pozwalają na przeprowadzenie zadowalającej oceny. Istnieją dla nich dowody pochodzące z odpowiednich badań na zwierzętach, nie wystarczają jednak dla umieszczenia tej substancji w kategorii 2. 55 Substancjom należącym do kategorii 1 lub 2 przypisuje się symbol literowy „T” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat toksyczna/y T Symbol znak ostrzegawczy Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia przypisuje się zgodnie z następującymi kryteriami: R45 Może powodować raka. W przypadku substancji, które stwarzają ryzyko rakotwórczego działania jedynie, gdy dostają się do organizmu na drodze inhalacyjnej, w szczególności jako pyły, pary lub dymy (inne drogi narażenia, np. na drodze pokarmowej lub w kontakcie ze skórą, nie stwarzają zagrożenia rakotwórczego) stosuje się następujący zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia: R49 Może powodować raka w następstwie narażenia drogą oddechową. Substancjom należącym do kategorii 3 przypisuje się symbol literowy „Xn” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat szkodliwa/y Xn Symbol znak ostrzegawczy i zwrot: R40 Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka. 56 Substancje mutagenne Jako substancje (i preparaty) mutagenne klasyfikuje się substancje i preparaty, które w przypadku spożywania, wchłaniania drogą oddechową lub przez skórę mogą być przyczyną dziedzicznych wad genetycznych lub wzrostu częstości ich występowania. Substancje mutagenne podzielono na trzy kategorie: Kategoria 1 Substancje o udowodnionym działaniu mutagennym dla człowieka. Są to substancje, dla których istnieją wystarczające dowody wskazujące na związek przyczynowy pomiędzy narażeniem człowieka na tę substancję a dziedzicznymi uszkodzeniami genetycznymi. Kategoria 2 Substancje, które należy rozpatrywać jako mutagenne dla człowieka. Są to substancje, dla których istnieją wystarczające dowody pozwalające na przyjęcie założenia, że narażenie człowieka na te substancje może w rezultacie prowadzić do uszkodzeń genetycznych, które mogą być dziedziczone. Kategoria 3 Substancje o możliwym działaniu mutagennym u człowieka. Są to substancje, dla których istnieją dowody pochodzące z odpowiednich badań mutagenności, które jednak nie wystarczają, aby umieścić te substancje w kategorii 1 i 2. 57 Substancjom należącym do kategorii 1 i 2 przypisuje się symbol literowy „T” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat toksyczna/y T Symbol znak ostrzegawczy i następujący zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia: R46 Może powodować dziedziczne wady genetyczne. Substancjom należącym do kategorii 3 przypisuje się symbol literowy „Xn” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy Substancja/preparat szkodliwa/y Xn Symbol znak ostrzegawczy i następujący zwrot wskazujący rodzaj zagrożenia: R40 Możliwe ryzyko powstania nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia człowieka. 58 Substancje działające szkodliwie na rozrodczość Jako substancje (i preparaty) działające szkodliwie na rozrodczość klasyfikuje się substancje i preparaty, które w przypadku spożywania, wchłaniania drogą oddechową lub przez skórę mogą być przyczyną szkodliwych skutków u potomstwa, innych niż wady genetyczne, lub wzrostu częstości występowania takich skutków oraz zaburzeń funkcji lub możliwości rozrodczych u człowieka Substancje działające szkodliwie na rozrodczość podzielono na 3 kategorie: Kategoria 1 Substancje o udowodnionym szkodliwym działaniu na funkcje rozrodcze u człowieka. Są to substancje, dla których ustalono przyczynowy związek pomiędzy narażeniem a upośledzeniem funkcji rozrodczej u człowieka. Substancje o udowodnionym szkodliwym działaniu na rozwój płodu. Są to substancje, dla których ustalono związek przyczynowy pomiędzy narażeniem człowieka a zmianami w rozwoju jego potomstwa. Kategoria 2 Substancje, które należy rozpatrywać jako działające szkodliwie na funkcje rozrodcze u człowieka. Są to substancje, dla których istnieją wystarczające dowody pozwalające na przyjęcie założenia, że narażenie człowieka na taką substancję może upośledzać funkcje rozrodcze. 59 Kategoria 3 Substancje, które wzbudzają podejrzenie, ze względu na możliwość szkodliwego działania na funkcje rozrodcze u człowieka. Substancjom należącym do kategorii 1 i 2 przypisuje się symbol literowy „T” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat toksyczna/y T Symbol znak ostrzegawczy i następujące zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia: R60 Może upośledzać płodność. R61 Może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki. Substancjom należącym do kategorii 3 przypisuje się symbol literowy „Xn” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy substancja/preparat szkodliwa/y Xn Symbol znak ostrzegawczy i następujące zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia: R62 Możliwe ryzyko upośledzenia płodności. R63 Możliwe ryzyko szkodliwego działania na dziecko w łonie matki. 60 Substancje niebezpieczne dla środowiska Do substancji (preparatów) niebezpiecznych sklasyfikowanych na podstawie analizy skutków działania na środowisko należą: • substancje (i preparaty) niebezpieczne dla środowiska wodnego, • substancje (i preparaty) niebezpieczne dla biosystemów innych niż wodne. Podstawowym celem klasyfikacji substancji i preparatów niebezpiecznych dla środowiska jest ostrzeżenie ich użytkowników przed zagrożeniami, jakie stwarzają dla ekosystemów. Przedstawione kryteria odnoszą się do ekosystemów wodnych; przyjmuje się jednak, że niektóre substancje i preparaty mogą oddziaływać jednocześnie lub alternatywnie na inne ekosystemy, złożone z rozmaitych organizmów, od mikroflory i mikrofauny gleby do naczelnych. Jako substancje (i preparaty) niebezpieczne dla środowiska klasyfikuje się substancje i preparaty, które po przedostaniu się do środowiska stwarzają lub mogą stwarzać natychmiastowe lub opóźnione zagrożenie dla jednego lub większej liczby składników środowiska. Uwzględniając aktualny stan wiedzy, klasyfikację substancji i preparatów przeprowadza się na podstawie ich działania ostrego lub przewlekłego w ekosystemie wodnym lub ich działania ostrego lub przewlekłego w innych ekosystemach. Substancje i preparaty klasyfikuje się jako niebezpieczne dla środowiska i przypisuje się im symbol literowy „N” oraz poniżej przedstawiony piktogram. Napis ostrzegawczy Substancja/preparat niebezpieczna/y dla środowiska N Symbol znak ostrzegawczy oraz zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia, zgodnie z 61 następującymi kryteriami: R50 Działa bardzo toksycznie na organizmy wodne. R53 Może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. R50 Działa bardzo toksycznie na organizmy wodne. R51 Działa toksycznie na organizmy wodne. R53 Może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. R52 Działa szkodliwie na organizmy wodne. R53 Może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. 62 Karty charakterystyki substancji niebezpiecznych Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych to bazy danych zawierające informacje o niebezpiecznych własnościach substancji chemicznych, o rodzaju i rozmiarach stwarzanych przez nie zagrożeniach, a także o sposobie postępowania w przypadku awarii, zatrucia, pożaru czy unieszkodliwienia (neutralizacji) negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Niebezpieczne substancje chemiczne stanowią potencjalne źródło zagrożeń w środowisku życia i pracy człowieka. Obowiązek przeciwdziałania ujawnieniu się zagrożeń, które wnoszą używane substancje chemiczne, obowiązek posiadania opracowanej metody postępowania z niebezpiecznymi substancjami chemicznymi w przypadku awarii i obowiązek usuwania jej skutków (neutralizacji skażeń), zostanie wypełniony, jeśli w pracy z substancjami chemicznymi będą przestrzegane zasady bezpieczeństwa (wymagania) określone w kartach charakterystyki substancji niebezpiecznych. Karty charakterystyki substancji niebezpiecznych są bardzo ważnym elementem profilaktyki technicznej i medycznej w środowisku pracy człowieka. Informacje zawarte w kartach charakterystyk substancji niebezpiecznych są przeznaczone dla użytkowników prowadzących działalność zawodową w celu umożliwienia im podjęcia w miejscu pracy środków niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia człowieka i środowiska. Poza pracodawcami, użytkownikami i przewoźnikami niebezpiecznych materiałów chemicznych, zgromadzone dane są wykorzystywane przez: • • • Służby sanitarno-epidemiologiczne, Państwową Inspekcję Pracy, Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska, Straż Graniczną, Straż Pożarną. 63 Zgodnie z Art. 5 ustawy o substancjach i preparatach chemicznych osoba wprowadzająca do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej substancję niebezpieczną jest obowiązana do bezpłatnego udostępniania ich odbiorcy karty charakterystyki takiej substancji najpóźniej w dniu pierwszej dostawy. W praktyce zawodowej zapis ten jest wypełniany przez firmy (POCH, Aldrich, Fluka, Sigma, Merck) sprzedające na rynku RP chemikalia (odczynniki chemiczne) w ten sposób, że na żądanie odbiorcy karty charakterystyk substancji niebezpiecznych są bezpłatnie udostępniane. Mimo precyzyjnych zapisów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie kart charakterystyk substancji niebezpiecznych dotyczących wzoru według, którego takie karty mają być tworzone istnieją w nich pewne rozbieżności wynikające z różnych kryteriów klasyfikacji np. te same substancje chemiczne sklasyfikowane są przez jednych producentów jako bardzo toksyczne a przez innych jako toksyczne. Z tego powodu warto porównać informacje zawarte w kartach charakterystyki sporządzonych przez różnych producentów dla tej samej niebezpiecznej substancji chemicznej. W 1989 r. Międzynarodowa Organizacja Pracy uchwaliła rezolucję dotyczącą harmonizacji systemów klasyfikacji i znakowania, dla stosowanych w pracy, niebezpiecznych substancji chemicznych. Od 1991 r. w ramach Międzynarodowego Programu Bezpieczeństwa Chemicznego (International Programme on Chemical Safety – IPCS dostępnego na stronie internetowej: www.inchem.org), trwają prace nad przyjęciem globalnego systemu klasyfikacji substancji niebezpiecznych. We współpracy Międzynarodowej Organizacji Pracy i Komisji Europejskiej opracowane zostały Międzynarodowe Karty Bezpieczeństwa Chemicznego (International Chemical Safety Cards). Karty charakterystyk wydane przez Mercka według dyrektywy UE 91/155/EEC są umieszczone na CD w The Merck Chemical Database ver. 2002’1 Polska. W merckowskich kartach charakterystyk, dostępnych w Internecie pod adresem: (http://www.merck.com.pl/chemdat/chemDAT64 index.htm) w ok. 20 wersjach narodowych, uwzględniono też specyficzne przepisy każdego kraju. Karty charakterystyk dla sprzedawanych w Polsce odczynników chemicznych sporządzone zostały też przez POCh (Polskie Odczynniki Chemiczne). Na stronie internetowej www.poch.com.pl, znajduje się zbiór nowych kart charakterystyk substancji niebezpiecznych opracowany zgodnie z Rozporządzeniami Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r w sprawie karty charakterystyki substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego (Dz.U.02.140.1171) oraz z 11 lipca 2002 r w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U.02.140.1172). Informacje o odpowiednikach kart charakterystyki substancji niebezpiecznych (MSDS) opracowanych przez konsorcium Sigma-Aldrich dostępne są w trybie on line (lub na CD ROM) na stronie internetowej: www.sigmaaldrich.com. Material Safety Data Sheets (MSDS) zostały przygotowane dla ponad 90 000 chemikaliów Sigma, Aldrich, Fluka, Supelco i Riedel-de Haën. MSDS są dostępne w 32 wersjach językowych. Karty charakterystyki przetłumaczone na język polski są dostępne na stronie internetowej: www.sigmaaldrich.com/new. Znajdująca się pod adresem: www.ilpi.com/msds/index.html strona zatytułowana „Where to Find Material Safety Data Sheets on the Internet” pozwala znaleźć pełną odpowiedź na pytanie „Gdzie w Internecie można znaleźć informacje o Material Safety Data Sheets (MSDS)?”. Z istniejących na rynku opracowań komercyjnych tj. odpłatnie udostępnianych zbiorów kart charakterystyk (na CDROM) wraz z częścią opisową i tekstami aktów prawnych dotyczących produkcji, dystrybucji i stosowania substancji niebezpiecznych na uwagę zasługują opracowania przygotowane przez Centralny Instytut Ochrony Pracy21 (CIOP) i Wydawnictwo Informacji Zawodowej Alfa-Weka z przetłumaczoną publikacją Urlicha Welzbachera pt. „Neue Dadenblatter fur gefahrliche Arbeitsstoffe nach der Gefahrstoffverordnung„ 21 Mniej wiarygodne wydają się być karty charakterystyk tworzone przez inne podmioty. 65 (o polskim tytule „Niebezpieczne substancje – praktyczny poradnik„). Wymieniony poradnik zawiera „Arkusze danych” tj. niemieckie odpowiedniki kart charakterystyk w polskim tłumaczeniu przygotowane w formie bazy danych na CD-ROM. Równorzędne pod względem wiarygodności podawanych informacji, są przygotowane w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy karty charakterystyk. Wydawane w Polsce przez Centralny Instytut Ochrony Pracy karty charakterystyk substancji niebezpiecznych spełniają wymagania ONZ i Unii Europejskiej. Podlegają one okresowej weryfikacji tj. tworzy się kolejne karty a już istniejące weryfikuje i aktualizuje. Karty charakterystyk substancji niebezpiecznych powinny zawierać informacje sprawdzone w praktycznym działaniu Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002 r. w sprawie karty charakterystyki substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego (Dz.U.02.140.1171) ustala wzór karty charakterystyki substancji niebezpiecznej (i preparatu niebezpiecznego) oraz sposób jej sporządzania i aktualizowania. Minister Zdrowia w omawianym rozporządzeniu określa przypadki kiedy dostarczanie kart charakterystyki nie jest obowiązkowe. Karta charakterystyki dostarczana jest w formie pisemnej lub w formie przekazu elektronicznego albo na elektronicznych nośnikach danych, jeżeli odbiorca ma odpowiednie środki do jej przyjęcia w takiej postaci. Karty charakterystyki są opracowywane przez osoby, które posiadają odpowiednie kwalifikacje. Producent i dostawca niebezpiecznej substancji chemicznej ma nie tylko obowiązek posiadania karty charakterystyki tej substancji, ale ma też obowiązek nieodpłatnego udostępnienia jej odbiorcy i użytkownikowi. Karty charakterystyki substancji niebezpiecznej powinny zawierać informacje przygotowane według podanego schematu: 66 1. 2. 3. 4. 5. 6. Identyfikację substancji chemicznej Skład i informacja o składnikach Identyfikację zagrożeń Pierwszą pomoc Postępowanie w przypadku pożaru Postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska 7. Postępowanie z substancją/preparatem i jego/jej magazynowanie 8. Kontrolę narażenia i środki ochrony indywidualnej 9. Właściwości fizykochemiczne 10.Stabilność i reaktywność 11.Informacje toksykologiczne 12.Informacje ekologiczne 13.Postępowanie z odpadami 14.Informacje o transporcie 15.Informacje dotyczące przepisów prawnych 16.Inne informacje. Każda część 16 punktowego schematu powinna zawierać następujące, dokładnie sprecyzowane informacje: 1. Identyfikacja substancji chemicznej Obejmuje nazwę, wzór sumaryczny, numery; numer CAS – (Chemical Abstracts Service Registry Number), numer RTECS – (Registry of Toxic Effects of Chemical Substances), numer ONZ i numer EWG – można też podać numer BRN (Beilstein Registry Number∗) 2. Skład i informacja o składnikach Informacje o składnikach podaje się w sposób umożliwiający odbiorcy łatwe określenie zagrożeń stwarzanych przez składniki preparatu. ∗ uwaga autora 67 3. 4. Identyfikacja zagrożeń Podając klasyfikację22 substancji chemicznej (preparatu) wskazuje się zagrożenie dla zdrowia człowieka lub dla środowiska stwarzane przez tę substancję (preparat) a wynikające z jej właściwości fizykochemicznych. Opisuje się najważniejsze skutki i objawy szkodliwego działania na zdrowie człowieka lub na środowisko spowodowane niewłaściwym stosowaniem substancji chemicznej (preparatu). Pierwsza pomoc Informacje o pierwszej pomocy muszą być zwięzłe i zrozumiałe dla poszkodowanego, osób postronnych i osób udzielających pierwszej pomocy. W przypadku (szcze-gólnie niebezpiecznych substancji chemicznych) należy zamieścić informację o tym, że w pobliżu stanowiska pracy muszą być dostępne środki umożliwiające podjęcie bezzwłocznego określonego postępowania leczniczego. 5. Postępowanie w przypadku pożaru Należy podać podstawowe informacje o użyciu właściwych środków gaśniczych dotyczące zwalczania pożaru wywołanego przez daną substancję oraz informacje o środkach gaśniczych jakich nie wolno stosować ze względów bezpieczeństwa. Określić zagrożenia wynikające z właściwości samej substancji, jej produktów spalania i powstających gazów. Podać środki ochrony indywidualnej dla strażaków. 6. Postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska W zależności od właściwości substancji (preparatu) podaje się informacje dotyczące indywidualnych środków ostrożności, środków ostrożności w zakresie 22 Patrz do omówionego Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U.02.140.1172). 68 ochrony środowiska i metod oczyszczania (użycia materiału sorpcyjnego). 7. Postępowanie z substancją/preparatem jej/jego magazynowanie i Określa się środki gwarantujące bezpieczne obchodzenie się z substancją (preparatem) oraz warunki bezpiecznego magazynowania (np. podaje się dopuszczalne ilości danej substancji, które mogą być przechowywane w określonych warunkach). 8. Kontrola narażenia indywidualnej i środki ochrony Kontrola narażenia (w rozumieniu karty charakterystyki) oznacza pełny zakres środków ostrożności, które podejmuje się w czasie stosowania substancji (preparatu), aby zminimalizować narażenie pracowników (zalecane procedury monitoringu, NDS – najwyższe dopuszczalne stężenie, DSB – dopuszczalne stężenie substancji toksycznych lub ich metabolitów w materiale biologicznym, środki ochrony zbiorowej i indywidualnej). 9. Właściwości fizykochemiczne Podaje się informacje dotyczące postaci, zapachu, stałych fizykochemicznych, pH, palności, własności wybuchowych i utleniających. 10. Stabilność i reaktywność Określa się stabilność substancji (preparatu) oraz możliwość wystąpienia niebezpiecznych reakcji (warunki i materiały, których należy unikać oraz powstające niebezpieczne produkty rozkładu). 11. Informacje toksykologiczne Podaje się zwięzły i wszechstronny opis wszelkich skutków toksycznego działania substancji (preparatu). 69 12. Informacje ekologiczne Określa się wpływ substancji (preparatu) na środowisko i jego zachowanie. Podaje się informacje dotyczące losów substancji i jej produktów rozkładu w powietrzu, wodzie i glebie. 13. Postępowanie z odpadami Wskazuje się odpowiednie metody usuwania substancji (preparatu) i opakowań po tych substancjach (preparatach). Wskazuje się przepisy dotyczące postępowania z odpadami. 14. Informacje o transporcie Podaje się wszystkie środki ostrożności, o których użytkownik musi wiedzieć lub których musi przestrzegać podczas transportu lub przemieszczania substancji (preparatu). 15. Informacje dotyczące przepisów prawnych. W tym punkcie wymienia się przepisy prawne dotyczące ochrony zdrowia człowieka lub środowiska. Podaje się też informacje dotyczące oznakowania opakowań. 16. Inne informacje Podaje się inne informacje istotne dla zapewnienia bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia człowieka i ochrony środowiska Przykłady kart charakterystyk substancji niebezpiecznych zamieszczono na końcu książki. 70 Inspektor do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych Ustawa o substancjach i preparatach chemicznych powołuje Urząd Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych. Szczegółowe zadania i uprawnienia Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych, zwanego dalej "Inspektorem", określa statut23. Do zadań Inspektora należy: 1. Udostępnianie danych dotyczących niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych preparatów służbom medycznym i ratowniczym. 2. Wymiana informacji na temat substancji nowych z Komisją Europejską i właściwymi organami państw. Przekazywanie Komisji Europejskiej wyników oceny ryzyka nowej substancji chemicznej zgłoszonej do Inspektora oraz opiniowanie udostępnionych przez Komisję Europejską wyników oceny ryzyka nowych substancji chemicznych, zgłoszonych właściwym organom państw. 3. Współpraca z organizacjami międzynarodowymi ds. substancji i preparatów chemicznych (współpraca z Międzyrządowym Forum Bezpieczeństwa Chemicznego, Międzynarodowym Programem Bezpieczeństwa Chemicznego, Międzynarodowym Rejestrem Potencjalnie Toksycznych Substancji Chemicznych, z Programem Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych oraz z Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju). Inspektor współpracuje: 1. Z Instytutem Medycyny Pracy im. prof. dr med. Jerzego Nofera w Łodzi i innymi jednostkami wyznaczonymi przez ministra właściwego do spraw zdrowia – w zakresie oceny ryzyka dla zdrowia człowieka, 2. Z jednostką lub jednostkami badawczo-rozwojowymi 23 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 4 października 2001 r. w sprawie nadania statutu Biuru do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych (Dz.U.01.121.1308). 71 wyznaczonymi przez ministra właściwego do spraw środowiska – w zakresie oceny ryzyka dla środowiska, 3. Z jednostką lub jednostkami badawczo-rozwojowymi wyznaczonymi przez ministra właściwego do spraw gospodarki – w zakresie oceny zagrożeń spowodowanych właściwościami fizykochemicznymi substancji chemicznych, 4. Z jednostką lub jednostkami badawczo-rozwojowymi wyznaczonymi przez ministra właściwego do spraw pracy – w zakresie bezpieczeństwa pracowników stosujących substancję chemiczną. Substancje chemiczne używane w domu Substancje chemiczne używane w gospodarstwie domowym też stwarzają zagrożenie dla używających je osób (i dzieci), często nieświadomych grożących im niebezpieczeństw. Aby uprzedzić ludzi o niebezpieczeństwie i przeciwdziałać zdarzającym się wypadkom nałożono, na producentów substancji chemicznych, obowiązek umieszczania na opakowaniu odpowiednich zabezpieczeń i ostrzeżeń. W Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 15 lipca 2002 r. w sprawie substancji niebezpiecznych i preparatów, których opakowania należy zaopatrywać w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci i w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie (Dz.U.02.140.1174) zawartych jest szereg zapisów obejmujących takim obowiązkiem kilka kategorii niebezpiecznych substancji chemicznych. Dla wymienionych niżej substancji chemicznych wprowadzono obowiązek oznakowania opakowań w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie i w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci. Opakowania substancji lub preparatów oznakowanych jako bardzo toksyczne, toksyczne lub żrące, oferowanych w sprzedaży detalicznej dla konsumentów, zaopatruje się, niezależnie od pojemności opakowania, w zamknięcie 72 utrudniające otwarcie przez dzieci i w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie. Opakowania substancji lub preparatów oznakowanych jako szkodliwe, skrajnie łatwo palne lub wysoce łatwo palne, oferowanych w sprzedaży detalicznej dla konsumentów, zaopatruje się, niezależnie od pojemności opakowania, w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie. Opakowania substancji lub preparatów zawierających, co najmniej 3% metanolu lub, co najmniej 1% dichlorometanu, oferowanych w sprzedaży detalicznej dla konsumentów, zaopatruje się, niezależnie od pojemności opakowania, w zamknięcie utrudniające otwarcie przez dzieci. Opakowania substancji lub preparatów, które zaklasyfikowano jako szkodliwe z przypisanym zwrotem R65 "Działa szkodliwie; może powodować uszkodzenie płuc w przypadku połknięcia", z wyjątkiem substancji lub preparatów wprowadzanych do obrotu w pojemnikach aerozolowych lub w pojemnikach wyposażonych w szczelne urządzenia do wytwarzania aerozolu, zaopatruje się, niezależnie od pojemności opakowania, w zamknięcie utrudniające otwarcie przez dzieci. 73 Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych Celem uchwalenia ustawy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych24 (Dz.U.01.63.638) było zminimalizowanie negatywnego wpływu opakowań i odpadów opakowaniowych na środowisko. Dla zapewnienia ochrony życia i zdrowia ludzi określono w ustawie wymagania, jakie powinny spełniać opakowania oraz ustalono zasady postępowania z nimi. Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych dostosowuje w tym zakresie polskie prawo do prawa Unii Europejskiej25. Zapisy tej ustawy rozwiązały też stały problem wielu użytkowników substancji chemicznych, którym było zagospodarowanie opakowań. Na producentów, sprzedawców i użytkowników substancji chemicznych nałożono szereg obowiązków dotyczących właściwego postępowania z opakowaniami po substancjach chemicznych zaliczanych do różnych kategorii substancji niebezpiecznych. Producent i importer substancji chemicznych bardzo toksycznych, toksycznych, rakotwórczych, mutagennych lub niebezpiecznych dla środowiska, są obowiązani ustalić wysokość kaucji na opakowania jednostkowe tych substancji, nie niższą od 10% i nie wyższą od 30% ceny substancji chemicznej zawartej w takim opakowaniu. Producent i importer substancji chemicznych, są obowiązani odebrać na własny koszt od sprzedawcy opakowania wielokrotnego użytku i odpady opakowaniowe po tych substancjach. 24 • • 25 Do ustawy wydane zostały następujące akty wykonawcze: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 lipca 2002 r. w sprawie raportów wojewódzkich dotyczących gospodarki opakowaniami (Dz.U.02.122.1054). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 lipca 2002 r. w sprawie wzorów formularzy służących do składania rocznych sprawozdań o masie wytworzonych, przywiezionych z zagranicy oraz wywiezionych za granicę opakowań (Dz.U.02.122.1053). Zgodnie z Dyrektywą Rady i Parlamentu Europejskiego 94/62/EC w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych (OJ L. 365, 31.12.94), która dotyczy opakowań i odpadów z opakowań przemysłowych i handlowych (bez względu na użyte materiały). 74 Postępowanie z opakowaniami po chemikaliach Sprzedawca substancji chemicznych, jest obowiązany pobrać kaucję za opakowania jednostkowe tych substancji w wysokości ustalonej przez ich producenta lub importera. Sprzedawca, jest obowiązany przyjmować od użytkowników opakowania wielokrotnego użytku i odpady opakowaniowe po substancjach, w celu ich przekazania producentowi lub importerowi. Przyjmując opakowania wielokrotnego użytku i odpady opakowaniowe po tych substancjach, sprzedawca jest obowiązany zwrócić pobraną kaucję. Użytkownik substancji chemicznych, jest obowiązany zwrócić sprzedawcy opakowania wielokrotnego użytku i odpady opakowaniowe po tych substancjach. 75 Przepisy karne Kto, produkując, importując lub wprowadzając do obrotu opakowania lub produkty w opakowaniach nie znakuje opakowań zgodnie z wymogami, podlega karze grzywny. Kto, produkując lub importując substancje chemiczne bardzo toksyczne, toksyczne, rakotwórcze, mutagenne lub niebezpieczne dla środowiska nie ustala wysokości kaucji na opakowanie tej substancji lub ustala ją w wysokości niezgodnej z przepisami, lub nie odbiera na własny koszt opakowań po tych substancjach, podlega karze grzywny. Kto, sprzedając substancje chemiczne bardzo toksyczne, toksyczne, rakotwórcze, mutagenne lub niebezpieczne dla środowiska: nie pobiera od użytkownika substancji kaucji albo pobiera w wysokości niezgodnej z przepisami, lub nie zwraca użytkownikowi substancji kaucji, lub nie przyjmuje od użytkownika opakowania wielokrotnego użytku i odpadów opakowaniowych po tej substancji, podlega karze grzywny. Kto, będąc użytkownikiem substancji chemicznej bardzo toksycznej, toksycznej, rakotwórczej, mutagennej lub niebezpiecznej dla środowiska, nie zwraca sprzedawcy opakowania wielokrotnego użytku i odpadów opakowaniowych po tej substancji, podlega karze grzywny. 76 Ustawa o odpadach Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U.01.62.628) określa zasady postępowania z odpadami w sposób zapewniający ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska. Ustawa określa: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. pojęcie odpadów, zasady gospodarowania odpadami, plany gospodarki odpadami, obowiązki posiadaczy odpadów, szczególne zasady gospodarowania niektórymi rodzajami odpadów, termiczne przekształcanie odpadów, składowanie i magazynowanie odpadów, międzynarodowy obrót odpadami, kary za nieprzestrzeganie przepisów ustawy. Załączniki do ustawy zawierają: 1. kategorie odpadów, 2. kategorie i rodzaje odpadów niebezpiecznych, 3. składniki odpadów, które kwalifikują je jako odpady niebezpieczne, 4. właściwości odpadów, które powodują, że odpady są niebezpieczne, 5. procesy odzysku, 6. procesy unieszkodliwiania odpadów. 77 Definicja odpadów Odpady oznaczają każdą substancję lub przedmiot należący do jednej z kategorii określonych w załączniku do ustawy, których posiadacz pozbywa się, zamierza pozbyć się lub do ich pozbycia się jest obowiązany. W Unii Europejskiej odpadami niebezpiecznymi są odpady26, które: • • wymienione zostały w wykazie opracowanym przez Komisję Europejską oraz wszelkie inne, co do których państwo członkowskie uważa, że wykazują którąkolwiek z cech określonych w dyrektywie jako niebezpieczne. Klasyfikacja odpadów. Katalog odpadów Podobnie kryteria klasyfikacji odpadów niebezpiecznych, jak w przytoczonej dyrektywie 91/689/EWG, przyjęte zostały w ustawie o odpadach. Wydane do ustawy o odpadach Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz.U.01.112.1206) zawiera sposób klasyfikowania odpadów i katalog odpadów wraz z listą odpadów niebezpiecznych. Zgodnie z rozporządzeniem odpady klasyfikuje się według źródła powstawania w grupach 01 do 20 i przypisuje im odpowiedni kod sześciocyfrowy określający rodzaj odpadu. Katalog odpadów określa grupy, podgrupy i rodzaje odpadów oraz ich kody wraz z listą odpadów niebezpiecznych. 26 Reguły gospodarowania odpadami niebezpiecznymi w UE zawarte są w dyrektywie Rady 91/689/EWG z dn. 12 grudnia 1991 r. w sprawie odpadów niebezpiecznych. 78 Wybrany fragment katalogu odpadów wraz z listą odpadów niebezpiecznych Kod Grupy, podgrupy i rodzaje odpadów 06 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii nieorganicznej 06 01 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania kwasów nieorganicznych 06 01 01* Kwas siarkowy i siarkawy 06 01 02* Kwas chlorowodorowy 06 01 03* Kwas fluorowodorowy 06 01 04* Kwas fosforowy i fosforawy 06 01 05* Kwas azotowy i azotawy 06 01 06* Inne kwasy 06 01 99 Inne niewymienione odpady 06 02 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania wodorotlenków 06 02 01* Wodorotlenek wapniowy 06 02 03* Wodorotlenek amonowy 06 02 04* Wodorotlenek sodowy i potasowy 06 02 05 Inne wodorotlenki 06 02 99 Inne niewymienione odpady 06 03 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania soli i ich roztworów oraz tlenków metali 06 03 11* Sole i roztwory zawierające cyjanki 06 03 13* Sole i roztwory zawierające metale ciężkie 06 03 14 Sole i roztwory inne niż wymienione w 06 03 11 i 06 03 13 06 03 99 Inne niewymienione odpady 06 04 Odpady zawierające metale inne niż wymienione w 06 03 06 04 03* Odpady zawierające arsen 79 Kod Grupy, podgrupy i rodzaje odpadów 06 04 04* Odpady zawierające rtęć 06 04 05 Odpady zawierające inne metale ciężkie 06 04 99 Inne niewymienione odpady 07 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii organicznej 07 01 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania podstawowych produktów przemysłu chemii organicznej 07 01 01* Wody popłuczne i ługi macierzyste 07 01 03* Rozpuszczalniki chlorowcoorganiczne, roztwory z przemywania i ciecze macierzyste 07 01 04* Inne rozpuszczalniki organiczne, roztwory z przemywania i ciecze macierzyste 07 01 07* Pozostałości podestylacyjne i poreakcyjne zawierające związki chlorowców 07 01 08* Inne pozostałości podestylacyjne i poreakcyjne 07 01 09* Zużyte sorbenty i osady pofiltracyjne zawierające związki chlorowców 07 01 11* Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków zawierające substancje niebezpieczne 07 02 Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania tworzyw sztucznych oraz kauczuków i włókien syntetycznych 07 02 01* Wody popłuczne i ługi macierzyste 07 02 03* Rozpuszczalniki chlorowcoorganiczne, roztwory z przemywania i ciecze macierzyste 07 02 07* Pozostałości podestylacyjne i poreakcyjne zawierające związki chlorowców 07 02 08* Inne pozostałości podestylacyjne i poreakcyjne 07 02 13 Odpady z tworzyw sztucznych 99 – odpady nieujęte w innych grupach * – oznakowanie odpadów niebezpiecznych 80 Wykaz rozporządzeń wydanych do ustawy o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U.01.11.84). Stan prawny z 1 stycznia 2006 r. 1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 4 października 2001 r. w sprawie nadania statutu Biuru do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych (Dz.U.01.121.1308) 2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem (Dz.U.05.201.1674) 3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie karty charakterystyki substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego (Dz.U.02.140.1171); zmiana (Dz.U.05.2.8) 4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U.03.171.1666); zmiana (Dz.U.04.243.2440) 5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (Dz.U.03.173.1679); zmiana (Dz.U.04.260. 2595) 6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie substancji niebezpiecznych i preparatów, których opakowania należy zaopatrywać w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci i w wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie (Dz.U.04.128.1348) 7. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 14 sierpnia 2002 r. w sprawie obowiązku dostarczania karty charakterystyki niektórych preparatów niezaklasyfikowanych jako niebezpieczne (Dz.U.02.142.1194) 8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 17 stycznia 2003 r. w sprawie informacji o preparatach niebezpiecznych, dla których nie jest wymagane dostarczenie karty charakterystyki (Dz.U.03.19.170) 81 9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 lutego 2003 r. w sprawie szczegółowych danych, które producent lub importer przedstawia Inspektorowi do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych w przypadku wprowadzenia do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej niektórych substancji nowych (Dz.U.03.50.436) 10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 lutego 2003 r. w sprawie szczegółowych danych wymaganych w dokumentacji przedstawianej przez zgłaszającego substancję nową, niezbędnych do oceny ryzyka stwarzanego przez taką substancję dla zdrowia człowieka i środowiska (Dz.U.03.50.437) 11. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 lutego 2003 r. w sprawie określenia progów wielkości obrotu substancjami nowymi oraz zakresu i rodzaju badań wymaganych po przekroczeniu tych progów (Dz.U.03.50.438) 12. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie sposobu dokonywania oceny ryzyka dla zdrowia człowieka i dla środowiska stwarzanego przez substancje nowe (Dz.U.03.52.467) 13. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 14 marca 2003 r w sprawie sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojemników i zbiorników służących do przechowywania lub zawierających substancje niebezpieczne lub preparaty niebezpieczne (Dz.U.03.61.552) 14. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 lipca 2004 r w sprawie ograniczeń, zakazów i warunków obrotu lub stosowania substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych oraz zawierających je produktów (Dz.U.04.168.1762); zmiana (Dz.U.05.39.372) 15. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 30 kwietnia 2003 r. w sprawie wysokości i sposobu wnoszenia opłat z tytułu zgłoszenia substancji nowej i przedstawienia wyników dodatkowych badań (Dz.U.03.116.1102) 82 16. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 4 czerwca 2003 r. w sprawie kryteriów, które powinny spełniać jednostki organizacyjne wykonujące badania substancji i preparatów chemicznych, oraz kontroli spełnienia tych kryteriów (Dz.U.03.116.1103); zmiana (Dz.U.05.4.31) 17. Obwieszczenie Ministra Zdrowia z 28 marca 2003 r w sprawie listy substancji nowych zamieszczonych w Europejskim Wykazie Notyfikowanych Substancji Chemicznych (Dz.Urz.MZ.03.3.34) 18. Obwieszczenie Ministra Zdrowia z 13 stycznia 2003 r. w sprawie listy substancji chemicznych występujących w produkcji lub obrocie (Dz.Urz.MZ.03.1.1) 19. Zarządzenie Ministra Zdrowia z 12 sierpnia 2003 r w sprawie nadania statutu Biuru do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych (Dz.Urz.MZ z 12 września 2003 r. nr 9 poz. 79) 20. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 13 stycznia 2004 r. w sprawie substancji chemicznych występujących w produkcji lub w obrocie, podlegających zgłoszeniu (Dz.U.04. 12.111) 21. Zarządzenie nr 11/2003 Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych z 24 listopada 2003 r. w sprawie ustalenia regulaminu kontroli i weryfikacji zgodności z zasadami Dobrej Praktyki Laboratoryjnej; dostępne pod adresem http://www.chemikalia.mz.gov.pl 83 Przykłady kart charakterystyki substancji niebezpiecznych Międzynarodowe Karty Bezpieczeństwa Chemicznego dostępne są na stronie internetowej Międzynarodowej Organizacji Pracy pod adresem: http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/cis/ products/icsc/dtasht/ Przykład Międzynarodowej Karty Bezpieczeństwa Chemicznego (International Chemical Safety Cards – ICSC) przedstawiono na stronach 85 i 86. Natomiast w dalszej części książki umieszczono, zgodnie z podaną kolejnością, inne przykłady kart charakterystyki substancji niebezpiecznych sporządzone przez Centralny Instytut Ochrony Pracy (CIOP) i Konsorcjum Sigma-Aldrich. 84 85 86 ul. Czerniakowska 16 00-701 Warszawa tel. 623 32 63, fax 623 36 93 © 1999 C E N T R A L N Y I N S T Y T U T O C H R O N Y P R ACY HYDRAZYNA N2H4 0099 Producent, importer lub dystrybutor (nazwa lub imię i nazwisko, adres i numer telefonu) Data sporządzenia/data aktualizacji 1. IDENTYFIKACJA SUBSTANCJI Nazwa i synonimy: polskie: hydrazyna, dwuamina angielskie: hydrazine, diamine niemieckie: Hydrazin, Diamid francuskie: hydrazine, diamine rosyjskie: гидразин, диамид Nazwa wg IUPAC: Wzór chemiczny: hydrazine H2NNH2 2. SKŁAD I INFORMACJA O SKŁADNIKACH Hydrazyna – substancja podstawowa, roztwory Klasyfikacja substancji: T, C, Rakotw. Kat. 2, N; R: 45-1023/24/25-34-43-50-53 Numer CAS: 302-01-2 Numer UN (ONZ): 2029 – hydrazyna bezwodna 2030 – wodzian hydrazyny lub roztwory wodne o stężeniu 37 ÷ 64% 3293 – roztwory wodne o stężeniu poniżej 37% Numer RTECS: MU7175000 – hydrazyna MV8050000 – roztwór hydrazyny o stężeniu 35% Numer indeksowy: 007-008-00-3 Numer WE (EINECS): 206-114-9 87 3. IDENTYFIKACJA ZAGROŻEŃ Substancja łatwo palna, toksyczna, rakotwórcza, żrąca lub drażniąca (w zależności od stężenia), niebezpieczna dla środowiska. Może powodować raka. Również działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu. Powoduje oparzenia. Może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą. Działa bardzo toksycznie na organizmy wodne; może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. 4. PIERWSZA POMOC Niezbędne leki: tlen, deksametazon do inhalacji, hydrokortyzon, furosemid, relanium w amp. 10 mg; pyralgina do podawania pozajelitowego (w amp.). Odtrutki: nie są znane. Leczenie: tlenoterapia i postępowanie objawowe. ZATRUCIE INHALACYJNE Przytomny Pierwsza pomoc przedlekarska W zależności od stanu poszkodowanego wyprowadzić go lub wynieść z miejsca narażenia. Zapewnić spokój w pozycji siedzącej. Chronić przed utratą ciepła. W razie duszności podawać tlen, najlepiej przez maskę. Wezwać lekarza. Pomoc lekarska Kontynuować podawanie tlenu. Kontrolować układ oddechowy: krwioplucie i objawy oskrzelowe wskazujące na toksyczne uszkodzenie oskrzeli i oskrzelików uzasadniają podanie inhalacyjnie deksametazonu. W każdym przypadku zatrucia inhalacyjnego transport do szpitala karetką reanimacyjną ze względu na ryzyko wystąpienia obrzęku płuc po okresie utajenia objawów. Nieprzytomny Pierwsza pomoc przedlekarska Wynieść poszkodowanego z miejsca narażenia. Ułożyć w pozycji bocznej ustalonej. Usunąć z jamy ustnej ruchome protezy i inne ciała obce. Odessać przez cewnik strzykawką wydzielinę z nosa i jamy ustnej. Jeżeli nie oddycha, zastosować sztuczne oddychanie metodą usta-usta albo za pomocą aparatu typu AMBU. Założyć stałą drogę dożylną (pielęgniarka). Pilnie wezwać lekarza. 88 Pomoc lekarska W przypadku zaburzeń oddychania zaintubować, zastosować sztuczne oddychanie za pomocą aparatu typu AMBU z podawaniem tlenu. Kontrolować akcję serca (EKG). Objawy rozpoczynającego się obrzęku płuc uzasadniają założenie stałej drogi, podanie dożylne hydrokortyzonu i furosemidu. SKAŻENIE SKÓRY Pierwsza pomoc przedlekarska Zdjąć odzież, myć skórę dużą ilością bieżącej letniej wody. Nie stosować środków zobojętniających. Założyć jałowy opatrunek na ewentualne oparzenia. Wezwać lekarza. Pomoc lekarska Transport do szpitala karetką PR – z zapewnieniem pomocy dermatologicznej lub chirurgicznej oraz konieczność hospitalizacji ze względu na wchłanianie przez skórę i ryzyko ogólnych objawów zatrucia. SKAŻENIE OCZU Pierwsza pomoc przedlekarska Płukać dużą ilością chłodnej wody, najlepiej bieżącej, około 15 minut. Uwaga: osoby narażone na skażenie oczu powinny być pouczone o konieczności i sposobie ich natychmiastowego płukania. Pomoc lekarska W każdym przypadku skażenia oczu konieczna pilna konsultacja okulistyczna (ryzyko uszkodzenia rogówki). Dalsze postępowanie zgodne z zaleceniem okulisty. ZATRUCIE DROGĄ POKARMOWĄ Przytomny Pierwsza pomoc przedlekarska Nie wywoływać wymiotów, podać do wypicia białko jaj kurzych albo mleko, poza tym nie podawać niczego doustnie. Pomoc lekarska Można podać pozajelitowo pyralginę. Transport do szpitala karetką 89 reanimacyjną w celu zapewnienia pomocy chirurgicznej. Nieprzytomny Pierwsza pomoc przedlekarska Postępowanie jak w zatruciu inhalacyjnym. Pomoc lekarska Przy zaburzeniach oddychania zaintubować, zastosować sztuczne oddychanie za pomocą aparatu typu AMBU, z podawaniem tlenu. W przypadku wystąpienia drgawek zastosować leczenie objawowe – można podać dożylnie relanium. Uwaga: w każdym przypadku zatrucia transport do szpitala karetką PR (w razie wskazań – reanimacyjną), z zapewnieniem pomocy chirurgicznej ze względu na ryzyko perforacji ścian przewodu pokarmowego. 5. POSTĘPOWANIE W PRZYPADKU POŻARU Klasa temperaturowa: T3 Grupa wybuchowości: IIC Kod HAZCHEM: 2PE – hydrazyna bezwodna 2P – wodzian hydrazyny i roztwory wodne stężeniu 37 ÷ 64% Szczególne zagrożenia Łatwo palna, toksyczna i żrąca oleista ciecz. Pali się niebieskim płomieniem. Roztwory wodne hydrazyny są palne w stężeniu powyżej 40%. Pary tworzą mieszaniny wybuchowe z powietrzem. Gęstość par jest zbliżona do gęstości powietrza, co ułatwia tworzenie i rozprzestrzenianie się toksycznych i palnych mieszanin. Hydrazyna charakteryzuje się niską temperaturą samozapłonu, która ulega obniżeniu – nawet do temperatury pokojowej – w kontakcie z metalami, tlenkami metali oraz materiałami o rozwiniętej powierzchni (azbestem, drewnem, suchą ziemią, żużlem, tkaninami). Zbiorniki narażone na działanie ognia lub wysokiej temperatury mogą eksplodować. Zalecenia ogólne Zawiadomić otoczenie o awarii. Usunąć z otoczenia wszystkie osoby nie biorące udziału w likwidowaniu awarii; w razie potrzeby zarządzić ewakuację. Wezwać Państwową Straż Pożarną i Policję Państwową. 90 Pożar Środki gaśnicze: dwutlenek węgla, proszki gaśnicze, piany (w przypadku bezwodnej hydrazyny – odporne na alkohol), woda – prądy rozproszone. Nie stosować zwartych strumieni wody na powierzchnię palącej się cieczy. Mały pożar: gasić gaśnicą proszkową lub śniegową (dwutlenek węgla). Duży pożar: palące się zbiorniki lub rozlewiska gasić z bezpiecznej odległości pianą lub prądami wodnymi rozproszonymi. Zbiorniki narażone na działanie ognia lub wysokiej temperatury chłodzić wodą z bezpiecznej odległości; jeśli to możliwe, usunąć je z obszaru zagrożenia. Nie dopuścić do przedostania się wód gaśniczych do kanalizacji. Specjalne wyposażenie ochronne Nałożyć odzież ochronną gazoszczelną z aparatem izolującym drogi oddechowe. Uwaga: pary są silnie toksyczne i drażniące. 6. POSTĘPOWANIE W PRZYPADKU NIEZAMIERZONEGO UWOLNIENIA DO ŚRODOWISKA Zalecenia ogólne Jak podano w punkcie 5. Wyciek Uwaga: obszar zagrożony wybuchem. Usunąć źródła zapłonu (ugasić otwarty ogień, ogłosić zakaz palenia i używania narzędzi iskrzących); pary rozcieńczać prądami wodnymi rozproszonymi; zabezpieczyć studzienki ściekowe; unikać bezpośredniego kontaktu z uwalniającą się substancją; nie dopuścić do kontaktu z substancjami i czynnikami mogącymi zainicjować samozapłon lub wybuchowy rozkład hydrazyny; jeśli to możliwe, zlikwidować wyciek (zamknąć dopływ cieczy, uszczelnić, uszkodzone opakowania umieścić w szczelnym opakowaniu ochronnym); w razie dużego wycieku miejsce gromadzenia się cieczy obwałować, zebraną ciecz odpompować; małe ilości rozlanej cieczy przysypać niepalnym materiałem chłonnym i zebrać do zamykanego pojemnika; zanieczyszczoną powierzchnię spłukać wodą. 7. POSTĘPOWANIE Z SUBSTANCJĄ I JEJ MAGAZYNOWANIE Postępowanie z substancją: podczas stosowania nie jeść, nie pić, nie palić tytoniu, unikać kontaktu z cieczą, unikać wdychania par, przestrzegać zasad higieny osobistej, stosować środki ochrony 91 indywidualnej (jak podano w punkcie 8), pracować w dobrze wentylowanych pomieszczeniach, nie używać iskrzących narzędzi; unikać działania na substancję otwartego ognia, wysokiej temperatury, metali, tlenków metali, materiałów o dobrze rozwiniętej powierzchni i światła. Magazynowanie: przechowywać w oryginalnych, właściwie oznakowanych, szczelnie zamkniętych opakowaniach, w chłodnym, suchym, dobrze wentylowanym pomieszczeniu magazynowym, wyposażonym w instalację elektryczną i wentylacyjną w wykonaniu przeciwwybuchowym, z wykładziną podłogową elektroprzewodzącą, gładkimi ścianami; gładką, nienasiąkliwą podłogą i powierzchnią regałów; bez ogrzewania. Przechowywać z dala od źródeł ciepła i zapłonu oraz utleniaczy, soli, tlenków metali. Chronić przed działaniem światła. 8. KONTROLA NARAŻENIA I ŚRODKI OCHRONY INDYWIDUALNEJ Wymagania dotyczące wentylacji Niezbędna wentylacja miejscowa wywiewna z obudową rejonu emisji par do środowiska powietrznego oraz wentylacja ogólna pomieszczenia. Instalacje wentylacyjne muszą odpowiadać warunkom ustalonym ze względu na niebezpieczeństwo pożaru lub wybuchu. Najwyższe dopuszczalne stężenia 3 NDS 0,05 mg/m 3 NDSCh 0,1 mg/m NDSP nie ustalone Oznaczanie w powietrzu na stanowiskach pracy PN-85/Z-04148 ark. 02 Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości hydrazyny i jej pochodnych. Oznaczanie hydrazyny na stanowiskach pracy metodą kolorymetryczną. Wymagania dotyczące środków ochrony indywidualnej Gdy stężenie substancji jest ustalone i znane, doboru środków ochrony indywidualnej należy dokonywać z uwzględnieniem stężenia substancji występującego na danym stanowisku pracy, czasu ekspozycji oraz czynności wykonywanych przez pracownika, na podstawie katalogu "Środki ochrony indywidualnej" – INFOCHRON, wydawanego na CD-ROM-ie przez Centralny Instytut Ochrony Pracy. W sytuacjach awaryjnych, odzież ochronna gazoszczelna w wersji antyelektrostatycznej, sprzęt izolujący drogi oddechowe skompletowany z maską. 92 9. WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNE Właściwości podstawowe: Masa cząsteczkowa: 32,05 Stan skupienia w temp. 20°C: ciecz Barwa: bezbarwna Zapach: amoniakalny Temperatura topnienia: 1,4°C; -51,7°C – roztwór o stężeniu 64% Temperatura wrzenia: 113,5°C; 120,1°C – roztwór o stężeniu 64% Temperatura zapłonu: 37,8°C; 72,8°C – roztwór o stężeniu 64% Temperatura samozapłonu: 270°C Granice wybuchowości w mieszaninie z powietrzem: – dolna: 4,7% obj. – górna: 100% obj. Stężenie stechiometryczne: 17,35% obj. Gęstość: 3 – w temp. 20°C: 1,004 g/cm 3 – w temp. 25°C: 1,03 g/cm – roztwór o stężeniu 64% Gęstość par względem powietrza: 1,11 Prężność par: – w temp. 20°C: 21 hPa – w temp. 30°C: 33 hPa Stężenie pary nasyconej: 3 – w temp. 20°C: 28 g/m 3 – w temp. 30°C: 42 g/m Rozpuszczalność w wodzie: nieograniczona Rozpuszczalność w innych rozpuszczalnikach: rozpuszcza się w alkoholu etylowym, aminach, ciekłym amoniaku; nie rozpuszcza się w węglowodorach. Właściwości dodatkowe: Temperatura krytyczna: Ciśnienie krytyczne: Współczynnik załamania światła w temp. 35°C: Lepkość w temp. 25°C: Ciepło właściwe: Ciepło parowania w temp. 380°C 14,69 MPa 1,4644 0,90 mPa·s 3,09 J/(g·K) 93 wrzenia: Ciepło spalania: Współczynnik podziału n-oktanol/woda (log): 1254,1 J/g -19,41 kJ/g -1,37 10. STABILNOŚĆ I REAKTYWNOŚĆ Stabilność: bezwodna hydrazyna jest nietrwała i ulega egzotermicznemu rozkładowi do azotu i wodoru pod wpływem światła, ogrzewania, a także w kontakcie z tlenkami żelaza i molibdenem. Jest silnym reduktorem. Warunki, jakich należy unikać: źródła zapłonu, wysoka temperatura. Materiały, jakich należy unikać: wybuchowo reaguje z utleniaczami (nadtlenkiem wodoru, kwasem azotowym, tlenkami metali), sodem i potasem. Z solami (zasadowym nadchloranem wapnia, azotanem kadmu, chlorkiem cynawym, chlorkiem i azotynem rtęciawym i rtęciowym) tworzy nietrwałe, wybuchowe kompleksy. Niebezpieczne produkty spalania/rozkładu: w środowisku pożaru wydzielają się tlenki azotu, azot. 11. INFORMACJE TOKSYKOLOGICZNE Klasa toksyczności Substancja łatwo palna, toksyczna, rakotwórcza (kat. 2), żrąca lub drażniąca (w zależności od stężenia) oraz niebezpieczna dla środowiska wg wykazu substancji niebezpiecznych. Substancja nie umieszczona w wykazie czynników rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych dla ludzi (wg rozporządzenia MZiOS z 11 września 1996 r.). Substancja przypuszczalnie rakotwórcza dla ludzi wg IARC (grupa 2B). Stężenia oraz dawki śmiertelne i toksyczne 3 Próg wyczuwalności zapachu – 4,7 mg/m LD50 (szczur, doustnie) – 60 mg/kg 3 LC50 (szczur, inhalacja) – 760 mg/m (4 h) LD50 (królik, skóra) – 91 mg/kg Działanie toksyczne i inne szkodliwe działanie biologiczne na ustrój człowieka: substancja żrąca, drażniąca, uczulająca; toksyczna dla ośrodkowego układu nerwowego, przypuszczalnie rakotwórcza dla ludzi. Drogi wchłaniania: drogi oddechowe, skóra, przewód pokarmowy. Objawy zatrucia ostrego: w postaci pary wywołuje łzawienie i ból 94 oczu, zaczerwienienie spojówek, obrzęk twarzy, uczucie pieczenia w nosie, gardle, kaszel, ślinotok. Może wystąpić pobudzenie psychoruchowe, drgawki. Kaszel i duszność może się nasilać przez parę dni, może wystąpić krwioplucie i obrzęk płuc. Skażenie skóry ciekłą substancją wywołuje bolesne miejscowe oparzenie; mogą wystąpić ogólne objawy zatrucia jak drogą inhalacyjną wskutek wchłonięcia hydrazyny przez skórę. Skażenie oczu ciekłą substancją wywołuje oparzenie chemiczne z ryzykiem trwałego uszkodzenia gałki ocznej. Drogą pokarmową wywołuje oparzenia błony śluzowej jamy ustnej i przełyku, nudności, wymioty (z krwią), bóle brzucha, biegunkę. Może nastąpić perforacja ścian przewodu pokarmowego, powodująca zapalenie otaczających tkanek. Może wystąpić rozpad (hemoliza) czerwonych krwinek, uszkodzenie wątroby i nerek. Objawy zatrucia przewlekłego: następstwem narażenia oraz zatrucia jest uszkodzenie wątroby. Sygnalizowano nowotwory wątroby, płuc, jamy nosowej, sutka. 12. INFORMACJE EKOLOGICZNE Dopuszczalne/alarmowe poziomy substancji w powietrzu: nie ustalone Dopuszczalne zanieczyszczenie śródlądowych wód powierzchniowych: nie ustalone Dopuszczalne zanieczyszczenie w ściekach wprowadzanych do wód i ziemi: nie ustalone Stężenia toksyczne dla wodnych organizmów zwierzęcych i roślinnych: Dane do klasyfikacji Toksyczność ostra (LC50/96 h) dla ryb: Pimephales promelas – 4,5 mg/l Lebistes recticulatus – 3,85 mg/l Toksyczność ostra (EC50/48 h) dla skorupiaków Daphnia pulex – 0,19 mg/l Hamowanie wzrostu glonów (IC50/72 h): Scenedesmus quadricauda – 0,005 mg/l Microcystis aeruginosa – 0,00008 mg/l Hamowanie wzrostu kolonii bakterii Nitrosomonas –100 mg/l Inne dane Graniczne stężenie toksyczne dla ryb Leuciscus idus melanotus – 0,5 mg/l Stężenie śmiertelne dla ryb: Leuciscus idus melanotus – 10 mg/l 95 Salmo gairdneri – 146 mg/l (30 min) Graniczne stężenie toksyczne dla skorupiaków Daphnia magna – 0,23 mg/l Stężenie śmiertelne dla skorupiaków Daphnia magna – 15 mg/l Stężenie toksyczne dla bakterii Pseudomonas putida – 0,019 mg/l Stężenie toksyczne dla pierwotniaków: Entosiphon sulcatum – 0,93 mg/l Uronema parduczi – 0,24 mg/l Chilomonas paramaecium – 0,0017 mg/l 13. POSTĘPOWANIE Z ODPADAMI Klasyfikacja odpadu: odpowiednia do miejsca wytworzenia na podstawie kryteriów zawartych w obowiązujących przepisach. Postępowanie z odpadem Nie usuwać do kanalizacji. Nie składować na wysypiskach komunalnych. Rozważyć możliwość wykorzystania. Odzysk lub unieszkodliwianie odpadowego produktu przeprowadzać zgodnie z obowiązującymi przepisami. Zalecany sposób unieszkodliwiania odpadu: przekształcenie termiczne. Małe ilości hydrazyny należy neutralizować, rozcieńczając ją wodą do stężenia ok. 5%, a powstały roztwór należy traktować nadtlenkiem wodoru (1 mol nadtlenku na 1 mol hydrazyny) lub 10procentowym roztworem podchlorynu wapnia (7-10 cz. wag. podchlorynu na 1 cz. wag. hydrazyny). Postępowanie z opróżnionymi opakowaniami Opakowania jednorazowego użytku przekazać do upoważnionego odbiorcy odpadów. Odzysk (recykling) lub unieszkodliwianie przeprowadzać zgodnie z obowiązującymi przepisami. Opakowania wielokrotnego użytku, jeśli to konieczne, po uprzednim oczyszczeniu mogą być dalej stosowane. 14. INFORMACJE O TRANSPORCIE Substancja podlega przepisom dotyczącym przewozu materiałów niebezpiecznych. Hydrazyna bezwodna Numer rozpoznawczy materiału: UN 2029 Prawidłowa nazwa przewozowa: HYDRAZYNA BEZWODNA Klasa: 8 Kod klasyfikacyjny: CFT Grupa pakowania: I 96 Instrukcje pakowania: Numer rozpoznawczy zagrożenia: P001 – Oznakowanie sztuk przesyłki: „UN 2029” nr 3 nr 8 nr 6.1 Oznakowanie środków transportu: nr 3 nr 8 wagony: pojazdy samochodowe: nr 6.1 cysterny: przewóz niedozwolony Hydrazyna w roztworze wodnym zawierającym co najmniej 37%, ale nie więcej niż 64% masowych hydrazyny lub wodzian hydrazyny Numer rozpoznawczy materiału: Prawidłowa nazwa przewozowa: wodnym Klasa: Kod klasyfikacyjny: Grupa pakowania: Instrukcje pakowania: Numer rozpoznawczy zagrożenia: UN 2030 Hydrazyna Oznakowanie sztuk przesyłki: „UN 2030” 8 nr 6.1 Oznakowanie środków transportu: 97 w roztworze 8 CT1 II P001, IBC02 86 nr pojazdy samochodowe: cysterny: nr 8 wagony: nr 8 nr 6.1 nr 6.1 Hydrazyna w roztworze zawierającym nie więcej niż 37% masowych hydrazyny Numer rozpoznawczy materiału: Prawidłowa nazwa przewozowa: wodnym Klasa: Kod klasyfikacyjny: Grupa pakowania: Instrukcje pakowania: Numer rozpoznawczy zagrożenia: Oznakowanie sztuk przesyłki: 6.1 UN 3293 Hydrazyna w roztworze 6.1 T4 III P001, IBC03, LP01, R001 60 „UN 3293” nr Oznakowanie środków transportu: pojazdy samochodowe: cysterny: wagony: nr 6.1 98 nr 6.1 15. INFORMACJE DOTYCZĄCE PRZEPISÓW PRAWNYCH Oznakowanie opakowania Identyfikacja: hydrazyna bezwodna Numer WE (EINECS): 206-114-9 Oznakowanie WE Znaki ostrzegawcze: Substancja toksyczna Substancja niebezpieczna dla środowiska Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia (R): 45 – może powodować raka 10 – substancja łatwo palna 23/24/25 – działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu 34 – powoduje oparzenia 43 – może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą 52/53 – działa szkodliwie na organizmy wodne; może powodować długo utrzymujące się niekorzystne zmiany w środowisku wodnym Klasyfikacja mieszanin w zależności od stężenia substancji w mieszaninie stężenie > = 25% Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia (R): 45 – może powodować raka 23/24/25 – działa toksycznie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu 34 – powoduje oparzenia 43 – może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą 10% < = stężenie < 25% Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia (R): 45 – może powodować raka 20/21/22 – działa szkodliwie przez drogi oddechowe, w kontakcie ze skórą i po połknięciu 34 – powoduje oparzenia 43 – może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą 3% < = stężenie < 10% 99 Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia (R): 45 – może powodować raka 20/21/22 – działa szkodliwie w przypadku narażenia drogą oddechową, w kontakcie ze skórą i po połknięciu 36/38 – działa drażniąco na oczy i skórę 43 – może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą 1% < = stężenie < 3% Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia (R): 45 – może powodować raka 43 – może powodować uczulenie w kontakcie ze skórą 0,1% < = stężenie < 1% Zwroty wskazujące rodzaj zagrożenia (R): 45 – może powodować raka Zwroty określające warunki bezpiecznego stosowania (S): 53 – unikać narażenia – przed użyciem zapoznać się z instrukcją 45 – w przypadku awarii lub jeśli źle się poczujesz, niezwłocznie zasięgnij porady lekarza – jeżeli to możliwe, pokaż etykietę 60 – substancję i opakowanie usuwać jako odpad niebezpieczny 61 – unikać zrzutów do środowiska. Postępować zgodnie z instrukcją lub kartą charakterystyki Przepisy krajowe Jak podano w załączniku 6. 16. INNE INFORMACJE Numer rejestracyjny: Data opracowania karty: Data aktualizacji karty: Jednostka zatwierdzająca: 0099 25.11.1994 r. 30.11.2002 r. Rada Programowa 10 100 Karta charakterystyki Data druku: 12.04.2006 Data aktualizacji: 00/00/0000 Wersja .0 Zgodnie z 91/155/EEC 1 - Identyfikacja przedsiębiorstwa i produktu Nazwa produktu Numer produktu 2-CHLOROETANOL 15019 Przedsiębiorstwo Sigma-Aldrich Sp. z o.o. Szelągowska 30 61-626 Poznań PL Numer telefonu kontaktowego Faks 48-61-8290100 Numer telefonu alarmowego Straż pożarna tel. 998 48-61-8290120 2 - Skład/Informacje o składnikach Nazwa produktu 2-CHLOROETHANOL Wzór Ciężar cząsteczkowy Synonimy Numer CAS 107-07-3 C2H5ClO 80,51 AMU 101 Numer WE 203-459-7 3 - Identyfikacja zagrożeń Specjalne określenie zagrożenia dla ludzi i środowiska Działa bardzo toksycznie w przypadku narażenia drogą oddechową, kontaktu ze skórą i spożycia. 4 - Pierwsza pomoc Po narażeniu drogą oddechową W razie narażenia droga oddechowa zapewnić poszkodowanemu dostęp świeżego powietrza. Jeśli poszkodowany nie oddycha wykonać sztuczne oddychanie. Jeśli oddychanie jest utrudnione podać tlen. Po zanieczyszczeniu skóry W przypadku zanieczyszczenia skóry płukać dużymi ilościami wody, przez co najmniej 15 minut. Zdjąć zanieczyszczona odzież i obuwie. Wezwać lekarza. Po zanieczyszczeniu oczu W przypadku zanieczyszczenia oczu płukać dużymi ilościami wody, przez co najmniej 15 minut. Zapewnić właściwe przepłukanie rozwierając powieki palcami. Wezwać lekarza. Po spożyciu W razie połknięcia wypłukać usta wodą, o ile poszkodowany jest przytomny. Natychmiast wezwać lekarza. 5 - Postępowanie w przypadku pożaru Środki gaśnicze Odpowiednie Dwutlenek węgla, suchy proszek do gaszenia chemikaliów, lub odpowiednia piana. Zagrożenia specjalne Zagrożenia specyficzne Ciecz palna. Wydziela toksyczne pary w warunkach pożaru. Specjalne wyposażenie ochronne dla gaszących Nosić niezależny aparat do oddychania i odzież ochronną dla zapobieżenia kontaktowi ze skórą i oczami. 102 6 - Postępowanie w przypadku niezamierzonego uwolnienia do środowiska Procedury ochrony osobistej w razie wycieku lub rozlania Ewakuować ludzi ze skażonego terenu. Wyłączyć wszystkie źródła ognia. Procedury ochrony osobistej Założyć niezależny aparat do oddychania, buty gumowe i grube rękawice gumowe. Metody oczyszczania miejsca Zmieść, umieścić w worku i zachować do usunięcia odpadów. Unikać wzbijania pyłu. Wywietrzyć teren i zmyć miejsce wycieku po zupełnym zebraniu materiału. 7 - Postępowanie z substancją i jej przechowywanie Postępowanie Instrukcje bezpiecznego postępowania Nie wdychać pyłu. Nie dopuszczać do zanieczyszczenia oczu, skóry, odzieży. Stosować odzież ochronną, rękawice i maskę. Unikać narażenia długotrwałego lub powtarzanego. Przechowywanie Warunki przechowywania Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty. Przechowywać w chłodnym, suchym miejscu. Wymagania specjalne Substancja wrażliwa na wilgoć 8 - Kontrola narażenia i środki ochrony indywidualnej Wskazówki techniczne Prysznic i stanowisko do płukania oczu. Używać tylko pod wyciągiem. Ogólne środki higieny Skażoną odzież wyprać przed ponownym użyciem. Po pracy zmyć dokładnie. Limity narażenia 103 Kraj Polska Polska Polska Typ NDS NDSCh NDSP Limity narażenia - Dania Typ Źródło OEL TWA Wartość 3 1 mg/m 3 3 mg/m Wartość 3 3 mg/m 1 ppm Uwagi: LH Limity narażenia - Niemcy Typ Źródło TRGS OEL Wartość 3 3 mg/m 1 ppm Uwagi: 4 H,Y Limity narażenia - Norwegia Typ Źródło OEL Wartość 3 3 mg/m 1 ppm Uwagi: HT Limity narażenia - Szwecja Źródło ACGIH 3,5 mg/m3 1 ppm Uwagi: H Limity narażenia - Szwajcaria Źródło OEL OEL Uwagi: H C OEL Wartość 3 3 mg/m 1 ppm STEL 15 mg/m3 5 ppm Uwagi: H C Limity narażenia - Wielka Brytania Źródło Typ 104 Wartość OEL STEL 3,4 mg/m 1 ppm 3 Uwagi: Skóra Ochrona osobista Ochrona dróg oddechowych Maska dopuszczona przez NIOSH/MSHA. Ochrona rąk Odpowiednie rękawice do chemikaliów. Ochrona oczu Gogle do chemikaliów. 9 - Właściwości fizykochemiczne Wygląd Stan fizyczny Przezroczysta ciecz Cecha Barwa Bezbarwna Wartość pH Temperatura wrzenia/Zakres Temp. Topnienia/Zakres temp. topnienia Temperatura zapłonu Łatwopalność Temperatura samozapłonu Właściwości utleniające Granice wybuchowości Prężność par Ciężar właściwy Gęstość Współczynnik podziału Lepkość Gęstość par Stęż. par nasyconych Szybkość parowania Gęstość nasypowa Temp. rozkładu Zawartość rozpuszczalnika W temperaturze lub pod ciśnieniem Inne --127 - 129 °C -89 °C tygiel zamknięty 55 °C --425 °C --Dolna: 5 % Górna: 16 % 5 mmHg 1,202 g/cm3 ----2,78 g/l ----------- 105 20 °C Zawartość wody Napięcie powierzchniowe Przewodność właściwa Rozpuszczalność N/A = niedostępne < 0,1 % ------- 10 - Stabilność i reaktywność Stabilność Substancja stabilna Substancja stabilna. Materiały, których należy unikać Mocne środki utleniające. Niebezpieczne produkty rozkładu Niebezpieczne produkty rozkładu Monotlenek węgla, dwutlenek węgla, Gazowy chlorowodór. Niebezpieczna polimeryzacja Niebezpieczna polimeryzacja Nie zachodzi 11 - Informacje toksykologiczne Numer RTECS: KK0875000 Toksyczność ostra LCLO - Wdychanie - Człowiek: 305 ppm / 2H Uwagi: Wątroba: Inne zmiany. Nerki, moczowód, pęcherz: Inne zmiany. DL50 - Doustnie - Szczur: 71 mg/kg Uwagi: Zachowanie: senność (ogólnie obniżona aktywność). Płuca, klatka piersiowa, lub oddychanie: Duszność CL50 - Wdychanie - Szczur: 290 mg/m3 Uwagi: Zachowanie: senność (ogólnie obniżona aktywność). Płuca, klatka piersiowa, lub oddychanie: Duszność DL50 - Skóra - Szczur: 293 mg/kg DL50 - Podskórnie - Szczur: 84 mg/kg Uwagi: Zachowanie: senność (ogólnie obniżona aktywność). Płuca, klatka piersiowa, lub oddychanie: Duszność 106 DL50 - Doustnie - Mysz: 81 mg/kg CL50 - Wdychanie - Mysz: 385 mg/m3 Uwagi: Zachowanie: senność (ogólnie obniżona aktywność). Płuca, klatka piersiowa, lub oddychanie: Duszność DL50 - Skóra - Mysz: 18 mg/kg DL50 - Śródotrzewnowo - Mysz: 97 mg/kg DL50 - Podskórnie - Mysz: 98 mg/kg DL50 - Skóra - Królik: 67 mg/kg DL50 - Śródotrzewnowo - Królik: 80 mg/kg DL50 - Podskórnie - Królik: 100 mg/kg DL50 - Doustnie - Świnka morska: 110 mg/kg Uwagi: Zachowanie: Środek ogólnie znieczulający. Układ żołądkowo-jelitowy: Inne zmiany. Nerki, moczowód, pęcherz: Inne zmiany. CL50 - Wdychanie - Świnka morska: 870 mg/m 3 DL50 - Śródotrzewnowo - Świnka morska: 85 mg/kg DL50 - Podskórnie - Świnka morska: 75 mg/kg Dane o podrażnieniu Skóra - Królik: 200 mg 2H Uwagi: działanie łagodnie drażniące Oczy - Królik: 2 mg Uwagi: działanie ciężkiego podrażnienia Oczy - Królik: 33 mg Uwagi: Działanie umiarkowanie drażniące Oczy - Królik: 9 mg 6H Uwagi: Działanie umiarkowanie drażniące 107 Oznaki i objawy narażenia Narażenie może spowodować: Mdłości, ból głowy i wymioty. Zgodnie z naszą najlepszą wiedzą, właściwości chemiczne, fizyczne i toksykologiczne nie zostały dokładnie zbadane. Droga narażenia Zanieczyszczenie skóry Powoduje podrażnienie skóry. Absorpcja przez skórę Może działać śmiertelnie w przypadku absorpcji przez skórę. Substancja łatwo absorbowana przez skórę. Zanieczyszczenie oczu Powoduje ciężkie podrażnienie oczu. Narażenie drogą oddechową Może działać śmiertelnie w przypadku narażenia drogą oddechową. Materiał działa drażniąco na błony śluzowe i górne drogi oddechowe. Spożycie Może działać śmiertelnie w przypadku spożycia. Informacje o narządach docelowych Nerki. Wątroba. Ośrodkowy układ nerwowy. Oczy. Układ krążenia. Substancja rakotwórcza przy narażeniu długotrwałym Wynik: Ten produkt stanowi lub zawiera składnik, który prawdopodobnie nie jest rakotwórczy na podstawie klasyfikacji IARC, ACGIH, NTP, lub EPA. Narażenie przewlekłe - Mutagen Gatunek Dawka Droga Test mutacji Inne układy testów mutacji Szczur 20 mg/l Doustnie wątroba Inne układy testów mutacji Szczur 12 mg/l 3 Szczur 1 mg/m Inne układy testów mutacji Wdychanie 3 Szczur 1 mg/m Analiza cytogenetyczna Wdychanie Analiza cytogenetyczna Mysz 500 mg/kg Doustnie Mysz 80 mg/l(+S9) limfocyt Mutacja w drobnoustrojach jajnik Analiza cytogenetyczna Chomik 980 mg/l Chomik 1200 mg/l jajnik Wymiana chromatyd siostrzanych Narażenie przewlekłe - Substancja teratogenna Gatunek Dawka Droga stosowania Czas narażenia Mysz 1100 mg/kg Doustnie (6-16D PREG) Wynik: Działanie na zarodek lub płód: Fetotoksyczność (z wyjątkiem śmierci, np. zahamowanie rozwoju płodu). 108 Specyficzne nieprawidłowości rozwojowe: Układ wątrobowo-żółciowy. 12 - Informacje ekologiczne Brak danych. 13 - Postępowanie z odpadami Usuwanie substancji Ten materiał palny można spalić w piecu do spopielania chemikaliów wyposażonym w dopalacz i skruber. Przestrzegać wszystkich państwowych i lokalnych przepisów ochrony środowiska. 14 - Informacje o transporcie RID/ADR Nr UN: 1135 Klasa: 6.1 Właściwa nazwa wysyłkowa Grupa pakowania: Ryzyko: 3 1 Chlorohydryna etylenu CDG-Wielka Brytania Nr UN: 1135 Klasa: 6.1 Kategoria transportowa: 1 IMDG Nr UN: Klasa: 1135 6.1 Właściwa nazwa wysyłkowa Substancja zanieczyszczająca morze Substancja silnie zanieczyszczająca morze IATA Nr UN: Klasa: 1135 6.1 Właściwa nazwa wysyłkowa Grupa pakowania I dla narażenia drogą oddechową Grupa pakowania: 1 Grupa pakowania: Ryzyko: 1 3 Chlorohydryna etylenu Nie Nie Grupa pakowania: Ryzyko: 1 3 Chlorohydryna etylenu Nie 109 Numer EmS: 6.1-01 15 - Informacje dotyczące przepisów prawnych Klasyfikacja i oznakowanie zgodnie z Dz.U. z 2002 nr 140 poz. 1172 i poz. 1173 Określenie niebezpieczeństwa: Numer indeksowy T+ Substancja bardzo toksyczna. Zwroty R 26/27/28 Zwroty S 7/9 28 Działa bardzo toksycznie w przypadku narażenia drogą oddechową, kontaktu ze skórą i spożycia. Przechowywać pojemnik szczelnie zamknięty, w dobrze wentylowanym miejscu. Zanieczyszczoną skórę przemyć natychmiast dużą ilością wody z mydłem. Informacje dla określonego kraju Niemcy VbF AII WGK 3 Szwajcaria Szwajcarska klasa toksyczności: 2 Norwegia Oznaczenie na etykiecie, jeżeli opakowanie ma pojemność 1 litr lub więcej. YL-tall m3/l: 400000 Grupa YL: 5 Zwroty określające ryzyko: 20 Działa szkodliwie w przypadku narażenia drogą oddechową. Zwroty określające sposób bezpiecznego postępowania: 38 W przypadku niedostatecznej wentylacji, założyć odpowiedni sprzęt do oddychania. 42 Podczas fumigacji/zadymiania/malowania natryskowego założyć odpowiedni sprzęt do oddychania. 23 Nie wdychać pary. 110 16 - Inne informacje Gwarancja Powyższe informacje uważa się za prawidłowe, ale nie wyczerpujące i należy je stosować tylko jako orientacyjne. 2006 Korporacja Sigma-Aldrich udziela licencji na wydrukowanie nieograniczonej liczby kopii tylko do użytku wewnętrznego. Wykluczenie odpowiedzialności Tylko do zastosowań badawczo-rozwojowych. Nie do leków, gospodarstwa domowego ani innych zastosowań. 111
