Historia i tradycje polskich saperów

„Historia i tradycje polskich saperów” – Część Druga
Zapraszamy Państwa do kolejnej lekcji saperskiej historii, autorstwa majora rezerwy
Wojciecha Leszczyńskiego, pracownika Klubu Centrum Szkolenia Wojsk
Inżynieryjnych i Chemicznych we Wrocławiu.
Serdecznie witam Was drodzy „klikacze” na drugim etapie naszej wycieczki historycznej
przez dzieje i tradycje polskich saperów. Porozmawiamy dzisiaj o bardzo trudnym okresie w
polskiej historii – I wojnie światowej, a także o bardzo pięknym, do którego tak bardzo często
powracamy – okresie II Rzeczpospolitej.
W 1914 roku zakotłowało się w całej Europie. To trochę tak jak na piłkarskim meczu
derbowym, najpierw dochodzi do konfliktu pomiędzy najwierniejszymi kibicami obu
walczących drużyn, a potem „leją się” już wszyscy – zasada domina.
Nie jestem historykiem i nie zamierzam w tym miejscu dokonywać żadnych wielkich analiz,
wiem jedno – Polski nie było na mapach Europy już od prawie 120 lat, ale do armii zaborców,
Niemiec, Rosji i Austro-Węgier, w latach 1914-1918, powołano około 3,4 mln żołnierzy
polskiego pochodzenia. Spośród nich 1,4 mln trafiło do armii austriackiej, 1,2 mln do armii
rosyjskiej i 800 tys. do armii niemieckiej („Zarys dziejów Polski”, pod red. J. Tazbira).
Wiem też, że jak podaje prof. Mieczysław Wrzosek w „Historii oręża polskiego 1795-1939”,
w czasie I wojny światowej poległo, zmarło lub zaginęło bez wieści około 530 tys. Polaków
służących w armiach państw zaborczych: ponad 220 tyś. w armii austrowęgierskiej, około
200 tys. w armii rosyjskiej i ponad 110 tys. w armii niemieckiej.
Zdaję też sobie sprawę z tego, jak ogromnym dramatem dla Polaków wcielonych do armii
zaborczych były nieuniknione walki bratobójcze, o czym tak przejmująco mówi wiersz
Edwarda Słońskiego z 1916 roku „Ta co nie zginęła”:
„Rozdzielił nas, mój bracie
Zły los i trzyma straż –
W dwóch wrogich sobie szańcach
Patrzymy sobie w twarz
W okopach pełnych jęku
Wsłuchani w armat huk
Stoimy na wprost siebie –
Ja wróg twój, ty mój wróg”
Jeszcze jedną sprawę trzeba w tym miejscu podkreślić. Działania wojenne prowadzone w
latach 1914-1918 właściwie we wszystkich opracowaniach zostały określone jako wojna
pozycyjna. A więc okopy, umocnienia, fortyfikacje, „…a czyjeż to dzieło okopy jak nie
saperów”, pisze nieoceniony Melchior Wańkowicz.
Cała ta straszna zawierucha wojenna miała jednak dla nas Polaków swoje dobre strony.
Stwarzała możliwości powrotu do państwowości, do utworzenia po 123 latach nieobecności
na mapach Europy Polski wolnej i niepodległej.
W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej, doszło do powstania wśród Polaków
dwóch głównych orientacji politycznych, prezentujących różne poglądy na sprawę
niepodległości Polski. Pierwsza z nich zwana orientacją prorosyjską reprezentowana była
przez członków Stowarzyszenia narodowo-demokratycznego, którego głównym ideologiem
był Roman Dmowski. Uważali oni, że największym wrogiem Polski są Niemcy i w
przypadku wojny należy opowiedzieć się po stronie Rosji.
Natomiast zwolennicy drugiej orientacji, tzw. proaustriackiej kierowali swoje nadzieje w
stronę Austro-Węgier. W tej grupie znaleźli się członkowie tzw. obozu niepodległościowego,
skupieni wokół Józefa Piłsudskiego, który opowiadał się za ideą walki zbrojnej i przy
wsparciu Austrii dążył do utworzenia pod jej bokiem polskich organizacji wojskowych, które
w odpowiednim czasie miały wywalczyć niepodległość.
W formacjach polskich tworzonych u boku armii rosyjskiej, w październiku 1914 roku
zorganizowano Legiony: puławski i lubelski, a na ich bazie w czerwcu 1916 roku
sformowano samodzielną kompanię saperów przy Dywizji strzelców polskich, która później
weszła w skład I Korpusu polskiego w Rosji. W lipcu 1914 roku, kompanię tą połączono z 46.
batalionem saperów (jednostka rosyjska), tworząc 1. Pułk inżynieryjno-saperski. Po zawarciu
w marcu 1918 roku pokoju brzeskiego I Korpus polski zostaje podporządkowany Niemcom, a
w maju rozwiązany.
W grudniu 1917 roku zakończyło się formowanie II Korpusu polskiego, w ramach którego
przy 4. Dywizji powstał w styczniu 1918 roku 2. Pułk inżynieryjno-saperski, składający się z
siedmiu kompanii.
11. maja 1918 roku w ciężkiej bitwie pod Kaniowem II Korpus został rozbity. Pozostały
jednak niektóre oddziały i pododdziały, z których gen. Żeligowski sformował na Kubaniu 4.
Dywizję strzelców polskich, a przy niej kompanię inżynieryjną, która 15. czerwca 1919 roku,
po walkach w rejonie Odessy, powróciła do Polski.
Ponadto, w listopadzie 1918 roku na Syberii powstaje 5. Dywizja strzelców, formowana z
byłych jeńców niemieckich i austriackich pochodzenia polskiego, a przy niej powstaje
batalion inżynieryjny. Po ciężkich walkach odwrotowych, batalion ten dociera do Harbina, a
stamtąd drogą morską w lipcu 1920 roku przybywa do Gdańska i organizacyjnie wchodzi w
skład przebywającej już na terenie Polski Armii gen. Hellera.
Do wolnego i wreszcie niepodległego Kraju powracają także, żołnierze 1. i 2. Pułku
saperskiego, którzy dają zalążki do ponownego utworzenia już w Polsce, w Warszawie na
Mokotowie, dwóch pułków inżynieryjnych, z których jeden przyjął nazwę 1. Pułk Saperów
Legionowych im. Tadeusza Kościuszki, a drugi Kaniowski Pułk Saperów.
Wracając do Józefa Piłsudskiego, to po pierwszych nieudanych próbach, między innymi akcji
tzw. kompanii kadrowej i jej powrocie do Galicji, po kolejnych staraniach stronnictw
polskich, powstają Legiony Polskie.
W ich skład, w największym skrócie wchodzą trzy brygady: I. Brygada, której dowództwo
obejmuje Józef Piłsudski, toczy ciężkie bitwy z Rosjanami pod Limanową i Łowczówkiem
nad Dunajcem. Powstała na przełomie kwietnia i maja 1915 roku II Brygada płk Józefa
Hallera walczy na Węgrzech i w Galicji wschodniej biorąc udział w bitwach pod Rafajłową,
Nadwórną i na Huculszczyźnie. Z kolei, uformowana latem 1915 roku, III. Brygada
dowodzona przez płk Stanisława Szeptyckiego bierze udział w walkach na Lubelszczyźnie i
Wołyniu.
Pierwszym pododdziałem saperskim utworzonym w formacjach legionowych była kompania
saperów utworzona w sierpniu 1914 roku przez por. Mieczysława Dąbkowskiego, wchodząca
w skład I. Brygady Legionów Polskich. Kolejną jednostką inżynieryjną był pododdział
minerów utworzony w lutym 1915 roku przy Komendzie Legionów, który w czerwcu
przekształcono w kompanię techniczną dla potrzeb II. Brygady Legionów.
W grudniu 1916 roku, obie kompanie przeniesiono do Modlina, a następnie w sierpniu 1917
roku rozwiązano.
Pododdziały wojsk inżynieryjnych sformowano także w Armii Hallera, którą często ze
względu na niebieski kolor francuskich mundurów jakie nosili jej żołnierze nazywano
„błękitną armią”.
Była to polska, ochotnicza formacja wojskowa powołana dekretem prezydenta Francji
Raymonda Poincarego z dnia 4. czerwca 1917 roku. Z inicjatywą utworzenia wystąpił
Komitet Polski Narodowy Romana Dmowskiego. Trzon armii stanowili Polacy z USA,
którzy odpowiedzieli na apel Ignacego Paderewskiego oraz emigranci z Kanady i Francji. W
późniejszym okresie doszli Polacy z przebywających we Francji dywizji rosyjskich.
Pierwszym dowódcą Błękitnej Armii był Francuz gen. Louis Archinard. 28. września 1918
roku armia została uznana za „jedyną, samodzielną, sojuszniczą i współwalczącą armię
polską”, a francuskiego dowódcę w październiku zastąpił przybyły spod Kaniowa gen. Józef
Haller.
W trakcie tworzenia armii sformowano m.in.:
 1 batalion inżynieryjny – został zorganizowany w październiku 1917 roku i wszedł
w skład 1. Dywizji Strzelców. Po powrocie do Polski zostaje przemianowany na 13.
batalion saperów 13. Dywizji Polskiej.
 2 batalion inżynieryjny – sformowany w kwietniu 1918 roku przy 2. Dywizji
Strzelców tzw. „marokańskiej”. Po przybyciu do Kraju bierze udział w walkach na
froncie ukraińskim. We wrześniu 1920 roku zostaje przemianowany na 11. batalion
saperów.
 7 batalion inżynieryjny – sformowany w lutym 1919 roku przy francuskim pułku
inżynieryjnym. W maju przybywa do Polski i zostaje przemianowany na 18. batalion
saperów.
 14 batalion inżynieryjny – zorganizowany w sierpniu 1918 roku przy 1. Dywizji
Strzelców. W styczniu 1919 roku zostaje włączony do Dywizji Szkolnej, a po
przetransportowaniu do Kraju, wcielony do 2. Dywizji Piechoty Legionów.
Oprócz wymienionych jednostek, w armii gen. Hallera sformowano także, dwa pododdziały,
na bazie których już w Polsce, we wrześniu 1919 roku utworzono 12. batalion saperów 12.
Dywizji Piechoty. Był to zorganizowany we Włoszech batalion dla 3. Dywizji Strzelców oraz
sformowany z jeńców niemieckich polskiego pochodzenia pododdział inżynieryjny dla 6.
Dywizji.
Swoistą bazą dla powstających batalionów inżynieryjnych „błękitnej armii” był szkolny
batalion inżynieryjny zorganizowany we Francji (Erigne) przy 6. Pułku Inżynieryjnym. W
Polsce, po reorganizacji, utworzono z niego kompanię szkolną dla Oficerskiej Szkoły
Inżynierii.
W okresie od kwietnia do czerwca 1919 roku Armia Hallera, licząca wtedy około 70 tysięcy
żołnierzy wraz z całym wyposażeniem, została przetransportowana koleją do Polski.
Transport odbywał się przez terytorium Niemiec bez broni, którą przewieziono w odrębnych,
zaplombowanych wagonach. W nocy z 19. na 20. kwietnia pierwszym pociągiem przekroczył
granicę wraz ze swoim sztabem gen. Haller, który natychmiast z Leszna Wielkopolskiego
wysłał depeszę do Józefa Piłsudskiego informując go o tym fakcie.
Pod koniec kwietnia oddziały przetransportowano do Chełma, a w maju 1919 roku żołnierze
Hallera zostali wysłani na front polsko – rosyjski, gdzie walczyli głównie z konnicą gen.
Siemiona Budionnego.
Z chwilą powstania Państwa Polskiego, 11. listopada 1918 roku, rozpoczęto na podstawie
rozkazów ówczesnego Szefa Sztabu Generalnego generała Szeptyckiego, formowanie
oddziałów wojsk inżynieryjnych.
W latach 1918 – 1920 sformowano ponad 30 batalionów saperów, 45 kompanii kolejowych i
kilka pododdziałów specjalnych. Było to zgodne z ówczesnymi tendencjami i stałym
wzrostem znaczenia saperów. Na marginesie należy nadmienić, że wzrost liczebności wojsk
inżynieryjnych był uwarunkowany ich znaczeniem na polu walki. Na przykład w czasach
napoleońskich saperzy stanowili 1% liczebności armii, na początku I wojny światowej 2%, a
w 1920 roku już 7%.
W omawianym okresie zaszczytną kartę chwały wojsk inżynieryjnych stanowi ich udział w
powstaniu wielkopolskim i w powstaniach śląskich.
Powstanie wielkopolskie (28.12.1918 – 19.02.1919) było pierwszym zwycięskim
powstaniem w walkach narodowo-wyzwoleńczych na ziemiach polskich.
Na podstawie rozkazu Dowództwa Głównego nr 17 z dn. 21.01.1919 roku utworzono
Inspektorat Wojsk Technicznych przemianowany później na Inspektorat Wojsk Saperskich z
inspektorem, późniejszym pułkownikiem saperów Janem Skoryną na czele.
W powstaniu brały udział dwa bataliony saperów sformowane w Poznaniu – 1. batalion
saperów pod dowództwem kapitana Witolda Butlera i 2. batalion dowodzony przez kapitana
Wacława Szumańskiego. Istniały również plutony pionierów w 2. i 7. pułku strzelców
wielkopolskich, 2. pułku ułanów wielkopolskich, w 1. i 2. pułku rezerwowym oraz
Bytomskim pułku strzelców. Saperzy jednostek powstańczych od samego początku brali
aktywny udział w walkach, wykonując różne prace minerskie i walcząc jako piechota.
Szczególnie wyróżnił się w walkach z Niemcami, w rejonie Rynarzowa i Pamiątkowa, 1.
batalion saperów.
W pierwszym powstaniu śląskim (16-24.08.1918) pododdziały inżynieryjne stanowili
saperzy-powstańcy z byłych formacji technicznych armii zaborczych i rzemieślników
śląskich.
Podczas działań bojowych, pododdziały te zorganizowały w rejonie Grzawy przeprawy przez
Wisłę dla wycofujących się powstańców, zbudowały umocnienia polowe i odbudowały most
na rzece Brynicy w rejonie Szopienic oraz zniszczyły część linii kolejowej do Gliwic, przez
co uniemożliwiły nieprzyjacielowi użycie pociągu pancernego i dowóz posiłków.
Drugie powstanie śląskie (18-25.08.1920) miało charakter podobny do pierwszego. Na
uwagę zasługuje fakt zorganizowania specjalnych grup szturmowych powstańców z udziałem
saperów, których zadaniem było zdobywanie miejscowości i ważnych obiektów.
Podczas trzeciego powstania śląskiego (02.05. – 05.07.1921) sprawy organizacyjne
oddziałów inżynieryjnych Armii Górnego Śląska regulował rozkaz nr 11 z dnia 17.05.1921
roku nakazujący, oprócz drobnych pododdziałów technicznych przy batalionach, organizować
po jednej kompanii saperów dla poszczególnych grup taktycznych – Północ, Południe i
Wschód.
Jednostką specjalną saperów tzw. dywersyjną, był oddział kapitana Tadeusza Pruszyńskiego,
przeznaczony do wykonywania zadań w zakresie paraliżowania obiektów sieci
komunikacyjnej i łączności. Oddział ten, działając na tyłach nieprzyjaciela, zapoczątkował
wystąpienia zbrojne w trzecim powstaniu.
Zalążkiem naczelnych organów wojsk inżynieryjnych Ministerstwa Spraw Wojskowych była
Sekcja Inżynierii Wojskowej powstała 20. listopada 1918 roku. Była ona częścią składową
Departamentu Komunikacyjnego i funkcjonowała w składzie trzech referatów: zaopatrzenia,
fortyfikacji i ogólnego. Ponadto, 17. maja 1919 roku powołano Inspektorat Inżynierii i
Saperów, a w 1920 roku Polowe Szefostwo Inżynierii i Saperów przy Dowództwie Wojska
Polskiego, jako organ zabezpieczenia inżynieryjnego pola walki na froncie polsko –
radzieckim.
Tocząca się wojna spowodowała, że w organizacji wojsk inżynieryjnych przyjęto zasadę
wyposażenia każdej dywizji w jeden batalion saperów. Przy każdej armii utworzono
stanowisko dowódcy saperów, któremu podlegały pododdziały saperskie: do pięciu kompanii
saperów, kompania mostowa, kompania elektrotechniczna, cztery plutony specjalne,
kompania robocza, park saperski i kompania pontonowa.
W lutym 1920 roku na froncie polsko-radzieckim, w działaniach bojowych brało udział 21
batalionów saperów oraz pododdziały podległe dowództwom saperów armii.
Wojna polsko-radziecka miała charakter manewrowy, dlatego też pododdziały saperskie ze
względu na specyfikę swoich zadań były używane w różny sposób. Najogólniej można
powiedzieć, że wykonywały zadania w zakresie:
 fortyfikacyjnej rozbudowy terenu,
 wykonywania niszczeń na szlakach komunikacyjnych i drogowych,
 organizowania i utrzymania przepraw.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że oddziały saperskie często były używane jako pododdziały
piechoty, co było powodem ogromnych strat wśród tych, tak bardzo potrzebnych w każdej
armii, specjalistów wojskowych.
Wojska inżynieryjno-saperskie w wojnie 1919 – 1920 roku wykonały:
 rozbudowę fortyfikacyjną na prawym i lewym brzegu Dniepru,
 przygotowały do obrony linię Brześć – Osowiec,
 rozbudowały linię obrony Zamościa,
 przygotowały do obrony Lwów,
 ufortyfikowały przedmoście warszawskie w zakresie obrony, a w szczególności
Beniaminów, Radzymin i Modlin,
 prowadziły działania jako pododdziały piechoty.
Po zakończeniu wojny z bolszewikami w dziejach wojsk inżynieryjno-saperskich lat 1921 –
1939 można wyróżnić trzy zasadnicze okresy:
1921 – 1929 – Po działaniach wojennych następuje okres demobilizacji wojska i przejście na
etaty pokojowe. W wojskach inżynieryjno-saperskich proces ten rozpoczął się w listopadzie
1920 roku. Na szczeblu Ministerstwa Spraw Wojskowych powstał Departament V –
Inżynierii i saperów. W jednostkach liniowych dokonano zmian polegających na
przeorganizowaniu 30 batalionów w 10 pułków saperów i 3 pułki saperów kolejowych.
Wydzielono także, kilka jednostek specjalistycznych. Jednostki saperskie dyslokowano w
Modlinie, Puławach, Wilnie, Sandomierzu, Krakowie, Przemyślu, Poznaniu, Toruniu,
Brześciu, Jabłonnej, Kazuniu, Nowym Dworze i Warszawie (Oficerska Szkoła Saperów).
1929 – 1936 – Okres ten, będący następstwem zmian dokonywanych w strukturze sił
zbrojnych po zamachu majowym 1926 roku rozpoczął się reorganizacją kierowniczych
struktur. Oddzielono sprawy dowodzenia (organizacja, szkolenie, mobilizacja), od spraw
administrowania i zaopatrzenia materiałowo technicznego. Szefostwo Saperów Ministerstwa
Spraw Wojskowych zastąpiono w 1934 roku Dowództwem Saperów.
W jednostkach liniowych przeprowadzana reorganizacja objęła:
 oddzielenie dowodzenia od administrowania,
 połączenie oddziałów saperów z oddziałami saperów kolejowych,
 zespolenie kształcenia kadry zawodowej i oficerów rezerwy w Centrum Wyszkolenia
Saperów w Modlinie.
W 1929 roku wprowadzono podział na jednostki macierzyste (przydzielane do dywizji
piechoty i brygad kawalerii) i niemacierzyste (poza strukturami związków taktycznych).
Jednocześnie nastąpiła znaczna redukcja saperów, co miało w rezultacie bardzo ujemne
skutki. Istniejące dotychczas pułki przeorganizowano w 8 batalionów saperów i 5 batalionów
specjalnych, grupując je początkowo w 4, a następnie w 3 brygady saperów. W 1934 roku
brygady rozwiązano, a w ich miejsce utworzono trzy grupy saperów – centralną, dywizyjną i
specjalną.
1936 – 1939 – W związku z coraz bardziej skomplikowaną sytuacją międzynarodową oraz
przygotowaniami do ewentualnej wojny, w okresie tym poczyniono wysiłki zmierzające do
poprawy organizacji i wyposażenia materiałowo technicznego wojsk inżynieryjnych.
W ramach planu modernizacji rozbudowy wojska polskiego, w wojskach inżynieryjnych,
poczyniono starania dotyczące mechanizacji i motoryzacji oddziałów, wprowadzając m.in. do
etatów batalionów saperskich zmotoryzowane kompanie zaporowe.
W dzisiejszym odcinku naszej wycieczki celowo pominąłem tematykę szkolenia saperów i
tradycji wojskowego szkolnictwa inżynieryjnego, ponieważ temat ten zasługuje na szersze i
całościowe potraktowanie. Obiecuję Państwu, że materiał taki ukaże się na stronach
internetowych naszego Centrum po zakończeniu cyklu kwietniowego. Postaramy się także, w
okresie późniejszym przybliżyć zainteresowanym tematykę związaną z drugą „naszą nogą”,
czyli zarys historii i tradycje wojsk chemicznych.
Powróćmy do okresu międzywojennego. Ze znanych wielkich postaci tamtych lat należy
wymienić wybitnych inżynierów wojskowych Mieczysława Dąbkowskiego i Tadeusza
Kossakowskiego.
Generał Mieczysław Dąbkowski – twórca polskich saperów po odzyskaniu niepodległości,
urodził się w 1880 roku w Warszawie. Ukończył Techniczną Szkołę Kolejową w Warszawie,
a następnie wydział budowy maszyn Politechniki Lwowskiej. Po wybuchu I wojny światowej
wstąpił do Legionów. Był organizatorem i dowódcą kompanii saperów I. Brygady Legionów.
Po weryfikacji kadry oficerskiej, w czerwcu 1919 roku został mianowany pułkownikiem i
objął stanowisko zastępcy szefa Sekcji Inżynierii i Saperów Departamentu TechnicznoKomunikacyjnego Ministerstwa Spraw Wojskowych. W kolejnych latach powołał do życia i
rozwijał saperskie szkolnictwo wojskowe. Z jego inicjatywy wzniesiono w Warszawie
gmachy Ministerstwa Spraw Wojskowych i Oficerskiej Szkoły Inżynierii oraz w Modlinie
odbudowano cytadelę. Dzięki jego staraniom wzniesiono w Warszawie, odsłonięty w 1933
roku pomnik „Poległym Saperom”.
15. sierpnia 1924 roku został mianowany generałem brygady, a w 1925 wyznaczony na
dowódcę 7. DP w Częstochowie. To było wyjątkowe wyróżnienie. W 1932 roku gen.
Dąbkowski objął stanowisko Inspektora Saperów Sztabu Głównego, a następnie w 1936
Dowódcy Saperów i Szefa Fortyfikacji Sztabu Głównego.
W wojnie obronnej 1939 roku był Dowódcą Saperów i Szefem Fortyfikacji u Naczelnego
Wodza. Włożył wiele wysiłku w terminową budowę przez saperów mostów pontonowych na
Wiśle dla wojsk własnych oraz niszczenie mostów stałych przed nacierającymi oddziałami
niemieckimi. Po kampanii wrześniowej był internowany i przebywał w Rumunii. W 1941
roku został przez Niemców przewieziony do obozu jenieckiego na terenie III Rzeszy.
Po zakończeniu II wojny światowej osiadł we Francji. Zmarł w Nicei, 26, grudnia 1946 roku.
W 1972 roku jego prochy sprowadzono do kraju i złożono na Powązkach w Warszawie.
Generał Tadeusz Kossakowski – wybitny taktyk, autor wielu nowatorskich rozwiązań w
zakresie użycia i taktyki działania saperów na polu walki, urodził się w 1888 roku w
Warszawie. Studiował na wydziale budowy maszyn Politechniki Lwowskiej. W lutym 1917
roku jako podporucznik piechoty, ukończył kurs saperski i przeszedł do służby w oddziałach
saperskich. W marcu 1919 roku został dowódcą kompanii saperów w 2. Dywizji Piechoty
Legionów. Po ukończeniu studiów specjalnych we Francji objął stanowisko dowódcy 2.
Pułku Saperów Kaniowskich w Puławach. W kolejnych latach pełnił służbę na wielu
odpowiedzialnych stanowiskach, a w 1936 roku już w stopniu generała brygady został
Dowódcą Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Tam też zastała go wojna. Po kampanii
wrześniowej przedostał się do Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii. Od grudnia 1943
roku znajdował się w dyspozycji Naczelnego Wodza – gen. Kazimierza Sosnowskiego.
W maju 1944 roku, po ukończeniu specjalistycznego szkolenia we Włoszech, w stopniu
generała dywizji, jako najstarszy wiekiem „cichociemny”, pod pseudonimem „Krystynek”,
zostaje przerzucony do Kraju. Walczy między innymi w powstaniu warszawskim, po upadku
którego dostaje się do niewoli i trafia do oflagu Landwasser.
Po wyzwoleniu obozu przez Amerykanów, udał się do Anglii, a w grudniu 1945 roku wrócił
do Polski i zamieszkał w Warszawie. Zmarł 24. listopada 1965 roku. Pochowany został na
Cmentarzu Powązkowskim.
Polscy saperzy wiele zawdzięczają tym wybitnym dowódcom i wielkim inżynierom
wojskowym, lecz w przygotowaniach do działań wojennych 1939 roku obaj (i nie tylko oni)
popełnili wielki błąd. Nie przewidzieli, że ta wojna będzie inna niż wszystkie dotychczasowe
– szybka i manewrowa. Nie zdawali sobie sprawy, że już od pierwszego dnia rozlegnie się w
obliczu zagrożenia pancernego – począwszy od pierwszych linii walczących, skończywszy na
głębokich tyłach – rozpaczliwe wołanie: saperów, instruktorów, materiału…. Niestety
zabrakło. Wysokie kwalifikacje, głęboki patriotyzm nie mogły zastąpić wyposażenia w
nowoczesny sprzęt, środki zaporowe i miny, co zdecydowało że, saperzy najczęściej walczyli
jako piechota.
Najchlubniejszą kartą walki polskiego sapera w kampanii wrześniowej 1939 roku była
bohaterska obrona Modlina i Warszawy, w której wzięło udział dziewięć batalionów saperów,
dwie zmotoryzowane i trzy rezerwowe kompanie saperów, kompania elektrotechniczna, pięć
plutonów pionierów oraz trzy grupy fortyfikacyjne. Dowódcą bohaterskich saperów armii
„Warszawa” był pułkownik Stefan Langner. Odcinek obrony armii rozciągał się od Modlina
do ujścia Pilicy. Zadaniem saperów było utrzymanie przepraw dla wycofujących się na
wschodni brzeg Wisły wojsk. Na wielkie słowa uznania zasłużyli też obrońcy Warszawy i
saperzy z batalionu saperów śląskich pod dowództwem majora Skierczyńskiego, którzy
wybudowali most przez Wisłę pod Baranowem.
Mimo ciężkich i tragicznych chwil w tej nierównej walce o honor Ojczyzny, saperzy dzielnie
trwali na swoich posterunkach w każdym nawet najmniejszym epizodzie kampanii
wrześniowej i w pełni zasłużyli na ten okrzyk, który niósł się przez kolejne pola bitew na
wszystkich frontach II wojny światowej, który wznosili wdzięczni mieszkańcy
rozminowanych wsi i miast i który wznosimy my – dumni spadkobiercy saperskich tradycji –
CHWAŁA SAPEROM.
Koniec części drugiej
Tekst na podstawie archiwaliów Muzeum Wojsk Inżynieryjnych – mjr rez. Wojciech
Leszczyński