obowiązki i prawa świadka w procesie karnym

„Sprawiedliwość idzie za prawem
- bezpłatne poradnictwo i edukacja prawna”
OBOWIĄZKI I PRAWA ŚWIADKA
W PROCESIE KARNYM
Rzeszów 2009
1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa
Obywatelskiego
ul. Fredry 4/58
35-959 Rzeszów
tel/fax (0-17) 86 20 122
[email protected]
www.porso.yoyo.pl
Broszura opracowana przez Magdalenę Konieczną
Broszura sfinansowana przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
w ramach Programu Operacyjnego
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
2
KTO MOŻE ZOSTAĆ ŚWIADKIEM?
W postępowaniu karnym świadek odgrywa bardzo ważną rolę.
Często to od jego zeznań zależeć będzie rozstrzygnięcie o
odpowiedzialności karnej oskarżonego w danej sprawie. Nie dziwi
zatem fakt, że osoby występujące w sądzie w obronie swoich praw
– oskarżenie czy też pokrzywdzeni często zgłaszają wnioski o
dopuszczenie dowodu z zeznań świadków.
Przykładowo: Można występować w charakterze świadka w
sprawie przestępstwa kradzieży, znęcania, rozboju, zniesławienia
oraz w innych sprawach karnych.
Świadkiem jest osoba fizyczna wezwana przez sąd do złożenia
zeznań dotyczących posiadanych wiadomości, a zarazem osoba,
która dzięki własnym spostrzeżeniom uzyskała wiadomości o
fakcie badanym w toku postępowania.
Dowodów z zeznań świadka jest jednym z najczęstszych środków
dowodowych,
po
które
sięga
się
w
praktyce
sądowej.
Przeprowadzenie tego dowodu polega na przesłuchaniu świadka
przez sąd. Pamiętać należy, że świadek nie jest stroną sporu, a
zatem ma on więcej obowiązków niż uprawnień.
3
W procesie karnym świadek składa zeznanie ustnie, zaczynając od
odpowiedzi na pytania przewodniczącego składu sędziowskiego,
co i z jakiego źródła wiadomo mu w sprawie, po czym sędziowie
(ławnicy) mogą w tym zakresie zadawać pytania.
Zeznania świadka są spisywane w czasie rozprawy do protokołu,
później odczytane, a w razie zaistnienia takiej potrzeby, na
podstawie jego uwag uzupełnione i sprostowane.
Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek
stawić się i złożyć zeznania – art. 177 § 1 kodeksu postępowania
karnego (dalej kpk).
Możliwe jest jednak przesłuchanie świadka w miejscu jego pobytu,
w przypadku gdy nie może on stawić się na wezwanie z powodu
choroby, kalectwa lub innej nie dającej pokonać się przeszkody.
4
KOGO NIE WOLNO PRZESŁUCHIWAĆ
JAKO ŚWIADKÓW?
Nie każda osoba może zeznawać w charakterze świadka.
Nie wolno przesłuchiwać jako świadków:
• obrońcy lub adwokata działającego na podstawie art. 245 §
1 kpk, co do faktów, o których dowiedział się udzielając
porady prawnej lub prowadząc sprawę,
• duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy
spowiedzi
Tajemnica państwowa
Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej mogą być
przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten
obowiązek, tylko po zwolnieniu
tych osób od obowiązku
zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony.
Odmowa zwolnienia możliwa jest tylko w przypadku, gdyby
złożenie zeznania mogło wyrządzić poważną szkodę państwu.
Sąd lub prokurator może zwrócić się do właściwego naczelnego
organu administracji rządowej o zwolnienie świadka od obowiązku
zachowania tajemnicy.
5
Tajemnica służbowa i zawodowa
Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub
tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą
odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten
obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od
obowiązku zachowania tajemnicy.
Osoby
obowiązane
do
zachowania
tajemnicy
notarialnej,
adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą
być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy,
gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a
okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.
W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania
lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez
udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty
doręczenia
wniosku
prokuratora.
Na
postanowienie
sądu
przysługuje zażalenie.
W przypadkach przewidzianych powyżej sąd przesłuchuje taką
osobę z wyłączeniem jawności.
6
JAKIE OBOWIĄZKI MA ŚWIADEK
W PROCESIE KARNYM?
Świadek nie jest stroną procesową w postępowaniu karnym. Jest on
wzywany
przez
dowodowego
w
organ
postaci
procesowy
zeznań.
do
Tak,
dostarczenia
więc
środka
podstawowym
obowiązkiem świadka w procesie karnym podobnie jak w procesie
cywilnym jest obowiązek stawienia się i złożenia zeznań.
Do obowiązków świadka zalicza się między innymi:
I. Obowiązek
oznaczonym
stawiennictwa
w
sądzie
w wezwaniu
i
złożenie
w
terminie
zeznań
o
wiadomych mu faktach
Przepisy prawa karnego procesowego szczegółowo określają, iż
każda osoba wezwana w charakterze świadka przez organ procesowy ma obowiązek stawić się w miejscu i w czasie wskazanym w
wezwaniu i złożyć zeznania o wiadomych jej faktach.
Pamiętaj!!!
Świadek powinien kierować swoje zeznania do sądu, a nie do stron
(oskarżonego, obrońcy czy też prokuratora)
7
II. Obowiązek pozostawania do dyspozycji sądu aż do
momentu zwolnienia go przez sąd lub ukończenia rozprawy
Obowiązek ten łączy się ściśle z obowiązkiem stawiennictwa.
Pamiętaj!!!
W przypadku nieusprawiedliwionego niestawiennictwa świadka
albo jego wydalenia się z miejsca czynności bez zezwolenia organu
prowadzącego postępowanie można nałożyć na niego sankcje w
postaci kary pieniężnej i przymusowego doprowadzenia świadka art. 285 § 1 i 2 k.p.k.
III. Obowiązek złożenia przyrzeczenia
Jest ono dodatkowym elementem mającym za zadanie wzmocnić
wiarygodność zeznań świadka. Przyrzeczenie od świadka może
odebrać tylko sąd lub sędzia wyznaczony. Świadek składa
przyrzeczenie przed rozpoczęciem zeznań. Jeżeli obecne na
rozprawie strony (oskarżony, obrońca, prokurator) nie sprzeciwiają
się temu, można odstąpić od odebrania przyrzeczenia od świadka.
8
Przyrzeczenie ma formę uroczystą. Zgodnie z art. 188. § 1 k.p.k.
świadek składa przyrzeczenie powtarzając za sędzią następujące
słowa:
„Świadomy znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed
prawem przyrzekam uroczyście, że będą mówił szczerą prawdę,
niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome”.
Pamiętaj !!!
W trakcie składania przyrzeczenia przez świadka wszystkie osoby
zgromadzone na sali sądowej, w tym również sędziowie, stoją.
Zasadą jest obowiązek złożenia przez świadka przyrzeczenia.
Jednakże od tej zasady prawo karne procesowe przewiduje
następujące wyjątki. Tak, więc nie odbiera się przyrzeczenia od:
• świadka jeżeli strony wyrażą na to zgodę;
• nieletniego;
• świadka, który z powodu zakłócenia czynności psychicznych
nie zdaje sobie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia;
• świadka, który jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania lub pozostającego
9
w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania, albo gdy za to przestępstwo został skazany;
• świadka, który był prawomocnie skazany za fałszywe zeznanie lub oskarżenie
IV. Obowiązek mówienia prawdy
Jest to jeden z najważniejszych obowiązków świadka podobnie jak
w procesie cywilnym.
Składanie fałszywych zeznań tzn. zeznawanie nieprawdy lub
zatajanie
prawdy
jest
przestępstwem.
Odpowiedzialność
za
składanie fałszywych zeznań uzależniona jest jednak od tego czy
świadek został pouczony o takiej odpowiedzialności - art. 233 § 2
k.k., które powinno nastąpić przed rozpoczęciem składania zeznań
przez świadka.
Jednakże złożenie przyrzeczenia przez świadka stanowi podstawę
do pociągnięcia jego do odpowiedzialności karnej w razie złożenia
fałszywych zeznań, nawet jeżeli sędzia świadka o tym nie
uprzedził.
Zeznanie jest prawdziwe tylko wówczas, gdy świadek zgodnie z
prawdą przedstawia stan sprawy, a także w razie zaistnienia takiej
10
potrzeby odpowiada na zadawane mu pytania niczego nie
przemilczając i nie zatajając.
V. Obowiązek poddania się oględzinom i badaniom nie
połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub z obserwacją w
zakładzie leczniczym
Świadka za jego zgodą można poddać oględzinom i badaniom
lekarskim, jeżeli jest to konieczne dla celów dowodowych. Jeżeli
karalność zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on
sprzeciwić się oględzinom ciała i badaniom nie połączonym z
zabiegiem chirurgicznym lub z obserwacją w zakładzie leczniczym.
Badań bez zgody nie można przeprowadzić, gdy dotyczą osób,
które odmówiły zeznań.
Sąd lub prokurator może także zarządzić przesłuchanie świadka
z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, jeżeli istnieje
wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju
umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego
spostrzeżeń. Świadek nie może się temu sprzeciwić.
11
Sam
fakt
leczenia
automatycznie
psychiatrycznego
przesądzać
o
świadka
niewiarygodności
nie
jego
może
zeznań,
zwłaszcza w sytuacji, w której w czasie przeprowadzonych w toku
postępowania
przygotowawczego
i
sądowego
badań
psychiatryczno-psychologicznych nie stwierdzono u
świadka
występowania tych chorób, które były przyczyną przeprowadzenia
leczenia szpitalnego, a ponadto wtedy, gdy opinia biegłych nie
stwarza podstaw do zakwestionowania zeznań świadka
JAKIE UPRAWNIENIA MA ŚWIADEK
W PROCESIE KARNYM?
Zgodnie z art. 177. § 1 k.p.k każda osoba wezwana w charakterze
świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Podstawowym
obowiązkiem świadka jest składanie zeznań. Jednak prawo karne
procesowe od tej zasady przewiduje dla świadka następujące
uprawnienia:
12
I) Prawo odmowy zeznań
Z prawa odmowy zeznań może skorzystać osoba najbliższa dla
oskarżonego, którą jest: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo,
powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w
stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba
pozostająca we wspólnym pożyciu - art. 115 § 11 k.k.
Prawo odmowy zeznań trwa także mimo ustania małżeństwa lub
przysposobienia. Świadek, który skorzystał z takiego prawa może
w trakcie przewodu sądowego zmienić decyzję w tym zakresie
i zrezygnować z tego prawa i jednak złożyć zeznania.
Przykładowo: Była żona oskarżonego może skorzystać z prawa do
odmowy zeznań w takim zakresie w jakim dotyczące one
oskarżonego mimo, iż nie pozostaje już z nim w związku
małżeńskim. Podczas, gdy była konkubina oskarżonego nie może
już skorzystać z takiego prawa z uwagi na to, iż nie pozostaje już z
nim we wspólnym pożyciu.
13
II. Prawo uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli
udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla
niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo albo
za przestępstwo skarbowe
Możliwość uchylenia się od odpowiedzi na pytanie nie jest
równoznaczne z odmową zeznań. Świadek zwolniony jest tylko
i wyłącznie z odpowiedzi na pytanie, a nie ze składania zeznań.
Świadka nie można stawiać w położeniu przymusowym, w którym
byłby zmuszony kłamać lub mówić prawdę, narażając siebie lub
osobę najbliższą na odpowiedzialność karną. Dlatego też powyższe
uprawnienie odgrywa dla świadka bardzo ważną rolę i ma duże
znaczenie w praktyce.
III. Prawo domagania się zwolnienia od złożenia
zeznań lub odpowiedzi na pytanie, jeżeli świadek pozostaje z
oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym jeżeli
świadek o takie zwolnienie wnosi
Przez szczególnie bliski stosunek osobisty rozumie się stosunek
inny niż wynikający z węzłów pokrewieństwa, powinowactwa lub
małżeństwa, lecz równie silnie, emocjonalnie łączący ludzi np.
14
narzeczeństwo,
przyjaźń,
sprawowanie
opieki.
Świadek
korzystający z tego uprawnienia nie ma obowiązku dokładnego
wyjaśnienia, dlaczego odmawia odpowiedzi na konkretne pytania.
Musi tylko złożyć prośbę o zwolnienie od złożenia zeznań lub
odpowiedzi na pytanie oraz uprawdopodobnić, że pozostaje z
oskarżonym w szczególnie bliskich stosunkach.
IV. Prawo odmowy zeznań dla świadka, który w innej
toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w
przestępstwie objętym postępowaniem
W sytuacji takiej każdy współuczestnik czynu występuje w roli
oskarżonego (podejrzanego) o udział w tym samym przestępstwie,
ale sądzony jest w odrębnym postępowaniu.
Świadkowi w procesie karnym przysługują także inne uprawnienia
takie jak:
• prawo zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania;
• prawo utajniania danych umożliwiających poznanie tożsamości świadka
• prawo przesłuchania go w miejscu jego pobytu;
15
• prawo domagania się wyłączenia jawności rozprawy;
• prawo do wynagrodzenia za stracony zarobek;
• prawo do zwrotu poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa,
16