Internacjonalizacja usług w Polsce

Transkrypt

677
2005
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Anna Czubała
Agata Jonas
Tomasz Smoleń
Katedra Marketingu
1. Formy internacjonalizacji
Internacjonalizacja oznacza proces włączania się przedsiębiorstw w działalność gospodarczą poza krajem macierzystym i jest procesem dwustronnym. Ma
ona znaczenie nie tylko dla podejmujących ją firm, ale także dla całej gospodarki.
Z jednej strony internacjonalizacja sektora usług w Polsce może odbywać się drogą
ekspansji polskich przedsiębiorstw usługowych na rynki zagraniczne (internacjonalizacja aktywna), z drugiej zaś – poprzez podejmowanie w naszym kraju działalności przez zagranicznych inwestorów (internacjonalizacja pasywna). Przedmiotem rozważań w referacie są formy internacjonalizacji pasywnej. Chodzi w nim
głównie o ustalenie znaczenia kapitału zagranicznego dla rozwoju sektora i marketingu usług w Polsce w okresie transformacji systemowej.
Już w początkowych jej latach pojawiły się w Polsce pierwsze firmy zagraniczne, a ich napływ i zaangażowanie kapitałowe znacząco wzrosły po 1995 r. Zagraniczne przedsiębiorstwa usługowe transferują do Polski kapitał, aporty rzeczowe
oraz tzw. kluczowe kompetencje, czyli wiedzę i doświadczenie w zakresie organizacji procesu świadczenia usług. Dzięki ich napływowi podmiotowa, techniczna
i organizacyjna struktura polskiego sektora usług, technologie świadczenia usług
i obsługi klientów upodabniają się do rozwiązań stosowanych w innych krajach.
W wielu branżach usług (takich jak np. handel, gastronomia, hotelarstwo i in.)
znacząco zmniejsza to dystans dzielący nas od krajów wysoko rozwiniętych.
Usługi są specyficznym produktem także w obrocie międzynarodowym. Takie
ich cechy, jak niematerialność, duże zazwyczaj zaangażowanie nabywcy w procesie
świadczenia, interakcyjność usługodawcy i usługobiorcy, heterogeniczny charakter tego samego typu usług w różnych krajach i brak transgranicznego fizycznego
przepływu, w znacznym stopniu decydują o możliwościach, zakresie przestrzennym i formach ich internacjonalizacji.
34
Anna Czubała, Agata Jonas, Tomasz Smoleń
Formę internacjonalizacji można zdefiniować jako instytucjonalne rozwiązanie, które umożliwia wejście produktów, technologii, umiejętności lub innych zasobów przedsiębiorstwa na zagraniczny rynek1.
W literaturze anglojęzycznej wyróżnia się zazwyczaj pięć form internacjonalizacji usług:
– eksport bezpośredni, który polega na wykonaniu określonej usługi w kraju
zlecającego usługę przez pracownika firmy zagranicznej (np. usługi doradcze, naprawcze, szkoleniowe, eksperckie),
– eksport w systemie (client following, leader following), gdy zagraniczna firma
usługowa wspiera firmę eksportującą towary lub inną firmę usługową i podąża za
dotychczasowymi swoimi klientami, towarzysząc im w zdobywaniu rynków zagranicznych (np. usługi logistyczne, projektowe, reklamowe, bankowe),
– bezpośrednie wejście, które polega na przejęciu przez firmę zagraniczną lokalnego przedsiębiorstwa, utworzeniu spółki joint venture z firmą lokalną oraz na inwestycjach bezpośrednich (np. otwieranie przedstawicielstw, filii, spółek-córek itp.),
– pośrednie wejście, gdy firma zagraniczna chcąc uniknąć bezpośredniego inwestowania, transferuje przez granice prawa do częściowego lub całkowitego korzystania z jej znaku, praw publikowania, know-how (sprzedaż licencji) lub zawiera długookresowe porozumienie o współpracę z niezależnymi przedsiębiorstwami
i za opłatą zezwala im na korzystanie z marki, technologii, wypracowanej koncepcji marketingowej (franchising),
– wejście z wykorzystaniem technologii teleinformatycznych (marketing elektroniczny), który polega na wykorzystywaniu przez zagraniczną firmę usługową
zaawansowanych technologii, tj. Internet, telewizja satelitarna i cyfrowa, telefon,
faks i in., w celu dotarcia z ofertą świadczenia usług do zagranicznych rynków2.
W literaturze polskiej dotyczącej problematyki usług wyróżnia się zazwyczaj
następujące formy ich internacjonalizacji3:
– eksport bezpośredni i pośredni,
– kooperację niekapitałową (sprzedaż licencji, franchising, kontrakt menedżerski),
– formy kooperacji kapitałowej (joint ventures, alianse kapitałowe polegające
na wykupie części udziałów partnera),
– inwestycje bezpośrednie (wykup za granicą przedsiębiorstwa usługowego,
sieci punktów usługowych, budowa nowego własnego przedsiębiorstwa – filii, spółki-córki, oddziału).
1
Por. F.R. Root, Entry. Strategies for International Markets, Lexington Books, Lexington 1994, s.
24. Cyt. za: A. Lenartowicz-Łysiak, Marketing międzynarodowy usług [w:] Marketing globalny i jego
strategie. Uwarunkowania, podstawowe opcje, instrumenty, pod red. L. Żabińskiego, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2002, s. 77.
2
Por. C. Groenroos, International Strategies for Services, „Journal of Services Marketing” 1999,
nr 4/5. S. Vandermerwe, M. Chadwick, The Internationalisation of Services, „Services Industries
Journal” 1989, nr 1.
3
Por. W. Grzegorczyk, Strategie marketingowe przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2002, s. 38–52; T. Domański, Strategie marketingowe dużych sieci handlowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 2001, s. 88–93.
35
W powyższej klasyfikacji pomija się jeszcze internacjonalizację usług wykorzystującą dynamicznie rozwijającą się technologię informatyczną, która ogranicza
potrzebę bezpośrednich, osobistych kontaktów usługodawcy i usługobiorcy, uniezależnia rozwój firm usługowych od lokalizacji, pozwala na eksport usług poprzez
elektroniczną transmisję do zagranicznego nabywcy.
2. Poziom rozwoju sektora usług w Polsce na tle krajów
Unii Europejskiej
Określenie znaczenia kapitału zagranicznego w rozwoju sektora usług w Polsce wymaga wcześniejszego przyjrzenia się temu obszarowi.
Za jedną z podstawowych miar poziomu rozwoju sektora usług przyjmuje się
wskaźnik udziału pracujących w tym dziale gospodarki do ogólnej liczby zatrudnionych. Jak wynika z tabeli 1, poziom zatrudnienia w sferze usług jest w poszczególnych krajach Unii Europejskiej znacznie zróżnicowany, jednak w prawie wszystkich przypadkach wyższy niż w Polsce. Rozwój sfery usług w Polsce porównywalny
jest jedynie z jej poziomem w Portugalii, jednym z najsłabiej rozwiniętych krajów
„piętnastki”. Ale już w stosunku do Grecji, państwa o porównywalnym do Portugalii potencjale, dzieli nas 8,6 punktu procentowego. W porównaniu z krajami najbardziej rozwiniętymi różnice te sięgają ponad 20 punktów procentowych. Przykładowo, udział osób zatrudnionych w usługach jest – w stosunku do wszystkich
pracujących – w Polsce niższy o 22,8 punktu procentowego niż we Francji, o 22,5
punktu procentowego niż w Holandii i o 21,7 punktu procentowego niż w Szwecji.
Podobnie jak ogólny wskaźnik poziomu zatrudnienia w sektorze usług, zróżnicowana jest w krajach Unii Europejskiej także struktura zatrudnienia w poszczególnych rodzajach działalności usługowej. Ciekawie przedstawia się porównanie
tej struktury w Polsce i w krajach „piętnastki”. W przypadku takich sekcji, jak
„hotele i restauracje” oraz „obsługa nieruchomości” i „obsługa firm” udział zatrudnionych osób w ogólnej liczbie pracujących w naszym kraju jest niższy niż we
wszystkich krajach UE. W pozostałych sekcjach mieści się on między najniższą
i najwyższą wartością właściwą dla tych państw, jest jednak niższy od średniej europejskiej. Różnice te wynoszą w przypadku poszczególnych sekcji odpowiednio: dla
„ochrony zdrowia i opieki społecznej” – 3,3, dla „administracji publicznej” – 1,7,
dla „pośrednictwa finansowego” – 1,3, dla „handlu i napraw” – 1,0 i dla „transportu, gospodarki magazynowej i łączności” – 0,5 punktu procentowego. Jedyną sekcją
usług, w której udział zatrudnionych w Polsce jest wyższy od średniej dla państw
UE jest „edukacja” (7% ogółu zatrudnionych w Polsce w stosunku do 6,3% w krajach UE). Jest on zarazem jedynie o 0,9 punktu procentowego niższy niż w przypadku Szwecji i Wielkiej Brytanii – krajów o najwyższym odsetku osób pracujących w edukacji.
Analiza wskaźników udziału zatrudnionych w usługach ogółem, a także w poszczególnych rodzajach działalności usługowej w stosunku do wszystkich pracujących pozwala na stwierdzenie, że stopień rozwoju sektora usług w Polsce jest niż-
1995
2000a
1995
2000
1995
2000
1995
2000
1995
2000
1995
2000
1995
2000b
Dania
Finlandia
1995
2000
1995
2000
1995
2000
Niemcy
Szwecja
Portugalia
1995
2000a
Luksemburg
Irlandia
Hiszpania
Holandia
Grecja
Francja
Belgia
1995
2000
1995
Lata
Austria
Kraj
60,8
63,5
68,6
71,0
68,6
69,7
64,6
66,1
68,1
73,3
56,3
59,1
70,1
73,0
60,7
63,3
59,4
61,9
65,4
70,4
60,4
63,8
55,3
49,6
71,0
72,2
Ogółem
usługi
15,5
15,7
15,2
14,0
14,2
13,7
11,3
11,8
16,7
–
16,3
17,2
16,2
16,7
16,7
19,9
13,8
14,0
15,7
15,7
14,3
14,2
14,9
14,7
12,8
12,5
handel
i naprawy
5,9
7,1
–
–
7,1
8,4
8,4
10,1
–
–
3,9
5,0
9,6
12,2
5,4
7,2
6,1
8,5
9,9
12,4
6,0
8,0
4,8
4,2
9,4
11,2
6,6
6,7
32,6d
33,5d
6,4
6,2
6,7
5,7
–
–
7,1
7,4
7,7
6,3
6,4
6,4
5,5
4,7
4,7
4,8
9,3
8,5
7,5
6,5
5,0
5,4
5,9
6,0
–
–
7,1
7,4
6,6
6,9
–
–
5,7
6,1
6,5
5,9
5,6
5,6
6,9
6,3
6,7
4,7
5,1
5,3
6,8
5,5
7,2
7,9
6,3
6,5
7,5
7,8
7,2
6,8
7,7
7,3
6,3
–
6,5
6,4
5,9
6,1
6,0
6,0
4,5
6,0
7,3
8,0
5,6
5,5
4,1
3,7
6,5
6,7
3,5
3,7
10,0c
12,5c
2,9
2,9
2,3
2,1
–
–
2,4
2,7
3,2
3,6
2,6
2,6
3,7
3,8
10,3
10,1
3,6
3,6
2,9
1,8
2,1
2,1
5,3
5,7
3,3
3,2
2,4
2,6
2,8
3,2
–
–
5,9
6,4
3,5
3,7
6,3
6,3
5,5
6,4
4,7
4,6
2,9
3,3
4,9
5,2
2,5
2,8
edukacja
administracja
transport,
obsługa
publiczna
gospodarka pośrednictwo
hotele
nieruchomoi obrona
i restauracje magazynowa finansowe
ści i firm
narodowa
i łączność
Rodzaje działalności usługowej
7,4
7,9
–
–
16,6
17,0
14,0
13,8
14,0
–
4,3
4,7
13,6
13,9
5,1
5,4
8,1
7,5
4,0
6,1
8,7
10,1
4,9
4,9
20,6
18,5
ochrona
zdrowia
i opieka
socjalna
4,4
4,2
–
–
4,7
4,7
4,8
5,2
–
–
4,2
3,2
3,9
4,6
6,6
3,9
5,3
4,7
2,1
4,0
4,9
5,3
4,5
3,1
4,9
5,1
pozostała
działalność
usługowa
Tabela 1. Struktura pracujących w poszczególnych rodzajach działalności usługowej w krajach Unii Europejskiej i w Polsce
w 1995 i 2000 r. (w %)
36
1995
2000b
1995
2000
1995
2000
Wielka Brytania
Włochy
69,7
71,6
59,7
61,8
45,3
50,5
Ogółem
usługi
15,7
15,5
15,9
15,9
12,2
14,1
handel
i naprawy
3,4
3,8
1,3
1,7
4,5
4,2
6,4
6,6
5,3
5,6
5,8
6,1
4,5
4,3
3,2
3,1
2,0
2,6
9,3
10,9
5,3
7,0
2,3
3,7
6,0
6,0
9,2
9,1
4,6
5,3
administracja
transport,
obsługa
publiczna
gospodarka pośrednictwo
hotele
nieruchomoi obrona
i restauracje magazynowa finansowe
ści i firm
narodowa
i łączność
Rodzaje działalności usługowej
ochrona
zdrowia
i opieka
socjalna
10,6
11,0
6,2
6,1
6,6
6,5
edukacja
7,4
7,9
7,0
6,9
6,8
7,0
4,2
4,3
3,7
3,5
5,3
5,2
pozostała
działalność
usługowa
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Yearbook of Labour Statistics 2001.
a – dane z 1998 r., b – dane z 1999 r., c – łącznie liczba zatrudnionych w pośrednictwie finansowym oraz w obsłudze nieruchomości i firm, d – liczba zatrudnionych
w pozostałych rodzajach działalności usługowej
Polska
Lata
Kraj
cd. tabeli 1
37
38
szy niż w krajach Unii Europejskiej. Polska nadrabia jednak powoli dystans dzielący ją od Europy. Świadczy o tym wyższy w porównaniu z danymi dotyczącymi państw
Unii Europejskiej wzrost omawianego wskaźnika. W ciągu dziesięciu lat odsetek
zatrudnionych w usługach wzrósł w Polsce o 12,5 punktu procentowego4.
O podnoszeniu się znaczenia usług w gospodarce polskiej i powolnym niwelowaniu dzielącego nas od Unii Europejskiej dystansu świadczy także wzrost udziału sfery usług w wartości dodanej brutto. W 1995 r. udział ten wynosił 54%, a w 2000 r. –
62%, wzrósł więc w przeciągu pięciu lat o 8 punktów procentowych, w porównaniu
z 5-punktową zmianą w krajach Unii Europejskiej (z 67% do 72%)5. Jednak mimo
szybszego niż w krajach Piętnastki wzrostu nie udało się nam osiągnąć ich poziomu z 1995 r.
3. Eksport i import usług
Jedną z form internacjonalizacji jest eksport. Jego wielkość, dynamika i udział
w międzynarodowej wymianie świadczy o poziomie rozwoju i konkurencyjności
analizowanego sektora usług na rynkach zagranicznych. Z tego punktu widzenia
ważne jest porównanie wartości polskiego eksportu i importu usług. Jak wynika
z danych zawartych w tabeli 2, w latach 1991–2002 wraz z systematycznym, prawie
2,5-krotnym wzrostem wartości usług eksportowanych przez Polskę następował
wzrost wartości importu usług – blisko 3,6-krotnie. Od 1996 r. bilans Polski w handlu zagranicznym usług ma wartość ujemną (z wyjątkiem 1997 r.). Sukcesywne
zwiększanie się ujemnej wartości salda zostało zahamowane w 2001 r., ale już
w 2002 r. ponownie wzrosło. Utrzymująca się od lat nadwyżka wartości importu
usług nad ich eksportem z Polski świadczy o „pogarszaniu się konkurencyjności
polskiego sektora usług na forum międzynarodowym”6.
Spośród trzech grup działalności usługowej wyróżnionych w klasyfikacji GUS,
zarówno w imporcie, jak i w eksporcie, największy udział mają „usługi pozostałe”
(por. tab. 3). Do tej grupy zaliczane są m.in. usługi pocztowo-telekomunikacyjne,
budowlane, ubezpieczenia i reasekuracja, usługi finansowe, usługi informatyczne
i informacyjne, prawa autorskie i licencje, usługi kulturalne i rekreacyjne, usługi
rządowe oraz pozostałe usługi handlowe. W całym badanym okresie, z wyjątkiem
1991 r., import tych usług był większy od eksportu o 13–100%. Podobna tendencja
wystąpiła w grupie „podróże”. Jedynym działem usług, w którym wpływy ze sprzedaży na rynkach zagranicznych były większe od zakupów, był transport.
W latach 1991–2002 usługi pozostałe stanowiły 44–60% wartości eksportu usług.
W tym samym czasie stanowiły one ok. 70% wartości usług importowanych.
W przeciągu dekady zmniejszył się udział usług transportowych w eksporcie usług
4
W 1990 r. udział zatrudnionych w usługach w ogólnej liczbie pracujących wynosił w Polsce
38%.
5
Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 617.
6
L. Kuczewska, Polski handel usługami na arenie międzynarodowej, „Handel Wewnętrzny”
39
(zmiana z 47 do 26% wartości eksportu usług). Udział usług transportowych kształtował się stabilnie w przedziale 10–20% wartości importowanych usług w analogicznym okresie. W tym czasie prawie potrojony został udział „podróży zagranicznych” w sprzedaży usług. Jednocześnie prawie podwojony został udział wspomnianej grupy usług w ogólnej wartości importu usług.
Tabela 2. Handel zagraniczny usługami w Polsce w latach 1991–2002 (w mln USD)
Usługi
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
285
Usługi saldo
347
376
59
146 –213
305 –488 –1631 –1686 –976 –1005
Usługi wpływy:
transport
podróże
zagraniczne
pozostałe
1662 1618 1857 2102 3192 3383 3724 3683
975
935 1089
848 1062
853
755
625
3298 3505 3988
868 1038
724
3992
1118
665
590
435
222
126
131
873 1128 1908 2013 2045 2043
920
816
665
1909 1821 2030
997
1877
Usługi wypłaty:
transport
podróże
zagraniczne
pozostałe
1377 1271 1481 2043 3046 3596 3419 4171
531
408
570
457
272
242
219
356
4929 5191 4964
664
644
546
4997
676
769
679
625
422
316
181
132
920 1058 1455 2167 2401 2332 2871
937
907
821
3562 3640 3363
931
3390
138
899
139
882
152
711
Źródło: Rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 151; Rocznik statystyczny handlu zagranicznego 2003, GUS, Warszawa 2003, s. 146.
Tabela 3. Usługi w bilansie płatniczym na bazie płatności oraz w bilansie płatniczym
na bazie transakcji w 2002 r. (w mln USD)
Usługi
Przychody
Rozchody
Saldo
dane na bazie
dane na bazie
dane na bazie
płatności transakcji płatności transakcji płatności transakcji
Ogółem
Transportowe
Podróże zagraniczne
Pocztowe i telekomunikacyjne
Ubezpieczeniowe i reasekuracja
Finansowe
Budowlane
Informatyczne i informacyjne
Prawa autorskie i licencje
Pozostałe handlowe
Kulturalne i rekreacyjne
Rządowe
3992
1118
997
137
225
119
93
88
20
1130
60
5
10035
3270
4314
164
214
135
550
99
34
1189
61
5
4997
676
931
169
352
173
235
232
419
1573
150
87
9186
1819
3202
188
351
207
338
272
557
2000
155
97
–1005
442
66
–32
–127
–54
–142
–144
–399
–443
–90
–82
849
1451
1112
–24
–137
–72
212
–173
–523
–811
–94
–92
Źródło: Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów i pasywów zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za 2002 rok, Warszawa, wrzesień 2003, s. 15; http://www.nbp.pl/publikacje/index.html,
28 stycznia 2003 r.
40
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
–1000
–2000
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
wp ywy
wyp aty
bilans
Rys. 1. Import i eksport usług w Polsce w latach 1991–2002 (w mln USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 2.
Obroty usługowe zaprezentowane w bilansie płatniczym RP za 2002 r. są przedstawiane dwojako: na podstawie płatności, obejmujące głównie salda dokonywanych za pośrednictwem banków rozliczeń z nierezydentami z tytułu świadczonych
usług, oraz na podstawie transakcji, zawierające dodatkowo uzyskane od podmiotów gospodarczych informacje o przychodach i rozchodach, transakcjach usługowych rozliczanych poprzez rachunki bankowe przedsiębiorstw w bankach za granicą, usługach świadczonych na kredyt, jak również rozliczanych w ramach kompensowania wierzytelności. Bilans płatniczy na podstawie transakcji pozwala
na uzyskanie pełniejszego obrazu obrotów firm usługowych z zagranicą7. Istotne
różnice w obu systemach naliczania bilansu występują w danych dotyczących obrotu podróży zagranicznych oraz usług transportowych (por. tab. 3). Dane potwierdzają jednak sformułowany uprzednio wniosek o nadwyżce eksportu nad importem w dziedzinie transportu i podróży zagranicznych. Wysokość dodatniego salda
w tych usługach nie była jednak w stanie zrównoważyć ujemnej jego wielkości
w ubezpieczeniach, usługach pocztowych i telekomunikacyjnych, finansowych, budowlanych, informatycznych i informacyjnych, pozostałych handlowych, kulturalnych i rekreacyjnych, rządowych, a także wymiany praw autorskich i licencji.
W całym zaś okresie po 1990 r. udział polskiego eksportu usług w międzynarodowej wymianie usług nie zmienia się i wynosi 0,6%8.
7
Bilans płatniczy na bazie transakcji...
8
J. Brzozowski, Usługowy mit, „Boss – Gospodarka” 2003, nr 6, s. 14.
41
4. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce
Polska jest największym odbiorcą inwestycji zagranicznych w Europie Środkowej i Wschodniej. W 2001 r. udział Polski w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych w tym regionie wynosił 26,3%. Mniej korzystna jest pozycja Polski pod względem napływu inwestycji per capita (por. tab. 4). Pod tym względem zdecydowanym
liderem są Czechy. Nasz kraj wyprzedzają także Słowenia, Węgry, Estonia, Łotwa
i Chorwacja.
Tabela 4. Udział państw Europy Środkowej i Wschodniej w bezpośrednich inwestycjach
zagranicznych w 2000 r.
Kraj
Polska
Czechy
Węgry
Rosja
Rumunia
Chorwacja
Ukraina
Słowacja
Bułgaria
Słowenia
Estonia
Litwa
Łotwa
Białoruś
Jugosławia
Albania
Bośnia i Hercegowina
Macedonia
Mołdawia
Europa Środkowa i Wschodnia ogółem
Inwestycje na 1 mieszkańca
(w USD)
Udział w inwestycjach
(w %)
870
2055
1984
133
292
1060
78
683
418
1411
1891
636
884
124
93
182
86
188
103
25,8
16,2
15,3
14,8
5,0
3,8
3,0
2,8
2,6
2,2
2,0
1,8
1,6
1,0
0,7
0,4
0,3
0,3
0,3
385
100,0
Źródło: U. Kopeć, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce światowej i w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen
Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002.
Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski rozpoczął się w 1993 r.
Na koniec 2002 r. wartość tych inwestycji wyniosła 61 447,6 mln USD. Rekordowy
pod względem napływu inwestycji był rok 2000 (zob. rys. 2). Od następnego roku
wartość kapitałów zagranicznych inwestowanych w Polsce maleje. Za podstawowe
przyczyny ich spadku uważa się przede wszystkim mniejsze wpływy z prywatyzacji,
pogorszenie wskaźników makroekonomicznych, zmiany wewnętrznych przepisów
42
w Polsce (dotyczących m.in. specjalnych stref ekonomicznych), spowolnienie wzrostu
gospodarczego w USA i w Niemczech oraz słaby system promocji Polski za granicą9.
12000
10601
9574
10000
7891
8000
5197
6000
4000
2000
0
2830
8295,2
7380
5678
2510
1491
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Rys. 2. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach 1993–2002
(w mln USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych.
Do 1998 r. inwestycje zagraniczne koncentrowały się głównie na działalności
produkcyjnej (por. tab. 5 i 6). Rok 1999 był pierwszym, w którym kapitał zagraniczny zainwestowany został przede wszystkim w sferę usług (por. rys. 3). Aż dwie
trzecie inwestycji zagranicznych zostało w omawianym roku przeznaczone na działalność usługową, przede wszystkim w pośrednictwo finansowe oraz transport
i łączność. Na liście największych inwestorów w 1999 r. sześć pierwszych miejsc
zajmowały instytucje usługowe (tab. 6). Sektor usług pozostawał największym odbiorcom inwestycji zagranicznych do 2001 r., choć jego udział w inwestycjach absorbowanych w poszczególnych latach malał. Rok 2000 przyniósł największy przyrost inwestycji w dziedzinie transportu i łączności, co wynikało z prywatyzacji Telekomunikacji Polskiej SA i France Telekom, natomiast w 2001 r. główny obszar
inwestowania stanowiły handel i naprawy. W 2001 r. po raz pierwszy udział sektora
usług w ogólnej sumie zainwestowanego w Polsce kapitału zagranicznego przewyższył udział sfery przemysłowej (wynosił on odpowiednio 50,6% i 49,3%).
9
P. Ważniewski, Ocena atrakcyjności Polski dla inwestorów zagranicznych na tle krajów Europy
Środkowej i Wschodniej [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce...
43
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
1998
1999
inwestycje ogółem
2000
2001
2002
inwestycje w przemysł
inwestycje w usługi
Rys. 3. Inwestycje zagraniczne w działalności usługowej i w przemyśle (w mln USD)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych.
Struktura branżowa inwestycji zagranicznych w 2002 r. odbiega od trendów
z poprzednich trzech lat. Ponownie zaczęły dominować projekty realizowane
w sektorze przemysłowym. W porównaniu z rokiem poprzednim wzrost wartości
inwestycji ulokowanych w tym sektorze nastąpił przede wszystkim kosztem spadku
poziomu inwestycji poniesionych na działalność handlową i pośrednictwo finansowe.
Wielkość kapitałów zagranicznych ulokowana w działalności handlowej w 2002 r. była
prawie o 10 punktów procentowych niższa niż w roku poprzednim, w przypadku
pośrednictwa finansowego spadek ten wyniósł 11,5 punktu procentowego. Obniżenie wartości inwestycji zagranicznych w tych sektorach wynikało głównie z zakończenia projektów realizowanych w poprzednich latach oraz z procesów konsolidacji tego sektora10.
Spadek napływu inwestycji do sektora usług spowodował, że zmalała różnica
pomiędzy jego udziałem a udziałem sektora przemysłowego w ogólnej sumie kapitałów zagranicznych zainwestowanych w Polsce. W końcu 2002 r. wynosiła ona
odpowiednio: dla usług 50,25%, a dla przemysłu 49,7%.
10
Przykładem konsolidacji w sektorze handlu detalicznego jest przejęcie niemieckiej sieci hipermarketów Hit przez brytyjskie Tesco.
44
Tabela 7. Najwięksi inwestorzy indywidualni w latach 1999–2002
Inwestor
Wartość inwestycji
w mln USD
Rodzaj działalności
1999
1. Vivendi
2. UPC
3. Unicredito Italiano
4. Eureko BV
5. Allied Irish Bank
6. Bayerische HypoVereinsbank
7. Daewoo
8. Acciona
9. RAO Gazprom
10. Jeromino Mortins Holding
1204,2
1200,0
1042,0
601,4
582,0
276,0
194,0
165,0
151,6
142,0
1. France Telekom
2. Citibank
3. Vattenfall
4. Bank Austria
5. Telia
6. GM Corporation
7. GE
8. Philips
9. Alstrom
10. Shell
3136,3
1064,0
438,8
392,4
314,6
300,0
291,4
255,7
255,0
238,0
telekomunikacja
media i rozrywka
bankowość
ubezpieczenia
bankowość
bankowość
motoryzacja i budownictwo
budownictwo, handel
budownictwo, handel
handel
2000
telekomunikacja
pośrednictwo finansowe
energetyka
telekomunikacja
produkcja sprzętu transportowego
produkcja sprzętu elektronicznego
energetyka, dystrybucja paliw
2001
1. Casino
2. Carrefour
3. KBC Bank
4. Tesco Plc
5. Electricité de France
Internationale
6. Metro AG
7. HVB
8. Crédit Agricole
9. British American Tabacco
10. Sampo
783,0
628,7
583,2
411,6
411,0
375,0
358,0
260,0
212,0
197,0
handel i naprawy
handel i naprawy
handel i naprawy
zaopatrzenie w energię elektryczną,
gaz i wodę
handel i naprawy
produkcja wyrobów tytoniowych
2002
1. KBC Bank N.V.
2. RWE Plus AG
442,0
388,0
gaz i wodę
45
cd. tabeli 7
3. Tesco
4. Rodamco
5. EBRD
6. ITI Group
7. Energis Plc
8. Crédit Agricole
9. Glaxo SmithKline
10. Volkswagen
320,0
240,0
239,6
150,0
150,0
146,8
139,5
126,7
handel i naprawy
budownictwo
inwestycje kapitałowe
media i rozrywka
telekomunikacja
produkcja farmaceutyków
produkcja sprzętu transportowego
Źródło: dane Państwowej Agencji Inwestycji Zagranicznych.
5. Spółki z kapitałem zagranicznym w sektorze usług
Znaczenie inwestycji zagranicznych dla rozwoju sektora usług w Polsce obrazuje udział spółek z kapitałem zagranicznym (tab. 8). Największy odsetek firm
z udziałem kapitału zagranicznego stanowią podmioty działające w sekcjach „hotele i restauracje” – 37% ogółu spółek, „handel i naprawy” – 27,8% oraz „transport, gospodarka magazynowa i łączność” – 24,6%, a więc w sektorze usług. We
wszystkich wymienionych rodzajach działalności udział spółek z kapitałem zagranicznym maleje. Wydaje się jednak, że jest to w mniejszym stopniu efekt wycofywania się kapitału zagranicznego, a w większym – procesów konsolidacyjnych. Na
malejący udział spółek z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie podmiotów
gospodarczych wpływ miał także charakter dokonywanych inwestycji. W coraz większym stopniu są one związane z powiększaniem skali działania przez istniejące już
firmy, a nie z tworzeniem nowych przedsiębiorstw.
Stosunkowo wysoki udział spółek z kapitałem zagranicznym nie świadczy jeszcze o znacznym wpływie tego kapitału na rozwój sektora usług. Lokowanie kapitału zagranicznego w Polsce może bowiem polegać na przejmowaniu istniejących już
przedsiębiorstw, co nie spowoduje wzrostu liczby firm działających w danych branżach ani wzrostu zatrudnienia w sektorze usług. Wśród spółek z udziałem kapitału
zagranicznego istniejących w 2000 r. 11% to firmy nowo powstałe. Najwięcej, bo
ponad 1/3 nowych spółek powstała w sferze handlu. Wśród nowo powstałych firm
duży odsetek stanowią także przedsiębiorstwa zajmujące się obsługą nieruchomości i firm.
O dużym znaczeniu kapitału zagranicznego w rozwoju sfery usług świadczy
także rosnąca rola jako pracodawców firm z jego udziałem. Prawie 60% Polaków
zatrudnionych w bankach pracuje w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego
(tab. 9). Spółki te były także liczącym się pracodawcą w działalności związanej
z hotelami i restauracjami, handlem i naprawami oraz transportem, gospodarką
magazynową i łącznością. Warto także zaznaczyć, że udział zatrudnionych w spół-
46
kach z udziałem kapitału zagranicznego w stosunku do ogółu zatrudnionych powiększał się z roku na rok we wszystkich rodzajach działalności usługowej.
Tabela 8. Udział spółek prawa handlowego z udziałem kapitału zagranicznego w ogólnej
liczbie podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w latach
1994–2001 według sekcji PKD w % (stan na dzień 31 XII)
Wyszczególnienie
Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo
Przemysł
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
3,2
4,8
5,8
6,6
7,3
7,9
8,4
8,9
20,5
22,6
23,9
24,9
25,6
25,9
25,8
24,8
8,5
10,1
11,5
12,8
14,0
14,6
15,2
15,0
Handel i naprawy
19,3
22,2
24,7
26,8
28,2
29,2
29,7
27,8
Hotele i restauracje
29,8
33,6
36,5
38,1
39,4
40,3
39,2
37,0
Transport, gospodarka magazynowa
i łączność
Budownictwo
20,7
22,9
24,4
28,7
26,3
26,1
25,9
24,6
Pośrednictwo finansowe
6,6
7,2
8,1
9,2
10,1
11,0
10,6
10,2
Obsługa nieruchomości i firm
9,2
10,1
11,0
11,2
9,1
8,0
6,9
5,8
Edukacja
0,4
0,5
0,5
0,6
0,7
0,7
0,7
0,7
Ochrona zdrowia i opieka społeczna
1,0
1,1
1,1
1,3
1,4
1,4
1,4
1,4
10,1
11,5
12,0
12,6
12,5
12,1
11,5
10,5
Ogółem
Źródło: J. Chojna, Miejsce podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w gospodarce narodowej Polski [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce...
W porównaniu z ogólną liczbą spółek z kapitałem zagranicznym oraz miejscem, jakie bezpośrednie inwestycje zagraniczne zajmują w gospodarce polskiej,
ich udział w całkowitym zatrudnieniu wydaje się stosunkowo niski. Wynika to prawdopodobnie z faktu oszczędniejszego gospodarowania czynnikiem pracy w tej grupie przedsiębiorstw. Wydajność pracy mierzona przychodami w przeliczeniu na
jednego zatrudnionego jest w firmach z kapitałem zagranicznym zdecydowanie
wyższa niż w pozostałych przedsiębiorstwach we wszystkich rodzajach działalności. W sferze usług różnice te są najbardziej widoczne w sekcjach „transport, gospodarka magazynowa i łączność” oraz „obsługa nieruchomości i firm”. W obu
przypadkach wydajność pracy w spółkach zagranicznych jest trzykrotnie wyższa
niż w pozostałych (por. tab. 10).
Poza wpływem kapitału zagranicznego na rozwój sektora usług mierzonym
wzrostem zatrudnienia w tej sferze działalności oraz podniesieniem wydajności
pracy, konieczne jest rozważenie roli, jaką odegrał on w procesie restrukturyzacji
i modernizacji przejmowanych firm usługowych. W sprywatyzowanych przedsiębiorstwach przejętych przez kapitał zagraniczny zaobserwować można szybką adaptację do warunków gospodarki rynkowej, poprawę wyników ekonomicznych, wzrost
płac oraz innowacyjności. Mimo spadającej aktywności inwestycyjnej podmiotów
z udziałem kapitału zagranicznego ich znaczenie w procesach przebudowy technologicznej i rozwoju sfery usług jest nadal kluczowe.
47
Tabela 9. Zatrudnienie w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego na tle ogólnego
zatrudnienia podmiotów gospodarki narodowej w latach 1998–2000 według sekcji PKD
1998
Wyszczególnienie
1999
2000
udział
udział
udział
w ogólnym
liczba
w ogólnym
liczba
w ogólnym
liczba
zatrudnio- zatrudnieniu zatrudnio- zatrudnieniu zatrudnio- zatrudnieniu
w sektorze
nych
w sektorze
nych
w sektorze
nych
w spółkach przedsię- w spółkach przedsię- w spółkach przedsiębiorstw
(w tys.)
biorstw
(w tys.)
biorstw
(w tys.)
(w %)
(w %)
(w %)
Przemysł
515,8
18,9
547,4
21,7
248,9
23,3
24,6
5,3
27,6
6,3
26,0
6,4
Budownictwo
132,3
17,5
152,3
21,1
160,6
22,5
Hotele
i restauracje
15,1
27,3
16,6
30,9
26,6
46,6
Transport, gospodarka magazynowa i łączność
98,3
16,1
97,8
16,9
101,8
18,5
Pośrednictwo
finansowe (banki)
–
–
63,4
42,4
84,4
58,5
37,7
9,8
43,4
12,0
45,6
11,2
Handel i naprawy
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Chojna, op. cit.
Tabela 10. Przychody z całokształtu działalności w przeliczeniu na jednego zatrudnionego
w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego i w podmiotach bez kapitału zagranicznego
według sekcji PKD w 2000 r.
Wyszczególnienie
Przychody spółek z udziałem
Przychody podmiotów
kapitału zagranicznego
bez kapitału
przychody podmiotów
zagranicznego
bez kapitału
w tys. zł
w tys. zł
zagranicznego na
na 1 zatrudnionego
na 1 zatrudnionego
1 zatrudnionego = 100
Przemysł
187,2
380,9
203
Budownictwo
156,7
443,4
283
Handel i naprawy
489,0
764,8
156
82,2
98,0
119
Transport, gospodarka
magazynowa i łączność
89,3
342,4
383
Obsługa nieruchomości
i firm
133,5
411,7
308
48
Szczególnie istotną rolę odgrywają wymienione podmioty w dziedzinie handlu
i napraw. Ponad 70% nakładów inwestycyjnych poniesionych w tej sferze w 2000 r.
miało miejsce w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego (tab. 11). W latach
poprzednich ich udział w ogólnej wartości nakładów był jeszcze wyższy (w 1998 r.
sięgał prawie 90%). Duże znaczenie dla rozwoju sektora usług mają także nakłady
inwestycyjne ponoszone przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego w sekcji
„transport, gospodarka magazynowa i łączność”. Wobec stosunkowo niedawnej prywatyzacji Telekomunikacji Polskiej SA i wejścia na polski rynek zagranicznych firm
z tej branży ich nakłady inwestycyjne z roku na rok szybko rosną. Maleje natomiast
udział nakładów inwestycyjnych firm pośrednictwa finansowego z kapitałem zagranicznym w ogólnej wartości nakładów tej branży. Wynika to prawdopodobnie z faktu, że w sektorze usług kapitał zagraniczny jest obecny już od stosunkowo długiego
czasu, a modernizacja i wdrażanie nowych rozwiązań miało miejsce w latach poprzednich.
Rozważając wpływ inwestycji zagranicznych na rozwój sektora usług w Polsce,
wspomnieć należy także o ich roli w procesie globalizacji gospodarki polskiej i firm
usługowych. Szczególne znaczenie w tym zakresie mają przedsiębiorstwa należące
do grup kapitałowych. 30% firm z udziałem kapitału zagranicznego prowadzących
działalność handlową w Polsce w 2000 r. deklarowała przynależność do tego typu
grup. Odsetek takich przedsiębiorstw w sferze obsługi nieruchomości i firm wynosił 15%. Znaczący udział spółek deklarujących przynależność do grup odnotowano także wśród firm pośrednictwa finansowego11.
6. Franchising w usługach
Franchising (franszyza) rozwija się w Polsce od 1990 r. Polega on na „odpłatnym przekazywaniu przez działającą już na rynku, zazwyczaj uznaną firmę prawa
do utworzenia i prowadzenia przedsiębiorstwa według jej pomysłu z wykorzystaniem jej procedur i na bazie jej organizacji oraz korzystania z dobra, które jest jej
własnością”12. Przedmiotem umów franszyzy są m.in. procedury działalności usługowej, produkcyjnej, marki firm, know-how oraz zasady organizacyjne.
Umowy franszyzy pozwalają na rozwój działalności usługowej osobom dysponującym względnie niewielkim kapitałem, nie posiadającym żadnego doświadczenia biznesowego. Mogą oni rozpocząć działalność gospodarczą poprzez zakup od
franszyzodawcy „recepty na sukces” w biznesie, w którym osiągnął on powodzenie. Umowa franszyzy daje możliwość odpłatnego naśladowania firmy, której się
powiodło na rynku, bez konieczności wykazywania się własnymi oryginalnymi pomysłami na prowadzenie biznesu.
11
I. Zagoździńska, Podmioty z kapitałem zagranicznym w Polsce w 2000 roku [w:] Inwestycje
zagraniczne w Polsce...
12
A. Błaszczak, Raport: Franchising, „Rzeczpospolita” 1997, nr 127.
0,1
0,3
61,8
3,7
8,5
49 024,1
41,1
1,7
62,2
17,8
1,4
50 687,1
21,1
1,0
52,8
1,9
40 528,3
Ochrona zdrowia i opieka społeczna
Ogółem
11,6
3 038,4
37,6
3 415,6
38,7
6,0
3 155,8
27,0
2 341,6
46,1
2 419,9
68,5
Edukacja
71,5
12 155,5
76,4
10 032,6
65,7
2 748,3
8 022,8
41,9
643,6
40,3
261,7
33,0
176,0
Handel i naprawy
Pośrednictwo finansowe
70,7
10 063,4
83,5
12 117,8
88,6
7 177,3
Budownictwo
Transport, gospodarka magazynowa
i łączność
5,9
22,3
540,9
2.242,9
4,1
64,8
385,2
2 507,1
3,6
57,6
52,0
9,1
72,5
311,4
5,7
48,8
6,3
67,0
141,7
18 152,2
126,4
17 484,9
54,8
319,1
19 483,0
182,0
18 915,9
udział
w ogólnych
nakładach
inwestycyjnych
sekcji PKD
(w %)
43,3
10,6
58,3
nakłady
inwestycyjne
spółek
z udziałem
kapitału
zagranicznego
24,0
udział
w ogólnych
nakładach
inwestycyjnych
sekcji PKD
(w %)
108,3
nakłady
inwestycyjne
spółek
z udziałem
kapitału
zagranicznego
2000
16 425,0
225,7
15 887,9
udział
w ogólnych
nakładach
inwestycyjnych
sekcji PKD
(w %)
1999
2 448,8
Przemysł, w tym:
górnictwo i kopalnictwo
przetwórstwo przemysłowe
gaz i wodę
Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo
Wyszczególnienie
nakłady
inwestycyjne
spółek
z udziałem
kapitału
zagranicznego
1998
Tabela 11. Inwestycje spółek z udziałem kapitału zagranicznego na tle ogólnych nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej
według sekcji PKD w latach 1998–2000 (w mln zł)
49
50
W Polsce funkcjonuje obecnie 167 systemów franchisingowych. Wśród nich
104 polskie sieci stanowią 62% rynku i odpowiadają za ok. 75% przychodów rynku
franszyzy. Resztę stanowią zagraniczne sieci, które dzielą się na dwie grupy. Pierwsza
to 26 sieci (15,6% ogółu) rozwijanych przez tzw. masterbiorców, czyli polskie podmioty gospodarcze, które kupiły licencję na budowanie sieci w naszym kraju i udzielają tzw. sublicencji indywidualnym biorcom na prowadzenie pojedynczych jednostek. Druga grupa obejmuje 37 systemów (22% ogółu) rozwijanych bezpośrednio
przez polskie filie i oddziały zagranicznych firm-matek, także poprzez sprzedaż
licencji biorcom13.
Na polskim rynku dominuje franchising dystrybucyjny polegający na sprzedaży określonych towarów w punkcie oznaczonym logo franszyzodawcy nad franchisingiem usługowym, czyli świadczeniem usług według ściśle określonych procedur,
przy użyciu know-how i wszelkich oznaczeń handlowych franszyzodawcy. W 2003 r.
w sektorze handlu działało 52,7% franszyzodawców, czyli 88 sieci (o 33% więcej
niż w 2002 r.) oraz 66,5% wszystkich franszyzobiorców, czyli 7,8 tys. jednostek.
Najwięcej było sklepów sprzedających odzież, bieliznę i obuwie (34), a także sklepów z artykułami spożywczymi (20) i artykułami do domu (13). Tymi segmentami
interesują się najbardziej także biorcy licencji. Wzrastała liczba sklepów franszyzowych z branży AGD/RTV, kosmetycznych i jubilerskich14.
Zagraniczne sieci franchisingowe w Polsce preferują działanie w systemie franchisingu wielokrotnego, przy którym pojedynczy franszyzobiorca otrzymuje wyłączność na utworzenie firmowej sieci na terenie całego kraju. Firma wykupująca
licencję wielokrotną staje się franszyzodawcą dla swej sieci (tzw. master franchise)
lub też tworzy sieć, otwierając własne oddziały15.
W 2003 r. w usługach prowadziło działalność 76 sieci (o 38,2% więcej niż
w 2002 r.), co obejmowało 3,5 tys. jednostek franszyzowych. Stanowiły one 45,5%
systemów franchisingowych w Polsce. Najwięcej franszyzodawców było w branży
gastronomicznej (25), fryzjersko-kosmetycznej (11) i turystyce (9). Sieci franszyzowe zaczęły tworzyć szkoły językowe (np. EF English First) i pralnie (np. Panda
czy 5-a-Sec). Obecnie 54% z 63 zagranicznych systemów obecnych w Polsce pochodzi z krajów Unii Europejskiej. Wśród systemów zagranicznych najwięcej pochodzi z Francji (10), USA (10) i Niemiec (9)16.
Rozwój działalności usługowej na podstawie umowy franszyzy pozwala m.in. na:
– szybsze i tańsze (dla franszyzodawców) rozprzestrzenianie działalności na
lokalnych rynkach, bez konieczności tworzenia nowych oddziałów i filii, przy jednoczesnym angażowaniu własnego kapitału,
13
A. Skiba, Sprawdzona licencja na biznes, „Gazeta Prawna – Gazeta Gospodarcza” 2003, nr 242
(1098). Dane na podstawie: Raport o franchisingu w Polsce 2003/2004, Profit System, Warszawa 2003.
14
Ibidem.
15
A. Błaszczak, op. cit.
16
A. Skiba, op. cit.
51
– wzrost motywacji do pracy wśród franszyzobiorców, którzy są właścicielami
swych firm, zwiększa to efektywność działalności tych firm, co jest korzystne również dla franszyzodawców,
– osiąganie większego wzrostu obrotów przez franszyzobiorców niż przez oddziały macierzystych firm franszyzodawców17.
Utworzenie firmy w systemie franszyzy jest niejednokrotnie tańsze niż samodzielne rozpoczynanie działalności. Franszyzobiorca może zaoszczędzić pieniądze
i czas, które niezbędne byłyby dla wykreowania nowej marki, wypracowania własnej optymalnej koncepcji prowadzenia działalności, w tym marketingowego oddziaływania na rynek.
Świadczenie usług na podstawie umowy franszyzy napotyka jednak w Polsce
na pewne utrudnienia. Jako największe bariery wymieniane są m.in.:
– brak wiedzy o franchisingu i zasadach działania w tym systemie – franszyzodawcy nie chcą powierzać swej renomy osobom bez żadnego doświadczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej i nie posiadającym choćby minimalnej wiedzy
na temat franchisingu18,
– brak doświadczonych menedżerów (ten problem wydaje się być sukcesywnie
eliminowany),
– trudności w uzyskaniu kredytów przez potencjalnych franszyzobiorców.
– skomplikowane i często zmieniające się przepisy prawa, co znacznie utrudnia planowanie rozwoju działalności biznesowej.
Autorzy Raportu o franchisingu w Polsce 2003/2004 prognozują, że w 2004 r.
świadczenie usług na podstawie franszyzy gwałtownie wzrośnie, wraz z wejściem
na polski rynek firm franchisingowych z Unii Europejskiej.
7. Wnioski
Z rozważań i analiz przedstawionych w artykule wynika, że sektor usług aktywnie uczestniczy w procesie internacjonalizacji. Świadczy o tym rosnący w czasie
i obecnie ok. 50-procentowy udział sektora usług w bezpośrednich inwestycjach
zagranicznych w Polsce, rozwój franchisingu, zmiana struktury podmiotowej rynku usług polegająca na wzroście udziału w niej spółek z kapitałem zagranicznym.
Udział ten jest szczególnie duży w usługach handlowych, hotelarskich, transportowych, pośrednictwa finansowego.
Wzrost inwestycji zagranicznych w sektorze usług przyczynia się do usuwania
barier wzrostu wynikających z niedoboru kapitału, przyspieszenia procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw usługowych, modernizacji potencjału usługowego,
integracji polskiego sektora usług ze strukturami międzynarodowymi. Internacjo-
17
Raport z badań Międzynarodowego Stowarzyszenia Franchisingu (IFA), za: A. Błaszczak, op.
18
Por. A. Krawczyk, Rozwój franchisingu w Polsce. Problemy napotykane przez franchisodaw-
cit.
52
nalizacja sektora usług zmniejsza też dystans między poziomem rozwoju usług
w Polsce i w krajach wysoko rozwiniętych zarówno w zakresie oferty asortymentowej usług, jak i jakości ich świadczenia.
Cechą wyróżniającą działalność podmiotów z kapitałem zagranicznym jest
wysoka sprawność w tworzeniu dogodnych warunków obsługi klientów oraz w przezwyciężaniu ograniczeń, jakie stwarza skala działania, przestrzeń i czas. Wejście
firm zagranicznych nie tylko przyspiesza tempo zauważalnych zmian strukturalnych w sektorze usług, ale przyczynia się również do rozwoju orientacji marketingowej w usługach.
Specyficzną cechą internacjonalizacji usług w Polsce jest prawie jednoczesne
wejście na nasz rynek wielu dobrze znanych i liczących się w Europie firm. W handlu, bankowości, gastronomii, ubezpieczeniach i in. wywołało to konkurencję między nimi i przyczyniło się do wdrażania najnowszych osiągnięć w sferze techniki,
technologii, organizacji procesu świadczenia usług i budowania relacji z klientami.
Wchodząc na nasz rynek firmy zagraniczne poszukują efektywnych sposobów
umiędzynarodowienia swoich działań marketingowych. Podstawowym dylematem,
który muszą rozstrzygnąć, jest wybór między standaryzacją i unifikacją instrumentów marketingu stosowanych w innych krajach a ich dostosowaniem do specyfiki
polskich klientów. Często kierują się przy tym zasadą „tyle unifikacji, ile to możliwe i tyle zróżnicowania, ile konieczne”19. Umiędzynarodowienie (a niekiedy globalizacja) stosownych instrumentów marketingowych pozwala im bowiem na osiąganie korzyści związanych ze zwiększeniem skali działania i obniżką poziomu kosztów oraz poprawą pozycji konkurencyjnej w obsługiwanych segmentach rynku.
Pojawienie się i rozwój zagranicznych firm usługowych w istotny sposób zmieniły otoczenie konkurencyjne krajowych przedsiębiorstw usługowych oraz preferencje i oczekiwania klientów. Innowacyjność produktów w firmach z kapitałem
zagranicznym, nowoczesność form i sposobów obsługi klientów, umiejętność posługiwania się instrumentami marketingowymi oraz relatywnie wyższa w spółkach
z kapitałem zagranicznym produktywność pracy – mierzona wartością przychodów
na 1 zatrudnionego – unaoczniła małą konkurencyjność firm krajowych w konfrontacji z zagranicznymi20 (wyjątek stanowią hotele, gdzie dystans ten nie jest duży).
Narastające zagrożenie konkurencyjne wpłynęło dynamizująco na zmianę orientacji rynkowej wielu polskich usługodawców. W wielu branżach usług znaleźć można przykłady firm naśladujących działania marketingowe przedsiębiorstw z kapita-
19
20
A.K. Koźmiński, Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999, s. 164.
Warto tutaj zaznaczyć, że wyższej produktywności pracy w spółkach z kapitałem zagranicznym
często towarzyszy niska, a nawet ujemna rentowność, o czym świadczą badania innych autorów. Występuje zatem zjawisko zwane nacjonalizacją strat przy internacjonalizacji zysków. Wyraża się ono w generowaniu strat w Polsce i transferze zysku do kraju pochodzenia inwestora zagranicznego. Por.
A. Masłowski, Spółki z kapitałem zagranicznym na krajowym rynku usług [w:] Przejawy globalizacji na
rynku usług w transformującej się gospodarce, pr. zbior., IRWiK, Warszawa 2003, s. 106–110; S. Szukalski,
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze usług rynkowych w Polsce jako instrument globalizacji
[w:] Przejawy globalizacji..., s. 70–71.
53
łem zagranicznym, stosujących strategie orientacji na lidera czy też imitacji działań firm zagranicznych.
Reasumując, internacjonalizacja jest ważnym czynnikiem decydującym o rozwoju podażowej strony rynku usług w Polsce. Nadal jednak poziom rozwoju sektora usług w Polsce jest niższy niż w krajach Unii Europejskiej. Wskazuje na to chociażby poziom zatrudnienia w sektorze usług (por. tab. 1). Również w bilansie
płatniczym handlu zagranicznego usługami występuje ujemne saldo i udział polskiej gospodarki w światowym obrocie usługami od lat kształtuje się na prawie
niezmienionym poziomie 0,6%.
Literatura
Bilans płatniczy na bazie transakcji oraz bilans aktywów i pasywów zagranicznych Rzeczypospolitej
Polskiej za 2002 rok, Warszawa, wrzesień 2003, http://www.nbp.pl/publikacje/ index.html
Błaszczak A., Raport: Franchising, „Rzeczpospolita” 1997, nr 127.
Brzozowski J., Usługowy mit, „Boss – Gospodarka” 2003, nr 6.
J. Chojna, Miejsce podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w gospodarce narodowej Polski
[w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002.
Domański T., Strategie marketingowe dużych sieci handlowych, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa–Łódź 2001.
Groenroos C., International Strategies for Services, „Journal of Services Marketing” 1999, nr 4/5.
Grzegorczyk W., Strategie marketingowe przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2002.
Kopeć U., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce światowej i w krajach Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur
i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002.
Koźmiński A.K., Zarządzanie międzynarodowe, PWE, Warszawa 1999.
Krawczyk A., Rozwój franchisingu w Polsce. Problemy napotykane przez franchisodawców,
www.franchisinginfo.pl, 30 stycznia 2003 r.
Kuczewska L., Polski handel usługami na arenie międzynarodowej, „Handel Wewnętrzny” 2002, nr 3.
Lenartowicz-Łysiak A., Marketing międzynarodowy usług [w:] Marketing globalny i jego strategie.
Uwarunkowania, podstawowe opcje, instrumenty, pod red. L. Żabińskiego, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2002.
Masłowski A., Spółki z kapitałem zagranicznym na krajowym rynku usług [w:] Przejawy globalizacji na rynku usług w transformującej się gospodarce, pr. zbior., IRWiK, Warszawa 2003.
Raport o franchisingu w Polsce 2003/2004, Profit System, Warszawa 2003.
Skiba A., Sprawdzona licencja na biznes, „Gazeta Prawna – Gazeta Gospodarcza” 2003, nr 242.
Szukalski S., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze usług rynkowych w Polsce jako instrument globalizacji [w:] Przejawy globalizacji na rynku usług w transformującej się gospodarce,
pr. zbior., IRWiK, Warszawa 2003.
Vandermerwe S., Chadwick M., The Internationalisation of Services, „Services Industries Journal” 1989, nr 1.
Ważniewski P., Ocena atrakcyjności Polski dla inwestorów zagranicznych na tle krajów Europy
Środkowej i Wschodniej [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur
i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2002.
Zagoździńska I., Podmioty z kapitałem zagranicznym w Polsce w 2000 roku [w:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa
2002.
54
The Internationalisation of Services in Poland
Internalisation means the flow of capital, goods, services, people and ideas between different
countries; it is a bilateral process. Active internalisation means the expansion of Polish enterprises
onto foreign markets. Passive internationalisation, on the other hand, involves foreign investors
conducting business in Poland.
In this article, the authors discuss three forms of internationalisation in Poland: import and
export, direct investment and franchising. Therefore, apart from export, the text relates foremost
to passive internationalisation. The purpose of the article is to present the different ways of
internationalising services in Poland, as well as to show its impact on the development of this
sector in Poland and the reduction of the economic gap separating Poland from highly developed
countries.
The deliberations and analysis presented in the article suggest that the services sector actively
participates in the internationalisation process. This is evidenced by the increasing share of services
in foreign direct investments in Poland, the development of franchising and the rising share of
enterprises with foreign capital in the Polish services market. The authors also show that the
growth of foreign investment in the services sector contributes to the elimination of barriers to
growth resulting from capital scarcity, the acceleration of restructuring of service enterprises, and
the modernization of services potential.

Internacjonalizacja usług w Polsce

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pożegnanie Merkurego - FRAGMENT

Działalność podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwie

Artykuł - Gospodarka Narodowa