Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce
Transkrypt
Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce
RAPORT O SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOPSRAWNYCH W POLSCE 1. WSTĘP Ponad 500 milionów ludzi na świecie (10 procent populacji) cierpi z powodu różnego rodzaju niepełnosprawności. W Polsce w roku 1996 było 5430,6 tys. osób niepełnosprawnych (14,3% ogółu społeczeństwa). [Balcerzak-Paradowska 2002]. Oczywistym wydaje się fakt, że niepełnosprawność dotyczy społeczeństw wszystkich krajów. Warto zatem zastanowić się nad sytuacją tych osób i spróbować udzielić odpowiedzi na takie m.in. pytania: kim są osoby niepełnosprawne, z jakimi problemami i trudnościami stykają się na co dzień, jak odnosi się do nich społeczeństwo, w jaki sposób próbuje się pomóc tym ludziom. Na wstępie warto poświęcić nieco uwagi podstawowym rozróżnieniom terminologicznym. Określenia „inwalida” i „inwalidztwo” zostały zastąpione przez terminy „osoba niepełnosprawna” i „niepełnosprawność”. Łacińskie słowo invalidus oznacza człowieka bezsilnego, słabego, schorowanego. Termin inwalida używany był zamiennie z określeniami takimi, jak „osoba z odchyleniami od normy”, „osoba trwale poszkodowana na zdrowiu”, osoba upośledzona”. Z czasem jednak zrezygnowano z tego terminu ze względu na jego jednoznacznie negatywne konotacje. Zmiana w terminologii jest odzwierciedleniem szerszego procesu ewolucji w spojrzeniu na niepełnosprawność. Ewolucja ta polega na odchodzeniu od przekonania, że osoba niepełnosprawna nie potrafi zapewnić sobie samodzielnie odpowiedniej jakości życia. Wizerunek osoby niepełnosprawnej, jako niesamodzielnej, bezbronnej, nie potrafiącej samodzielnie zadbać o siebie i własne interesy, jednym słowem wizerunek osoby „innej” od reszty „normalnego” społeczeństwa, zastępowany jest coraz częściej przez wizerunek osoby, która nieustannie napotyka na bariery tworzone przez to „normalne” społeczeństwo. Właśnie te bariery, a nie cechy osoby niepełnosprawnej, stanowią główną przeszkodę w funkcjonowaniu na równych prawach w społeczeństwie. Zmiany w postrzeganiu niepełnosprawności pozwalają na wyodrębnienie dwóch modeli niepełnosprawności: indywidualnego, który powoli odchodzi w przeszłość i społecznego, który zyskuje coraz większą popularność. Indywidualny model n i e p e ł n o s p r a w n o ś c i oparty jest na założeniu, że niepełnosprawność jest osobistą tragedią jednostki. W modelu tym problem niepełnosprawności jest „umiejscowiony” w jednostce, a przyczyny problemu postrzega się w funkcjonalnych ograniczeniach lub psychologicznych ubytkach, będących skutkami niepełnosprawności. Z kolei w ramach CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE społecznego modelu niepełnosprawności funkcjonuje 2 pogląd, że niepełnosprawność w znacznej mierze wynika z przeszkód i barier doświadczanych przez osoby nią dotknięte. Zatem nie indywidualne ograniczenia, ale niedostarczenie przez społeczeństwo odpowiednich usług oraz niezaspokajanie potrzeb osób niepełnosprawnych „tworzą” niepełnosprawność. W modelu tym przyczyn niepełnosprawności nie szuka się w jednostce, lecz w środowisku i różnego rodzaju barierach społecznych, ekonomicznych i fizycznych [Balcerzak-Paradowska 2002]. Omówienia również wymaga kwestia terminu „sprawni inaczej”, który od jakiegoś już czasu funkcjonuje w języku polskim. Należy stwierdzić, że wzrasta częstotliwość stosowania tego określenia, jednak cały czas wywołuje ono różne, czasami przeciwstawne, opinie. Niektórzy uważają, że termin ten jest trafny i neutralny znaczeniowo, bowiem podkreśla sprawność wszystkich ludzi. Jednak dla wielu osób, w tym także dla autorów niniejszego opracowania, określenie „sprawni inaczej” niesie ze sobą także negatywne skojarzenia. Wynika to w głównej mierze z zastosowania słowa „inaczej”. Niestety osoba „inna” jest często traktowana jako ktoś gorszy, ktoś, kto nie przynależy do społeczności, w domyśle „jest inny aniżeli my – my sprawni normalnie, czyli znakomita większość ludzi”. W naszym raporcie zrezygnowaliśmy ze stosowania określenia „sprawni inaczej” uznaliśmy bowiem, że termin jest on terminem mniej neutralnym niż termin „niepełnosprawni”. 2. CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA1 Liczba osób niepełnosprawnych z roku na rok jest coraz większa. Według Narodowego Spisu Powszechnego, w roku 1978 było w Polsce 2485 tysięcy osób niepełnosprawnych, w roku 1988 liczba tych osób wzrosła do 3735,5 tysiąca, zaś w roku 1996 w Polsce żyło 5430,6 tysiąca osób niepełnosprawnych. Liczby te oznaczają, że w ciągu 18 lat liczba osób niepełnosprawnych wzrosła ponad dwukrotnie2. Z uwagi na to, że osoby niepełnosprawne stanowią znaczną część naszego społeczeństwa, istotne wydaje się spojrzenie na strukturę populacji tych osób. Według cytowanej autorki czynnikiem, który w znacznym stopniu determinuje liczbę osób niepełnosprawnych jest w i e k . Osoby niepełnosprawne to najczęściej osoby starsze. W 1996 roku 71,2% populacji osób niepełnosprawnych miało ponad pięćdziesiąt lat. W przypadku osób młodych główną przyczyną niepełnosprawności są wady wrodzone, wraz z wiekiem narasta zaś znaczenie innych czynników(np. choroby zawodowe, wypadki przy pracy). Jeżeli chodzi p ł e ć , to należy stwierdzić, że mniej więcej 1 2 Niniejszy fragment tekstu napisany został na podstawie artykułu Bożeny Balcerzak-Paradowskiej [2002a]. Oczywiście należy pamiętać, że dane te pochodzą ze źródeł, które nie są w pełni porównywalne. CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 3 połowę populacji osób niepełnosprawnych w roku 1996 stanowiły kobiety (53%). Nie bez znaczenia jest także miejsce zamieszkania. Częstotliwość występowania niepełnosprawności jest wyższa na wsi niż w mieście. Średnio na sto osób mieszkających w mieście niepełnosprawni stanowili 15,9%, zaś na stu mieszkańców wsi – 20%. Niezwykle ważną zmienną w odniesieniu do problematyki niepełnosprawności jest w y k s z t a ł c e n i e . Ogólnie rzecz biorąc osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia od osób w pełni sprawnych. Wśród osób niepełnosprawnych wykształcenie wyższe posiada 3,5% natomiast wśród osób pełnosprawnych odsetek ten wynosi 7,7%. Szczególnie niepokojące jest to, że największe różnice występują w młodszych grupach wieku. Dane dotyczące wykształcenia przedstawione są w tabeli 1. Tab. 1. Osoby niepełnosprawne i sprawne w wieku 15 lat i więcej wg wieku i wykształcenia1996 roku. źródło: Bożena Balcerzak-Paradowska [2002] Wiek Wykształcenie 15-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 Wyższe Policealne Średnie Średnie zaw. Zasadnicze Podstawowe Wyższe Policealne Średnie Średnie zaw. Zasadnicze Podstawowe 0,9 0,6 12,5 66,7 17,5 0,1 5,3 3,7 11,8 71,2 80+ Ogółem 0,7 1,0 5,5 10,4 49,7 22,6 Osoby niepełnosprawne 4,8 3,9 1,9 0,6 2,3 2,0 6,3 5,8 6,3 13,6 17,5 18,3 21,8 35,2 44,6 48,8 32,3 20,4 4,1 0,4 6,0 10,9 11,9 50,0 1,6 0,3 5,7 7,4 7,2 54,9 3,0 0,6 5,9 5,5 1,8 40,1 3,5 0,9 5,9 12,2 20,2 44,0 6,0 3,7 13,0 25,3 39,9 11,8 Osoby pełnosprawne 10,4 10,5 12,8 4,7 3,0 2,1 6,6 9,2 8,5 26,5 22,8 16,4 39,7 32,5 18,4 11,9 21,3 38,3 7,4 1,2 6,3 12,9 12,7 46,7 3,9 0,6 5,4 5,7 7,3 54,1 3,4 0,2 4,3 3,5 3,9 38,3 7,7 2,7 8,3 19,1 28,2 29,3 Powyższe dane jednoznacznie pokazują, że w każdej grupie wiekowej osób niepełnosprawnych posiadających wyższe wykształcenie jest mniej niż osób pełnosprawnych. Różnice te są szczególnie wyraźne w młodszych grupach wiekowych. I tak na przykład w grupie osób niepełnosprawnych pomiędzy dwudziestym a dwudziestym dziewiątym rokiem życia tylko 0,7% osób posiada wykształcenie wyższe, natomiast wśród osób pełnosprawnych znajdujących się w tym przedziale wiekowym, osoby z wykształceniem wyższym stanowią 6,0% ogółu. Fakt, że osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia jest z całą pewnością efektem wielu czynników. Ważną rolę odgrywa tu jednak fakt istnienia w systemie społecznym wielu barier architektonicznych, komunikacyjnych, organizacyjnych, jak i środowiskowych. CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 4 3. POLITYKA SPOŁECZNA PAŃSTWA WOBEC ŚRODOWISKA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Model pomocy społecznej w Polsce w zakresie problemów osób niepełnosprawnych zakłada aktywizację tych osób. Cechą charakterystyczną tego modelu jest podejście podmiotowe. To sprawia, że działania mają charakter globalny i oparte są na potencjale środowiska społecznego, instytucjach i wolontariacie [Kawczyńska-Butryn 1998]. Współczesny model opieki społecznej zakłada współpracę pięciu systemów funkcjonujących w ramach opieki społecznej: [1] formalnego systemu opieki społecznej medycznej, edukacyjnej i ekonomicznej, [2] pośrednich systemów pomocy (inicjatywy pozarządowe), [3] rodziny, [4] grup samopomocy i ochotników. W niniejszym rozdziale omawiamy pierwszy z wymienionych elementów, czyli formalny system opieki, zaś kolejny rozdział zawiera charakterystykę inicjatyw pozarządowych. 3.1. Profilaktyka i rehabilitacja Powszechność zjawiska niepełnosprawności stawia przed państwem zadanie przeciwdziałania mu oraz zmniejszania jego skutków. Społeczeństwo musi nie tylko dążyć do zmniejszenia liczby osób niepełnosprawnych, ale także przeciwdziałać przyczynom prowadzącym do niepełnej sprawności. W tym celu podejmowane są dwa typy działań. Pierwszy z nich, czyli promocja zdrowia i profilaktyka urazów, zatruć i chorób, podejmowany jest przez placówki opieki społecznej, zakłady opieki zdrowotnej oraz organizacje zajmujące się osobami niepełnosprawnymi. Drugi typ działalności, czyli rehabilitacja, polega na ograniczaniu skutków niepełnej sprawności poprzez np. wzmacnianie sprawności fizycznej i psychicznej, zmniejszanie stopnia jej uszkodzenia, zwiększanie sprawności funkcjonalnej i aktywności życiowej osób niepełnosprawnych [tamże]. Aby podjąć efektywne działania systemowe mające na celu pomoc niepełnosprawnym należy: [1] rozpoznać przyczyny zwiększania się lub pojawiania się zjawiska niepełnej sprawności, [2] opracować plan profilaktyczny oraz naprawczy a następnie [3] przełożyć go na odpowiednie struktury i działania administracyjne lub pozaadministracyjne. Przyczyny powstawania niepełnosprawności badane są przez Instytut Medycyny Pracy i Komitet Rehabilitacji. Z badań tych wynika, że około 50% zgonów oraz niepełnosprawności w Polsce jest wynikiem chorób układu krążenia. Wiele chorób prowadzących w efekcie do orzeczenia grupy inwalidzkiej wynika również z warunków pracy. Ilość rent inwalidzkich przyznawanych w Polsce z tytułu chorób zawodowych lub wypadków przy pracy wynosi CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 5 około 10 tysięcy w ciągu roku. Ponad 10% rent inwalidzkich jest następstwem wypadków drogowych. Zapobieganie niepełnosprawności wynikającej z tych przyczyn znajduje swoje odzwierciedlenie we wprowadzanych do programów polskich szkół zajęć na temat zasad i bezpieczeństwa ruchu drogowego oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Jako przykład można podać tu akcję „O d b l a s k o w e P i e r w s z a k i ”, której celem jest poprawa bezpieczeństwa dzieci na drogach. W tym roku rusza druga edycja tej akcji, w której przewiduje się udział ponad 450 tysięcy pierwszaków. Akcja, która poza bezpośrednim działaniem prewencyjnym ma także charakter edukacyjny, obejmuje m.in. wyposażenie pierwszoklasistów w odblaskowe elementy (znaczki, które można przykleić np. do tornistra), rozesłanie do szkół podstawowych „odblaskowych paczek zawierających kasety video z filmem edukacyjnym, książeczki do kolorowania uczące zasad poruszania się po drogach, kalendarze ścienne, plakaty). Druga grupa zadań polega na przeciwdziałaniu skutkom chorób i urazów. Te zadania są udziałem placówek opieki zdrowotnej oraz ośrodków rehabilitacji fizycznej, psychicznej oraz społecznej. W grę wchodzą tu różne formy r e h a b i l i t a c j i mające na celu pomoc w procesie przystosowania jednostek o ograniczonej sprawności do funkcjonowania w społeczeństwie. Proces ten zakłada aktywny udział osób niepełnosprawnych oraz różnych grup zawodowych. W przypadku rehabilitacji f i z y c z n e j zaangażowani są lekarze, rehabilitanci, pielęgniarki oraz otoczenie osoby niepełnosprawnej; rehabilitacja p s y c h i c z n a odbywa się przy udziale psychologów, psychiatrów i psychoterapeutów; w rehabilitację społeczną zaangażowane są grupy społeczne z otoczenia osób niepełnosprawnych oraz struktury rządowe i samorządowe. Rehabilitacja społeczna została podzielona na z a w o d o w ą , z wyodrębnionym procesem reedukacji, r o d z i n n ą opartą na intuicyjnych działaniach członków rodziny i ś r o d o w i s k o w ą , która opiera się w znacznym stopniu na działaniach różnych grup społecznych. W reedukacji i rehabilitacji rodzinnej bardzo ważną rolę odgrywają organizacje rządowe, samorządowe oraz pomocowe. Koncepcja rehabilitacji kompleksowej doprowadziła do powstania wielodyscyplinarnych zespołów składających się z lekarzy, pielęgniarek, rehabilitantów, psychologów. Rozdzielenie resortu zdrowia i resortu polityki społecznej nie sprzyja włączeniu do modelu rehabilitacji kompleksowej pracowników socjalnych, zatem reedukacja osób niepełnosprawnych stanowi niewielki odsetek działań składających się na rehabilitację społeczną. Niewielu jest też specjalistów doradztwa zawodowego, znających problematykę szkolenia i zatrudniania osób niepełnosprawnych. Poza zakładami pracy chronionej oraz ośrodkami szkolenia i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych funkcjonują także organizacje samorządowe, których CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 6 zadaniem jest aktywizowanie osób niepełnosprawnych. Do takich organizacji należą terenowe oddziały Polskiego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Sejmików Osób Niepełnosprawnych. W Polsce istnieje około 4000 zakładów pracy chronionej korzystających z licznych ulg podatkowych z tytułu zatrudniania osób niepełnosprawnych. Dużą rolę w aktywacji zawodowej osób niepełnosprawnych odgrywają Wojewódzkie Ośrodki Zatrudniania i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (49 w Polsce). 3.2. Prawa osób niepełnosprawnych Prawa osób niepełnosprawnych są chronione przez zapisy zawarte w K o n s t y t u c j i R P oraz u s t a w a c h zatrudnianiu osób z w y k ł y c h : o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz niepełnosprawnych; o pomocy społecznej; o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu; o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym; o systemie ubezpieczeń społecznych; o podatku dochodowym od osób fizycznych. K a r t a P r a w O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , przyjęta w 1997 roku uchwałą Sejmu, określa prawa osób niepełnosprawnych do: [1] dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym; [2] dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym, do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny; [3] dostępu do wszechstronnej rehabilitacji społecznej; [4] nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji indywidualnej; [5] pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i zawodowych; [6] zatrudnienia na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz do korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga - do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych; [7] zabezpieczenia społecznego uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności, jak również uwzględniania tych kosztów w systemie podatkowym; [8] życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej; [9] posiadania samorządnej reprezentacji swojego środowiska oraz konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących osób CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 7 niepełnosprawnych; [10] pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do zainteresowań i potrzeb. Działania resortów, urzędów centralnych i innych jednostek organizacyjnych w zakresie różnych sfer życia osób niepełnosprawnych określane są przez R z ą d o w y P r o g r a m Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych i ich integracji ze społeczeństwem. Pomoc państwa obejmuje następujące działania: [1] usuwanie barier funkcjonalnych; [2] edukację i szkolenia; [3] zatrudnienie; [4] zapobieganie niepełnosprawności; [5] rehabilitację; [6] regulacje prawne; [7] działalność badawczą; [8] przygotowywanie normalizacji; [9] współpracę z organizacjami samorządowymi i pozarządowymi; [10] działania w sferze kultury, sztuki i sportu. 3.3. Działalność PFRON Jednym z priorytetów polskiej polityki wobec osób niepełnosprawnych jest ich rehabilitacja zawodowa i społeczna. Na mocy ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych powołany został P a ń s t w o w y F u n d u s z R e h a b i l i t a c j i Osób N i e p e ł n o s p r a w n y c h (PFRON). Celem Funduszu jest realizacja zasady równości szans osób niepełnosprawnych i tworzenie polityki ich zatrudniania (w tym przede wszystkim wspierania instytucji zatrudniających osoby niepełnosprawne oraz pomoc w tworzeniu nowych zakładów i miejsc pracy). Środki Funduszu przeznaczane są m.in. na: [1] tworzenie nowych oraz przystosowywanie istniejących miejsc pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych; [2] tworzenie zakładów pracy chronionej; [3] likwidację barier architektonicznych; [4] udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej; [5] organizowanie szkoleń i przekwalifikowań; [6] organizowanie warsztatów terapii zajęciowej; [7] rehabilitację leczniczą i społeczną. W ramach działań PFRON realizowane są również programy celowe: [1] P a p i r u s (wspieranie publikacji i wydawnictw dotyczących problematyki osób niepełnosprawnych); [2] P a r t n e r (wspieranie zadań realizowanych przez organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych); [3] S t u d e n t (pomoc osobom niepełnosprawnym w zdobyciu wykształcenia na poziomie wyższym); [4] T e l e p r a c a (pilotażowy program wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych w innowacyjnych zawodach wykorzystujących techniki informatyczne); [5] K o m p u t e r d l a H o m e r a (wspieranie finansowe zakupu sprzętu elektronicznego oraz oprogramowania umożliwiającego rehabilitację zawodową i społeczną osób niedowidzących i ociemniałych); [6] P e g a z 2 0 0 3 (pomoc w zakupie i montażu CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 8 oprzyrządowania do samochodu, zakupie sprzętu komputerowego, zakupie wózka inwalidzkiego o napędzie elektronicznym). Koordynacją polityki wobec osób niepełnosprawnych w tym także działalności PFRON zajmuje się P e ł n o m o c n i k R z ą d u d s . O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h . Jego rolą jest również monitorowanie przebiegu procesów gospodarczych i społecznych dotyczących środowiska osób niepełnosprawnych. To ta instytucja wypracowuje strategie i plany działań na rzecz osób niepełnosprawnych. W wielu regionach Polski powstały regionalne lub wojewódzkie Sejmiki Osób Niepełnosprawnych zrzeszające liczne stowarzyszenia, organizacje, komitety, rady i fundacje działające na rzecz różnych środowisk osób niepełnosprawnych. Celem działania sejmików jest reprezentowanie interesów osób niepełnosprawnych, koordynowanie działań dla wszystkich wspólnych członków, tworzenie warunków pełnego i aktywnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu zawodowym i społecznym. Poza tym w wielu miastach istnieje stanowisko r z e c z n i k a osób n i e p e ł n o s p r a w n y c h powoływanego przy Urzędach Miasta lub Prezydencie. Do jego głównych zadań należy m.in. [1] działanie w obronie interesów osób niepełnosprawnych; [2] przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych; [3] występowanie z inicjatywą i wnioskami oraz wydawanie opinii w sprawach mających znaczenie w życiu osób niepełnosprawnych; [4] informowanie o instytucjach, stowarzyszeniach działających na rzecz osób niepełnosprawnych; [5] informowanie o programach rządowych dla osób niepełnosprawnych; [6] współpraca z organizacjami pozarządowymi, [7] organizacja imprez integracyjnych. Przy urzędach pracy powołane zostały specjalne r e f e r a t y d s . o s ó b niepełnosprawnych ekonomicznym dla tego zajmujące się doradztwem organizacyjnym, prawnym i środowiska, organizowaniem miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych oraz późniejszym monitorowaniem warunków, jakie zapewniają pracodawcy. Sytuacja zawodowa osób niepełnosprawnych jest niezmiernie trudna. Jako przykład posłużyć może struktura bezrobocia osób niepełnosprawnych w województwie łódzkim (tabela 2). CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE Tab. 2. Struktura bezrobocia osób niepełnosprawnych w województwie łódzkim, [źródło http://www.lodz.pup.gov.pl/tresc/stat_nps.html] Bezrobotni inwalidzi Inwalidzi poszukujący pracy Wyszczególnienie Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety Według wykształcenia Wyższe 29 17 35 16 Policealne i średnie zawodowe 205 129 160 75 Ogólnokształcące 86 61 60 43 Zasadnicze zawodowe 500 228 154 46 Podstawowe 914 391 215 73 Bezrobotni inwalidzi Inwalidzi poszukujący pracy Wyszczególnienie Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety Według wieku 35-44 lata 378 183 133 60 45-54 lata 841 423 296 123 Według stażu pracy (największe grupy) Do 1 roku 547 184 157 56 1-5 lat Brak danych Brak danych 131 49 5-10 lat Brak danych Brak danych 102 40 10-20 lat 312 158 Brak danych Brak danych 20-30 lat 400 213 Brak danych Brak danych Według czasu pozostawania bez pracy Do 1 m-ca 63 25 37 7 Od 1 do m-cy 459 221 333 137 Powyżej 12 m-cy 1212 580 254 109 Według rodzaju niepełnosprawności I grupa – znaczny 15 7 18 6 II grupa – umiarkowany 212 110 63 27 II grupa – lekki 1500 703 77 34 Orzeczenie stopnia niepełnosprawności 7 6 466 186 Struktura bezrobocia według zawodów (największe grupy osób bezrobotnych niepełnosprawnych) Liczba osób bezrobotnych % udział w stosunku do Grupa zawodowa wg stanu na dzień ogółu zarejestrowanych 31.12.2002 osób niepełnosprawnych Pracownicy administracyjno-biurowi, referenci, pracownicy 121 7,0 kancelaryjni, magazynierzy Szwaczki, dziewiarze maszynowo-ręczni, krawcy odzieży lekkiej, 398 23,0 krawcy odzieży ciężkiej, krojczy, przędzarze, tkacze oraz pracownicy pomocniczy w przemyśle lekkim Bez zawodu 914 52,7 Struktura bezrobocia według zawodów (największe grupy osób niepełnosprawnych poszukujących pracy) Pracownicy administracyjno-biurowi, referenci, pracownicy 63 10,1 kancelaryjni, magazynierzy Szwaczki, dziewiarze maszynowo-ręczni, krawcy odzieży lekkiej, 53 8,5 krawcy odzieży ciężkiej, krojczy, przędzarze, tkacze oraz pracownicy pomocniczy w przemyśle lekkim Ślusarze, tokarze, frezerzy 29 4,6 Bez zawodu 215 34,5 Zgłoszone oferty pracy dla osób niepełnosprawnych W tym praca Wyszczególnienie Razem subsydiowana Ogółem 1079 803 CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA 9 SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 10 3.4. System edukacyjny Osoby niepełnosprawne już od najwcześniejszego dzieciństwa objęte są systemem opieki edukacyjnej. W zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności oraz potrzeb edukacyjnych organizowane są oddziały specjalne w ogólnodostępnych żłobkach, przedszkolach publicznych, przedszkola specjalne, klasy specjalne w ogólnodostępnych szkołach publicznych, szkoły podstawowe specjalne, szkoły przysposabiające do pracy zawodowej. Dla starszej młodzieży tworzone są szkoły zasadnicze, szkoły średnie (licea zawodowe, licea ogólnokształcące, technika), szkoły policealne. Dla osób, które ze względu na dysfunkcję narządu ruchu lub przewlekłą chorobę nie mogą uczęszczać do szkoły lub przedszkola organizowane jest indywidualne nauczanie. Negatywną stroną tego typu nauczania jest pozbawianie uczniów możliwości społecznego kontaktu z osobami pełnosprawnymi i kolektywnej pracy. Wynikiem takiego stanu rzeczy jest brak wiary w to, iż wystarczyłoby pokonać bariery architektoniczne i społeczne, aby ludzie niepełnosprawni mogli kształcić się w placówkach ogólnodostępnych. Często bariery tkwią w samych osobach niepełnosprawnych, które obawiają się konfrontacji ze sprawnymi członkami społeczeństwa. Aby sprostać zadaniu pełnej integracji społeczeństwa tworzone są oddziały integracyjne w ogólnodostępnych żłobkach i przedszkolach lub szkołach publicznych a nawet integracyjne przedszkola, żłobki i szkoły podstawowe. Te ostatnie spełniają najpełniej postulat rehabilitacji społecznej niepełnosprawnych dzieci i młodzieży. Problem polega jednak na niedostosowaniu placówek edukacyjnych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Jeśli weźmiemy pod uwagę szkolnictwo wyższe dostrzeżemy łatwo, że niewiele uczelni jest dostosowanych architektonicznie, sprzętowo i metodologicznie w stopniu wystarczającym do przyjęcia niepełnosprawnych studentów. W tym zakresie jest jeszcze w Polsce dużo do zrobienia. 4. INICJATYWY POZARZĄDOWE 4.1. Informacje ogólne Bardzo ważnym ogniwem całego modelu opieki społecznej jest sektor pozarządowy. Od początku lat dziewięćdziesiątych obserwujemy w Polsce wzrost liczby organizacji pozarządowych zajmujących się problematyką niepełnosprawności. Wraz ze zmianami polityczno-gospodarczymi w naszym kraju następował, choć nie bez przeszkód, rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Wiele osób dostrzegło brak efektywnych działań rządu skierowanych na rozwiązywanie problemów osób niepełnosprawnych. W związku z tym CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 11 ludzie bezpośrednio zainteresowani problemami niepełnosprawności rozpoczęli tworzenie organizacji pozarządowych (stowarzyszeń, towarzystw, fundacji, grup samopomocowych). Zazwyczaj osobami zaangażowanymi w działalność tego typu organizacji są osoby niepełnosprawne, ich rodziny lub znajomi. Większość z nich pracuje w organizacjach nonprofit na zasadzie wolontariatu. Pojawianie się dużej liczby samopomocowych organizacji pozarządowych jest efektem możliwości, jakie daje sformalizowanie struktury grupy samopomocowej (szersze pole oddziaływania na otoczenie, efektywniejsza współpraca z innymi instytucjami państwowymi i prywatnymi, możliwości prowadzenia działalności gospodarczej, z której zyski przeznacza się na działalność statutową). Z racji tego, że członkowie organizacji oraz grup samopomocy pracują jako wolontariusze oraz znają bezpośrednio problemy środowiska osób niepełnosprawnych, pomoc przez nich świadczona jest efektywna i obniża koszty opieki zdrowotnej. Jednak najbardziej istotną korzyścią jest wytworzenie w społeczności lokalnej poczucia współodpowiedzialności za problemy osób niepełnosprawnych [Sokołowska 1981]. Oferowane prze organizacje pozarządowe usługi uzupełniają ofertę formalnego systemu pomocy, albo też wypełniają istniejącą w danym zakresie lukę. Działalność organizacji pozarządowych na rzecz niepełnosprawnych obejmuje: [1] świadczenie usług poradniczoinformacyjnych (załatwianie formalności, uzyskanie sprzętu rehabilitacyjnego, organizowanie wypoczynku); [2] świadczenie usług edukacyjnych (kursy, szkolenia); [3] udzielanie pomocy w znajdowaniu pracy (pośrednictwo pracy); [4] udzielanie pomocy psychologicznej (telefon zaufania) oraz [5] pomocy stacjonarnej (schroniska, noclegownie) [Hebda-Czaplicka 2002]. Kilka lat temu dane prezentowane przez B a n k I n f o r m a c j i o O r g a n i z a c j a c h P o z a r z ą d o w y c h K L O N / J A W O R [1998] wskazywały, iż 26,4% ogólnej liczby organizacji (23 623) to instytucje stworzone przez osoby niepełnosprawne. Z danych z 1998 roku wynika, iż najwięcej inicjatyw pozarządowych na rzecz niepełnosprawnych adresowana jest do osób z chorobami układu nerwowego (1749), następnie ze schorzeniami narządu ruchu (912), ze schorzeniami zmysłów i narządów mowy (860), ze schorzeniami narządów wewnętrznych (543), chorób krwi, gruczołów dokrewnych i układu odpornościowego(207). Obecnie posiadane dane szacunkowe wskazują na istnienie około 4,5 tysiąca organizacji pozarządowych działających w obszarze problematyki niepełnosprawności [tamże]. Przeświadczenie o szerokim oddziaływaniu społecznych organizacji pozarządowych znajduje swoje uzasadnienie w realiach życia społecznego. Większość przedsięwzięć mających za swoich adresatów osoby niepełnosprawne inicjowanych jest przez stowarzyszenia lub fundacje działające w tym obszarze. Za przykład może posłużyć CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 12 Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI oraz Fundacja Polska bez Barier. Są to organizacje, które jako pierwsze podjęły akcję „oswajania niepełnosprawności”. S t o w a r z y s z e n i e P r z y j a c i ó ł I N T E G R A C J I zostało założone w roku 1997 z inicjatywy twórcy pisma INTEGRACJA Piotra Pawłowskiego. Głównym celem tego stowarzyszenia jest realizowanie idei integracji we wszystkich obszarach życia osób niepełnosprawnych. Działalność stowarzyszenia obejmuje prowadzenie akcji informacyjnych oraz edukacyjnych, działalność wydawniczą, przygotowywanie programu telewizyjnego, audycji radiowych3. W 1997 roku przy Stowarzyszeniu Przyjaciół Integracji powstała Fundacja barier”. i Jej głównym celem jest społeczna zawodowa „Polska bez integracja osób niepełnosprawnych we wszystkich obszarach życia społecznego. W tym celu Fundacja edukuje, informuje, wydaje książki, broszury i „Integrację” (największe ogólnopolskie pismo dla niepełnosprawnych), tworzy własne programy radiowe i telewizyjne, organizuje konferencje, spotkania i wystawy, których celem jest lepsze poznanie osób niepełnosprawnych. Działalność Fundacji uświadamia, jak wiele jest do zrobienia, aby niepełnosprawni mogli zaistnieć zgodnie ze swoimi możliwościami w życiu codziennym naszego kraju. Poza tymi dwiema organizacjami istnieje jeszcze wiele mniejszych, które mają również duży wkład w rozwiązywanie problemów środowiska osób niepełnosprawnych oraz w promowanie idei integracji świata osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych. 4.2. Kampanie społeczne Integracja społeczna polega na włączaniu osób o niepełnej sprawności do normalnego funkcjonowania w życiu społecznym, poprzez stworzenie możliwości pełnego w nim udziału [Hebda-Czplicka 2002]. Nasilenie zainteresowania problematyką ludzi niepełnosprawnych, a także ich integracją społeczną w Polsce, nastąpiło w latach siedemdziesiątych XX wieku. Jednak proces zamian w postawach społeczeństwa nastąpił dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Sukces procesu integracji społecznej zależy przede wszystkim od zlikwidowania barier świadomościowych społeczeństwa względem niepełnosprawności, a także od zmiany postawy osób niepełnosprawnych w stosunku do swej niepełnosprawności. W Polsce nadal obecna jest postawa społecznego dystansu wobec osób niepełnosprawnych. Potwierdzają to wyniki badań z 1993 roku [tamże]. Połowa społeczeństwa miała w tym okresie negatywny stosunek do osób niepełnosprawnych. Przyczyny takiego stanu rzeczy tkwią m.in. w stereotypowym przeświadczeniu o niepełnej samodzielności osób niepełnosprawnych. Trwająca w Polsce przez lata izolacja tych osób (pogłębiana między 3 http://www.torfarm.com.pl/aptekabezbarier/integ.htm CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 13 innymi przez przyjęty niegdyś model segregacyjny) doprowadziła do zredukowania bezpośredniego kontaktu z niepełnosprawnymi. W efekcie osoby sprawne nie miały okazji do wykształcenia wobec nich postawy tolerancji oraz otwartości. Budowany przez ten czas stereotyp zakłada postrzeganie osób niepełnosprawnych jako słabych i wyizolowanych. Walka ze stereotypami tkwiącymi w społeczeństwie polskim odbywa się m.in. za pomocą kampanii społecznych. Pierwszą przemyślaną i zaplanowaną akcją stała się kampania prowadzona przez Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji. Kampania rozpoczęła się w 2000 roku pod hasłem „ N i e p e ł n o s p r a w n i – normalna s p r a w a ” . Kampania ta składała się z kilku etapów: [1] k a m p a n i e p r a s o w o b i l b o a r d o w e : „Rzeźby” (znane klasyczne „uszkodzone” posągi greckie, które przedstawiają ludzi pozbawionych nóg, rąk a mimo to uznawane są za piękne) „Ludzie” (osoby niepełnosprawne w codziennych sytuacjach życiowych); [2] wystawy a r t y s t y c z n e (np. prace na temat niepełnosprawności piętnastu fotografów zaproszonych do wspólnego projektu); [3] u r u c h o m i e n i e infolinii (niepełnosprawni mogli zgłaszać problemy swojego życia codziennego zaś zebrane w ten sposób zagadnienia posłużyły do sporządzenia raportu dla polskiego rządu, parlamentarzystów i Prezydenta RP); [4] elementem kampanii społecznej stało się także wydanie przez Fundację „Polska bez barier” przewodnika dla niepełnosprawnych „Warszawa bez barier”. Kolejna kampania społeczna pod hasłem „C z y n a p r a w d ę j e s t e ś m y i n n i ?” rozpoczęta została 20 stycznia 2003 roku w ramach Obchodów Roku Osób Niepełnosprawnych. Jej głównym celem jest tworzenie świadomości, że każdy człowiek ma prawo kochać, marzyć i cieszyć się życiem. W takiej konwencji przygotowane zostały przez agencję Leo Burnett spoty reklamowe. Są to animacje graficzne („Bajka”, „Sprzeczka głuchoniemych”) pojawiające się w telewizji polskiej (TVP1, TVP2, TVP Regionalna). Kampania obejmuje także przekazy radiowe oraz prasowe4. 4.3. Niepełnosprawni a media Świadomość społeczną w dużym stopniu kształtują m e d i a , dlatego też ważne jest, by problemy osób niepełnosprawnych znajdowały w nich swoje miejsce. W Polsce istnieje kilkanaście czasopism poruszających problematykę niepełnosprawności. Znakomita większość z nich wydawana jest przez organizacje pozarządowe, stowarzyszenia i fundacje, które chcą w ten sposób zwiększyć zasięg swojego oddziaływania. W tabelach zamieszczonych poniżej prezentujemy informacje dotyczące: programów radiowych, 4 http://www.niepelnosprawni.info/labeo/app/cms/x/1399 CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 14 programów telewizyjnych i czasopism adresowanych w głównej mierze do osób niepełnosprawnych5. Tab. 3. Programy radiowe adresowane do osób niepełnosprawnych Tytuł Stacja Impulsy PR4 (Radio Bis) Forum Niepełnosprawnych PR3 Przystanek Integracja Radio Plus Sygnały świata PR4 (Radio Bis) Wrażliwość na niepełnosprawność Radio Plus Żyją wśród nas PR2 Tab. 4. Programy telewizyjne adresowane do osób niepełnosprawnych Tytuł Stacja Integracja TVP1 Osoby niepełnosprawne Telegazeta TVP2 Przyjaciele TVP1 Tacy sami TVP2 U Pana Boga za piecem TV Niepokalanów W świecie ciszy TVP2 Tab. 5. Czasopisma adresowane do osób niepełnosprawnych Tytuł Wydawca Asocjacje Forum Inicjatyw Pozarządowych Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Bardziej Kochani Downa „Bardziej Kochani” Biuletyn Informacyjny BIFRON Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Biuletyn Informacyjny Ośrodka Informacji i Promocji Postępu Naukowo-Technicznego Polskiego Związku Polski Związek Niewidomych Niewidomych Co w trawie piszczy Młodzież Niepełnosprawna ALFA Droga nadziei Duszpasterstwo Niepełnosprawnych Ruchowo Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI, Fundacja „Bez INTEGRACJA barier” Jesteśmy WTZ z Jarocina Kompendium ekonomiczno-prawne zakładów pracy Polska Organizacja Pracodawców Osób chronionej Niepełnosprawnych Mandragora Towarzystwo Społeczno-Kulturalne „Carpe Diem” Marzenia i Fakty Łódzki Sejmik Osób Niepełnosprawnych Nasze sprawy Nowy Świat Ciszy Zarząd Główny Polskiego Związku Głuchych Polska Organizacja Pracodawców Osób POPON Express Niepełnosprawnych Postępy rehabilitacji PWN Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zdrowotnej CEBRON Wydział Ochrony Zdrowia Collegium Medicum Uniwersytety Rehabilitacja medyczna Jagiellońskiego, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Serce i Troska Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem Słowem i Kształtem Fundację Sztuki Osób Niepełnosprawnych Chrześcijańskie Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych, Światło i cienie ich Rodzin i Przyjaciół „Ognisko” Validus CKIRI w Konstancinie Utrudniony dostęp do działań społeczności lokalnych, bariery transportowe oraz architektoniczne sprawiają, że coraz większa liczba osób niepełnosprawnych korzysta w Polsce z I n t e r n e t u . Badania przeprowadzone pod kierunkiem dr Wiesławy Białek wykazały, iż Internet służy niepełnosprawnym głównie do inicjowania i podtrzymywania kontaktów towarzyskich (podkreślana integracja pomiędzy niepełnosprawnymi z różnych 5 http://www.idn.org.pl/publikacje.htm CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 15 części kraju oraz świata), do samorealizacji oraz do uzyskiwania informacji o tematyce zdrowotnej (turnusy rehabilitacyjne)6. Internet może odegrać ważną rolę także w procesie kształcenia oraz pracy zawodowej. Tutaj znowu mamy przykład inicjatywy pozarządowej. W 1996 roku uczestnicy II Forum Teleinformatyki zaproponowali powołanie projektu I n t e r n e t d l a N i e p e ł n o s p r a w n y c h (IdN). Głównym inicjatorem był Prezes Polskiej Społeczności Internetu oraz Prezes Polski OnLine. W projekcie wzięły udział następujące firmy i instytucje: Telekomunikacja Polska S.A., IBM Polska, Microsoft w Polsce Sp. Zoo., Polska OnLine, Zakład Internet dla Szkół Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej oraz Fundacja Pomocy Matematykom i Informatykom Niesprawnym Ruchowo. Głównym celem projektu jest realizacja takich idei jak teleedukacja i telepraca. Pierwszy stworzony w ten sposób węzeł miał 788 osób7. T e l e e d u k a c j a jest coraz bardziej popularna w Polsce. Najczęściej pojawia się w kontekście wsparcia instytucjonalnego w odniesieniu do środowiska osób niepełnosprawnych. Dla wielu osób niepełnosprawnych teleedukacja jawi się jako jedyna szansa na aktywne uczestnictwo w życiu społecznym (kształcenie, praca zawodowa). Powstają kolejne uczelnie wyższe oferujące studia przez Internet (np. Polski Uniwersytet Wirtualny). Niestety inaczej przedstawia się sytuacja z t e l e p r a c ą . Nadal jeszcze jest bardzo trudno znaleźć zatrudnienie w ten sposób. Pracodawcy niechętnie odnoszą się do pracy na odległość. Jednak coraz częściej podejmowane są inicjatywy, które mają za zadanie promować wykorzystanie najnowszych technologii w służbie pełniejszego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. Za przykład może posłużyć konferencja, która odbyła się w 2002 roku w Lublinie pt. „Teleedukacja i telepraca: dwa filary społeczeństwa informacyjnego”, zorganizowana przez Fundację Fuga Mundi (Polski Uniwersytet Wirtualny, Telekomunikację Polską S.A. oraz przez Stowarzyszenie „Telepraca”. Podczas konferencji po raz pierwszy zostały rozdane nagrody TELE-@ (Tele-Małpy). Nagroda Tele@ jest znakiem uznania za wykorzystanie nowych technologii teleinformatycznych w aktywizacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych8. Kwestie teleedukacji i telepracy wzbudzają wiele kontrowersji. Wśród argumentów przemawiających przeciw stosowaniu takich rozwiązań w odniesieniu do integracji osób niepełnosprawnych wymienić należy izolacyjny charakter tego rodzaju kształcenia i pracy. Osoby niepełnosprawne pomimo tego, iż aktywnie działają w 6 „Rola Internetu w integracji społecznej ludzi niepełnosprawnych”, praca magisterska pisana pod kierunkiem dr Wiesławy Białek w Zakładzie Fizjologii i Biochemii w Instytucie Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej 7 http://www.idn.org.pl/ 8 http://www.telepraca-polska.pl/teksty/tele-m2002.html CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 16 rzeczywistości społecznej nie nawiązują jednak bezpośrednich relacji z innymi ludźmi, cały czas pozostają w odosobnieniu i izolacji. Internet stał się również ważnym narzędziem w pracy wszystkich organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych w Polsce. Powstaje duża liczba witryn internetowych adresowanych do osób niepełnosprawnych. Można w nich znaleźć m.in. opisy profilu działalności, realizowane projekty, porady prawne, informacje na temat instytucji pracujących na rzecz osób niepełnosprawnych, oferty pracy, oferty zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, forum dyskusyjne. W poniższej tabeli przedstawiamy kilka adresów stron internetowych poruszających problematykę osób niepełnosprawnych. Tab. 6. Strony internetowe poruszające problematykę osób niepełnosprawnych Organizacja Stowarzyszenie na Rzecz Niepełnosprawnych SPES Stowarzyszenie Młodzieży Niepełnosprawnej ALFA Centrum Polskiej Rehabilitacji Fundacja Pomocy Osobom Niepełnosprawnym PATRON GRUPA N Biuletyn Informacyjny Niepełnosprawnych Śląski Klub Sportowców Niepełnosprawnych Bez Barier Internet dla Niepełnosprawnych MedykON, Polski Serwis Medyczny Osób Niepełnosprawnych ich Rodzin, Bliskich, Przyjaciół i Opiekunów Strona dzieci sprawnych inaczej Organizacja Niesłyszących-Słabosłyszących Internatutów Portal osób z uszkodzonym słuchem Stowarzyszenie niesprawnych Wzrokowo SZANSA Biblioteka Centralna Polskiego Związku Niewidomych Centrum Integracji Niepełnosprawnych Sami Sobie Stowarzyszenie Internetowej Społeczności Osób Niepełnosprawnych Adres strony internetowej http://www.spes.org.pl/ http://www.alfabytom.com/MY/historia01.htm http://www.rehabilitacja.pl/ http://strony.wp.pl/wp/a.meger/ http://www.grupan.softland.com.pl/ http://sksn.home.pl/ http://republika.pl/bezbarier/ http://www.idn.org.pl/ http://medykon.prv.pl http://dzieci.ariadna.pl/ http://www.onsi.pl/ http://www.glusi.pl/ http://free.polbox.pl/s/snws/ http://www.biblioteka-pzn.org.pl/ http://www.cin.org.pl/ http://samisobie.clan.pl/ 4. SZTUKA I OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE 4.1. Informacje ogólne Kulturoterapia, która stanowi element rehabilitacji zarówno leczniczej, zawodowej, społecznej oraz psychologicznej, oznacza terapię osób niepełnosprawnych poprzez uczestnictwo w szeroko pojętym życiu kulturalnym społeczeństwa. Kulturoterapia zakłada nie tylko korzystanie z kulturalnego dorobku społeczeństwa, lecz także jego współtworzenie. W kulturoterapii mieści się a r t e t e r a p i a (terapia przez twórczość)9 a w 9 Dotychczas stosowanym powszechnie w odniesieniu do arteterapii określeniem była terapia przez sztukę. Teraz coraz częściej termin ten jest zastępowany określeniem terapia przez twórczość. Drugi termin podkreśla istotę samego aktu tworzenia w procesie terapeutycznym, efektem którego nie zawsze musi być powstanie dzieła sztuki. CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE niej między innymi: 17 a r t e t e r a p i a (w węższym znaczeniu tego słowa oznaczającym terapię przy udziale sztuk plastycznych) [Gmitrowicz 2000], t e a t r o t e r a p i a (terapia przez sztuki teatralne), c h o r e o t e r a p i a (terapia przez taniec), m u z y k o t e r a p i a (terapia przez muzykę), d r a m o t e r a p i a (terapia przez teatr), b i b l i o t e r a p i a (terapia przez piśmiennictwo, literaturę, lekturę książek). Arteterapia może znaleźć zastosowanie w psychiatrii na każdym etapie choroby psychicznej i może pełnić różne funkcje w tym diagnostyczną, psychoterapeutyczną, korekcyjną, poznawczą, edukacyjną, katartyczną, rekreacyjną, komunikacyjną, integracyjną, profilaktyczną, twórczą i resocjalizacyjną. [tamże] Terapia przez sztukę może dostarczyć osobom niepełnosprawnym środków pozwalających poznać, uporządkować, wyrazić i zrozumieć własne emocje, odreagować w społecznie akceptowany sposób nadmierne napięcie emocjonalne a także upostaciowić dominujący nastrój. Wszystkie podejścia teoretyczne do arteterapii uwzględniać muszą koncepcję twórczości, która wiąże się z każdym procesem twórczym. Istotą arteterapii jest terapeutyczny skutek (wynik) działalności polegającej na tworzeniu czegoś. [Szulc, 2000] Tworzenie dowartościowuje jednostki niepełnosprawne, często staje się sposobem zarobku, przez co sprawia, iż osoby niepełnosprawne aktywnie uczestniczą w życiu społecznym. W Polsce terapia przez sztukę często odbywa się w ramach Warsztatów Terapii Zajęciowej (WTZ). Jest to struktura powołana do życia na mocy ustawy z dnia 9 maja 1991 roku, której głównym celem była pomoc osobom niepełnosprawnym. Według danych z 1999 roku Polsce Funkcjonuje około 300 WTZ10. Warsztaty Terapii Zajęciowej wspierane są finansowo przez PFRON. Uczestniczyć w nich mogą osoby mające powyżej 16 lat z I i II grupą inwalidzką, na podstawie skierowania do terapii zajęciowej11. Warsztaty terapii zajęciowej obejmują pracownie: malarskie, tkackie, wikliniarskie, stolarskie, introligatorskie, ceramiczne, krawieckie, ogrodnicze. Rehabilitacja odbywa się głównie w czasie zajęć praktycznych w różnych pracowniach pod okiem specjalistów z danej dziedziny. Jednak należy zwrócić uwagę na pewne rozdzielenie zagadnień arteterapii oraz terapii zajęciowej. Ta ostatnia jest formą organizacyjną, w ramach której można wykorzystywać arteterapię. Zawód arteterapeuty jest coraz bardziej popularny w Polsce. Arteterapeutą nazywamy terapeutę stosującego w trakcie przebiegu terapii w sposób profesjonalny określony rodzaj działań, który stymuluje pacjenta do własnych twórczych zachowań. Arteterapeuci, muzykoterapeuci, choreoterapeuci i dramaterapeuci to osoby stosujące w terapii odpowiednio techniki plastyczne, muzykę, taniec i literaturę. Autorytety spośród profesjonalnych 10 11 http://www.jerain.idn.org.pl/wtz_jer.html http://kurialeg.rubikon.pl/kongres_1999_instytucje_warsztaty.html CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 18 psychoterapeutów wyrażają opinię o konieczności profesjonalnego kształcenia lub dokształcania specjalistów z zakresu różnych dziedzin sztuki w formie studiów lub kursów podyplomowych. Kryteria kształcenia arteterapeutów wypracowane i stosowane w edukacji zachodniej zostały spełnione jedynie w stosunku do muzykoterapeutów kształconych w dwóch krajowych Akademiach Muzycznych. [Janicki, 2000] Alternatywną pełnych studiów arteterapeutycznych są czteroletnie kursy podyplomowe dla osób z wykształceniem wyższym posiadających zawód plastyka, muzyka, aktora, pedagoga. Takie kursy są oferowane przez Katedrę Psychoterapii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie. [tamże] Niestety Polska jest krajem, w którym nie ma jak do tej pory uregulowanego statusu prawnego zawodów: muzykoterpeuta, arteterapeuta, choreoteraputa, darmterapeuta i nie wprowadził ich do wykazu klasyfikacji zawodów. [tamże] Ważną organizacją skupiającą osoby zajmujące się arteterapią w Polsce jest Polskie Stowarzyszenie Arteterapii mieszczące się w Kaliszu, które prowadzi działalność upowszechniającą. We władzach stowarzyszenia znajdują się autorytety w dziedzinie polskiej arteterapii, czyli prof dr hab. Wita Szulc oraz prof. dr hab. Wiesław Karolak. Stowarzyszenie prowadzi kursy, warsztaty prowadzi działalność publikacyjną. 5.1. Arteterapia i osoby niepełnosprawne Tworzenie dzieł plastycznych stanowi bezpieczną formę ekspresji, która może być stosowana przez terapeutów w szerokim zakresie. Rysunek wprowadzany do terapii jest w stanie wywołać reakcje u każdego. Jego ogromną zaletą jest to, że umożliwia terapeucie dotarcie do kwestii, których nie da się wyrazić słowami. To narzędzie przynosi wiele korzyści w pracy z osobami ograniczonymi werbalnie, wycofanymi, pełnymi złości lub stawiającymi opór [Oster, Gould 1999]. W rysunku osoby niepełnosprawne posługują się kształtami i barwami. Sztuka leczenia barwami znana już była w starożytnych Chinach, zasadnicze znaczenie dla terapii miało jednak zwrócenie przez klinicystę Rorschach uwagi na związek między kolorem a emocjami [tamże]. Najbardziej znanymi przedsięwzięciami z tego zakresu są te realizowane przez wydawnictwo A M U N . Jest to jedyne w Polsce wydawnictwo Ś w i a t o w e g o Z w i ą z k u A r t y s t ó w M a l u j ą c y c h U s t a m i i N o g a m i . Powstało ono w Raciborzu w 1993 roku i jest jedną z 40 placówek działających na świecie, które od 1956 roku zajmują się publikacją reprodukcji obrazów artystów tworzących ustami lub stopą. Celem wydawnictwa jest podkreślenie statusu artysty, który pomimo braku władzy w rękach potrafi tworzyć sztukę osiągając jednocześnie niezależność finansową. Udział w nim jest dla niepełnosprawnych CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 19 twórców jednocześnie spełnieniem pasji twórczej, terapią fizyczną i psychiczną, a także pracą zarobkową. Promocja twórczości artystów polega na rozprowadzaniu ich prac w postaci kart świątecznych i okolicznościowych oraz kalendarzy. Ponadto dla zrzeszonych artystów skupionych przy AMUN organizowane są wystawy w kraju i za granicą, często połączone z aukcjami prezentowanych prac12. W ramach kampanii społecznej prowadzonej przez Stowarzyszenie Przyjaciół INTEGRACJI w Muzeum Narodowym w Warszawie 30 listopada 2000 roku zaprezentowano wystawę prac artystów malujących ustami i nogami (ponad 70 prac dwudziestu niepełnosprawnych artystów z całej Polski zrzeszonych w Wydawnictwie AMUN). W dniu otwarcia ekspozycji siedmiu artystów malowało obrazy „na żywo”. Aktywność na polu sztuk plastycznych oznacza również uczestnictwo w różnego rodzaju plenerach. Przykładem może być organizowany już po raz czwarty przez F u n d a c j ę S z t u k i O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce oraz Centrum Kultury Niepołomice Międzynarodowy „Plener Dla Artystów Niepełnosprawnych” (około dziewięćdziesięciu artystów, profesjonalistów oraz amatorów z całego kraju). Terapia przez sztuki plastyczne oznacza oczywiście terapię realizującą się poprzez tworzenie dzieł plastycznych, ale także poprzez zapoznawanie się z istniejącym dorobkiem. Ciekawą inicjatywę w skali całego kraju zatytułowaną „G a l e r i a D o t y k u ” podjął Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabo widzących wraz z Działem Edukacyjnym Muzeum Sztuki w Łodzi. Realizowany program ma na celu umożliwienie osobom słabo widzącym poznawanie malarstwa i grafiki, a także wspomaganie procesów nauczania. Wybrane dzieła sztuki znajdujące się w zbiorach Muzeum Sztuki w Łodzi, po przekształceniu w komputerze i wydrukowaniu na specjalnym papierze puchnącym, poddane zostają obróbce termicznej w specjalistycznej nagrzewarce. Efektem jest uproszczona forma wypukła z zaznaczonymi ważniejszymi konturami oraz ze zróżnicowanym wypełnieniem pozwalającym na odbiór barwy. Rezultatem końcowym będzie zbiór około 250 eksponatów, tworzących ogólnodostępną wystawę oraz umożliwiający prowadzenie zajęć warsztatowych z dziećmi i młodzieżą słabo widzącą lub niewidomą. Technologia stosowana w programie jest nowatorska i od niedawna wykorzystywana w najbardziej technologicznie rozwiniętych krajach świata [Bugajski 2003]. 5.2. Teatroterapia Cechą charakterystyczną teatroterapii jest odgrywanie roli. Ten sposób uczestniczenia w doświadczeniu innego człowieka powoduje pełniejsze postrzeganie rzeczywistości, przez to 12 http://www.amun.com.pl/index.htm CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 20 zwiększa umiejętność empatii. W teatroterapii bardzo ważnym elementem jest również doświadczenie swoistej wspólnoty scenicznej z innym członkiem zespołu sprzyja to tworzeniu głębokich i autentycznych więzi społecznych [Orczyk 2000]. W Polsce istnieje wiele inicjatyw w tym obszarze terapii, jednak podobnie jak w poprzednich przypadkach realizowane są w głównej mierze w ramach Warsztatów Terapii Zajęciowej oraz przez organizacje pozarządowe. Przykładem tych ostatnich jest inicjatywa dr Leszka Plocha, prezesa F u n d a c j i Krzewienia Kultury Artystycznej O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h , która zyskała w Polsce największą popularność. Było nią powołanie do życia pierwszego w Polsce T e a t r u N i e p e ł n o s p r a w n y c h . Teatr z założenia jest instytucją pozbawioną stałego zespołu aktorów, opiera się na współpracy z grupami teatralnymi z kraju i zagranicy. Główną zasadą funkcjonowania jest promowanie przede wszystkim amatorskiej działalności artystycznej bez obowiązku wynagradzania artystów z tytułu udziału w programie. Pieczę organizacyjną nad przedsięwzięciem sprawuje Fundacja Krzewienia Kultury Artystycznej Osób Niepełnosprawnych. Nie ma żadnych ograniczeń dotyczących przedziału wiekowego, rodzaju lub stopnia niepełnosprawności, jeśli chodzi o osoby biorące udział w przedstawieniach. 21 listopada 2002 roku odbyła się uroczysta premiera. Działalność Teatru „N” zainicjowana została przedstawieniem „Alicja w krainie czarów”13. Przykładem teatroterapii realizowanej w ramach Warsztatów Terapii Zajęciowej jest także grupa działająca przy Teatrze im. J. Osterwy w Lublinie. Od sześciu lat osoby upośledzone intelektualnie pracują tam pod kierunkiem pani Marii PietruszkiBudzyńskiej. Ciekawym rozwiązaniem jest również organizowanie festiwali oraz przeglądów teatralnych dotyczących twórczości osób niepełnosprawnych. W trakcie takich przedsięwzięć spotkać się mogą osoby z różnych stron Polski pracujące z niepełnosprawnymi. Jest to także bardzo znaczące wydarzenie dla samych artystów. W takich okolicznościach osoby niepełnosprawne często po raz pierwszy poznają twórczość sceniczną innych, podobnych grup teatralnych. Tutaj za przykład może posłużyć Przegląd Małych Form Teatralnych „Jesteśmy” w Łodzi organizowany przez Stowarzyszenie Pomocy „Słyszę Serce”. Kilka przedstawionych tu grup teatralnych jest jedynie egzemplifikacją ogromnej liczby przedsięwzięć, które są powoływane do życia. 5. PODSUMOWANIE 13 http://www.powitanie.com.pl/ami/4teatr.htm CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 21 W niniejszym raporcie zawarte są najważniejsze informacje dotyczące sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce. Z racji ograniczeń objętościowych niektóre zagadnienia zostały jedynie zasygnalizowane. Na przykładzie problemów osób niepełnosprawnych można doskonale zaobserwować zmiany, jakie zachodzą w systemie polityki społecznej w Polsce. Ich głównym źródłem stała się transformacja systemu politycznego, która miała miejsce kilkanaście lat temu. Model socjalistycznego państwa opiekuńczego powoli zastępowany zostaje przez model państwa demokratycznego, opartego na funkcjonowaniu społeczeństwa obywatelskiego, w którym obywatele biorą aktywny udział w rozwiązywaniu problemów ważnych z ich punktu widzenia. Oczywiście zadaniem aparatu państwowego jest wspieranie organizacji społecznych poprzez zapewnienie im odpowiednich warunków rozwoju w zakresie rozwiązywania problemów niepełnosprawności (subwencji, grantów, dotacji, programów celowych). Na cele polityki społecznej przeznaczanych jest w Polsce około 5 milionów złotych rocznie. Polska coraz częściej podejmuje współpracę międzynarodową w zakresie rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych. Są to między innymi wspólne prace badawcze, projekty rozwojowe. Inicjatywą, w którą społeczeństwo polskie włączyło się bardzo aktywnie jest E u r o p e j s k i R o k O s ó b N i e p e ł n o s p r a w n y c h ustanowiony przez Komisję Europejską (2003). Przyczyniło się to do wzmożenia i skoordynowania inicjatyw podejmowanych przez społeczeństwo polskie. Wszyscy podzielają nadzieję, iż Obchody Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych w Polsce staną się momentem przełomowym w postrzeganiu niepełnosprawności przez społeczeństwo polskie. Dzięki wspólnemu europejskiemu przedsięwzięciu proces integracji społeczeństwa nabierze takiego samego znaczenia dla osób niepełnosprawnych i sprawnych. Podsumowując należy stwierdzić, że istnieje konieczność podjęcia działań w pięciu obszarach. Po pierwsze konieczne jest stwarzanie środowiska najmniej ograniczającego możliwości osób niepełnosprawnych. Po drugie należy przeciwdziałać zjawisku społecznej marginalizacji osób niepełnosprawnych. Po trzecie wreszcie należy przeciwdziałać automarginalizacji osób niepełnosprawnych. Czwartym obszarem działań jest przeciwdziałanie separacji instytucjonalnej. Piątym obszarem jest współpraca z rodziną [Błeszyńska 2001]. Oczywistym wydaje się fakt, że realizacja tych postulatów mogłaby się przyczynić do silniejszego osadzenia tożsamości społecznej osób niepełnosprawnych w układach naturalnego środowiska społecznego. Pytaniem otwartym pozostają natomiast kwestie dotyczące tego, w jakim stopniu te postulaty są realizowane dziś, oraz w czy możliwe jest ich pełniejsze realizowanie. CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 7 . B I B L I O G R A F I A 14 Bugajski P., (2003), Galeria Dotyku, Łódź, (materiał niepublikowany) Balcerzak-Paradowska B., (2002), red., Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce, Raport Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa Balcerzak-Paradowska B., (2002a), Osoby niepełnosprawne i ich rodziny – charakterystyka demograficzna i społeczno-ekonomiczna, [w:] tejże: Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce Błeszyńska K., (2001), Niepełnosprawność a struktura identyfikacji społecznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa Firkowska-Mankiewicz A., Mrugalska K., (1998), Problemy dostępu do edukacji dla osób niepełnosprawnych, [w:] CASE-UNDP 1998 Gmitrowicz A., (2000), Rola arteterapii w psychiatrii, [w:] Gmitrowicz, Karolak red. Znaczenie arteterapii w psychiatrii polskiej, PK InSEA, Łódź Hebda-Czaplicka I., (2002), Możliwość społecznej integracji osób niepełnosprawnych, [w:] Balcerzak-Paradowska B., red., Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce Hulek A, (1980), Sytuacja społeczna osób niepełnosprawnych, [w:] Polityka społeczna. Uwarunkowania demograficzne, zadania, potrzeby, KiW, Warszawa Janicki, A., (2000), Arteterapia we współczesnym krajowym lecznictwie psychiatrycznym. Uwagi o potrzebie i możliwościach jej rozwoju, [w:] Gmitrowicz, Karolak, Znaczenie arteterapii w psychiatrii polskiej, PK InSEA, Łódź Kawczyńska-Butrym Z., (1998), Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice Kowalik S., (1999), Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice Kubacka-Jasiecka D., (2002), Człowiek wobec zmiany. Rozważania psychologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Mazanek E., (1998), red., Dziecko niepełnosprawne ruchowo, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Mikulski J., Auleytner J., (1996), red., Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych. Drogi do integracji, WSPTWP, Warszawa Oster G., Gould P., (1999), Rysunek w psychoterapii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 14 W bibliografii znajdują się nie tylko książki wykorzystywane w tekście. CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA 22 SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE 23 Ostrowska A., Sikorska J., Gąciarz B., (2001), Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Pichalski R., (2002), Podstawy rehabilitacji zdrowotnej, zawodowej i społecznej, Wydawnictwo APS, Warszawa Piszczek M., (1997), Terapia zabawą, terapia przez sztukę, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa Sidor-Rządkowska M., (1997), Etyczne aspekty rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Rozprawy Wydziału I Nauk Społecznych PAN, Warszawa Sokołowska M., (1981), Odpowiedzialność społeczna za grupy zależne, „Studia Socjologiczne” nr 3 Szulc W. (2000), Sztuka w służbie medycyny od antyku do postimpresjonizmu, Akademia Medyczna im. Kraola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań Zabłcki J., (1998), Wprowadzenie do rewalidacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń Orczyk A., (2000), „Znaczenie metod teatralnych”, „Wykład”, (www.teatroterapia.lublin.pl/articles.html) Popek S., (1999), Barwy i psychika. Percepcja, ekspresja, projekcja, Wydawnictwo UMCS, Lublin CENTRUM BADAŃ I ROZWOJU KSZTAŁCENIA