EGOJP, Rozdział 9

1
9 ZDANIE POJEDYNCZE (II) — FRAZY
1. Pojęcie frazy
Jak pamiętamy, zdanie pojedyncze jest sekwencją składników niezdaniowych — fraz.
Składniki tymi są: człon finitywny (orzeczenie) i, być może, człony wymagane: podmiot i
dopełnienie (lub dopełnienia) oraz, być może, człon luźny: okolicznik (lub okoliczniki).
Jednostki te realizowane są przez frazy różnych typów. Przypomnijmy je — w kolejności,
jakie będą omówione dalej:
• fraza werbalna,
• fraza przyimkowo-nominalna,
• fraza przyimkowo-przymiotnikowa,
• fraza nominalna,
• fraza przymiotnikowa,
• fraza przysłówkowa,
• fraza zdaniowa.
2. Typy strukturalne fraz
Fraza, podobnie jak zdanie, może być konstrukcją współrzędną, redukowalną do
dowolnego składnika niespójnikowego (fraza złożona), lub podrzędną, redukowalną do
jednego składnika (fraza pojedyncza):
Frazy złożone:
nie tylko pić wódkę, ale także palić (w zdaniu Nie tylko pić wódkę, ale także palić ten
więzień ostatnio przestał.)
chłopca i dziewczynę (w zdaniu Zaprosiłem chłopca i dziewczynę.)
do Warszawy, nad morze, w góry oraz pod Suwałki (w zdaniu Jedziemy na wyprawę do
Warszawy, nad morze, w góry oraz pod Suwałki.)
Frazy pojedyncze:
pić wódkę
ten więzień
wyprawę do Warszawy, nad morze, w góry oraz pod Suwałki
2
Istnieją również frazy będące konstrukcjami egzocentrycznymi, czyli nieredukowalnymi:
Jaś i Marysia całowali się.
*Jaś i Marysia całował się.
*Jaś i Marysia całowała się.
Jedziemy na wyprawę.
*Jedziemy na.
*Jedziemy wyprawę.
Twierdził, że będzie padać.
*Twierdził, że.
Twierdził, będzie padać.
Redukcja dwóch pierwszych konstrukcji jest niemożliwa. W wypadku konstrukcji ostatniej
— frazy zdaniowej spójnikowej — redukcja druga zmienia strukturę, należy więc ją
odrzucić. Frazy przyimkowe i frazy zdaniowe są egzocentryczne z natury.
Fraza różna od złożonej i nieegzocentryczna może nie być konstrukcją. Może mieć ona
postać pojedynczej formy wyrazowej:
pić (wewnątrz frazy pić wódkę)
wyprawę (wewnątrz frazy na wyprawę)
ten (wewnątrz frazy ten więzień)
Frazy o takiej postaci nazwiemy frazami elementarnymi.
W dalszym ciągu będziemy rozważać wyłącznie frazy pojedyncze.
3. Budowa frazy pojedynczej
Fraza pojedyncza ma oczywiście strukturę hierarchiczną, a więc zawiera inne frazy,
zwykle różnych typów, jako składniki. Rozważmy przykład:
[1]podpatrywać [2]nowego [3]kolegę [4]twoich [5]rodziców [6]przez [7]lornetkę
Jest to fraza werbalna — składnik, powiedzmy, następującego zdania:
Zaczęliśmy podpatrywać kolegę twoich rodziców przez lornetkę.
Fraza ta zawiera następujące składniki:
a. centrum podpatrywać (jest to fraza werbalna niższego rzędu),
b. człon wymagany o postaci frazy nominalnej nowego kolegę twoich rodziców,
c. człon luźny o postaci frazy przyimkowo-nominalnej przez lornetkę.
Składnik b. sam jest frazą pojedynczą o następujących składnikach:
ba. centrum nowego kolegę (jest to fraza nominalna niższego rzędu),
bb. człon luźny o postaci frazy nominalnej twoich rodziców.
3
Składnik ba. — fraza nominalna niższego rzędu — to fraza nominalna o dwóch
składnikach:
baa.
centrum kolegę (jest to fraza elementarna),
bab.
człon luźny o postaci frazy przymiotnikowej nowego (jest to również
fraza elementarna).
Składnik bb. jest frazą nominalną o następującej strukturze:
bba.
centrum rodziców (jest to fraza nominalna najniższego rzędu —
elementarna),
bbb.
człon luźny o postaci frazy przymiotnikowej twoich (jest to fraza
elementarna).
Wreszcie konstrukcją jest składnik c.; jego składniki to:
ca. forma przyimkowa przez,
cb. fraza nominalna lornetkę (jest to fraza elementarna).
Zobrazujmy tę strukturę drzewem:
4. Fraza werbalna
Jest to konstrukcja równoważna formie czasownikowej. Postać taką mają następujące
składniki zdania pojedynczego:
•
człon finitywny, czyli fraza werbalna o wartości finitywnej: o s o b ow e j
lub b e z o s o b n i k o w e j (w pewnych wypadkach — b e z o k o l i c zn i k o w e j),
•
dopełnienie — fraza werbalna b e z o k o l i c z n i k o w a,
•
okolicznik — fraza werbalna i m i e s ł o w o w a.
Struktura frazy werbalnej powiela strukturę zdania pojedynczego. Fraza taka, poza
centrum werbalnym, zawiera, być może, dopełnienie (lub dopełnienia) i, być może,
okolicznik (lub okoliczniki). Fraza werbalna nie zawiera podmiotu. Nietrudno zauważyć,
że opis budowy takiej frazy, jak również sieci uzgodnień wewnętrznych jest niemal
identyczny z opisem zdania pojedynczego. Własności składniowe zdania pojedynczego
zazwyczaj wynikają wprost z własności frazy werbalnej — centrum.
4
Zamiast powtarzać opis z rozdziału 8, pokażemy serię przykładów fraz werbalnych
pojedynczych, zestawiając je z przykładami zdań pojedynczych realizujących odpowiedni
schemat zdaniowy:
V-0
Teraz trzeba spać. (wymaganie puste)
V-1.1
V-1.3
V-1.6
V-2.2
V-2.9
V-2.13
Q-1.2
Q-2.3
[Jan] <spał>.
Kupując (NOdomNO), Kowalscy awansowali do elity.
[Kowalscy] <kupują> (dom).
Nie warto (PMgłupimPM) być.
[Jan] <jest> (głupi).
Postanowiwszy (WBzacząć się uczyć angielskiegoWB), wystąpili o wizę brytyjską.
(Zacząć się uczyć angielskiego) <postanowili> [emigranci z Rumunii].
Dopisać (NOprocentyNO) chciałbym (PNdo mojego rachunkuPN).
/Tutaj/ [kasjer] <dopisze> (procenty) (do mojego rachunku).
Mówiąc (NOdziewczynieNO) (ZD, że ją kochaZD), za dużo jej obiecywał.
[Chłopak] <mówił> (dziewczynie) (, że ją kocha).
Nie pozwolimy lecieć (PSstądPS) (PSdo BerlinaPS).
[Ten samolot] <leciał> (stąd) (do Berlina).
Tutaj musi chyba chodzić (PNo pieniądzePN).
<Chodziło> (o pieniądze).
(NOJanowiNO) zaczęło się /teraz/ powodzić (PSdobrzePS).
(Janowi) <powodzi się> /teraz/ (dobrze).
♦ Dość niezwykły jest rząd formy bezokolicznikowej czasownika BYĆ w przykładzie
ilustrującym schemat V-1.3 z frazą przymiotnikową. Podczas gdy formy finitywne
narzucają frazie przymiotnikowej wartość mianownika (jest głupi(mian)), forma
bezokolicznikowa rządzi narzędnikiem lub mianownikiem (On nie zamierza być głupi. — On nie
zamierza być głupim.), a imiesłowowa — tylko narzędnikiem (będąc głupim — *będąc głupi).
Zauważmy również, że częste są w tekście polskim frazy werbalne rozerwane, tzn.
nieciągłe (por. Dopisać (procenty)... (do mojego rachunku) oraz (Janowi) ... się /teraz/ powodzić (dobrze).
♦
5. Fraza przyimkowo-nominalna i fraza przyimkowo-przymiotnikowa
Frazy te to konstrukcje egzocentryczne, czyli nieredukowalne.
Postać frazy przyimkowo-nominalnej mają dopełnienia oraz człony luźne —
okoliczniki i, jak pokażemy w następnym punkcie, przydawki:
•
•
Bez pieniędzy obywam się z trudem.
Tutaj kasjer dopisze procenty do mojego rachunku.
Do sądu wystąpili z wnioskiem o ponowne przesłuchanie świadka.
Kupiła ten płaszcz w sklepie z odzieżą używaną.
Od trzeciej będę na ciebie czekał w restauracji.
5
•
Kolega z pracy podwiózł ją do domu.
Fraza przyimkowo-przymiotnikowa to dość wyjątkowa postać dopełnienia:
Ten obraz wyglądał na niezupełnie autentyczny.
Frazy te składają się z formy przyimkowej oraz frazy — odpowiednio — nominalnej lub
przymiotnikowej. Składnikowa fraza nominalna lub przymiotnikowa jest rządzona w
zakresie przypadka.
6. Fraza nominalna
Fraza taka to konstrukcja równoważna formie rzeczownika (realizacja standardowa)
lub liczebnika typu PIĘĆ (realizacja niestandardowa). Fraza nominalna może być realizacją
(lub jedną z realizacji) następujących jednostek składniowych:
a.
podmiotu,
b.
dopełnienia,
c.
okolicznika,
a także składnikiem:
d.
frazy przyimkowo-nominalnej lub
e.
frazy nominalnej.
Oto przykłady:
a.
b.
c.
d.
e.
Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę.
Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę.
Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę.
Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę.
Aktor teatru lalkowego prosił ich cały rok o rolę.
Realizacja standardowa zawierać może, oprócz centrum — frazy nominalnej niższego
rzędu, podrzędniki kilku typów. Nie będziemy dalej rozróżniać członów wymaganych i
członów luźnych. Istnieją leksemy rzeczownikowe o wymaganiach niepustych (np.
SKŁONNOŚĆ — do czego?, KUPOWANIE — przez kogo? czego? od kogo?, WIELBICIEL —
czego?).
Wyliczymy typy fraz, które mogą występować wewnątrz frazy nominalnej. Wszystkie
pozycje podrzędników standardowo wypełniane są przez człony luźne, człony wymagane
wystąpują wyjątkowo.
Oto możliwe schematy struktury:
6
I
Fraza nominalna niższego rzędu + Fraza zdaniowa
chłopcu (ZD, którego poznałeś, ZD)
to (ZD, czego dawno nie widziano, ZD)
Fraza zdaniowa wewnątrz frazy nominalnej to zdanie względne (zdanie składowe
podrzędne względne). Tradycja szkolna nazywa taki podrzędnik zdaniem podrzędnym
przydawkowym. Zdanie takie uzgadnia się z centrum frazy nominalnej w zakresie liczby i
rodzaju:
ZGODA chłopcu(poj), którego(poj) poznałeś,
RZĄD
chłopcu(MOS), którego(mos) poznałeś,
Porządek linearny z frazą zdaniową na końcu jest jedynym możliwym porządkiem.
II
Fraza nominalna niższego rzędu + Fraza nominalna
aktor (NOteatru lalkowegoNO)
wielbiciel (NOMozartaNO)
panu (NOdyrektorowiNO)
miastem (NORzymNO)
Podrzędnik frazy nominalnej o schemacie II to fraza nominalna o wartości dopełniacza:
RZĄD
aktor(DOP) teatru lalkowego(dop)
o wartościach przypadka (i, być może, liczby) identycznych z centrum:
ZGODA panu(cel) dyrektorowi(cel)
lub wreszcie o wartości mianownika:
RZĄD
miastem(MIAN) Rzym(mian)
Podrzędniki dopełniaczowe nazywane są tradycyjnie przydawkami dopełniaczowymi,
pozostałe — przydawkami apozycyjnymi (w wyrażeniu wielbiciel Mozarta składnik
dopełniaczowy można też uważać za dopełnienie). Szyk składników może być różny, z
preferencją jednak dla pozycji końcowej podrzędnika.
III Fraza nominalna niższego rzędu + Fraza przyimkowo-nominalna
kolegami (PNz pracyPN)
kupowanie (PNprzez nasPN)
(PNdo WarszawyPN) ekspres
Podrzędnik przyimkowo-nominalny nazywany jest w tradycji szkolnej przydawką
przyimkową. Upraszczając nieco problem, uznamy, że przyimek i przypadek nie są
rządzone. Szyk jest dowolny, ale z preferencją dla postpozycji podrzędnika.
IV Fraza nominalna niższego rzędu + Fraza przymiotnikowa
(PMmoichPM) przyjaciół
gramatyką (PMhistorycznąPM)
Podrzędnik przymiotny to tradycyjna przydawka przymiotna. Jest to bardzo częsty typ
7
strukturalny frazy nominalnej. Uzgodnienie dotyczy przypadka i liczby oraz rodzaju:
moich przyjaciół:
ZGODA
przyjaciół(dop) moich(dop)
ZGODA
przyjaciół(poj) moich(poj)
RZĄD
przyjaciół(MOS) moich(mos)
Obydwa porządki linearne są wykorzystywane w polszczyźnie. Jest to opozycja, czyli
różnica znacząca. Prepozycyjność podrzędnika wyraża treść 'Cecha przypadkowa',
postpozycyjność — treść 'Cecha gatunkowa':
logiczna analiza — analiza logiczna
gdańska szafa
— szafa gdańska
czerwcowe wydarzenia — wydarzenia czerwcowe
Nietrudno zauważyć, że fraza nominalna zawierać może różne podrzędniki
równocześnie. Pokażmy przykład maksymalny:
[1]nowe [2]najszybsze [3]połączenie [4]LOTu [5]z [6]Singapurem, [7]które [8]wybierają
[9]przedsiębiorcy,
Czytelnik może spróbować sporządzić drzewo składników bezpośrednich.
♦ Osobliwa jest struktura frazy nominalnej w realizacji niestandardowej, czyli z
liczebnikiem typu PIĘĆ. Jak stwierdziliśmy na str. 88, za centrum takiej frazy uważamy
formę liczebnikową. Forma ta wymaga frazy nominalnej, której narzuca wartość przypadka
oraz liczby. Składnikowa fraza nominalna rządzi rodzajem liczebnika:
RZĄD
Pięciu(mos) facetów(MOS) przyszło.
Pięć(ż) dziewczyn(Ż) czeka.
Pięcioro(pl2) skrzypiec(PL2) grało.
Od wartości przypadka formy liczebnikowej zależy mechanizm uzgodnienia. Formy
mianownikowa i biernikowa rządzą dopełniaczem:
RZĄD
Pięciu(DOP) facetów(dop) przyszło.
Takie własności mają również niektóre formy mianownikowe i biernikowe liczebników
DWA, TRZY i CZTERY:
RZĄD
Trzech(mian;DOP) facetów(dop) przyszło.
(ale:
ZGODA Trzej(mian) faceci(mian) przyszli.)
RZĄD Mamy dwoje(bier;DOP) skrzypiec(dop).
(ale:
ZGODA Mamy dwie(bier) altówki(bier).)
Pozostałe formy liczebników typu PiĘĆ oraz liczebników DWA, TRZY i CZTERY łączą się z
frazą nominalną na zasadzie zgody przypadka:
ZGODA Sześciu(dop) kobiet(dop) zabrakło.
Dwóch kobiet zabrakło.
8
Pokonał go siedmioma(narz) punktami(narz).
Pokonał go trzema punktami.
Mówili coś o stu(miej) dolarach(miej).
Mówili coś o czterech dolarach. ♦
7. Fraza przymiotnikowa
Fraza taka to konstrukcja równoważna formie nieprzysłówkowej przymiotnika (w
tym tzw. zaimka przymiotnego, imiesłowu przymiotnikowego, liczebnika porządkowego
itp.). Może być ona realizacją (lub jedną z realizacji) następujących jednostek
składniowych:
a.
dopełnienia,
b.
okolicznika,
a także składnikiem:
c.
frazy przyimkowo-przymiotnikowej lub
d.
frazy nominalnej.
Oto przykłady:
a.
b.
c.
d.
Ona jest głupia.
Zaproszono go na katedrę już bardzo starego.
Jan wygląda na dosyć zmęczonego.
moich przyjaciół
Realizacja standardowa zawierać może, oprócz centrum — frazy przymiotnikowej
niższego rzędu, podrzędniki kilku typów. I tu również nie opisujemy osobno członów
wymaganych i członów luźnych. Istnieją leksemy przymiotnikowe o wymaganiach
niepustych (np. SKŁONNY — do czego?, ŻĄDNY — czego?, PEWIEN — że..., KUPUJĄCY — co?
od kogo?, BITY — przez kogo?).
Podaję niżej niektóre możliwe układy fraz wewnątrz frazy przymiotnikowej.
I
Fraza przymiotnikowa niższego rzędu + Fraza nominalna
żądny (NOwielkich sukcesówNO)
pamiętających (NOdrugą wojnę światowąNO)
Przypadek frazy nominalnej jest rządzony, szyk składników — z preferencją dla
finalności podrzędnika. Podrzędnik to człon wymagany — dopełnienie.
II
Fraza przymiotnikowa niższego rzędu + Fraza przyimkowo-nominalna
skłonnym (PNdo irytacjiPN)
kupowana (PNprzez nasPN)
I tu mamy do czynienia z rządem przyimkowym. Pozycja końcowa podrzędnika jest
preferowana. Podrzędnik to człon wymagany — dopełnienie.
III Fraza przymiotnikowa niższego rzędu + Fraza przysłówkowa
9
(PSdosyćPS) zmęczonego
(PSbardzoPS) tania
kupowana (PSbardzo tanioPS)
kupowana (PSna kredytPS)
kupowana (PSbez zastanowieniaPS)
Ten układ jest prawdziwie produktywny. Podrzędniki tego typu to człony luźne.
Tradycja szkolna nazywa je okolicznikami stopnia (miary). Nie są one uzgadniane przez
nadrzędnik. Szyk jest dowolny, ale z preferencją dla prepozycji podrzędnika (dla realizacji
przysłówkowej).
Zauważmy, że dwa ostatnie przykłady zawierają podrzędnik będący wyrażeniem
przyimkowym. Nie uważamy tych wyrażeń za frazy przyimkowo-nominalne (układ II),
gdyż nie są one rządzone i swobodnie alternują z formą przysłówkową:
RZĄD (przez kogo?)
kupowana(<PRZEZ,BIER>) przez nas
BRAK UZGODNIENIA (jak?) kupowana na kredyt
kupowana bez zastanowienia
kupowana bardzo tanio
8. Fraza przysłówkowa
Fraza taka to konstrukcja równoważna formie partykuło-przysłówka lub formie
przysłówkowej przymiotnika. Nie będziemy opisywać realizacji niestandardowych frazy
przysłówkowej (przyimkowo-nominalnej, nominalnej, zdaniowej).
Fraza przysłówkowa to realizacja lub jedna z realizacji następujących jednostek
składniowych:
a.
dopełnienia,
b.
okolicznika,
bądź też składnik:
c.
frazy przymiotnikowej lub
d.
frazy przysłówkowej.
Oto przykłady:
a.
b.
c.
d.
Student zachował się niewłaściwie.
Chłopcy biegli bardzo szybko.
Jan wygląda na dosyć zmęczonego.
Chłopcy biegli bardzo szybko.
10
Realizacja standardowa zawierać może, oprócz centrum — frazy przysłówkowej
niższego rzędu, podrzędniki dwóch typów. Oto możliwe układy:
I
Fraza przysłówkowa niższego rzędu + Fraza przyimkowo-nominalna
gorzej (PNod reszty piłkarzyPN)
Uzgodnienie to rząd przyimkowy. Pozycja końcowa podrzędnika jest preferowana.
Podrzędnik to człon wymagany — dopełnienie.
III Fraza przysłówkowa niższego rzędu + Fraza przysłówkowa
(PSdosyćPS) dobrze
tanio (PSwyjątkowoPS)
tanio (PSbez przesadyPS)
tanio (PSna zachętęPS)
Ten układ jest produktywny. Podrzędniki przysłówkowe to człony luźne — okoliczniki
stopnia (miary). Nie są one uzgadniane przez nadrzędnik. Szyk jest dowolny, ale z
preferencją dla prepozycji podrzędnika. Dwa ostatnie przykłady zawierają podrzędnik
będący wyrażeniem przyimkowym. Nie uważamy tych wyrażeń za frazy przyimkowonominalne.
9. ¨ Fraza zdaniowa
Fraza zdaniowa to zdanie podrzędne. Frazy takie stanowią konstrukcje egzocentryczne, czyli nieredukowalne. Postać frazy zdaniowej, przynajmniej między innymi, mają
następujące składniki zdania pojedynczego:
a.
dopełnienie,
b.
okolicznik,
c.
podmiot (rzadko).
Fraza zdaniowa może być również d. składnikiem frazy nominalnej.
Oto przykłady:
a.
b.
c.
d.
Matka zapytała, która jest godzina.
Chłopak mówił dziewczynie, że ją kocha.
Skoro wielu ludzi ginie w akcjach, oddział złożył broń.
Oddział, chociaż wszystko szło dobrze, złożył broń.
Oddział złożył broń, nie było bowiem dostaw broni.
Kiedy przyszedł czas, oddział złożył broń.
Oddział, co mnie dziwi, złożył broń.
Zmartwiło nas, że wylecieli ze studiów.
Czy adwokat ma rację, budziło wątpliwości.
Daj to chłopcu, którego poznałeś.
To, czego nie można zrozumieć, przeraża.
Ze względu na strukturę wewnętrzną fraza zdaniowa jest albo konstrukcją o składniku
11
zdaniowym, albo zdaniem składowym podrzędnym określonego typu. Rozróżnimy kilka
klas fraz zdaniowych:
• frazy zdaniowe spójnikowe zwykłe,
• frazy zdaniowe spójnikowe inkorporacyjne,
• frazy zdaniowe względne oraz
• frazy zdaniowe pytajnozależne.
Frazy zdaniowe spójnikowe zwykłe składają się z formy leksemu spójnikowego
podrzędnego oraz zdania składowego — reszty:
•
skoro wielu ludzi ginie w akcjach
że ją kocha
We frazie zdaniowej spójnikowej inkorporacyjnej spójnik (wyłącznie BOWIEM) jest
zanurzony w zdanie składowe, mianowicie umieszczony po pierwszym składniku, który sam
może być konstrukcją:
•
dostaw bowiem nie było
nie było bowiem dostaw broni
dostaw broni nie było bowiem
Frazy zdaniowe względne rozpoczynają się od składnika względnego. Składnik ten, w
odróżnieniu od spójnika, należy do zdania będącego realizacją frazy zdaniowej — jako jego
podmiot, dopełnienie, okolicznik lub składnik tych jednostek. Forma tzw. zaimka
względnego musi zajmować wewnątrz zdania względnego pozycję inicjalną; może ją
poprzedzać co najwyżej przyimek:
kiedy przyszedł czas (wewnątrz zdania Kiedy przyszedł czas, oddział złożył broń.)
co mnie dziwi (wewnątrz zdania Oddział, co mnie dziwi, złożył broń.)
którego poznałeś (wewnątrz zdania Daj to chłopcu, którego poznałeś.)
w którego domu mieszkającą dziewczynę poznałeś
Frazy zdaniowe pytajnozależne rozpoczynają się do składnika pytajnego. Podobnie
jak składnik względny, składnik pytajny uważamy za składnik zdania będącego realizacją
frazy zdaniowej. Ma on postać formy zaimka pytajnego, który może być co najwyżej
poprzedzony przyimkiem, lub partykuły CZY. Fraza zdaniowa pytajnozależna to zdanie
podrzędne równokształtne z pytaniem niezależnym:
która jest godzina (w zdaniu Matka zapytała, która jest godzina.)
Która jest godzina?
czy adwokat ma rację (w zdaniu Czy adwokat ma rację, budziło wątpliwości.)
Czy adwokat ma rację?
W polszczyźnie, jak i w innych językach indoeuropejskich, zaimki względne i zaimki
pytajne mają ten sam kształt. Aby właściwie rozpoznać frazę zdaniową pytajnozależną
„zaimkową”, sprawdzamy, czy — w ramach danego wypowiedzenia — można ją zastąpić
frazą „partykułową”. Jeśli to możliwe, badana fraza jest pytajnozależna; jeśli nie, mamy do
12
czynienia z frazą względną:
(a)
Kiedy przyszedł czas, oddział złożył broń.
(b)
*Czy przyszedł czas, oddział złożył broń.
Nie pamiętam, kiedy przyszedł czas.
Nie pamiętam, czy przyszedł czas.
Przykład (a) zawiera frazę zdaniową względną, przykład (b) — frazę zdaniową
pytajnozależną.
Pokażemy teraz, w jakich pozycjach składniowych występują poszczególne typy fraz
zdaniowych.
Dopełnieniami są frazy zdaniowe spójnikowe ze spójnikami ŻE (IŻ) oraz ŻEBY
(ABY, AŻEBY, BY, IŻBY), a także frazy zdaniowe pytajnozależne.
Typ frazy zdaniowej jest rządzony przez czasownik. Fraza typu ŻE jest wymagana na
przykład przez takie czasowniki lub czasowniki niewłaściwe, jak DOWIEDZIEĆ SIĘ, MÓWIĆ,
OŚWIADCZYĆ, ROZUMIEĆ, SĄDZIĆ, SZKODA, WIADOMO, WIEDZIEĆ, ZAPOMNIEĆ; fraza zdaniowa
pytajnozależna — przez leksemy takie, jak CIEKAWIĆ, DOWIEDZIEĆ SIĘ, PYTAĆ, WIADOMO,
ZGADNĄĆ; fraza zdaniowa typu ŻEBY — przez leksemy takie, jak CHCIEĆ, CZAS, KAZAĆ,
MÓWIĆ, RADZIĆ, UWAŻAĆ, WĄTPIĆ. Zauważmy, że pewne leksemy mają wymaganie
alternatywne — np. DOWIEDZIEĆ SIĘ, WIADOMO, MÓWIĆ.
Oto kilka przykładów:
•
•
•
Dowiedzieliśmy się, że przyjedziecie w sierpniu.
Jan mówił, iż rezygnuje z funkcji.
Wiem, że nic nie wiem.
Wiadomo było, że to wybuchnie.
Zapomnij, że mnie znałeś.
Dowiedzieliśmy się, kiedy przyjedziecie.
Pytano, czy to jest prawda.
Czas, by problem został rozwiązany.
Jan mówił, żebyśmy to zrobili.
Okoliczniki to frazy zdaniowe spójnikowe lub względne. Jak pamiętamy, okolicznik
to człon luźny, czyli nie wymagany przez nadrzędnik.
Jako okoliczniki funkcjonują między innymi frazy zdaniowe z następującymi
spójnikami: BOWIEM, CHOCIAŻ, GDYBY, DOPÓKI, JEŚLI, PONIEWAŻ, ZANIM. Pozycję
okolicznika zajmują frazy względne z zaimkami GDZIE, KIEDY, JAK itp., a także z zaimkiem
CO. Oto przykłady:
•
•
Waldemar nie śpieszy się, trzeba bowiem mieć pewność.
Chociaż padało, rolnicy wyszli w pole.
Ona, zanim się rozwiodą, wyciśnie z niego wszystko.
Stanął, gdzie było wolne miejsce.
Kiedy wybuchła wojna, program pomocy zawieszono do odwołania.
Mozart zorkiestrował ten drobiazg, czym przyczynił się do wielkiego sukcesu
13
klarnecisty.
Niektóre czasowniki wymagają podmiotu o postaci frazy zdaniowej określonego
typu. Czasowniki te to na przykład CIESZYĆ, KUSIĆ, OKAZAĆ SIĘ, ŚNIĆ SIĘ, ZASTANAWIAĆ. Oto
przykłady:
ŻE
Cieszy mnie, że wyszedł z pudła.
Cieszy mnie jego wyjście z pudła.
ŻEBY Kusiło go, żeby obciążyć winą żonę.
Coś go kusiło.
PZ
Zastanawia, kogo chcą zaproponować na sołtysa.
Ich propozycja zastanawia.
Podmiot lub dopełnienie będące frazę zdaniową względną warto uważać za szczególną
realizację frazy nominalnej:
•
•
Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada.
Jan sam w nie wpada.
Kup, co chciałeś kupić.
Kup tego opla.
Możemy więc sformułować następujące stwierdzenie: f r a z a
zdaniowa
w z g l ę d n a n i e j e s t n i g d y w y m a g a n a.
Składnikiem frazy nominalnej są frazy zdaniowe względne z zaimkiem CO, KTO,
KTÓRY:
•
•
•
To, czego nie można zrozumieć, przeraża.
Zaprosili do prezydium tego, kto przyniósł pół litra.
Kurs gramatyki opisowej, do którego wynajęto fachowców z MIT, zakończył się miłą
imprezą towarzyską.
We frazach takich forma zaimka względnego uzgodniona jest w zakresie liczby (zgoda)
i rodzaju (rząd) z centrum całej frazy nominalnej (por. str. 100). Uzgodnienie takie
możemy nazwać uzgodnieniem zewnętrznym. Natomiast wartość przypadka jest
uzgadniana wewnątrz frazy zdaniowej:
chłopiec, który(mian) przyszedł (MIAN),...
chłopiec, którego(dop) matka(DOP) przyszła,...
chłopiec, ku(CEL) któremu(cel) skierowano te zarzuty,...
chłopiec, którego(bier) poznałeś(BIER),...
chłopiec, o(MIEJ) którym(miej) mi opowiadała,...
14
ZAPAMIĘTAJ!
Fraza — składnik zdania pojedynczego. Frazami są: człon finitywny, człony
wymagane, człony luźne. Frazy to różnież składniki innych fraz.
Fraza ma strukturę hierarchiczną. Ze względu na typ struktury rozróżnimy frazy
złożone i frazy pojedyncze. Istnieją frazy egzocentryczne, czyli nieredukowalne
(egzocentryczne są wszystkie frazy przyimkowe i frazy zdaniowe). Fraza nie będąca
konstrukcją to fraza elementarna.
Szczegółowe typy fraz: werbalna, przyimkowo-nominalna, przyimkowoprzymiotnikowa, nominalna, przymiotnikowa, przysłówkowa, zdaniowa.
Fraza werbalna — konstrukcja równoważna formie czasownika lub czasownika
niewłaściwego. Fraza werbalna to realizacja członu finitywnego, dopełnienia, jak również
okolicznika. Może ona zawierać, jako własne składniki, dopełnienia lub okoliczniki.
Frazy przyimkowe zbudowane są z przyimka i frazy nominalnej lub frazy
przymiotnikowej. Są one realizacjami dopełnień i członów luźnych.
Fraza nominalna to konstrukcja równoważna formie rzeczownika. Może być ona
realizacją podmiotu, dopełnienia lub okolicznika, a także składnikiem frazy przyimkowonominalnej lub frazy nominalnej. Jej ewentualne składniki to: fraza zdaniowa, fraza
nominalna, fraza przyimkowo-nominalna, fraza przymiotnikowa.
Fraza przymiotnikowa jest równoważna formie przymiotnikowej. To
standardowa postać przydawki, a więc — składnik frazy nominalnej. Typowy składnik
takiej frazy to okolicznik stopnia o postaci frazy przysłówkowej.
Fraza przysłówkowa to konstrukcja równoważna formie partykuło-przysłówka
lub formie przysłówkowej przymiotnika. To standardowa postać okolicznika lub składnik
frazy przymiotnikowej lub przysłówkowej.
Fraza zdaniowa to zdanie składowe podrzędne.