dziecko może zachowywać się agresywnie wobec rówieśników

Trzecia strona mediacji.
Dziecko a rozwód rodziców.
Dorota Dominik
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Ne 2 w Rzeszowie
Mediator stały przy Sądzie Okręgowym w Rzeszowie
Konferencja szkoleniowa Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, 10 czerwca
2016r
„Najbardziej chciałabym, aby on
w ogóle wyparował”
Matka 4-letniej dziewczynki w
trakcie mediacji o uregulowanie kontaktów z
ojcem (po rozwodzie), czerwiec 2016
Na początek trochę statystyki… (GUS)
 1950 – 11.000, 1990 – 42.200, 2006 – 71.000, 2013 – 66.100
 Separcje: tylko 3.500 od 2009 a liczba ta zmniejsza się (?)
 Wśród rozwiedzionych w 2012 r. małżeństw ok. 58% wychowywało ponad
54 tys. nieletnich dzieci. Najczęściej (w 60% przypadków) sąd przyznawał
opiekę nad dziećmi matce, natomiast ojcu tylko w ok. 4% przypadków, a
ok. 33% rozwiedzionym małżonkom przyznano wspólne wychowywanie
dzieci.
 Najczęściej jako przyczynę rozwodu małżonkowie deklarują niezgodność
charakterów (1/3 wszystkich rozwodów), kolejne przyczyny to zdrada lub
trwały związek uczuciowy z inną osobą (26%) oraz alkoholizm (20%
rozwodów).
 Z badań Marty Styrc prowadzonych w ramach projektu Famwell (2010,
SGH) wynika, że jest kilka czynników, wpływających na wzrost
prawdopodobieństwa rozwodu. Między innymi są to: ciąża panny młodej w
momencie zawierania małżeństwa, wychowywanie dzieci, które
małżonkowie mają z poprzednimi partnerami, problemy finansowe albo
ciężka choroba któregoś z małżonków.
Zmiany
 Wzrost liczby rozwodów (aż 32% tzw. niezgodność
charakterów, choć faktyczna przyczyna może być inna,
(Fuszara, Stojanowska)
 Rozpowszechnienie kontroli urodzeń i zwiększenie liczby
kontaktów seksualnych poza małżeństwem
 Wzrost liczby kobiet zamężnych pracujących zawodowo
 Wzrost wolności osobistej każdego z członków rodziny
 Zwiększenie funkcji opiekuńczych przeniesionych na państwa
– co kiedyś było domeną rodziny
 Stopniowy zanik postępowania wg. norm religijnych w
małżeństwie i w rodzinie
(Ogburn, Nimkoff, Tyszka)
Specyfika konfliktów rodzinnych
Duży ładunek emocjonalny
Utrwalone wzorce interakcji powodujące
trudności komunikacyjne
Dobra znajomość mocnych i słabych stron
Zadawnione urazy (rozpamiętywanie)
Ambiwalencja (huśtawka nastrojów, nadzieja,
gniew)
Niekorzystny wpływ specjalistów i „specjalistów”
(Joneston i Roseby)
Kiedy rodzice się rozstają, bardzo często nie potrafią
oddzielić swoich relacji z partnerem od relacji z dzieckiem
i zaakceptować faktu, że dziecko potrzebuje ich obojga,
aby prawidłowo się rozwijać.
Skupieni na swych emocjach, na walce o przyznanie
opieki, traktują je w sposób instrumentalny, każąc mu
wybierać między mamą a tatą.
W konflikcie dwóch dorosłych ludzi,
to dziecko jest najbardziej
bezbronne…
Rodzina a prawo (zasady prawa rodzinnego)
 ZASADA DOBRA DZIECKA (ZASADA FUNDAMENTALNA);
 Zasada autonomii rodziny względem wpływów
zewnętrznych, w szczególności od państwa;
 Zasada prymatu rodziny w wychowaniu dzieci;
 Zasada monogamii
 Zasada świeckości prawa rodzinnego i kompetencji
organów państwa w rozstrzyganiu spraw rodzinnych;
 Zasada równouprawnienia małżonków w ich
wzajemnych relacjach i stosunkach z ich wspólnymi
dziećmi;
 Zasada trwałości związków małżeńskich
Zapominamy, że
konstytucyjna zasada równości praw kobiet i mężczyzn została zachowana również w
zakresie równych praw i obowiązków męża i żony. Prawna regulacja w tym zakresie
nie zawsze znajduje potwierdzenie w praktyce.
W zależności od tego, jaką sferę życia rodzinnego weźmiemy pod uwagę, oboje
małżonkowie czują się dyskryminowani.
Nie zawsze prawo potrafi tę sytuację zmienić
(G.Wrona, Rozwód po polsku. Teoria a praktyka)
Rodzice zapominają lub nie chcą pamiętać, że owa równowaga to także równe
prawa i obowiązki wobec opieki nad dzieckiem
Rozwód wielowymiarowy
(Paul Bohannan)
1. Rozwód emocjonalny
Wycofywanie się jednej lub obu stron z zaangażowania w
małżeństwo. Zmieniają się relacje między małżonkami,
pojawia się niechęć i obojętność, wraz z którą
wygasają silne emocje negatywne. Działania stron
stają się autonomiczne, nastawione na siebie i swoją
przyszłość. Może pojawić się także obojętność wobec
dzieci na zmianę z hiperopiekuńczością.
2. Rozwód legalny
Sankcjonuje emocjonalne rozłączenie.
Deklarowane symptomy rozkładu więzi
analizowane są przez pryzmat regulacji
prawnych. Sama procedura sądowa tylko
potęguje kryzys.
Uwaga ! Paradoks : w tym okresie sąd kieruje
sprawy do mediacji (D.Dominik)
3. Rozwód rodzicielski
Proces zmian i decyzji w zakresie ustalania relacji
rodziców z dziećmi. Także podejmowanie
ustaleń, co do spraw życiowych i opieki nad
dziećmi. Pojawia się konieczność transformacji
relacji z dzieckiem w kierunku takiej, która
pozwoli rodzicom na wywiązywanie się z roli
rodziców WSPÓLNYCH dzieci.
4. Rozwód ekonomiczny
Zmiana sytuacji bytowej małżonków. Rozdzielenie
wspólnych dotąd dochodów zwykle powoduje
pogorszenie standardu życia, zwiększając poziom stresu
w już i tak trudnej sytuacji.
Uświadomienie sobie, że życie na własny rachunek
wymaga wyższych wydatków, niż mieszkanie razem.
Pojawia się złość i opór.Sprawy sądowe o podwyższenie
alimentów (D.Dominik)
5. Rozwód społeczny
Zmiany w relacjach społecznych osób
rozwiedzionych, zmiany kręgów
towarzyskich (podtrzymanie lub
wycofanie więzi).
6. Rozwód psychiczny
Proces wypracowywania nowej tożsamości jako
osoby autonomicznej, odbudowa samooceny,
przezwyciężanie silnych emocji wobec partnera.
Wypracowywanie wzorców zaradczych, które
pozwolą na poradzenie sobie w nowej sytuacji.
Często kontynuacja porzuconych w
małżeństwie planów (np. skończenie studiów,
wymarzona podróż)
A co z dzieckiem ?
Jak ono widzi rozwód rodziców?
Wyróżnia się pięć podstawowych faz
psychicznego radzenia
sobie dzieci z sytuacją rozwodu rodziców
 1. Faza zaprzeczania – dziecko nie chce pogodzić się z zaistniałą
sytuacją,reaguje na nią wycofaniem lub zachowaniem
postrzeganym przez dorosłych jako niegrzeczne.
 2. Faza złości – dziecko reaguje emocjonalnie, kieruje złość na
rodziców,bliskich, nauczycieli i rówieśników.
 3. Faza godzenia – następuje zmiana własnego zachowania, tak
aby przypodobać się rodzicom i doprowadzić ich do pogodzenia
się.
 4. Faza depresji – jest to wynik bezradności i braku rezultatu starań o
zjednoczenie rodziny, towarzyszy temu poczucie osamotnienia i
przygnębienie.
 5. Faza pogodzenia się – nie ma możliwości zmian, więc dziecko
stara się zaakceptować nową sytuację.
Jak dzieci reagują na rozwód
Wiek dziecka
Reakcja
Niemowlęta
Brak rozumienia
2-3 lata
Rozumieją, że jedno z rodziców nie mieszka
w domu, ale nie wiedzą dlaczego
Przedszkolaki
Rozumieją, ze rodzice są źli, smutni i nie
mieszkają razem, ale nie rozumieją dlaczego
Szkoła podstawowa
Zaczynają rozumieć co to jest rozwód
(np. że rodzice już sie nie kochają
i nie będą razem mieszkać
Gimnazjum, szkoła
ponadgimnazjalna
Rozumieją, co to jest rozwód,
ale wcale nie muszą go zaakceptować !
Od 3 do 5 lat
 Dziecko żyje nadzieją, że rodzice znów będą razem.
 Dziecko ma poczucie, ze straciło rodzica. Może to
prowadzić do agresji wobec rodzica, nowego partnera,
rodzeństwa, dzieci lub nauczycielek w przedszkolu.
 U dziecka wzrasta poczucie opuszczenia, gdy rodzice
zajęci są konfliktem, własnym żalem, tworzeniem
nowego związku lub walka o byt.
 Dziecko może brać na siebie winę za rozpad
małżeństwa – bardzo często dzieci uważają, ze swoim
zachowaniem doprowadziły do rozwodu rodziców
(„tatuś odszedł, bo byłem niegrzeczny”).
6-8 lat
 dziecko może przeżywać uczucie smutku – szlocha,
popłakuje.
 dziecko bardzo tęskni za rodzicem, który z nim nie mieszka.
 dziecko może odczuwać lęk przed tym, że utraci także
rodzica, który z nim mieszka (lęk separacyjny – szkoła,
przedszkole !)
 Może złościć się na tego rodzica, którego obwinia za rozpad
związku.
 Może czuć, że musi wybierać, wobec kogo być lojalnym –
wobec mamy czy wobec taty?
 Wciąż po cichu liczy, że rodzice będą razem.
9-12 lat
 dziecko może obwiniać i wyrażać złość do rodzica, którego uważa
za sprawcę rozwodu. Może odrzucać „złego rodzica”.
 może przeżywać głębokie poczucie straty, żalu i bezradności.
 dziecko może wstydzić się przed innymi tego, co dzieje się w
rodzinie.
 dziecko może zachowywać się agresywnie wobec rówieśników,
nauczycieli i innych osób. Taka agresja jest próbą rozładowania
nagromadzonej złości lub karaniem kogoś w „zastępstwie”
winnego rodzica.
 dziecko może doświadczać różnych dolegliwości, takich jak bóle
głowy i brzucha, trudności ze snem.
 dziecko może utracić wiarę i pewność siebie, co może skutkować
gorszymi wynikami w szkole
13-18 lat
 Dziecko może czuć się nadmiernie obciążone emocjonalnym
wspieraniem rodzica lub zajmowaniem się młodszym rodzeństwem.
 Dziecko może czuć się zmuszane do podjęcia samodzielnej decyzji, z
którym rodzicem chce zostać.
 Dziecko może oczekiwać, że wynagrodzisz mu straty związane z
rozwodem, np. materialnie.
 Może czuć się nieswojo widząc rodziców umawiających się z nowymi
partnerami, obserwując ich seksualność, może być zazdrosne o nowego
partnera rodzica.
 Dziecko obawia się o swoje przyszłe związki, może być nieufne wobec
ludzi i wobec trwałości związków między nimi.
 Może przeżywać chroniczne zmęczenie; problemy z koncentracją.
 Może szukać pocieszenia i akceptacji w grupach negatywnych lub
zachowaniach ryzykownych (alkohol, narkotyki itp.)
Paradoks !
Dorosłe dzieci mogą się czuć zobowiązane do
emocjonalnego wspierania rodziców. Tak
przeżywany obowiązek opieki nad
osamotnionym rodzicem może odbierać im
wolność w nawiązywaniu własnych relacji i
zajmowaniu się własnym życiem.
Dorosłe dzieci, często z własną rodziną bardzo
gwałtownie protestują przeciwko rozwodowi
starzejących się rodziców i powtórnym związkom
Strategie dzieci w rozwodzie
Strategia scalania rodziny (np.zachowania regresywne –
ssanie palca, moczenie się), problemy szkolne, manipulacje)
Łagodzenie stresu separacyjnego (emocje podczas
przekazywania – rodzice odbierają to jako niechęć do rozstania
akurat z nimi – najczęściej wykorzystywany argument przeciw
kontaktom z drugim rodzicem – D.Dominik
Rozładowywanie napięcia (kłamstwa,
konfabulacje, złe zachowanie)
Testowanie miłości rodzica (np. częste telefony do
drugiego rodzica podczas pobytu i pierwszego)
Dowodzenie lojalności (aktywne popieranie)
 Dążenie do sprawiedliwości (dziecko dąży do
spędzania dokładnie tyle samo czasu u każdego z
rodziców)- opieka naprzemienna jest często
pomysłem samych dzieci ! (D.Dominik)
 Ochrona poczucia własnej wartości
(somatyzowanie)
 Ochrona godności rodzica (dziecko opowiada
każdemu rodzicowi, ze chciałoby mieszkać tylko z
nim)
 Wykorzystywanie rodzica (permissive living – kasa,
manipulacje)
Wprowadzanie dziecka do mediacji ?
Dzieci fizycznie rzadko są obecne w
pomieszczeniu mediacyjnym. Obecność ich jest
możliwa w częściach sesji mediacyjnych lub w
fazie końcowej, gdy rodzice chcą oznajmić swe
postanowienia.
Żelazną zasadą jest, aby nie pozwolić dziecku
wybierać między mamą a tatą, między jednym
rozwiązaniem a drugim.
Opieka naprzemienna
Joint custody (opieka wspólna)
Opieka wspólna (naprzemienna)
jest terminem nowym, opisującym sytuację, gdy
oboje rodzice żyjący osobno dzielą się opieką
nad dzieckiem i wspólnie podejmują
najważniejsze decyzje dotyczące jego życia.
W Polsce, na określenie tego zjawiska, przyjął się
termin opieka naprzemienna. Jednak termin
opieka wspólna, zdaniem autora, lepiej oddaje
charakter tej opieki (angielskojęzyczna
podstawa etymologiczna tego terminu to
joint physical custody).
Opieka naprzemienna
Na świecie, między innymi w Skandynawii, opieka
naprzemienna jest zjawiskiem powszechnym.
Prowadzone tam badania pokazują, że dzieci
mieszkające u obojga rodziców po ich rozstaniu
rozwijają się lepiej niż te, które mają kontakt tylko z
jednym z nich. Sprawniej nawiązują kontakty i budują
relacje z rówieśnikami, mają wyższe poczucie własnej
wartości i mniej problemów emocjonalnych w okresie
dorastania i w wieku dorosłym.
Te same badania pokazują, że nie jest wskazane
stosowanie tej formy opieki z dziećmi w wieku poniżej 3
lat.
Child Adjustment in Joint-Custody
Versus Sole-Custody Arrangements: A MetaAnalytic Review,” dr Robert Bauserman
 Jak wykazują badania, jeśli opieka wspólna oparta na
Planie Wychowawczym praktykowana jest przez
rodziców, którzy potrafią oddzielić pełnione przez siebie
funkcje małżeńskie i rodzicielskie i nie przenosić konfliktu
pomiędzy sobą na dziecko, nie wywiera ona
negatywnych wpływów na psychikę dziecka.
Wspólny Plan Wychowawczy po
rozwodzie:
Stworzenie wspólnego systemu wychowawczego
(opartego najczęściej na podpisanym planie
wychowawczym),gwarantuje dziecku zrównoważony
rozwój intelektualny, emocjonalny i fizyczny.
Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, która
weszła w życie w 2009 roku otwiera w Polsce drogę do
wprowadzenia do naszego systemu prawnego tak właśnie
rozumianej opieki wspólnej po rozwodzie.
Aby opieka naprzemienna była skuteczna, muszą być
spełnione trzy podstawowe warunki:
- dobra współpraca
rodziców,
- elastyczność,
- bliskość miejsca
zamieszkania rodziców
Aby opieka naprzemienna spełniła swoje oba cele i związane z
dobrem dziecka i z dobrem obojga rodziców musi moim zdaniem
odpowiadać pewnym warunkom:
 Kontrakt obowiązuje obie strony, obie też strony powinny mieć prawo
odwołania się do trzeciej strony w przypadku, gdy druga strona narusza jakieś
elementy umowy (np. utrudnia przejęcie dziecka, nie informując o tym, co się z
nim działo w trakcie pobytu u danej strony, nastawia dziecko negatywnie
wobec drugiej strony);
 Opieka ta nie może zaburzać funkcjonowania dziecka w innych niż rodzina
środowiskach (może to mieć miejsce, gdy dziecko uczęszcza do przedszkola
czy szkoły, a któreś z rodziców nie mieszka blisko szkoły czy przedszkola);
 Należy kierować się wiekiem dziecka, im jest młodsze tym ważniejsza jest
stabilność otoczenia, dając mu niezbędne dla prawidłowego rozwoju poczucie
bezpieczeństwa. Jeżeli opieka dotyczy rodzeństwa, wtedy młodsze dziecko ma
oparcie w starszym i jest to sytuacja dla niego korzystna.
 Opieka naprzemienna wymaga zatem odpowiedniego stopnia dojrzałości
obojga rodziców: dojrzałości społecznej, gotowości do pójścia na kompromis,
kultury osobistej.
Ugoda taka (Plan) powinna uwzględniać
następujące kwestie:
 Dwa miejsca zamieszkania dziecka (dwa adresy), numery telefonów
stacjonarnych i komórkowych obydwu rodziców.
 Ściśle określone terminy kontaktów obydwu rodziców (im młodsze dziecko, tym
krótsze okresy pobytu).
 Uregulowane w szczegółach kontakty ze szkołą (spotkania z rodzicami, imprezy
szkolne).
 Prawo dziecka do nieskrępowanego kontaktu z obojgiem rodziców. W
sytuacjach wyjątkowych: możliwość kontaktu z drugim rodzicem – w każdej
chwili.
 W sytuacjach konfliktowych – prawo odwoływania się każdego z rodziców do
strony trzeciej.
 Dokładną regulację kwestii finansowych. Najlepiej, gdy status materialny
obojga rodziców jest zbliżony. W przeciwnym wypadku należy ustalić pewne
minimum dla obojga rodziców obliczone według dochodów rodzica gorzej
sytuowanego, a także pozwolić rodzicowi lepiej sytuowanemu na dodatkowe
świadczenia.
Wnioski - prof.dr hab. Anna Brzezińska
 Opieka naprzemienna to wartościowy sposób rozwiązania problemu
opieki nad dzieckiem w przypadku rozwodu jego rodziców.
 Warunkiem koniecznym jest zawarcie precyzyjnego kontraktu między
stronami,
 Przestrzeganie warunków kontraktu musi być nadzorowane przez
osoby trzecie, np. mediatora, pracownika socjalnego, kuratora.
 W przypadku nie respektowania kontraktu dzieci powinny pozostać
przy tym z rodziców, który daje lepsze gwarancje na pozytywny
kontakt z drugim z rodziców (decyzję taką należy podjąć na
podstawie przeprowadzonych obserwacji w trakcie realizowania
opieki naprzemiennej oraz jeżeli to konieczne dodatkowych badań
psychologicznych obojga rodziców i dziecka).
Rekomendacje dla nauczycieli i nie
tylko:
 Zachęcanie rodziców do korzystania z warsztatów czy zajęć
psychokorekcyjnych, podnoszących ich kompetencje i wrażliwość na
potrzeby dziecka;
 Unikanie „wkręcania” w konflikt między rodzicami na terenie szkoły,
przedszkola, opowiadania się po którejś ze stron. W zamian za to
proponowanie wspólnych spotkań celem ujednolicenia strategii
wychowawczych;
 Zachęcanie rodziców do WSPÓLNEGO (mimo niechęci) udziału w
wywiadówkach, świętach szkoły/przedszkola (Dzień Matki, Ojca, Jasełka,
etc);
 Zachęcanie rodziców do dzielenia się obowiązkami związanymi z
edukacją dziecka (odwożenie na zajęcia, odbieranie ze szkoły) w sposób
zrównoważony;
 Zachęcanie do korzystania z usług mediatorów.
Dobrze byłoby, aby jedynymi skutkami
rozwodu dla dziecka …