docnieznany modernizm
download 
Reklamacja Transkrypt
nieznany modernizm
nieznany modernizm Architektura górnego Śląska w Okresie Międzywojennym Zachodni Górny Śląsk / Górny Śląsk w granicach Republiki Czeskiej Gliwice – racibórz, 2012 wydawca: AWR Edytor, www.edytor.pl realizacja wydawnicza: AWR Edytor skład: Marta Matysik-Śpiechowicz ISBN: 978-83-932453-4-5 Autorzy: Aleksandra Sieklicka, Zbigniew Sąsiadek /PL/ Tadeáš Goryczka, Pavel Šopák /CZ/ autorzy tekstów: /PL/ Przemysław Czernek, Przemysław Nadolski, Ryszard Nakonieczny, Zbigniew Sąsiadek, Aleksandra Sieklicka, Tomasz Wagner, Justyna Wojtas /CZ/ Helga Kozelská Bencúrová, Andrea Čeplá, Naďa Goryczková, V. Hájek, Tomáš Nitra, H. Pavelková, Michaela Pflegrová, Martin Strakoš, prof. Jindřich Vybíral projekt wystawy i redakcja katalogu: Zbigniew Sąsiadek zdjęcia współczesne: uczniowie SOSWNiS - Racibórz: Jessica Tofil, Sandra Tofil, Żaneta Siecińska, Adrian Gajda oraz Zbigniew Sąsiadek zdjęcia archiwalne ze zbiorów Archiwum Państwowego - Oddział w Gliwicach, zbiorów własnych P. Nadolskiego i Z. Sąsiadka oraz źródeł internetowych opracowanie graficzne: Zbigniew Banaszkiewicz plakat i mapa: Izabela Markiewicz dobrodzień / GUTTENTAG Bruntál / FREUDENTHAL Willa______________________________________________________________ 6 Dom czynszowy Oskara i Wandy Mildner _____________________ 50 GŁUBCZYCE / LEOBSCHÜTZ Český Těšín / Czeski Cieszyn Zakład Roeslera_________________________________________________ 8 willa Dr. Otto Komárka________________________________________ 52 GŁUCHOŁAZY / ZIEGENHALS Český Těšín / Czeski Cieszyn Hotel i kąpielisko leśne________________________________________ 10 Dom Dr. Dušana E. Parmy_ ______________________________________ 54 GŁUCHOŁAZY / ZIEGENHALS Frýdek / Friedek Szpital św. Józefa_ _____________________________________________ 12 Obywatelska Kasa Oszczędności _____________________________ 56 GOGOLIN / GOGOLIN Hlučín / Hultschin Ratusz __________________________________________________________ 14 Domy mieszkalne_ ______________________________________________ 58 KĘDZIERZYN-KOŹLE / KANDRZIN-COSEL Jablunkov / Jablunkau Budynek Zarządu Gminnego_ __________________________________ 16 Willa dr. Emila Fischgrunda___________________________________ 60 KIETRZ / KATSCHER Jistebník / stiebnig Gimnazjum_______________________________________________________ 18 Szkoła Podstawowa im. T. G. Masaryka________________________ 62 KRAPKOWICE / KRAPPITZ Karlova Studánka / bad karlsbrunn Fabryka obuwia Bata_ __________________________________________ 20 Hotel Zdrojowy ________________________________________________ 64 LEŚNICA / LESCHNITZ Krnov-Ježník / jagerndorf-mosnig Dom Pielgrzyma_________________________________________________ 24 Letni dom Hanny Larisch _ _____________________________________ 68 NYSA / NEISSE Krnov / jagerndorf Biurowiec Zakładu Sieci Elektrycznych______________________ 26 Teatr Miejski i Kino_ ____________________________________________ 70 NYSA / NEISSE Město Albrechtice / olbersdorf Zabudowa mieszkaniowa_______________________________________ 28 Dzwonnica na cmentarzu komunalnym_______________________ 72 OTMUCHÓW / OTTMACHAU Opava / troppau Zapora i elektrownia wodna_ _________________________________ 31 Kąpielisko Miejskie_____________________________________________ 74 PACZKÓW / PATSCHKAU Orlová / Orlau Zakład leczniczy dla alkoholików____________________________ 34 Miejska Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa__________________ 77 PLUDRY / PLUDER Ostrava / ostrau Dom stalowy____________________________________________________ 36 Willa Karla UrbÁnka_ __________________________________________ 80 POKÓJ / KARLSRUHE Rýmařov / rÖmerstadt Ewangelicki Dom Parafialny___________________________________ 38 Willa dr. Juliusa Spitzera______________________________________ 82 PRUDNIK / NEUSTADT Skrochovice / Skrochowitz Szkoła Rolnicza________________________________________________ 40 Kościół św. Jana Chrzciciela__________________________________ 84 RACIBÓRZ / RATIBOR Třanovice / Trzanowitz Górnośląskie Krajowe Naukowe Obserwatorium Ziemi______ 42 Kościół Ewangelicki_ __________________________________________ 86 RACIBÓRZ / RATIBOR Vítkov / wigstadtl Zabudowa mieszkaniowa_______________________________________ 44 Kino______________________________________________________________ 88 STRZELCE OPOLSKIE / GROSS STREHLITZ Vrbno / wÜrbenthal Szpital im. J. Glowatzkiego_____________________________________ 46 Willa Lothara Grohmanna_____________________________________ 90 ZDZIESZOWICE / DESCHOWITZ Vřesina / wrzessin Kościół pw. św. Antoniego_____________________________________ 48 Kościół św. Wilhelma Akwitańskiego__________________________ 92 05 dobrodzień / GUTTENTAG Willa przy ul. Piastowskiej Podział Górnego Śląska w 1922 r. oznaczał nieoczekiwany awans miasta Dobrodzień w hierarchii miast górnośląskich. Większość obszaru powiatu lublinieckiego wraz z Lublińcem została przyłączona do Polski, jednak władze centralne postanowiły zachować samodzielność administracyjną szczątkowej zachodniej części powiatu i utworzyć z niego powiat dobrodzieński (Landkreis Guttentag) w ramach Rzeszy Niemieckiej. Senne dotąd miasteczko funkcjonowało już jako lokalne centrum administracyjne aż do 1939 r. To z kolei stało się impulsem do budowy nowych urzędów, które miały obsługiwać teren tego małego powiatu. W latach dwudziestych i trzydziestych powstały obiekty starostwa powiatowego (Landratsamt), sądu rejonowego (Amtsgericht), powiatowej kasy oszczędności (Kreissparkasse), poczty, szkół i inne, np. wieża ciśnień. Dla zatrudnionych w tych instytucjach urzędników wznoszono liczne budynki mieszkalne, zarówno prywatne, jak i budowane w systemie spółdzielczym (osiedle domków jednorodzinnych). Jednym z nich jest willa przy ówczesnej Bahnhofstrasse (ul. Piastowska) powstała około 1930 r. w bezpośrednim sąsiedztwie starostwa i sądu. 06 Willa w Dobrodzieniu stanowi typowy przykład modernizmu, reprezentujący tzw. styl międzynarodowy, który narodził się jeszcze w latach 20. XX wieku, ale rozwinął się dopiero w następnej dekadzie. Pod koniec XIX wieku w związku z rewolucją urbanistyczną przedmieścia większych ośrodków miejskich zostały zajęte przez dzielnice zabudowane niskim budownictwem jednorodzinnym typu cottage. Duże zasługi na polu promowania tego rodzaju zabudowy mieli Ebenezer Howard i Tony Garnier. W związku z szybkim postępem technologicznym, związanym z wprowadzeniem nowych technologii budowlanych, jak żelazobeton czy szkielet stalowy, domy powoli zamieniały się w maszyny do mieszkania. Architektura została prawie całkowicie podporządkowana funkcji. Fasada willi w Dobrodzieniu została pozbawiona „zbędnego” detalu. Akcentem ozdobnym jest flagowy maszt, który nawiązuje do stylu okrętowego. Architektura w tym okresie nierzadko szukała inspiracji estetycznej w nowoczesnych maszynach, a za takie uchodziły transatlantyki. Ich aerodynamiczna linia oraz wystrój wnętrz, projektowany przez największych designerów epoki, budziły jak najlepsze konotacje. Willa, będąca bohaterem niniejszego opisu, posiada „rozbitą” bryłę, która została skomponowana z trzech prostopadłościanów. Całość była nakryta płaskim dachem, zgodnie z postulatami architektury z kręgu Neues Bauen (1 – P. Behrens, 1926). Rozwiązanie dachu było również symbolem reformy postulowanej przez największych teoretyków modernizmu, jak Le Corbusier czy też Pieter Oud. Obramienia pasowo skomponowanych okien zostały dodatkowo podkreślone za pomocą ekspresjonistycznych gzymsów. Mieszkańcy mogli wykorzystywać w celach rekreacyjnych powierzchnie płaskich dachów i balkonu. Podobne funkcje mógł pełnić obszerny ogród. Na uwagę zasługuje również mu1 rowane ogrodzenie uzupełnione o elementy metaloplastyki. 07 GŁUBCZYCE / LEOBSCHÜTZ Zakład Roeslera przy ul. Niepodległości Zakład dla ubogich imienia Hermanna i Anny Roeslerów powstał w Głubczycach z fundacji wdowy po tajnym radcy sprawiedliwości, Anny Roesler, która na ten cel przeznaczyła środki odziedziczone po zmarłym mężu. Od 1923 r. zarząd nad fundacją spoczywał w rękach magistratu miasta. Dom opieki otwarto w 1890 r. w tymczasowych pomieszczeniach, zastąpionych w 1904 r. nowym gmachem. Fundacja miała się opiekować nieposiadającymi środków utrzymania starcami wyznania katolickiego obojga płci. Zakład był pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. Opiekę nad pensjonariuszami sprawowały siostry elżbietanki. Z czasem stary obiekt przestał mieścić chętnych do zamieszkania w zakładzie. W latach 1932–1933 w miejscu rozebranego zachodniego skrzydła gmachu fundacji (od strony ulicy Doktorgang – ul. Niepodległości) powstał nowy budynek, większy kubaturowo od starej części. Zakład funkcjonował do roku 1945, a po wojnie w budynku umieszczono internat szkół rolniczych. 08 Korpus budynku byłego zakładu dla ubogich, zbudowany na początku XX wieku, reprezentuje styl nazywany niemieckim neorenesansem. Natomiast skrzydło dobudowane w latach 1932–1933 łączy dwa przeciwstawne nurty modernistycznej architektury Republiki Weimarskiej. Prosta, funkcjonalna bryła budynku wpisuje się już w tendencje tzw. Neues Bauen, natomiast detal elewacji jest jeszcze ekspresjonistyczny. Zdumiewające są proporcje obiektu z nieproporcjonalnie wysokim, przytłaczającym piętrem poddasza, które najpewniej zostało po wojnie przebudowane. W miejsce małych płaskich okienek wstawiono wysokie pionowe okna. Te niezwykłe proporcje były charakterystyczne w nie- 1 mieckiej architekturze mieszkaniowej w okresie, kiedy racjonalny funkcjonalizm stopniowo wypierał emocjonalny ekspresjonizm (1, 2 – Magdeburg 1926–1929). Tradycyjne wysokie dachy zastępowano płaskimi. Wytworzone w ten sposób wysokie niemieszkalne poddasza wentylowały, perforując rytmicznie elewację, typowe niewielkie okienka. Tak zmodernizowaną bryłę często zdobił ekspresjonistyczny detal – pocięte na drobne poziome kwatery okna, podłużne, ciągnące się wzdłuż elewacji gzymsy, artykułowane pionowymi ryzalitami klatki schodowe. Ciekawą formę miał ryzalit, podkreślający wejście i ekspresyjne zadaszenie drzwi, otwierających się w geście powitania. Barwa detalu pozwala przypuszczać, że budynek miał typową dla architektury mieszkaniowej tego okresu 2 czerwono-szarą kolorystykę. 09 GŁUCHOŁAZY / ZIEGENHALS Hotel i kąpielisko leśne Kompleks hotelowo-rekreacyjny na stoku góry Holzberg (Góra Parkowa) zbudowano w celu przyciągnięcia większej ilości kuracjuszy i turystów do Głuchołaz. Miejscowe uzdrowisko przeżyło okres świetności pod koniec XIX wieku i z tego czasu pochodziła większość hoteli i pensjonatów. W latach trzydziestych magistrat miasta postanowił, że w miejscu istniejącego stawu ze stylową restauracją wybuduje nowoczesny hotel, zwany Domem Zdrojowym (Kurhaus), połączony z zespołem basenów z podgrzewaną wodą, zwanym Kąpieliskiem Leśnym (Waldbadanlage). Woda do basenu pochodziła z górskiego Sarniego Potoku (Rehbach). Obok zbudowano muszlę koncertową (Musikpavillon) i amfiteatr, w którym odbywały się koncerty orkiestr i przedstawienia teatralne. Całość była architektonicznie wkomponowana w zbocze góry. Prace rozpoczęto w roku 1936 r., jako pierwszy oddano do użytku hotel w 1937 r., a po nim kąpielisko. Całość przetrwała okres wojny bez zniszczeń. 10 Po zakończeniu I wojny światowej na Górnym Śląsku powstały liczne kąpieliska i baseny na wszelkich ciekach wodnych, szczególnie w sąsiedztwie kompleksów leśnych. Lokalizacja Kąpielisk Leśnych, a przy nich Hoteli Leśnych, odpowiadała bez mała gęstości sieci osadniczej – rozmieszczone są średnio co 15 km po obu stronach dzisiejszej granicy państwowej. Kompleks w Głuchołazach, podobnie jak ten w Raciborzu (1), zaliczyć można do największych. Posadowienie tarasowych mis basenów na drewnianych palisadach powodowało liczne przebudowy, a dziś jest przyczyną ich upadku. Przyległy do kąpieliska kompleks hotelowy to rozległe założenie pawilonowe, złożone z trzech wyróżnionych kubicznie brył, nadających mu pomimo jego wielkości lekkość i modernistyczną dynamikę. Wzniesienie obiektu jako konstrukcji szkieletowej, żelbetowej pozwala tu na swobodne kształtowanie rzutu budynku, dowolne formowanie zlokalizowanych tu funkcji i przenikanie z krajobrazem, co ważne jest dla jego plenerowego programu. Dzięki takiej konstrukcji obiekt wyposażyć można było w duże przeszklenia, podcienia i wielki taras, pozwalający delektować się otoczeniem. Rozwiązanie to do dziś pozostaje standardem ich projektowania. Obecnie na Górnym Śląsku pozostały jedynie 4 czynne obiekty o podobnym charakterze (2 – Gliwice). 1 2 11 GŁUCHOŁAZY / ZIEGENHALS Szpital św. Józefa Inicjatorem budowy był miejscowy proboszcz ks. dziekan Bruno Glasneck. Inwestorem zostało Zgromadzenie Sióstr Boromeuszek z Trzebnicy. Gmach zaprojektował miejski starszy radca budowlany (Oberstadtbaurat) Josef Meyers z Nysy, a głównym wykonawcą był mistrz murarski Johann Hoy z Głuchołaz. Fundamenty i stropy były żelbetowe, a ściany z cegły, z żelbetowymi elementami konstrukcji. Wykopy pod fundamenty rozpoczęto we wrześniu 1925 r.Koszt budowy wyniósł prawie 1 milion marek. Obiekt poświęcił 30 października 1927 r. bp Valentin Wojciech. Szpitalowi nadano imię św. Józefa (St. Josefs-Krankenhaus). Parter mieścił salę wykładową i operacyjną oraz gabinety lekarskie i zabiegowe. W piwnicy funkcjonowała łaźnia. Pierwsze i drugie piętro mieściły sale dla pacjentów z 80 łóżkami. Centralnym punktem całego założenia uczyniono kaplicę szpitalną, zajmującą dwie kondygnacje, ozdobioną witrażami firmy Derix z Kevelaer oraz rzeźbami prof. dell ’Antonia z Cieplic. Pierwszym lekarzem naczelnym szpitala został dr Mehling. 12 Dawny Dom św. Józefa, dość niezwykły w planie, jest przykładem kolejnej edycji „stylu około 1800 roku”, gloryfikującej historyczne wzorce, barokowo-klasycyzującej architektury z przełomu XVIII i XIX wieku. Była to popularna konwencja estetyczna nie tylko na początku XX wieku, ale także w okresie międzywojennym (1), kiedy to architektura germańska poszu- 1 kiwała własnej tożsamości. Paul Mebes rozpowszechnił ją w twórczości architektonicznej (2) i edytorskiej. Jest on autorem rozprawy: „Um 1800. Architektur und Handwerk im letzten Jahrhundert ihrer traditionellen Eentwicklung”, wydanej w Monachium w 1908 roku. Peter Behrens, czołowy architekt niemiecki początku XX wieku, także był jej wierny (3). Piętno tej konwencji widać także w szpitalu św. Józefa w Głuchołazach. Symboliczne treści chrystologiczne zapewne wpłynęły na funkcjonalny program i strukturę budynku. Gmach jest ukła2 dem centralnym, niby-gwiaździstym, którego skrzydła kryte stromymi dachami spadzistymi stykają się w jednym miejscu z kulminacją w postaci pionowego akcentu kompozycyjnego belwederu z masztem flagowym. Skrzydła przy wejściu głównym, zamknięte wielobocznie, wskazują jasno na najistotniejsze aspekty leczenia: ducha (lewe skrzydło – kaplica) i ciała (prawe skrzydło – blok operacyjny). Skrzydła te rozchylają się niby ramiona cyrkla, od skrzydła w kształcie litery „L”, czyli węgielnicy. Cyrkiel, symbol mądrości, wiedzy i rozumu, oraz węgielnica, symbol równowagi i szczerości, to atrybuty św. Józefa, patrona rzemieślników 3 i architektów. Wystarczy spojrzeć na obiekt z góry, a symbolika staje się jasna. Dodatkowo oba przyrządy tworzą odwrócony chrystogram – popularny symbol chrześcijaństwa. Nie bez znaczenia jest także imię nadane obiektowi. Józef to nie tylko imię świętego, opiekuna Chrystusa. Józef Chauvenel był założycielem pierwszej siedziby Zgromadzenia Sióstr Boromeuszek w Nancy. Tradycja więc i symbolika zostały wprzęgnięte w ideę „centralnego” rzutu szpitala, który z racjonalnego punktu widzenia ułatwia sprawne funkcjonowanie obiektu, szybką komunikację między pacjentem i lekarzem, ale także umożliwia stałą kontrolę stanu zdrowia pacjenta (idea panoptikum). Ten ważny aspekt zadecydował, iż w XX wieku architekci odeszli od pawilonowego projektowania szpitali na rzecz raczej zwartych układów centralnych. 13 GOGOLIN / GOGOLIN Ratusz Nową siedzibę władz gminy Gogolin zbudowano w centrum miejscowości, za torami kolejowymi, przy Krappitzerstrasse (ul. Krapkowicka), obok istniejącej już remizy strażackiej i parowozowni. Jej budowa była spowodowana ciasnotą pomieszczeń starego urzędu. Obiekt zaprojektował nyski architekt Theodor Beyer. Na parterze umieszczono kasę gminną i salę posiedzeń rady gminy, na piętrze były mieszkania służbowe urzędników, a w piwnicy kotłownia, pralnia i składnica akt. Fundamenty wykonano z żelbetonu, ściany z kamienia wapiennego i cegły, a dach przykryła dachówka z Gozdnicy. Wieżyczka zegarowa na dachu pokryta została miedzią. Fasadę ozdobił herb gminy nad wejściem. Budowę rozpoczęto w czerwcu 1929 r. Wykonawcą była miejscowa firma A. Rzehulka, a obiekt oddano do użytkowania latem 1930 r. Po 1933 r. wieżyczkę zwieńczono dodatkowo swastyką, która przetrwała do roku 1945, a przed budynkiem stanął pomnik mieszkańców Gogolina poległych w I wojnie światowej. Obecnie jest on zastąpiony pomnikiem Powstańców Śląskich. 14 Ratusz w Gogolinie można zaliczyć do tzw. Heimatschutzstil („styl ojczyźniany”) propagowanego w Niemczech od początku XX wieku do lat 40. Po zjednoczeniu kraju w 1871 r. gwałtownie wzrosło uprzemysłowienie, które przyczyniło się do wypierania tradycyjnej kultury. By temu przeciwdziałać, w 1904 r. powstało w Dreźnie stowarzyszenie mające na celu kompleksową ochronę niemieckiej kultury i natury (Deutsche Bund für Heimatschutz). Jedną z form działalności było promowanie stylu architektury nawiązującego do lokalnej tradycji. Heimatschutzstil wykorzystuje nie tylko motywy regionalne, ale także elementy architektury klasycznej w bardzo uproszczonej formie, przez co czasem jest niesłusznie mylony z historyzmem. W okresie Trzeciej Rzeszy, pod nazwą Heimatstil, był szczególnie promowany. W latach międzywojennych architektura sięgająca do lokalnych korzeni i form klasycznych była dość popularna także w innych krajach Europy. Chociaż styl ten chętnie stosowany był w budynkach użyteczności publicznej, to wśród śląskich miasteczek ratusz w Gogolinie jest wyjątkowy. Do podobnych należą niemieckie ratusze, np. (2) w Wiehl (1939 r.) oraz dużo późniejszy (1, 3) w Wipperfürth (arch. Bernhard Rotterdam z Bensbergu, 1949–1950 r.). 1 2 3 15 KĘDZIERZYN-KOŹLE / KANDRZIN-COSEL Budynek Zarządu Gminnego w Kłodnicy Inwestycja w Kłodnicy zlokalizowana została poza zwartą zabudową wsi, przy nowo wytyczonym placu, który miał pełnić funkcję rynku i skweru. Inicjatorem był ówczesny naczelnik gminy Johannes Niepalla. Projekt obiektu wykonał rejencyjny mistrz budowlany (Regierungsbaumeister) Ferdinand Garben z Opola. Na budowę zaciągnięto kredyty w wysokości 80 000 marek w wydziale powiatowym w Koźlu i zakładowej kasie chorych fabryki celulozy w Koźlu. Inwestycję nowej siedziby urzędu gminnego (Gemeindehaus) rozpoczęto w październiku 1929 r. Po przerwie zimowej roboty wznowiono w styczniu 1930 r. Latem tego roku trwały prace wykończeniowe, a pierwsze posiedzenie rady gminy w nowej siedzibie odbyło się 8 października 1930 r. Oprócz biur gminnych umieszczono tu mieszkania służbowe urzędników. Gmach ozdobiono herbem gminy na fasadzie. Przed budynkiem w 1933 r. stanął pomnik mieszkańców Kłodnicy poległych w I wojnie światowej. Budynek pełnił swoje funkcje do momentu włączenia Kłodnicy do miasta Kędzierzyn-Koźle w roku 1975. 16 Prostota dawnego ratusza w Kłodnicy jest niezwykle wyrazista na tle otaczającej go niskiej i tradycyjnej zabudowy obecnej dzielnicy Kędzierzyna-Koźla. Symetryczną czterokondygnacyjną fasadę tworzyło dziesięć osi okiennych. Okna te były w skrajnych osiach szersze, dawniej czteropolowe, pozostałe zaś zbliżone do kwadratu. Na parterze znalazła się szeroka na dwie osie nisza portalowa z głównym wejściem. Na osi w najwyższej kondygnacji umieszczono prostokątny kartusz herbowy gminy. Pierwotny układ otworów okiennych najwyższej kondygnacji został zmieniony, przez co brak dzisiaj budynkowi charakterystycznej dla wielu obiektów Neue Sachlichkeit (nowa rzeczowość) ciężaru zwieńczenia bryły. Tylna elewacja była bardziej rozczłonkowana poprzez umieszczenie podłużnych pasm balkonowych po bokach budynku. Obiekty użyteczności publicznej, w duchu nowej rzeczowości w tym okresie, przybierały coraz bardziej purystyczną formę, często ograniczając dekorację elewacji do „gry” rytmiką okien na tle gładkich płaszczyzn tynku lub cegły. Przykładem tego może być surowa bryła miejskiego zakładu kąpielowego w Chemnitz (Stadtbad) z 1929–1935 r., autorstwa Freda Otta (1) czy budynek muzeum sztuki w Zurychu Adolfa Stegera i Karla Egendera z 1933 r. Wzniesiony w analogii do budynku ratusza w Kłodnicy może być urząd pocztowy na Tegernseer Landstrasse w Monachium (2), autorstwa Roberta Vorhoelzera, powstały w latach 1928–1929. 1 2 17 KIETRZ / KATSCHER Gimnazjum przy ul. Tadeusza Kościuszki Gmach miejskiej szkoły realnej (Staedtische Realschule) zbudowano w południowej części miasta obok cmentarza. Projekt i wykonanie były dziełem miejskiego urzędu budowlanego w Kietrzu (staedt. Bauamt), inwestorem był magistrat miasta. Fronton gmachu ozdobiono rzeźbami, a od tyłu zaprojektowano ryzalitową klatkę schodową. Prace budowlane rozpoczęto w roku 1929. Inwestycja była możliwa dzięki dotacji rejencji opolskiej w wysokości 125 000 marek (ogólny koszt budowy wyniósł 225 000 marek). Budynek oddano do użytku 1 września 1930 r. Na parterze umieszczono gabinet dyrektora i salę konferencyjną oraz sześć klas, na pierwszym piętrze – pracownie chemiczną, fizyczną i rysunku oraz dwie klasy, a na drugim piętrze – aulę, bibliotekę, magazyny pomocy naukowych i trzy klasy. W suterenie znalazło się mieszkanie dozorcy, warsztaty zajęć praktycznych oraz kuchnia. Dnia 26 listopada 1937 r. szkole nadano imię poety górnośląskiego Josepha von Eichendorffa. Gmach do dzisiaj służy celom oświatowym. 18 Gimnazjum w Kietrzu ma charakter edukacyjnej architektury niemieckiego ekspresjonizmu. Budynek cechuje się dynamiczną formą, funkcjonalizmem oraz symboliką obrazującą przeznaczenie. Symetrię bryły podkreślają podwyższona w środkowej części elewacji attyka oraz usytuowane w osi drzwi wejściowe, które flankują spoczywające na wspornikach figury chłopca i dziewczyny z pomocami naukowymi w rękach. Ten sposób demonstrowania funkcji budynku określany jest jako architecture parlante (architektura mówiąca). Po raz pierwszy określenia tego użył francuski architekt oświecenia Claude Nicolas Ledoux, uznając, że architektura w funkcji i formie powinna zawierać edukacyjne treści. Nad wejściem do gimnazjum, od strony boiska, piętrzył się charakterystyczny dla niemieckiego ekspresjonizmu trójkątny ryzalit z pionowymi pasami okien. Bodaj najbardziej 1 spektakularną, dynamiczną formę ma narożnik wyjątkowego biurowca Chilehaus (1) w Hamburgu (F. Höger, 1922–1924 r.). Bliżej znany jest ekspresjonistyczny budynek Politechniki Śląskiej w Gliwicach (2), dawniej Wyższe Liceum Josefa von Eichendorffa (K. Schabik, ok. 1930 r.). Wewnątrz budynku znajdują się charakterystyczne dla ówczesnych szkół studzienki z wodą pitną. Ponadto duże funkcjonalne okna zapewniają jasność pomieszczeń. Współczesne zmiany w obiekcie poprawiły komfort cieplny budynku, jednakże sprawiły, że utracił pierwotną szczerość 2 materiałów i czystość ekspresjonistycznej formy. 19 KRAPKOWICE / KRAPPITZ Fabryka obuwia Bata w Otmęcie W 1930 r. czeski producent obuwia Tomasz Bata nabył majątek ziemski w Otmęcie. Latem 1931 r. rozpoczęto na tym terenie, nad Odrą, budowę fabryki obuwia należącej do spółki Deutsche Schuh AG. Autorem ogólnego planu całego założenia był prawdopodobnie projektant kompleksu fabryczno-mieszkalnego Baty w Zlinie, Frantisek Lydie Gahura, a szczegółowe projekty budynków sporządził Antonin Vitek. Jako pierwszy powstał czterokondygnacyjny budynek wytwórni obuwia gumowego, oddany do użytku w grudniu 1931 r. Budowę drugiego pięciokondygnacyjnego obiektu (wysokość 20 m), przeznaczonego do produkcji butów skórzanych, rozpoczęto w październiku 1932 r. i ukończono w sierpniu 1933 r. Mieściły się tam świetlice i biura, dział zakupów, magazyn surowców oraz magazyn wysyłkowy. 20 21 1 Inwestycja była finansowana wyłącznie z zysków spółki, bez zaciągania kredytów bankowych. W 1938 r. Bata zrezygnował z udziałów w spółce, która stała się przedsiębiorstwem czysto niemieckim pod nazwą OTA Schlesische Schuh-Werke Ottmuth AG. Imperium obuwnicze Tomasa Baty w latach 30. XX wieku obejmowało ponad 50 fabryk na całym świecie wraz z towarzyszącymi im zespołami mieszkaniowymi i usługowymi. Jego kariera zaczęła się w Zlinie, na południowych Morawach, gdzie od 1910 roku miała miejsce budowa modelowego miasta przemysłowego (1–6). Historia Tomasa Baty kończy się również tam jego śmiercią w wypadku lotniczym w 1932 roku. 2 22 3 4 5 6 Miasto przemysłowe obejmowało 30 obiektów, w tym szkoły, szpital wraz z zespołem domów pracowniczych zbudowanych jeszcze w 1910 roku. Natomiast w 1931 r. miasto liczyło już ponad 500 obiektów i wzbudzało wiele emocji oraz powszechnego zainteresowania. Miejsce to zwiedziły gwiazdy architektury modernistycznej, m.in. Le Corbusier. Kompleks fabryczny w Otmęcie był mniejszy. Budynki produkcyjne oparto na szczególnym schemacie – jest to konstrukcja wielokondygnacyjnego szkieletu żelbetowego z tradycyjnym wypełnieniem ceglanym. Taki sposób konstruowania pozwalał na dowolną aranżację wnętrz, standaryzował estetykę elewacji – powtarzalny rytm słupów i rygli stropów poprzez kolejne kondygnacje, powtarzalność okien, raster poziomów i pionów z betonu i cegły. Pierwszym wzorem tej estetyki była fabryka Fagus (7), również z branży obuwniczej, projektu Waltera Gropiusa, założyciela Bauhausu, zbudo7 wana w latach 1911–1914 w Alfeld w Dolnej Saksonii. 23 LEŚNICA / LESCHNITZ Dom Pielgrzyma na Górze św. Anny Obiekt (Pilgerheim) powstał w celu zapewnienia noclegu pielgrzymom licznie przybywającym do sanktuarium stanowiącego duchową stolicę Górnego Śląska. Budowę rozpoczęto 31 lipca 1927 r. Inicjatorem był gwardian klasztoru o. Feliks Koss, który też 5 sierpnia 1929 r. wmurował kamień węgielny. Projektantem budynku był Dominikus Boehm. Stan surowy osiągnięto w roku 1930; pierwsi pielgrzymi zamieszkali w nim w roku 1931. Obiekt mógł jednorazowo pomieścić 2500 osób. Całość była pośrodku przedzielona na dwie części – dla mężczyzn i kobiet. Na parterze znajdowała się centralna kuchnia, jadalnia, 2 łazienki po 50 umywalek i ubikacje, świetlica oraz pokoje noclegowe po 8–10 łóżek. Na piętrze były dwie duże sale, mieszczące po 200–300 osób oraz duża kaplica i czytelnia. W skrzydle zachodnim umieszczono schronisko młodzieżowe, korzystające ze wspólnej kuchni, mieszczące ok. 100 osób. Całkowite ukończenie budowy nastąpiło dopiero w 1938 r., a już rok później budynek zajęły władze wojskowe, przeznaczając go na szpital. Franciszkanie odzyskali go dopiero w roku 1945. 24 Koncepcja całości Góry św. Anny obejmowała budowę nowej centralnej świątyni, w formie zbliżonej do obiektów projektowanych w tym okresie, centralnych i centralno-podłużnych, np. świątynia Chrystusa Króla w Gliwicach, św. Wolfganga w Regensburgu (1) czy św. Engelberta w Köln Riehl. Wokół kościoła na centrycznych tarasach rozmieszczone były zabudowania klasztorne, pątnicze 1 i podcienia arkadowe. Te ostatnie służyły odpoczynkowi pielgrzymów podczas wędrówki i tworzyły na zboczach Góry św. Anny rozległe tarasy wypoczynkowe (poniżej domu pielgrzyma widać nasypy pozostałe po rozpoczętych pracach budowlanych). Koncepcja Góry św. Anny była całkowicie odmienna od projektów pozostałych obiektów klasztornych stworzonych przez Böhma, co szczególnie widoczne jest w porównaniu z historyzującą (1921–1923 r.) koncepcją klasztoru benedyktyńskiego w Vaals (2). W szkicach wyraźnie widać, że zabudowania mieszkalne miały znaleźć się na południowym stoku góry, zapewniając tym samym dobre doświetlenie pomieszczeń mieszkalnych. Dom pielgrzyma jest fragmentem pełnej realizacji circumstatio (niem. Circumstantes) – mistycznej wspólnoty wiernych, skupionej wokół ołtarza. Szkice przedstawiają kilka wersji, w tym założenie w formie zbliżonej do fragmentu kompleksu ograniczonego do budowy domu noclegowego i pomieszczeń obsługi ruchu pątniczego (3). 2 Rozwiązanie to w sferze symbolicznej rozwijało ideę wspólnoty otaczającej sanktuarium. Najbardziej wysunięte na zachód poprzeczne skrzydło zostało zrealizowane w części parterowej, środkowej – jest to najwyższa część budynku w całości. Pomieszczenie sali spotkań posiada układ halowy, trójnawowy i łączy się za pomocą przesuwnych drzwi wejściowych w jeden ciąg przestrzenny z holem, jadalnią i tarasem otwartym na otaczający wzgórze krajobraz. Sala zawiera motywy pojawiające się w ówczesnych realizacjach Böhma. Prawą nawę doświetla światło wpadające przez podłużne okiennice. Lewą stronę w niewielkim stopniu doświetlają okulusy umieszczone wysoko pod stropem pomieszczenia. Filarom, podpierającym gęstożebrowy strop pod górną kaplicą, nadano niezwykłą smu3 kłość ze względu na potrzebę dobrej widoczności. 25 NYSA / NEISSE Biurowiec Zakładu Sieci Elektrycznych Spółka dystrybucyjna energii elektrycznej pod nazwą Ueberlandwerk Oberschlesien AG z siedzibą w Nysie powstała w 1923 r. Obsługiwała zachodnią część obszaru prowincji górnośląskiej. Pierwsza, tymczasowa jej siedziba mieściła się w dawnym szpitalu garnizonowym twierdzy nyskiej na Radoszynie (Friedrichstadt). Wobec stałego wzrostu liczby obsługiwanych odbiorców oraz wypowiedzenia najmu dotychczasowych pomieszczeń konieczna stała się budowa nowego gmachu. Powstał on w miejscu rozebranych fortyfikacji za rzeką Nysą, na terenie tzw. Bramy Grodkowskiej (Grottkauer Tor). Budowę rozpoczęto w 1934 r., a ukończono w roku 1935. Obok biurowca powstał kompleks garaży. Kilka lat po oddaniu do użytku nowego gmachu ozdobiono go na wszystkich trzech kondygnacjach zespołem 15 witraży, których projektantem był m.in. Ludwig Peter Kowalski. Jest to do dzisiaj najciekawszy zachowany zespół witrażowy o tematyce świeckiej na Górnym Śląsku, z motywami z historii Niemiec, apoteozą rzemiosł i pracy ludzkiej oraz herbami miast górnośląskich. 26 Jest to budynek o trójdzielnej ceglanej fasadzie, z zaakcentowaniem głównej osi wejściowej, z charakterystycznym modernistycznym kolumnowym wykuszem i podcieniem z kwadratowymi słupami. Symetrię frontu załamuje odmienność skrzydeł potraktowanych tradycyjnie, z lokalizacją zegara w jego prawej części. Druga elewacja, wewnętrzna, dziedzińca artykułowana jest odmiennie – wyraźnie trójdzielna i symetryczna, z mocno bruzdowanymi ryzalitami i wielkimi pionowymi oknami. Uwagę zwracają szlachetne materiały elewacyjne: cegła ze śladami wypalania, specjalnie wybierana dla podkreślenia plastyki płaszczyzn ścian, i okładziny ścienne z trawertynu. Taka skwapliwość formowania elewacji była typowa dla budynków biurowych i publicznych tego okresu. Nie mniej ciekawe są tu wnętrza, starannie zaprojektowane włącznie z meblami i stolarką drzwiową, zachowane do dziś. W obiekcie znajduje się największy zbiór witraży o niesakralnym edukacyjnym charakterze na Śląsku – w trzech poziomach klatki schodowej, każdy o innych konotacjach historycznych i estetyce: historyzujący, z dobrze nakreślonymi postaciami twórców siły państwowości i nowożytny, współczesny – rolnicy, robotnicy, w tym elektrycy, to symbole etosu pracy i nowego człowieka. 27 NYSA / NEISSE Zabudowa mieszkaniowa ul. Mariacka, plac Staromiejski Powstanie osiedla wiąże się z szeroko zakrojonym programem budownictwa mieszkaniowego dla uchodźców napływających po I wojnie światowej z przyznanej Polsce części Górnego Śląska. Prace rozpoczęto wiosną 1920 r. w południowej części miasta przy Marienstrasse (ul. Mariacka) i Neustdterstrasse (ul. Prudnicka), na terenach dawnych fortyfikacji twierdzy nyskiej rozebranych po jej likwidacji. Był to teren dawnego średniowiecznego Starego Miasta, zniszczonego w XVIII wieku podczas oblężeń i budowy twierdzy. Architekt postarał się o dopasowanie budynków do zabytkowego centrum miasta. Miejski urząd budowlany (głównym projektantem był Josef Meyers) zaprojektował wieniec 10 bloków zabudowy, złożonych z trzypiętrowych szeregowych domów, z ponad 300 mieszkaniami. 28 W latach 1920–1922 powstała tzw. Brama Prudnicka, której bliźniacze budynki flankowały wjazd do miasta. Budowę całego założenia ukończono w roku 1925. Na fasadach domów umieszczono w 1927 r. wykonane w Ostdeutsche Werkstaetten ceramiczne wizerunki św. Mikołaja i Matki Bożej Różanej, nawiązujące do istniejących tu przed wiekami kościołów. 29 1 2 Nawiązanie do kontekstu miasta i malowniczość kompozycji sugerują, że projekt nyskiego osiedla powstał w myśl idei z końca XIX w., których prekursorem był wiedeński architekt i malarz Camillo Sitte. Uznał on, że miasto należy modelować jak dzieło sztuki, by „dawało mieszkańcom bezpieczeństwo i czyniło ich szczęśliwymi” (1889 r.). Tę ideę rozwinęli angielscy reformatorzy: Ebenezer Howard w koncepcji „miasta ogrodu” (1902 r.) i Raymond Unwin, którego londyńskie osiedle Hampstead (1906 r.) stało się katalogiem planów, a pisma wpłynęły na kształt osiedli do II wojny światowej. Poza Anglią, zasada łączenia piękna z racjonalnością była popularna w Niemczech, gdzie w 1906 r. powołano Stowarzyszenie Architektów i Inżynierów dbające o estetykę projektowanych osiedli – Berlin Spandau 1914–17 (1), Essen 1906–12 (2). Malowniczość ustąpiła racjonalnej estetyce Neues Bauen w późniejszych latach dwudziestych XX wieku. W planie nyskiego osiedla, między ul. Mariacką a Żwirki i Wigury, czytelne są elementy Unwinowskiej kompozycji: różnorodność planu, podkreślanie osi kompozycji, grupowanie domów wokół placów, budynki bramne, granice w postaci niskich murków. Architektura osiedla nie jest monotonna. Podłużne bryły domów wieńczą dwuspadowe dachy z mansardami, oknami typu wole oko. Tynkowane elewacje rzeźbią ryzality, wykusze i loggie; zdobią kamienne cokoły, wąskie gzymsy, płaskorzeźby i dekoracyjne panneau. Wśród różnorodnych detali architektonicznych widać renesansowe woluty i ekspresjonistyczne zygzaki. Sklepienia łuków przejazdowych zdobią kasetony lub malowidła. Reasumując, osiedle to znakomicie wpisuje się w nurt urbanistyki europejskiej początku XX wieku. 30 OTMUCHÓW / OTTMACHAU Zapora i elektrownia wodna Sztuczne jezioro na Nysie Kłodzkiej powyżej Otmuchowa wybudowano w celu poprawy warunków żeglugi na Odrze i zapobiegania powodziom oraz dla potrzeb produkcji energii elektrycznej. Prace budowlane rozpoczęto w połowie 1929 r. Pośrodku wału zapory (wysokiego na 20 m ponad rzeką Nysą) wzniesiono żelbetową konstrukcję z 3 przepustami po obu stronach, a na skarpie odwodnej – halę maszyn elektrowni. Jesienią 1930 r. wykonano już 2/3 zakresu robót i skierowano rzekę Nysę nowym korytem przez przyszłą elektrownię. Całość kosztowała 50 mln marek. 31 Głównym wykonawcą prac budowlanych była firma Polensky & Zoellner, konstrukcję stalową przeszklonej hali turbin elektrowni wykonał koncern Vereinigte Oberschlesische Huettenwerke z Gliwic. Dwa hydrozespoły składały się z turbin Kaplana (firmy J. M. Voith z Heidenheim) oraz generatorów (firmy Siemens Schuckert Werke) o łącznej mocy zainstalowanej 4,8 MW. Całość oddano uroczyście do użytku 17 czerwca 1933 r. w obecności gauleitera i nadprezydenta prowincji Helmutha Bruecknera. Przed budynkiem stanął pomnik mieszkańców Gogolina poległych w I wojnie światowej. Obecnie jest on zastąpiony pomnikiem Powstańców Śląskich. 32 Na początku XX wieku powstaje wiele obiektów inżynieryjnych, energetycznych i hydrotechnicznych, takich jak budynek elektrowni wodnej w Otmuchowie. To wynik gwałtownego rozwoju przemysłu i stosowania najnowszych technologii. Obiekt ten to wyodrębniona stalowa nitowana konstrukcja w układzie nawowym powtarzalnych przęseł, osadzona na żelbetowym cokole zapory wodnej, determinującej jego wygląd. Zrytmizowanie takie pozwoliło na nałożenie nań struktury szklanych powłok elewacji. To nowy standard budynku przemysłowego, doświetlonego, o halowym swobodnym rzucie wnętrza. Jednocześnie jest to doskonały przykład jedności formy, funkcji i konstrukcji. Standard taki stworzył dla korporacyjnego wizerunku energetycznego koncernu AEG Peter Behrens, pionier nowych form przemysłowych i użytkowych, światowej sławy mentor modernistycznej architektury. W berlińskim kompleksie elektrowni w Wedding (1) z lat 1911–1913 szkieletowa konstrukcja i zrytmizowanie elewacji z jej ścianą osłonową w przełomowy sposób zmieniły nie tylko wizerunek budynku przemysłowego, ale i jego warunki użytkowania. Dziś określilibyśmy tę estetykę jako klasycyzm industrialny, podporządkowany całkowicie technologii. Jest ponadczasowym popisem konstrukcji, omalże jak w słynnej paryskiej wieży inż. Eiffela (2). Zaczął się wiek betonu i stali. 1 2 33 PACZKÓW / PATSCHKAU Zakład leczniczy dla alkoholików Zakład zbudowano na wschodnim krańcu miasta przy szosie do Nysy. Okazały obiekt miał służyć leczeniu z choroby alkoholowej katolickich pacjentów z całej diecezji wrocławskiej. Był pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty, patrona miasta (St. Johannes-Heim). Inwestorem została diecezjalna organizacja Caritas. Zbudowano go w latach 1928–1930, a poświęcenia dokonał kardynał Adolf Bertram na początku roku 1930. Budynek miał zastąpić dotychczas funkcjonujący analogiczny zakład w Tarnowskich Górach, które przypadły Polsce. Do obiektu przylegał ogród i pole uprawne obrabiane przez pensjonariuszy w ramach terapii – zajmowali się oni również produkcją zabawek. Wewnątrz centralnym punktem założenia była duża jadalnia, służąca również jako sala teatralna i kinowa. Gmach mieścił 80, a później 120 pokojów dla pacjentów. W 1934 r. opiekę nad pacjentami przejęli bracia z Kongregacji św. Aleksego w Neuss, a w 1937 r. siostry augustianki. Rok później nadzór nad zakładem przejęły władze świeckie. Po wojnie urządzono tam prewentorium dla dzieci. 34 Prewentorium w Paczkowie jest przykładem tego, jaki wpływ na nowoczesną architekturę miał teoria o uzdrawiającej mocy światła, powietrza i słońca. Obiekt ten łączy tradycję z awangardą. W końcu XIX w. gruźlica przybierała w kraju rozmiary epidemii, stąd koniecznością stała się budowa sanatoriów. Modelowym rozwiązaniem było sanatorium królowej Aleksandry (1) w szwajcarskim Davos (1907 r., inż. R. Maillart). Zaskakująco nowoczesny, otwarty na słońce i powietrze, budynek zawierał pionierskie dla funkcjonalizmu elementy, jak: żelbetowa konstrukcja, słoneczna ekspozycja, zadaszone tarasy, płaski dach – ogród, duże okna, minimalistyczna estetyka. Wybitnym tego przykładem jest sanatorium przeciwgruźlicze w fińskim Paimio (2), funkcjonalnie rozplanowane i organicznie wpisane w teren (1928–1933 r., arch. A. Aalto). Prewentorium w Paczkowie łączy estetykę tradycjonalistycznego modernizmu z funkcjonalizmem. To obiekt tradycyjny, o dwuspadowym dachu, a główny korpus budynku ma rzut „E”. Elewację artykułuje wąski gzyms i rytm okien ujętych w proste opaski. Oś symetrii podkreśla ryzalit i główne wejście w schodkowym, ryflowanym portalu. Funkcjonalną estetykę ma południowe skrzydło budynku, wyłamujące się z prostokątnego układu całości tak, by uzyskać południowo-zachodnią ekspozycję. Płaski dach z tarasem, niczym mostek kapitański, duże okna, podłużne balkony z białą balustradą wpisują się w nurt międzywojennej awangardy. 1 2 35 PLUDRY / PLUDER Dom stalowy przy Nasycalni Podkładów Budynek powstał przy nowo uruchomionej nasycalni podkładów kolejowych, położonej obok tartaku na południe od stacji kolejowej (na linii z Opola do Lublińca i Częstochowy). Inwestorem była spółka Gelaendebaugesellschaft Reichsbahn z Wrocławia, która wykupiła na ten cel tereny leśne. Parterowy obiekt z poddaszem zbudowano z płyt stalowych zamontowanych na murowanej z cegły i nakrytej stropem kondygnacji piwnic. Dach pokryty został dachówką ceramiczną. Była to budowla eksperymentalna, której główną zaletą był krótki czas budowy. Podobne obiekty powstały na Górnym Śląsku tylko w Zabrzu i Rokitnicy. Budynek wzniesiono równocześnie z całym zakładem i oddano do użytku pod koniec roku 1928. Obiekt pełnił funkcję domu mieszkalnego dyrektora zakładu. Jako pierwszy zamieszkał tam Schintzel przybyły z Kolonowskiego. Po roku 1945 r. w budynku umieszczono przychodnię lekarską dla pracowników zakładu, a obecnie należy on do prywatnej spółki. 36 Dom stalowy w Pludrach zalicza się do grupy budynków eksperymentalnych, powstałych na fali poszukiwań nowych technologii budowlanych w latach dwudziestych. O ile stosowanie konstrukcji stalowej jako szkieletu konstrukcyjnego było powszechne, to stosowanie stali także jako materiału elewacyjnego pojawia się rzadko. Domy tego typu miały zarówno formę tradycyjną – przykładami zabudowy tego typu są wielorodzinny „dom stalowy” przy ul. Cmentarnej w Zabrzu (1) oraz domy na terenie kolonii Ballestrema w Rokitnicy – jak i nowoczesną. W Pludrach zbudowano tą metodą parterowy dom jednorodzinny, podpiwniczony, z wysokim dachem kopertowym. Elewacja frontowa symetryczna, pięcioosiowa, z wejściem głównym poprzedzonym schodami na osi. Po bokach znajdują się dwie pary okien zróżnicowane szerokością. Tylną, także symetryczną elewację tworzą 3 wąskie okna. Elewacje boczne ślepe. Ponad silnie wysuniętym okapem na osiach elewacji frontowej i tylnej znajdują się wydatne prostokątne facjaty z dwoma niewielkimi oknami każda. Tradycyjna forma budynku, gdyby nie podziały arkuszy blach łączonych płaskownikami, nie zdradzałaby wyjątkowości tego obiektu. Przykładem podobnych eksperymentów w budownictwie jest stalowy dom w Dessau Georga Muche i Richarda Paulicka, skonstruowany w latach 1926–1927. Zbudowany jako model prototypowy w poszukiwaniu alternatywy dla budownictwa z tradycyjnych materiałów służy obecnie jako pawilon ekspozycyjny Bauhaus Dessau Foundation. Nieco późniejszy, pochodzący z 1931 r., dom stalowy firmy Junkers (2) powstał również jako prototyp i pomimo że parę lat po domu z Dessau ma bardziej zachowawczą formę (obecnie to ekspozycja muzeum firmy Bosch). 1 2 37 POKÓJ / KARLSRUHE Ewangelicki Dom Parafialny Parafia ewangelicka w Pokoju koło Opola jako jedna z nielicznych na Górnym Śląsku istnieje od XVIII wieku. Oprócz kościoła, plebanii i cmentarza do jej funkcjonowania niezbędne było miejsce zgromadzeń dla licznie działających przy niej organizacji religijnych. Obiekt taki udało się wybudować dopiero w okresie międzywojennym. Inicjatorem tej inwestycji był ówczesny proboszcz ks. Arthur Opale. Budynek zaprojektowali na planie podkowy otwartej od strony sąsiadującego kościoła dwaj znani wrocławscy architekci międzywojnia Erwin Klein i Georg Wolff. Ewangelicki dom parafialny (Evangelisches Gemeindehaus) zlokalizowany został naprzeciw świątyni tego wyznania, symetrycznie na jej osi, od strony północno-zachodniej. Wybudowano go w latach 1929–1930 r. Główną częścią obiektu jest duża sala zgromadzeń, do której przylegają mniejsze pomieszczenia. Po 1945 r. budynek został odebrany parafii przez władze komunistyczne i przekształcony w dom kultury, w którym mieściło się m.in. stałe kino Gwiazda. W ostatnich latach parafii ewangelicko-augsburskiej udało się odzyskać obiekt, ale na razie nie jest on w pełni wykorzystany. 38 Budynek dawnego Kina Gwiazda – domu ewangelickiego – jest obiektem osadzonym w nurcie zachowawczym, łączącym elementy awangardy z tradycjonalizmem. Fasada symetryczna, flankowana dwoma piętrowymi ryzalitami z parami niewielkich okien na piętrze i silnie zaznaczonymi portalami wejściowymi. Korpus poprzedza nieco wycofana parterowa galeria wejściowa, nad którą znajdują się trójkątnie zwieńczone okna sali głównej, znajdujące się w głębi budynku. Wrażenie rozczłonkowania frontu potęgują pilastry w formie ceglanego boniowania o masywnych proporcjach. Od strony parku odmienna, ciężka bryła obiektu przywołuje skojarzenia z tzw. stylem około 1800, wczesnym klasycyzmem niemieckim. Elewacja posiada tu boniowany cokół z drzwiami na osi, korpus z trzema parami prostokątnych smukłych okien 1 skupionych blisko osi, wydatny gzyms i wysoki kopertowy dach. Zgrupowanie okien w środkowej części skutkuje powstaniem wrażenia ciężkości i monumentalizmu, co przywołuje skojarzenia z obiektami odwołującymi się do form klasycznych, jakie za parę lat miały wrócić na fali architektury narodowo-socjalistycznej. Przykładem może być Bürozentrum przy parku Hohenzollern w Berlinie Rudolfa Klara z lat 1936–1937 (1) czy SBahnhof (2) w Berlinie-Zehlendorf (1927–1928, R. Brademann). W tym jednak przypadku historyzująca formuła obiektu mieściła się w konwencji zabudowy otaczającej nieistniejący już osiemnastowieczny zespół pałacowy w centrum miasteczka 2 Karlsruhe O/S, czyli w obecnej wsi Pokój, zniszczony w 1945 roku. 39 PRUDNIK / NEUSTADT Szkoła Rolnicza Szkołę rolniczą (Landwirtschaftsschule) otwarto w roku 1922 w tymczasowym starym budynku, który szybko okazał się zbyt ciasny. Organem prowadzącym był powiat prudnicki. Zakład służył kształceniu młodzieży z okolicznych wsi, która miała w przyszłości przejąć gospodarstwa swych rodziców. Były tu klasy męskie i żeńskie. W roku 1928 przystąpiono do budowy nowego obiektu szkolnego na zachodnim krańcu miasta przy Hindenburgstrasse (ul. Kościuszki). Parcelę podarował magistrat. Projektantem budynku był Oskar Goltz z Opola. Nową szkołę otwarto 3 listopada 1928 r. Oprócz trzech pomieszczeń klasowych, jadalni, kuchni, pralni i pracowni chemicznej były tu dwa mieszkania nauczycielskie i dozorcy. Szkoła posiadała własną fermę drobiu służącą szkoleniu młodzieży i dokształcaniu dorosłych rolników. Ze względu na specyfikę zawodu rolnika nauka w szkole trwała głównie w okresie zimowym. Dziewczęta uczyły się przede wszystkim prowadzenia gospodarstwa domowego. Oprócz tego organizowano kursy i doradztwo dla dorosłych. 40 Podobną do prudnickiej szkoły kompozycję ceglanych brył tworzy Karl-LehrRealschule (1) w Duisburgu (Wanheimerort). Wiele analogii łączy budynek ze znacznie większym, ale wzorcowym w tym okresie kompleksem szkół (gimnazjum, liceum i zawodowa) zrealizowanym w latach 1927–1931 przez Maxa Tauta na Nöldnerplatz w Berlinie (2). Bryłę szkoły w Prudniku tworzą podłużny, horyzontalny korpus z dwoma prostopadłymi skrzydłami i wieżowym akcentem wejścia głównego, z klatką schodową pośrodku. Rzut jest niesymetryczny. W prawym skrzydle mieszczącym m.in. mieszkanie, widzimy podcienia z detalem ceglanych kolumn, jakie spotkać możemy w innych budynkach Tauta (Bristolstrasse w Berlinie). Ceglany detal charakterystyczny dla Backsteinexpressionismus (ekspresjonizmu ceglanego) zastosowano w parterze elewacji frontowej, portalu i filarach podcieni. O ile front budynku zachowuje uporządkowany rytm okien, to elewacja tylna kształtowana jest wynikowo, co jest charakterystyczne dla bezkompromisowego funkcjonalizmu. Bezpośrednim nawiązaniem do estetyki Bauhausu w prudnickiej szkole są witraże klatki schodowej, z charakterystyczną kompozycją różnobarwnych prostokątów. Pierwszy tego typu projekt zrealizowano w gabinecie Waltera Gropiusa w budynku Bauhausu w Weimarze, według planu Josefa Albersa w 1922 roku. 1 2 41 RACIBÓRZ / RATIBOR Górnośląskie Krajowe Naukowe Obserwatorium Ziemi Założycielem Górnośląskiego Krajowego Naukowego Obserwatorium Ziemi był znany niemiecki naukowiec prof. Carl Mainka. Wybrał on na projektanta raciborskiej stacji Konrada Wachsmanna, który w latach 1926–1929 zajmował stanowisko głównego architekta w Fabryce Budowli Drewnianych Christoph & Unmack A.G. w Niesky. Budowa obserwatorium Carla Mainki została ukończona w 1927 r. Dwa lata później, w 1929 r., Wachsmann zaprojektował letniskowy dom dla Alberta i Elsy Einstein w wiosce Caputh przy Waldstrasse 7. Pochodzący z żydowskiej rodziny architekt wyemigrował w 1941 r. do Stanów Zjednoczonych, gdzie współpracując z Walterem Gropiusem, rozwijał system domów prefabrykowanych z drewna (Packaged House System). 42 Raciborskie obserwatorium jest znakomitym przykładem architektury z kręgu Neues Bauen. Jego powściągliwa prosta i asymetrycznie uformowana bryła została nieco zdekompletowana przez demontaż pełnych balustrad wraz z tarasami nad parterowymi elementami bocznymi. Usunięto także niskie skrzydło tarasowe, znajdujące się dawniej po lewej stronie wejścia. Miało ono identyczne balustrady, które ukrywając spadki dachu-tarasu, nadawały całości wygląd zwartej stereometrycznej bryły. Mimo braku tych elementów obiekt utrzymał swój charakter i jest jednym z nielicznych przykładów drewnianej awangardy okresu międzywojennego na Górnym Śląsku. Ten sam architekt, choć w bardziej konwencjonalny sposób, zaprojektował dom w Caputh dla znanego fizyka Alberta Einsteina. Brakuje mu, niestety, szlifu nowoczesności, która choć dziś okaleczona, ale jest ciągle widoczna w Raciborzu. Lekkie prefabrykowane konstrukcje drewniane miały obok stalowych stanowić konkurencję dla tradycyjnej technologii murowanej. Były tańsze i szybsze w montażu, stąd duże zainteresowanie państwa w ich propagowaniu. Potwierdzeniem są liczne wystawy budownictwa drewnianego jak np. Niemiecka Wystawa Ogrodnictwa i Rzemiosła Śląskiego w Legnicy w 1927 r. (GUGALI-Deutsche Gartenbau und Schlesiche Gewerbe – Ausstellung Liegnitz), na której zaprezentowano wzorcowy dom drewniany projektu Hansa Scharouna (1). Domy z płaskimi dachami, jak znany „Am Rupenhorn” (2) koło Berlina, w systemie Christoph & Unmack (Fritz Marcus, ok. 1925 r.) po 1933 roku stały się ideologicznie nie do zaakceptowania. Upowszechniano wówczas spadziste dachy – narodowe w formie i treści. Wystawa „Deutsches Holz” Kochenhof (3) w 1933 r. w Stuttgarcie podkreśliła to najdobitniej w ideologicznej opozycji do pobliskiego „Weißenhofsiedlung” z 1927 r. 1 2 3 43 RACIBÓRZ / RATIBOR Zabudowa mieszkaniowa ul. Marii Skłodowskiej-Curie, Miechowska, Słoneczna Prezentowana zabudowa mieszkaniowa została zaprojektowana i wybudowana przez spółdzielnię budownictwa Oberschlesische Kleinwohungsbau G.m.b.H w latach 1928–1929. Mieszkania typu „Laubenhaustyp”, o płaskim dachu, znacznie obniżały koszty budowy i utrzymania budynku. Ten charakterystyczny zespół mieszkaniowy składał się z 2 pojedynczych wolno stojących budynków 3 linearnych sekcji, oddzielonych pasmami wewnętrznej zieleni, o charakterze rekreacyjnym. Zewnętrzne sekcje rozmieszczono wzdłuż ul. Skłodowskiej-Curie i ul. Słonecznej. Złożone są z 4 połączonych budynków, z czego wewnętrzne wycofano w głąb kwartału. Środkowa sekcja składa się z 3 budynków i stanowi oś kompozycyjną, oraz kręgosłup całego układu. Całość reprezentuje styl Neues Bauen pod względem rozwiązania urbanistycznego, lapidarnej formy zewnętrznej budynków, a także struktury mieszkań. 44 Podstawę systemu stanowi budynek galeriowy z 4 mieszkaniami na jednym poziomie, dostępnymi ze wspólnej zamkniętej klatki schodowej. Autorami tego przedsięwzięcia są znani wrocławscy architekci Hugo Leipziger i Albrecht Jaeger, uczniowie Adolfa Radinga i Hansa Scharouna. Swoje osiedla zrealizowali także w Namysłowie, Wrocławiu, Opolu, Legnicy, Gliwicach i Zabrzu. Można zauważyć, że w każdym miejscu inaczej, ale w zbliżonej konwencji. Zawsze jednak dostrzega się pietyzm w kreowaniu otwartej przestrzeni publicznej dla mieszkańców. W Raciborzu przejawiało się to w ukształtowaniu reprezentacyjnego placu osiedlowego, zlokalizowanego w środku zespołu, między pojedynczymi blokami i wewnętrzną linearną sekcją. Plac miał wyraz quasi, był symetryczny z nieistniejącym już dziś pomnikiem, którego tło stanowiła ściana obecnie pozbawiona dawnej dedykacji i napisu Ebert Hof. Hugo Leipziger był czynny na Śląsku do 1933 roku. Później wyjechał do Australii, gdzie pracował w znanym biurze architektonicznym Stephenson & Turner, dla którego projektował min. Pawilon Australii na EXPO w Nowym Jorku w 1939 r. Swoją karierę kontynuował także w USA. 45 STRZELCE OPOLSKIE / GROSS STREHLITZ Szpital im. J. Glowatzkiego Nowy szpital w Strzelcach wybudowany został przez Zgromadzenie Sióstr Służebniczek NMP z Poręby koło Góry Świętej Anny. Miał on zastąpić dotychczasowy stary i ciasny obiekt. Siostry inwestycję sfinansowały ze środków własnych, dotacji i pożyczki z Holandii. Koszt budowy wyniósł 1,5 mln marek. Obiekt zaprojektował i budową kierował Jodokus Kehrer. Szpitalowi nadano imię kuratora sióstr, ks. prałata Josepha Glowatzkiego. Zlokalizowano go na zachodnim krańcu miasta w sosnowym lasku. Gmach mieścił ok. 100 łóżek oraz dodatkowe 30 łóżek na oddziale zakaźnym. Pacjenci leżeli w małych pokojach, liczących maksymalnie po 3 łóżka. Na parterze zlokalizowano pokoje zabiegowe i kuchnię, na I piętrze chirurgię i salę operacyjną, na II piętrze oddział wewnętrzny i kaplicę, a na IV zamieszkały siostry pracujące w placówce. Oprócz leczenia pacjentów szkolono tu też siostry pielęgniarki. Obiekt uroczyście poświęcono 7 grudnia 1930 r. Pierwszymi kierownikami placówki byli doktorzy Backhaus i Blumberg, sprowadzeni z Wrocławia. 46 Nowy budynek powstał na obrzeżach miasta jako założenie osiowe z honorowym dziedzińcem i owalnym podjazdem. Gmach ma plan łuku jakby otwierającego się ramionami w kierunku południowym na przybywających pacjentów. Ten obiekt to wielki wygięty 4-kondygnacyjny leżący prostopadłościan z wysokim czterospadowym dachem. Układ wnętrz ma charakter 3-traktowy. Od strony północnej znajduje się prostopadłościenny ryzalit, w którym na 3 kondygnacjach umieszczono 2-piętrową kaplicę z 6 wielkimi pionowymi oknami zakończonymi półokrągło. Tylna część została rozbudowana w 1979 r. oraz w 1995 r., i całkowicie wchłonęła dawny ryzalit. Wszystkie fasady wykończone zostały cegłą klinkierową o zróżnicowanej kolorystyce, która tworzy migotliwą strukturę barwną. Horyzontalna elewacja główna o 46 osiach w trzech kondygnacjach dolnych i 51 w ostatniej, została urozmaicona na parterze wielkim zadaszeniem – balkonem wspartym na 2 filarach i żelbetowej płycie. Wyższe kondygnacje posiadają półcylindryczne mocno wysunięte ku przodowi balkony o szerokości jednego okna, grupowane po 4 w osi głównej nad wejściem i co czwartą oś po prawej i lewej stronie. W narożnikach towarzyszą im podłużne tarasy o ćwierćcylindrycznych zakończeniach. Wszystkie balustrady są pełne i wsparte na szarej żelbetowej płycie. Posiadają poziome linearne bruzdy i stalowe pochwyty, które zostały spięte kompozycyjnie przez dwa wielkie szare gzymsy płytowe 3 i 4 kondygnacji, wykonane z żelbetu. Ekwiwalentem balkonów w fasadzie północnej są dwa symetryczne opływowe ryzality mieszczące klatki schodowe. Całość robi wrażenie wyrafinowanej gry przestrzennej rozpisanej na czerwoną cegłę, szary żelbet, stalowe balustrady, prostokątne otwory okien i drzwi oraz różnorodne łuki balkonów, tarasów i ryzalitów. Architekt umiejętnie połączył w jedno sprzeczne elementy: tradycji (spadziste dachy, osiowa kompozycja), ekspresji (ceramiczne opracowanie elewacji) i awangardy (kształty balkonów, tarasów, podcieni, żelbet, stal, racjonalna dyspozycja wnętrz). Podobne tendencje zauważyć można w innych szpitalach na całym obszarze nie tylko niemieckiego Górnego Śląska, Republiki Weimarskiej (Frankfurt nad Menem, 1, 2) ale i Polski (Otwock, 3). Być może inspiracją łukowej formy stało się znane berlińskie osiedle o kształcie podkowy autorstwa Brunona Tauta. 1 2 3 47 ZDZIESZOWICE / DESCHOWITZ Kościół pw. św. Antoniego Inicjatorem budowy nowego kościoła w tej miejscowości był miejscowy proboszcz ks. Friedrich Czernik. Gmach zaprojektował architekt Felix Hinssen z Nysy. Budowę rozpoczęto 1 września 1936 r. – w listopadzie doprowadzono mury do połowy wysokości obiektu. W kwietniu 1937 r. gotowe były mury do wysokości dachu, konstrukcję dachu położono w maju, wieże ukończono w czerwcu, a kamień węgielny wmurowano 15 czerwca 1937 r. Kościół został konsekrowany 22 listopada 1937 r. przez kardynała Bertrama. Konstrukcja budowli to szkielet żelbetowy wypełniony w środku cegłą, od zewnątrz mury obłożono kamieniem wapiennym – rodzimym materiałem budowlanym tej okolicy. Nawę nakryto stropem drewnianym, a dach konstrukcji drewnianej pokryto dachówką. Obraz ołtarzowy, Drogę Krzyżową i malowidła ścienne wykonał Fritz Bernitzky z Nysy na podstawie szkiców Hinssena. Wystrój rzeźbiarski pochodził z Ostdeutsche Werkstaetten z Nysy. Podczas II wojny światowej, 14 września 1944 r., nalot aliancki doprowadził do uszkodzeń budynku, które naprawiono dopiero po wojnie. 48 Kościół św. Antoniego w Zdzieszowicach reprezentuje zachowawczy nurt budownictwa sakralnego, oparty na uproszczonej reedycji popularnego schematu świątyni chrześcijańskiej, stosowanej w okresie międzywojennym przez wielu architektów niemieckich, takich jak Jan Hubert Pinand (1.) czy Dominikus Böhm (2, 3). Jednoprzestrzenny korpus kryty dachem dwuspadowym ograniczony został tu do pojedynczej nawy-sali przekrytej stropem belkowym, którą zamyka od strony południowo-wschodniej prezbiterium w formie cylindrycznej apsydy. Wokół niej rozlokowano niską prostokątną zakrystię. Po przeciwnej stronie znajduje się masyw dwóch wież zespolonych w jeden monumentalny westwerk z głębokim rozglifionym portalem na osi. Obie wieże kryte są dachami namiotowymi. Zewnętrzne kamienne ściany korpusu architekt wyposażył w charakterystyczne dla swojej twórczości motywy wnęki arkadowej powtórzonej 8 razy w każdym boku, wewnątrz których znajdują się okulusy doświetlające wnętrze. Arkadom odpowiadają wewnętrzne nisze na stacje drogi krzyżowej, za wyjątkiem dwóch od strony chóru muzycznego. Projekt sporządził znany nyski (a później berliński) architekt Felix Hinssen, autor wielu świątyń z motywem arkady i okulusa, który przewija się zarówno w przedwojennej jak i powojennej twórczości architekta. Ten motyw znajdziemy w kościołach np. św. Józefa w Raciborzu-Ocicach (1937 r.), św. Laurentiusa w Berlinie (1950–1952 r.), św. Eucharystii w Teltow (1954–1957 r.) czy w dzwonnicy kościoła Wszystkich Świętych w Borsigwalde. Hinssen często zaopatruje go dodatkowo w figury patronów, umieszczane między okulusami a prostokątnymi portalami. W Zdzieszowicach było to niemożliwe ze względów funkcjonalnych i ekonomicznych. Architekt zaprojektował również wiele berlińskich obiektów świeckich, jak: osiedle mieszkaniowe Ernst-Reuter-Siedlung (1955 r.) czy apartamentowiec przy Hubertusallee 6–8 z lat 1956–1958. Felix Hinssen współpracował także z Le Corbusierem przy wznoszeniu słynnego bloku mieszkalnego Unité d’Habitation z lat 1956–1958 na terenie Hansaviertel. W jego wszechstronnym dorobku twórczym widać umiejętność posługiwania się zawsze aktualnymi tendencjami: od radykalnego modernizmu lat 20. (gmach Ubezpieczalni AOK w Erfurcie – współpraca z Theo Kellnerem) przez skromne uproszczenia motywów świątyni chrześcijańskich w latach 30., do późnomodernistycznych rozwiązań rzeźbiarskich okresu powojennego. 1 2 3 49 Bruntál / FREUDENTHAL Dom czynszowy Oskara i Wandy Mildner Jest to dom handlowo-mieszkalny, piętrowy, o rzucie w kształcie litery U, z purystycznie zaprojektowaną elewacją, dachem pulpitowym za attyką pokrytą blachą. Rytmicznie podzielone elewacje są otynkowane gładkim białym tynkiem. Dom jest dostępny w dwóch przeciwległych częściach – od strony dwuramiennych schodów, które zbudowane są ze sztucznego kamienia i posiadają metalową balustradę lub od strony dziedzińca wewnętrznego. Do wież na klatkach schodowych przywierają balkony mieszkań, również z metalową balustradą. Pierwotne wejście główne do obiektu było usytuowane od strony zamku, ale w latach pięćdziesiątych XX wieku zostało ono zastąpione witryną. Wejście wskazuje stojak na sztandar i daszek. Parter domu od strony ulicy jest przełamany ciągłym pasmem wydzielonych witryn z lukarnami. Okna domu są w większości oryginalne, drewniane, podzielone kasetonowo. Otaczają je proste ościeżnice. Proste ramy mają również małe okrągłe okienka na trzecim piętrze attyki, zakończone niewielkim gzymsem koronującym. Południowo-wschodnia elewacja jest zaokrąglona po obu stronach i nieco niższa niż pozostałe prostokątne fasady, ale elewacja zachodnia jest skośna i jednoosiowa. Narożnik południowy jest zaokrąglony, a na poziomie pierwszego piętra mieszkalnego jest nisza z figurą Trójcy Świętej. Od południowej strony niezabudowaną część działki zamyka gładko otynkowany wysoki mur. Budynek jest podpiwniczony, parter służy do celów komercyjnych od samego początku jego powstania i do tego celu dostosowano swobodną dyspozycję, unoszoną przez szkielet nośny ze słupów żelbetowych. Kolejne piętra mieszkalne są dwu- i trójtraktowe. Na czwartej kondygnacji usytuowane były mieszkania małometrażowe i pomieszczenia na pralnię i suszarnię. 50 Dom położony jest w samym centrum miasta, w pobliżu zamku. Prezentuje wysoki poziom architektoniczny, całkowicie różny od pozostałej zabudowy miejskiej, ukształtowany w duchu tradycjonalizmu i późnego romantyzmu. Obiekt, wówczas z numerem 185, zbudowany został w maju 1932 roku na terenie powstałym w wyniku wyburzenia trzech starszych domów. Właścicielami byli Oskar i Wanda Mildnerowie (2 – willa Mildnera, Bruntal), którzy posiadali obiekt aż do 1945 roku, kiedy to skonfiskowano im dom na mocy dekretu prezydenta nr 108/1945 Dz.U. Wtedy stał się majątkiem miasta, które jest jego właścicielem do dzisiaj. Budynek jest przykładem radykalnie modernistycznej konstrukcji, odpowiadającej purystyczno-funkcjonalistycznym zasadom. Projekt zdradza rękę zdolnego architekta, aż trudno przypuszczać, że był nim ktoś z lokalnych budowniczych. Obiekt wykonywała firma Roberta Mildnera, będąca największą bruntalską firmą budowlaną od końca XIX wieku, aż do pierwszej połowy XX wieku. Pierwotnej dokumentacji projektowej nie udało się odnaleźć, a na temat Oskara Mildnera wiemy tylko tyle, że pracował w firmie budowlanej Roberta Mildnera i w latach 1924–1926 kierował budową Arcybiskupiego Seminarium dla Chłopców, tzw. Petrina w Bruntalu (1). Czy ci dwaj mężczyźni byli spokrewnieni? Tego nie wiemy. 1 2 51 Český Těšín / Czeski Cieszyn willa Dr. Otto Komárka Willa dra Komárka znajduje się w Czeskim Cieszynie, w dawnej podmiejskiej dzielnicy polskiego Cieszyna, w mieście, które stało się samodzielne dopiero po rozpadzie Austro-Węgier, na podstawie decyzji przedstawicieli państw ententy na konferencji w Spa w lipcu 1920 roku. W dzielnicy Kamenec w 1928 roku w zabudowie szeregowej na ul. Dr. Hinterstoissera (dzisiejsza ul. Božkova) została zbudowana synagoga według projektu architekta Edwarda Davida, znanego budowniczego w tamtych czasach w Cieszynie (2). W 1936 roku najprawdopodobniej temu samemu architektowi zlecił dr Otto Komárek, sędzia rejonowy, wybudowanie domu rodzinnego w zabudowie willowej, naprzeciwko synagogi, z 2 mieszkaniami i podwójnym garażem. Dr Komárek był później przewodniczącym Sądu Rejonowego w Czeskim Cieszynie. Pochodził z miejscowości Dolní Žukov i wraz z małżonką Marią zamieszkiwali willę do 1951 roku. Od tego czasu willa kilkakrotnie zmieniała właścicieli. Ów dom dra Otto Komárka został wybudowany przez firmę V. Nekvasil, Budowlaną Spółkę Akcyjną Czeski Cieszyn, na podstawie zweryfikowanych planów, zatwierdzonych przez Miejski Urząd Budowlany w lipcu 1936 roku. Została zatwierdzona przez inspekcję budowlaną zgodnie z przepisami śląskiego prawa budowlanego w rekordowo krótkim czasie, w listopadzie 1936 roku. 52 Willa dr Komárka z niskim czterospadowym dachem i purystycznie zaprojektowaną fasadą zaciekawia czystością formy i akcentem bryły podwyższonej oraz wysuniętej do przodu klatki schodowej. Oczarowuje również zastosowaniem obłych kształtów przy balkonie wystającym ponad naroże czy detalami przy wejściu do domu – zaokrąglonym rzutem klatki schodowej i kształtem markizy. Widoczny jest też większy nacisk na wartość tego miejsca, otwarty widok przez ogród na wieże kościelne i budynki polskiego Cieszyna za rzeką. Na działce są widoczne resztki dawnego sadu, np. na terenie przed willą – fontanna z figurą chłopca z rybą umieszczona na osi balkonu lub miejsce wypoczynkowe zakryte balkonem wznoszącym się na dwóch kolumnach. Dom jest częściowo podpiwniczony, ma dwie kondygnacje i poddasze, w którym podczas późniejszych remontów powstało dodatkowe mieszkanie. Zabudowa poddasza i wymiana oryginalnych okien na plastikowe w fasadzie, zbyt masywne do szerokich ram okiennych, obniżyły jakość jego ukształtowania architektonicznego. Kto jest autorem willi, nie można dokładnie określić. W dokumentacji planowej znajduje się wyłącznie odcisk pieczątki firmy V. Nekvasil. W porównaniu z innymi budynkami w Czeskim Cieszynie widoczna jest analogia z obiektami projektowanymi w tym czasie przez cieszyńskiego architekta Edwarda Davida, a mianowicie domem Oskara i Pavly Michejdów nr 260 przy ul. Na Nivách (1) czy willą Śląskiej Diakonii przy ul. Park A. Sikory nr 4. 1 2 53 Český Těšín / Czeski Cieszyn Dom Dr. Dušana E. Parmy Dom handlowo-mieszkalny przy ul. Čapka w Czeskim Cieszynie zlecił wybudować dr Dušan Eduard Parma pochodzący z miasta Frenštát pod Radhoštěm, syn tamtejszego adwokata Eduarda Parmy. Eduard Parma był współzałożycielem i prezesem Związku Górskiego Radhošť (czes. Pohorská jednota Radhošť), w latach 1891–1896 burmistrzem Frenštátu, a w latach 1896–1921 działał jako poseł Sejmu Krajowego Moraw. Przygotowanie projektowe domu nr 10 zostało powierzone architektowi Karlowi Valouškowi, który należał do „nadwornych” architektów firmy V. Nekvasil, Budowlana Spółka Akcyjna Czeski Cieszyn i ta właśnie firma wybudowała dom w czasie jednego roku. W okresie polskiej aneksji w 1938 roku i po wypędzeniu czeskiej ludności z zajmowanego terytorium, rodzina dra Parmy wróciła do Frenštátu, a sam architekt działał później we Frýdku-Místku. Pod koniec 1938 roku do domu wprowadzili się mieszkańcy polskiej narodowości i ten stan trwał również w czasie okupacji niemieckiej w 1939 roku. Rodzina Parmy wróciła do Czeskiego Cieszyna po wojnie, ale w 1947 roku ponownie musiała go opuścić. Powrót był możliwy dopiero w 1949 roku, kiedy to córka dra Parmy mogła w tym domu zamieszkać w jednym mieszkaniu. W 1980 i 1986 roku do domu wprowadziły się wnuki dra Parmy i od 1989 roku jego spadkobiercy w pełni go wykorzystują, prowadząc tam również swoją działalność. Dr prawa Dušan E. Parma wyemigrował z kraju po lutym 1948 roku. Mieszkał w bawarskim mieście Murnau, a potem w Waszyngtonie. Oprócz praktyki adwokackiej zajmował się badaniem rozwoju słowiańskiego w Europie i był członkiem Towarzystwa Krzewienia Nauki i Sztuki. Architekt i budowniczy Karel Valoušek (1891–1959) mieszkał w Czeskim Cieszynie przy ul. Třanovskiego nr 350 do II wojny światowej. Później prowadził firmę budowlaną w Brnie i jako inwalida wojenny w marcu 1946 roku wrócił do rodzinnego Cieszyna. 54 Dom handlowo-mieszkalny pod kątem ukształtowania bryły i fasad jest budowlą funkcjonalistyczną, natomiast pod kątem rozwiązania poszczególnych kondygnacji i formowania przestrzeni stanowi przykład rozwiązań tradycyjnych. Trzypiętrowy budynek z zaokrąglonymi narożnikami koncypowany na osi wykorzystuje w kompozycji efekt odwrotnej gradacji brył i swoją koncepcją, akcentem przejawiającym się w obniżeniu środkowej części bryły, sprawia wrażenie niebanalne, plastyczne, zabawne. U architekta Karla Valouška i w jego późniejszych realizacjach prac na terenie Czeskiego Cieszyna (1, 2), dominuje tworzenie domów o położeniu narożnym, ale w przeciwieństwie do budynku na ul. Čapka, chodzi głównie o tradycyjnie zaprojektowane budynki, z zaakcentowaniem rogów poprzez narożne podwyższenie bryły. W układzie domu zakładano na parterze przejście do dziedzińca. Na jednej z kondygnacji, początkowo z jednym mieszkaniem na każdym piętrze, zaciekawia duży owalny reprezentacyjny hol z wyjściem na długi obły balkon w elewacji od strony ulicy. Budynek zachował swoją wewnętrzną i zewnętrzną autentyczność. Interwencje były jedynie minimalne, a na wygląd elewacji negatywnie wpłynęły tylko nowe tynki. 1 2 55 Frýdek / Friedek Obywatelska Kasa Oszczędności Budynek Obywatelskiej Kasy Oszczędności (CSOB) we Frýdku zajmuje spektakularną narożną lokalizację przy zbiegu ulic T.G. Masaryka i Jiraskovej, naprzeciwko Parku Miejskiego, w sąsiedztwie ważnych obiektów publicznych miasta. Jego reprezentacyjny charakter zawdzięczamy półokrągłemu dominującemu narożnikowi z pionową artykulacją okien i wyeksponowanych ceglanych pilastrów z wieńczącym całość bębnem świetlika na dachu. Boczne skrzydła wyposażono w łamane dachy z ceglanymi tarczami mansard i duże kwadratowe okna, całość opierając na mocnym eksponowanym gzymsie nad parterem. W ten sposób podkreślono ich poziomą strukturę i podziały. Takie ekspresjonistyczne podejście zaprezentował Erich Mendelsohn, przebudowując w latach 1921–1923 berliński Mossehaus – budynek siedziby wydawnictwa Berliner Tageblatt przy zbiegu Jerusalemerstr. i Schutzenstr. (1) – stał się on od tej chwili wzorem do naśladowania i synonimem nowoczesności. Nowoczesność tę demonstruje również budynek CSOB w swojej funkcji i formie: jego opływowe formy i „nautyczny” charakter stają się oznaką sprawności i Corbusierowskiego „umaszynowienia” budynku – wzorem najlepszych technicznie i najdoskonalszych funkcjonalnie maszyn epoki: transatlantyków. 56 Półokrągłe nadwieszenie wejścia z podświetlonymi kasetonami i elementy ślusarskie bram i elewacji odwołują się wprost do estetyki art déco, jej śladem jest również lśniąca chromem zachowana ślusarka głównych wejść do obiektu i sposób mocowania kamiennych okładzin ścian w kondygnacji parteru. Technik takich użyto w innym słynnym pionierskim obiekcie tej estetyki: wiedeńskim budynku Postsparkasse (2) zlokalizowanym przy placu imienia założyciela tej instytucji Georga Cocha, wzorcowym obiekcie ery Jugendstil, wiedeńskiej odmiany secesji, zrealizowanym w latach 1904–1912 przez Otto Wagnera, którego projekt zwyciężył wśród 37 konkurentów w zorganizowanym w 1903 roku pełnym kontrowersji konkursie – zderzeniu światopoglądów i epok, historyzmu i modernizmu. 1 2 57 Hlučín / Hultschin Domy mieszkalne przy ul. Dr. E. Benesza Hulczyn był w przeszłości jedynym miastem tzw. południowej ziemi raciborskiej, a pojęcie ziemia hulczyńska pojawiło się dopiero od 1920 roku, kiedy to po ponownym włączeniu do Czechosłowacji Hulczyn stał się siedzibą powiatu. Miało to pozytywny wpływ na jego późniejszą zabudowę, ponieważ w mieście powstało wiele nowych instytucji i miejsc pracy. Większość nowych budynków zlokalizowana była przede wszystkim na wolnej przestrzeni pomiędzy centrum miasta a dworcem kolejowym. Najważniejszą realizacją tego okresu była budowa domów mieszkalnych dla pracowników państwowych, stojących przy ulicy Dra E. Beneše 24 nr 587 a ulicą Tyrša 1, nr 587 i ulicą Tyrša 3 nr 589, wzniesionych w latach 1922–1925 przez Johanna (Hansa) Kalitta (1876–1930). Pochodził on z Opawy i przeżył w niej większość życia. Ukończył tutaj gimnazjum realne, a potem wyjechał do Wiednia, gdzie na politechnice studiował architekturę. W 1900 roku wstąpił do państwowej służby technicznej Krajowego Rządu Śląskiego, gdzie pozostał aż do 1925 roku. Do jego najważniejszych realizacji należy budowa domów urzędniczych na Kopcu Kylešowskim w Opawie, szkoła przemysłowa w Bielsku, dom urzędniczy szpitala w Krnowie, sanatorium w Kunowie, pawilon dziecięcy szpitala w Mieście Albrechtice, letnia kawiarnia Philips w Opawie, własna willa, tzw. Trautsheim (1). Dzieła Kalitty charakteryzuje dekoracyjność i inspiracja stylami historycznymi. 58 Chodzi o kompleks trzech murowanych domów mieszkalnych. Najpierw zostały zbudowane dwa domy, nawzajem się dotykające, tworzące w ten sposób jak gdyby jedną całość. Trochę później został zbudowany trzeci dom, w bezpośrednim sąsiedztwie, ale nieco skromniejszy. Budynki te są na planie prostokąta, dwukondygnacyjne, zadaszone przez dachy mansardowe. Głównym elementem architektonicznym jest wejście zakończone łukiem i zaakcentowane za pomocą sztukateryjnej ramy przez dwa piętra. Łuków i rzeźbionych kartuszy użyto tu kilkakrotnie, dzięki czemu został osiągnięty jednorodny wygląd. Pierwotnie jednorodnie rozwiązana była również kolorystyka elewacji, gdzie przeważające szare powierzchnie uformowane w plastikowym gipsie zostały złagodzone gładkim tynkiem w kolorze jasnej ochry, z którego wykonano elementy dekoracyjne i architektoniczne. Dzięki wykorzystaniu piętrowych gzymsów został podtrzymany poziomy układ obiektów, a dzięki zmianom formatów okien i segmentowo wykończonych powierzchni, osiągnięto rozdrobnienie bryły i pewną figlarność, tak typową właśnie dla realizacji Kalitty. Kolejnym jednoczącym elementem jest z przepychem zaprojektowane ogrodzenie i kamienna klatka schodowa. Domy są podpiwniczone, pomieszczenia mają płaskie stropy, poszczególne mieszkania dostępne są ze wspólnej terrazytowej klatki schodowej. Pierwotnym pokryciem dachowym były płyty eternitowe. Pomimo licznych zmian i uproszczeń kompleks ten zachował swój pierwotny charakter – był to jeden z powodów ogłoszenia tego dobrze zachowanego obiektu 1 nr 587 zabytkiem kultury. 59 Jablunkov / Jablunkau Willa dr. Emila Fischgrunda Dr Emil Fischgrund, właściciel willi nr 474 w Jabłonkowie, pochodził z miejscowości Střítěž u Oldřišovic. W Jabłonkowie osiadł w wieku trzydziestu lat w 1908 roku, aby otworzyć tutaj swoją praktykę adwokacką. W latach trzydziestych XX wieku należał już do najbogatszych obywateli miasta, a willa, którą planował wybudować, miała być nowoczesna, zaprojektowana w stylu Bauhaus. Na ulicy Školní (Szkolnej) wybudowano w latach 1927–1928 według projektu architekta Edwarda Davida z Czeskiego Cieszyna polską szkołę miejską (1) i to był prawdopodobnie powód, dla którego dr Fischgrund powierzył opracowanie projektu właśnie E. Davidowi. Do wybudowania willi wybrano przedsiębiorstwo budowlane – firmę V. Nekvasil. Dom miał być w stylu konstruktywizmu, z pomieszczeniami zaprojektowanymi na wielką skalę na potrzeby kancelarii adwokackiej i reprezentacyjnego mieszkania wyposażonego w atypowe meble. Budowniczym obiektu został Otto Šlapeta, kuzyn architektów Čestmíra i Lubomíra Šlapetów. Późniejsze losy rodziny Fischgrundów naznaczyły wydarzenia z 1938 roku. Z powodu żydowskiego pochodzenia zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Auschwitz, przeżyła tylko małżonka Olga. W czasie wojny w willi znajdowała się siedziba niemieckiego urzędu, tzw. Amstkomisariat, wydającego między innymi kartki żywnościowe. Po 1945 roku willa stała się majątkiem MNV (Miejskiej Rady Narodowej). W latach 1950–1990 w części z kancelarią adwokacką umieszczono polskie przedszkole. Po 1945 roku w suterenie i w górnej części willi zostały przeprowadzone adaptacje na mieszkania. Obecnie w suterenie znajduje się apteka, a na parterze gabinety lekarskie. Mieszkanie na 1. piętrze zostało przebudowane na biura, pomieszczenia gospodarcze na 2. piętrze zostały wyremontowane na mieszkanie. W ramach restytucji po prawo własności domu zgłosili się spadkobiercy, którzy w 1999 roku willę sprzedali. Budynek jest zabytkiem kultury Republiki Czeskiej z numerem rejestrowym 12083/8-3205. 60 Willa nr 474 przy ul. Školní (Szkolnej) to członowana trójkondygnacyjna budowla funkcjonalistyczna, z elewacją od strony ulicy skierowaną na ratusz z przeszkloną, ryzalitowo wystającą bryłą kancelarii adwokackiej, z podwyższeniem osi ryzalitu przypominającym wieżę. Architekturę w rzutach uzupełniają dwa rozległe tarasy na 1. i 3. piętrze oraz okna pasmowe na 2. piętrze. Bryła willi jest zaprojektowana na osi, po bokach z ramionami klatek schodowych i wejściami do podwyższonego parteru. Symetrię w każdym z rzutów naruszają inaczej rozmieszczone tarasy i różnie osadzone bryły, w fasadzie południowej – kancelaria adwokacka, we wschodniej i zachodniej – mieszkanie, w północnej – alkierz. Pod kątem formowania brył i rozwiązania konstrukcyjnego willa stoi na pograniczu modernizmu, pod względem dyspozycyjności wraca do rozwiązań tradycyjnych z piętrową halą klatki schodowej, drewnianą klatką schodową, boazerią, ozdobnymi sufitami i marmurowym kominkiem w holu. Budynkiem architektonicznie podobnym, rozwiązanym jak willa dr Fischgrunda w Jabłonkowie, jest dom 1 w Trzyńcu przy ul. Lesní (Leśnej) nr 524. 61 Jistebník / stiebnig Szkoła Podstawowa im. T. G. Masaryka W gminie Jistebník do 1923 roku uczono się wyłącznie w szkole niemieckiej. Z inicjatywy małżeństwa Adamców, którzy dla celów szkolnych wynajęli pomieszczenia swojego domu rodzinnego, w dniu 26 listopada 1923 roku mogła rozpocząć się nauka w jednoklasowej czeskiej państwowej szkole podstawowej. Z powodu rosnącej liczby uczniów pojawiła się konieczność zbudowania nowego gmachu szkoły. Projekt opracował na polecenie Ministerstwa Pracy praski architekt František Vahala. Działkę dla szkoły odkupił oddział Macierzy Opawskiej 23 lutego 1928 roku. Budowa rozpoczęła się 23 marca 1929 roku, jako kierownik budowy wymieniony jest Petr Mach, później budową kierowali Arnošt Kolář i Matouš Novák. Zrealizowany projekt został zatwierdzony przez urząd powiatowy w Bílowcu 28 stycznia 1930 roku. Uroczystość otwarcia odbyła się 15 czerwca 1930 roku, następnie szkoła otrzymała honorową nazwę Szkoła Gminna i Miejska im. T. G. Masaryka w Jistebníku. Na Morawach Północnych budynki administracyjne i szkolne projektowane przez Františka Vahalę były bardzo pozytywnie oceniane pod względem ich użytecznego, klasycznego układu budynku, dlatego Ministerstwo Pracy wybrało jako projektanta właśnie ucznia Kotěra. Dzieła Vahaly odznaczają się naciskiem na dostojność form, efektywność rozwiązań, uproszczeniem szczegółów dekoracyjnych i aplikacją ciętego muru (1 – Praga). 62 František Vahala zaplanował budynek jako kompozycję dwóch przeciwległych brył, a mianowicie dominującą szkolną budowlę trójkondygnacyjną w południowej części parceli i mniejszą dwukondygnacyjną budowlę w północno-zachodniej części działki, która została zaprojektowana na potrzeby przedszkola, z mieszkaniem stróża szkoły na pierwszym piętrze oraz z pokojami dla nieżonatych nauczycieli na poddaszu. Budynek główny jest zaprojektowany w kształcie litery U. Z nim łączy się korytarzyk parterowego niepodpiwniczonego traktu z salą gimnastyczną rozświetloną oknami termicznymi. Budynek przedszkola jest w kształcie sześcianu z zaokrąglonym ryzalitem wychodzącym w osi. W jego bryłę wkomponowano kręcone schody oświetlone podłużnym, pionowym oknem. Fasadę frontową budynku głównego dzielą poziomo pasy sześcioskrzydłowych okien, między którymi w formie prasowanych pasów znajdują się piony wyłożone z ceglanych pasków. Pozostałe powierzchnie wyłożono gruboziarnistym tynkiem. Ta kombinacja cegieł i tynku stanowi główny motyw dekoracyjny tej surowej elewacji. Budynek szkoły i przedszkola pokrywa czterospadowy dach wykonany pierwotnie z dachówki glinianej, a obecnie z blachy falistej. We wnętrzu zachowało się wiele oryginalnych szczegółów, takich jak płytki podłogowe i przeszklone drzwi dwuskrzydłowe ze świetlikiem w korytarzach, włącznie z klamkami i okuciami. Obiekt szkoły podstawowej w Jistebníku jest typowym przykładem dzieła Vahaly w stylu ceglanego puryzmu drugiej połowy lat dwudziestych XX wieku, którego przykładami są również dwie nieduże wille dla urzędników fabrykanta Slavíka przy ulicy Nádražní 1 (Dworcowej) w miejscowości Hrochov Týnec. 63 Karlova Studánka / bad karlsbrunn Hotel Zdrojowy Budynek Hotelu Zdrojowego przedstawia w historii uzdrowiska już trzecią falę tutejszej zabudowy. Etap początkowy rozwoju budownictwa wiąże się z działalnością Zakonu Rycerzy Niemieckich od końca XVIII do połowy XIX wieku, kiedy to powstało wiele budowli w stylu empire o ciekawej urbanistycznie i intuicyjnej koncepcji. Kolejną fazą budowania uzdrowiska był okres historyzmu romantyzującego w drugiej połowie XIX wieku i początku wieku XX. Zaprojektowany kształt budynku Libuše z jednej strony odnosi się do starszej, przeważnie drewnianej zabudowy uzdrowiska, z drugiej strony prezentuje późny oddźwięk wiedeńskiego neoklasycyzmu. 64 Członowany obiekt nawiązuje do „genius loci” poprzez wyrażanie charakterystycznych motywów lokalnych – wieżyczek z Domu Wież czy półkolumn między dużymi oknami sali w Domu Kolumnowym. Został więc zaplanowany w odrębnym pojęciu historyzującym, chociaż w wyposażeniu wnętrz przeważał modny styl art déco. 65 Pierwotnie Hotel Zdrojowy z lat 1929–1931, dzisiaj dom uzdrowiskowy Libuše, jest w dużej mierze wybudowanym z drewna monumentalnym obiektem kompleksu uzdrowiskowego Karlova Studánka. Stworzony został jako widoczne zamknięcie rynku uzdrowiska i jednocześnie dominanta urbanistyczna tej jego części. Za budynkiem głównym umieszczono obiekt gospodarczy, a przed hotelem pawilonik muzyczny na planie wielobocznym. Główny budynek został zaprojektowany jako lekko wypukły, krzywoliniowy, zadaszony dachami czterospadowymi, pokrytymi gontem, z małą wieżyczką pośrodku. Centralna część, wewnątrz z dawną salą teatralną oraz galerią, wyznaczyła dwa podłużne skrzydła mieszkalne. Elewacja centralnej części jest podkreślona wysokim szeregiem stylizowanych na doryckie półkolumn, między którymi przełamano wysokie na dwa piętra przeszklone okna ze ściętymi klinami. 66 Przed fasadę środkowej części z salą wychodzi kamienny taras niesiony na półkolistych arkadach. Postument budynku i pierwsze piętro, podobnie jak arkady, tworzą masywne mury kamienne, do których na wyższych piętrach nawiązuje drewniana boazeria, której deseczki ułożono w skromne wzory ornamentalne. Główne wejście prowadzi do holu wiodącego do centralnej dwuramiennej klatki schodowej z drewnianą boazerią i poręczami. W stylu art déco umeblowano pomieszczenia dzisiejszych jadalni – interesujące są przede wszystkim piętrowe żyrandole w sali głównej (2). Autor projektu Anton Köstler (ur. 1886) studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Pradze w specjalnej szkole Friedricha Ohmanna. Kolegą Köstlera ze studiów był Eugen Koch, z którym w latach dwudziestych współpracował w firmie budowlanej realizującej wiele projektów w Jeseníkach i w austriackiej części Śląska. Samodzielnym dziełem Köstlera jest na przykład bardzo udana sala obrzędów i pożegnań na cmentarzu w miejscowości Kraslice z lat trzydziestych XX wieku (1). 2 1 67 Krnov-Ježník / jagerndorf-mosnig Letni dom Hanny Larisch Siedziba wiejska Hanny (Johanny) Larisch (1903–1949) była ostatnim zadaniem, które znany architekt, uczeń wiedeńskiego O. Wagnera, Leopold Bauer wykonał dla rodziny przedsiębiorców tekstylnych z Karniowa. Projekt nie był zainspirowany górską architekturą ludową, jak wydaje się na pierwszy rzut oka, ale raczej domem wiejskim z Ameryki Północnej, którym architekt interesował się od dawna. Przednia fasada z portykiem na kamiennych kolumnach i okrągłym oknem w tympanonie pasowałyby do świątyni klasycystycznej, ale szerokie szklane drzwi, prowadzące z zadaszonego tarasu bezpośrednio do przytulnego wnętrza, zdradzają świeckie przeznaczenie. Willa przypomina postmodernistyczne gierki Roberta Venturiego (1). „Domeczek musi być jak cenna roślina w ogrodzie, prawie jak kwiat”, skomentował Bauer swoje dzieło. „Jest to dom do oczyszczenia duszy”. Projektem zajmował się od wiosny 1933 roku, a zwłaszcza jego studium z lutego 1934 roku, które było znacznie bardziej gwałtowne w wyrazie niż ostateczny projekt. Jego główną cechą był płaski dach i przestrzeń mieszkalna otoczona z trzech stron przez szklane, subtelne obudowy. Historia domu wiejskiego w Jeżniku jest jednak znacznie dłuższa. U jej początku stoi projekt domu mieszkalnego Rudolfa Larischa, który Bauer opublikował w 1906 roku (2). Głównym wkładem Bauera w ten projekt było rozprowadzenie dyspozycji krzyżowej, która zaskakująco współgra z mniej więcej współczesnymi mu projektami F. L. Wrighta (3). 68 Chodzi o drewniany budynek parterowy na niskim murowanym cokole, który jest pokryty dwuspadowym dachem z płytek ceramicznych. Główna fasada została zdominowana wychodzącym portykiem na czterech kamiennych filarach, niosących trójkątny tympanon z okrągłym, ciekawie podzielonym oknem. Bezpośrednie wejście z zadaszonego tarasu do wewnątrz umożliwiają szerokie szklane drzwi. Wnętrze budynku oświetlają dwuskrzydłowe tradycyjnie dzielone okna z okiennicami, w głównych pomieszczeniach mieszkalnych na parterze ułożone w pary. Architekt podzielił prostokątny rzut na dwa trakty, z których przedni zajmuje pokój dzienny i sypialnię pani domu i jej córek, natomiast w tylnym trakcie umieścił kuchnię i pomieszczenia gospodarcze. Kolejny pokój mieszkalny, przeznaczony dla męża właścicielki, umieszczony był na poddaszu. W środku przestrzeni mieszkalnej na parterze był kominek, a na piętrze piec kaflowy. Skromne wyposażenie pokoju mieszkalnego składało się z zabudowanej szafy, składanego łóżka, ławy narożnikowej ze stołkiem, biurka i stołu. Mała sypialnia była wyposażona wyłącznie w dwa łóżka i toaletkę. Willa jest położona w rozległym, starannie zaplanowanym ogrodzie, wykorzystującym nachylenie terenu. Jego osią główną jest aleja lipowa prowadząca do willi od strony bramy. Na tarasie przed willą umieszczony jest basen na planie kwadrywium (miejsca zetknięcia czterech dróg). Częścią ogrodu był sad owocowy oraz staw z liliami wodnymi, skałki i liczne rododendrony. 1 2 3 69 Krnov / jagerndorf Teatr Miejski i Kino W Karniowie brakowało teatru i dlatego na przełomie lat 1926 i 1927 rajcowie miejscy zwrócili się do architekta Leo Kammela (1885–1948), żeby stworzył projekt takiego budynku. Kammel studiował architekturę w Wyższej Szkole Rzemiosł Artystycznych w Pradze w latach 1905–1908 u profesora Jana Kotěry. W Czechach był twórcą budynku teatru w rodzinnym mieście Kamenický Šenov (1928) i kina (1) w Nowym Jiczynie (1930). Po rozbiórce starych budynków jesienią 1927 roku karniowska firma budowlana Koch & Kindermann rozpoczęła budowę teatru na działce niedaleko zabytkowego centrum miasta. Prace przygotowawcze zakończyła na początku kwietnia 1928 roku, odbiór budynku nastąpił 2 listopada 1928, a uroczyste otwarcie miało miejsce 11 listopada. W trakcie uroczystości wystąpiła znana pianistka Poldi Mildner i orkiestra miejska, wyświetlono też film pt. „Der Meister von Nürnberg”. Do zakończenia II wojny światowej używano dla budynku oficjalnej nazwy niemieckiej „LichtspielundStadttheater”, w okresie międzywojennym również jej czeskiej wersji, która stała się oficjalną nazwą po wyzwoleniu. Po lutym 1948 roku nazwa została zmieniona na „Kino Narodowe i Teatr im. Juliusza Fučíka”. Od 1990 roku używana jest nazwa: „Teatr Miejski”, natomiast kino nie działa od 1991 roku. Budynek, uznany za zabytek w 2005 roku, reprezentuje ekspresjonistyczną linię architektury nowoczesnej. 70 Architekt Leo Kammel usytuował teatr na prostokątnym planie w narożu ulic, co odpowiadało dynamice architektury ekspresjonistycznej. Jest to teatr o zreformowanym typie widowni wertykalnej, z lekko spadzistą widownią o owalnym kształcie, początkowo z 1009 miejscami. Wejście główne otwiera się przez przedsionek na korytarze z szatniami na parterze. Na piętro prowadzą boczne trójramienne schody, połączone korytarzami z balkonem widowni. To tworzy centralną część teatru. Pod balkonem znajduje się segmentowy łuk dwunastu lóż, rozdzielonych przejściem na środku. W połowie każdej ze ścian bocznych widowni autor umieścił dwie oddzielne loże, przeznaczone dla burmistrza i ważnych gości, pierwotnie ozdobione ekspresjonistycznymi baldachimami. Portal sceniczny zdobił kartusz z herbem miasta Karniowa. Remont w drugiej połowie XX wieku, przede wszystkim na widowni, zniszczył pierwotny wygląd wnętrz. W tym czasie dodano dzieła sztuki – malowidło naścienne przedstawiające arlekina autorstwa Zdeňka Máčela czy metalową płaskorzeźbę figuralną Svatoslawa Böhma. Widownia ma obecnie 809 miejsc. 1 71 Město Albrechtice / olbersdorf Dzwonnica na cmentarzu komunalnym Niestety, nie zachowały się żadne projekty budowlane dzwonnicy w Mieście Albrechtice, jedynie na liście nowych budowli, które były realizowane w mieście w 1935 roku, znajdziemy zapis, że w 1935 roku tutejszy ewangelicki punkt kaznodziejski zlecił wybudować dzwonnicę. W kronice gminnej następnie napisano, że w 1935 roku projekt zrealizował budowniczy Hermann Proksch. W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku architekt z Albrechtic, Hermann Proksch, należał do czołowych lokalnych przedsiębiorców w tej dziedzinie. W Mieście Albrechtice Proksch wybudował m.in. dom samotnej matki, kanalizację miejską i, co najważniejsze, szpital (1, 2). Jako przedsiębiorca Hermann Proksch prowadził też tartak i to aż do czerwca 1945 roku, kiedy to dla jego firmy ustanowiono zarząd państwowy, a następnie upaństwowiono ją całkowicie. Kto zaprojektował dzwonnicę na albrechtickim cmentarzu, czy może był to sam Hermann Proksch? Nie wiadomo. W Mieście Albrechtice żyło w 1900 roku 2376 mieszkańców, z czego 2179 było katolikami, 166 ewangelikami, a 31 żydami. W 1930 roku liczba mieszkańców wzrosła do 2643, przy czym katolików było 2371, ewangelików 226, a mieszkańców innych wyznań 45. Czy lokalny ewangelicki punkt kaznodziejski miał tutaj swój dom modlitwy czy ewentualnie wynajmował jakieś pomieszczenia, nie można dziś jednoznacznie stwierdzić z powodu braku dokumentów archiwalnych. Można przypuszczać, że część cmentarza komunalnego przeznaczono dla ewangelików, niemniej jednak nie można wykluczyć, że dzwonnica służyła na potrzeby samego punktu kaznodziejskiego. 72 Dzwonnica jest umieszczona w sąsiedztwie cmentarza komunalnego, przy drodze głównej w kierunku miasta Třemešná na Śląsku. Jest to prosta kampanila z cylindryczną bryłą i otwartym piętrem. Obiekt ma surową fasadę z widoczną strukturą tynku drapanego, połączoną z tynkiem gładkim na piętrze dzwonnicy. Jedynym elementem dekoracyjnym fasady jest napis z datą „1935”. Mur płaszcza obwodowego jest przełamany sześcioma prostokątnymi otworami okiennymi, początkowo przeszklonymi, dziś w kilku przypadkach już tylko z drucianym wypełnieniem, oraz otworem wejściowym z prostymi drzwiami kasetonowymi. Wewnątrz znajdują się wrzecionowate schody z betonu, prowadzące na piętro dzwonnicy. Budynek jest obecnie, z powodu braku nadzoru, łatwo dostępny, co ma wpływ na jego ogólny stan techniczny. Na balustradzie częściowo zachowały się zaczepy kurantów, brakuje jednak korpusów dzwonów. Wzdłuż balustrady zachowały się oryginalne siatkowe poręcze. Nad całością obiektu góruje ozdobny krzyż łaciński połączony z piorunochronem. Dach pokryty jest blachą. W okolicy dzwonnicy zachowało się, w stosunkowo dobrym stanie, oryginalne siatkowe ogrodzenie z betonowymi kolumnami i dwuskrzydłową furtką. Za wyjątkiem cmentarza komunalnego w pobliżu obiektu nie ma żadnej zabudowy, która wskazywałaby na jakikolwiek związek z budowlą. 1 2 73 Opava / troppau Kąpielisko Miejskie W 1929 roku miasto Opawa ogłosiło międzynarodowy konkurs architektoniczny na sporządzenie projektu odkrytych basenów miejskich mogących pomieścić 3000 osób przy młynie wodnym, ponieważ dotychczasowe kąpielisko przestało spełniać wymagania zdrowotne i estetyczne. Na konkurs zgłoszono 87 projektów. Pierwszą nagrodę zdobył opawski architekt Otto Reichner. Pokonał takich twórców jak m.in. Hans Vassak z Drezna, Jacques Grog z Wiednia czy Paul Engelmann. Uroczyste otwarcie kąpieliska służącego do rekreacji, jak również do zawodów pływackich, odbyło się w niedzielę 28 czerwca 1931 roku. Cały teren jest pod ochroną jako zabytek. 74 Otto Reichner (1888–1961) należał do czołowych architektów opawskich (1, 2 – wille Opava). W latach 1927–1928 kierował budową domu handlowego Breda według projektu Leopolda Bauera. Kąpielisko miejskie należy do jego największych realizacji w Opawie. Nawiązał później do niego w bardziej tradycyjnym projekcie kąpieliska w pobliskim Jeseniku z lat 1931–1932. W czasie II wojny światowej pracował w Żylinie, gdzie według jego projektu, zainspirowanego włoską architekturą faszystowską, powstawał w latach 1940–1942 Dom Reprezentacyjny, którego budowę połączono z zagospodarowaniem okolic miejskiego kościoła. 1 2 75 W obiektach kąpieliska elementy ekspresywne i dekoracyjne łączą się z elementami zgodnymi z zasadami Nowej Rzeczowości. W budynku wejściowym z wymurowanego żelbetonowego szkieletu zasady te przejawiają się w zastosowaniu powierzchni bez ozdób, z oknami pasmowymi i wystającymi tarasami balkonowymi. Motywy ekspresjonizmu wyrażają ciąg dekoracyjnych filarów z ciosanego muru ceglanego, profilowane gzymsy koronujące i ogólna kompozycja. Motywy okrętowe zastosowano w poziomych liniach balkonów, rurowych poręczach i żelbetonowych ramach. W głównym obiekcie znajdowały się przebieralnie z zamykanymi szafkami, pomieszczenia handlowe, kawiarnia i miejsce na dachu do kąpieli słonecznych dla nudystów oraz pomieszczenia do wynajęcia. Zwieńczeniem budynku wejściowego jest prostokątny basen długości 100 metrów i szerokości 25 metrów ze słupkami do skoków. Na uwagę zasługuje również brodzik dla dzieci z ekspresywną figurą wodnika dłuta śląskiego rzeźbiarza Josefa Obetha. Niedawna zabytkowa rekonstrukcja odnowiła budynek główny od wewnątrz i z zewnątrz. Udało się odbudować zlikwidowany pawilon muzyczny, natomiast blok słupków do skoków nie służy już do tego celu, ale został zachowany ze względu na swoje walory kompozycyjne. 76 Orlová / Orlau Miejska Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa Obiekt dawnej Miejskiej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej jest dziełem architekta Otakara Schmidta. Pochodził on z Pragi (ur. 1895), gdzie był uczniem J. Fanty i A. Balšánka, w latach czterdziestych XX wieku pracował jako profesor konstrukcji budowlanych w Wyższej Szkole Rzemiosł Artystycznych w Pradze. Był aktywnym uczestnikiem konkursów, odnoszącym sukcesy, zdobywającym znaczące nagrody – II i III miejsca przy silnej konkurencji. Na pewno jego projektem, oprócz kasy orłowskiej, jest budynek Państwowej Szkoły Obróbki Metalu w Bańskiej Bystrzycy z lat 1932–1934. W konkursie architektonicznym (1926) na projekt kasy oszczędnościowej wzięło udział dziewięć projektów. Nie przyznano dwóch pierwszych miejsc, trzecią zdobył właśnie Schmidt i zaproszono go do realizacji projektu. 77 Budowę prowadziła firma R. Milenovský z Orłowej. Mamy tu do czynienia z architekturą porównywalną z doskonałymi realizacjami kas oszczędnościowych tego okresu, np. J. Freiwalda (1 – Sobotka, 2 – Kolin) czy A. Mezery. Budynki kas w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku należały do najczęstszych prac czechosłowackich architektów. Wartością budynku orłowskiego w architekturze jest dominujący modernistyczny duch puryzmu w tworzeniu brył, dochowaniu architektonicznych członów fasady. Obiekt jest również cenny ze względu na swoje usytuowanie – urbanistyczne osadzenie w przestrzeni rynku i kompozycję, wyrażoną w stopniowaniu brył. W regionie i mieście Orłowa to przykład wyjątkowej architektury tego okresu, zasługujący na uwagę i ochronę. 1 2 78 Dawna Miejska Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa na Starym Rynku w Orłowej to purystyczna architektura twórczo przekształcająca bryły. Budynek jest murowany, otynkowany, funkcjonalnie podzielony na trzy części. Pierwsza to niska zachodnia część, początkowo stanowiąca reprezentacyjne wejście z klatką schodową oświetloną zwykłym świetlikiem i wyjściem na dach. Ta część, dawniej prowadząca do przedpokoju i dużej sali, była wyłożona granitem. Na północ od wejściowych schodów, powyżej klatki schodowej, znajduje się sala konferencyjna, znów z płaskim stropem, oświetlona podłużnym oknem. Kolejną częścią obiektu jest podwyższona wieża wewnętrznej klatki schodowej, umożliwiająca również wejście do mieszkań. Na wieży klatki schodowej dominuje pas pionowych okien na fasadzie południowej i okrągłe okna na fasadzie zachodniej. Właściwy budynek czteropiętrowy leżący na wschód od wieży klatki schodowej jest zadaszony dachem czterospadowym, znajduje się w nim kasa oszczędnościowa, a na wyższych piętrach mieszkania. Główna fasada południowa zwrócona jest na rynek oknami kwadratowymi, dalszy podział jest ograniczony przez gzymsy nad 2. i 4. piętrem. Obiekt, dzięki swojej lokalizacji i ekspresji, nadaje rynkowi zwarty charakter i jednocześnie tworzy kontrapunkt wobec dominującej budowli kościoła Narodzenia Marii Panny. Przeważające czyste, otynkowane powierzchnie fasad budynku zostały uzupełnione murem ciosanym między oknami wieży klatki schodowej i napisami firmowymi – nad wejściem głównym i na ścianie wieży klatki schodowej. 79 Ostrava / ostrau Willa Karla UrbÁnka Dom jednorodzinny K. Urbánka należy do budowli z lapidarną kompozycją brył na planie prostokąta. Jego koncepcja opiera się na wykorzystaniu stalowej, wymurowanej konstrukcji szkieletowej. W stronę ulicy dom zwrócony jest skromną elewacją z poziomymi liniami okien pasmowych i z wejściem głównym, przykrytym subtelną markizą. Elewację południową dynamicznie rozwija skośny ogród zimowy, do którego nawiązują okna pasmowe, otwierające wnętrze w kierunku południowym na całej długości fasady. Układ domu na parterze jest rozdzielony według przeznaczenia pomieszczeń na północną część, gospodarczą, z holem wejściowym, jednoramienną klatką schodową, na piętro z kuchnią, łazienką i gabinetem. Część południowa składa się z dwóch pokojów – jadalni i salonu – połączonych ścianą przesuwną w jedną całość. Na piętrze w części północnej znajduje się hol, z którego można dostać się do pokoi dzieci, sypialni rodziców i łazienki. Dom charakteryzował się subtelnym ukształtowaniem – okna zostały włączone poprzez zaakcentowanie graficzne do powierzchni fasad, a metalowa konstrukcja ogrodu zimowego odznaczała się delikatnymi profilami. Jednakże zbyt daleko idące interwencje zniszczyły oryginalny wyraz, dlatego budynek nie został wpisany do rejestru zabytków, ale mimo to mamy do czynienia z wybitnym dziełem architektury funkcjonalistycznej lat trzydziestych XX wieku. 80 Zachodnie zbocze kopca Hladnov w Śląskiej Ostrawie nad rzeką Ostrawicą, z widokiem na wielkie przemysłowe miasto, stało się w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku miejscem budowy domów jednorodzinnych i willi dla klasy średniej oraz wyższej. Właśnie tutaj kupił parcelę hurtownik kawy Karel Urbánek wraz z małżonką. W tym czasie zainteresował się wykładem na temat architektury nowoczesnej wygłoszonym w dniu 22 marca 1933 roku w radiu ostrawskim przez Lubomíra Šlapetę. Dlatego też odwiedził młodego architekta wtedy współpracują1 cego z bratem Čestmírem w ich praskim atelier i zamówił u nich projekt domu jednorodzinnego. Lubomír Šlapeta (1908–1983) i jego brat Čestmír Šlapeta (1908–1999), pochodzący z Místka, należeli do czołowych twórców architektury funkcjonalistycznej na Morawach i Śląsku. Studiowali architekturę na wrocławskiej akademii u Hansa Scharouna i Adolfa Radinga. W 1931 roku otworzyli biura projektowe w Pradze i w Ostrawie. W swojej twórczości rozwijali funkcjonalizm w formie lapidarnie pojętych i niedrogich domów, jak również bardziej wymagającą organiczną koncepcję funkcjonalizmu, wyrażoną najlepiej przez willę Eduarda Liski usytuowaną 2 także w Śląskiej Ostrawie (1, 2). 81 Rýmařov / rÖmerstadt Willa dr. Juliusa Spitzera Architekt willi Julius Spitzer (1871–1956), syn Leopolda Spitzera, producenta wódki, likierów i miodów, należał do proniemieckiej społeczności żydowskiej z okolic Rymarzowa. Inaczej niż ojciec zajął się kowalstwem. Ukończył wiedeńską politechnikę i w czerwcu 1894 rozpoczął pracę jako technik w hucie w Janowicach. Pod koniec roku zmienił pracę i został inżynierem-asystentem w odlewni huty Witkowice. Tu czekała go szybka kariera. W 1912 roku przeszedł do działu sprzedaży w centrali firmy w Wiedniu, a w styczniu 1917 roku został dyrektorem handlowym, którym był aż do przejścia na emeryturę. Po powstaniu Czechosłowacji wrócił do Witkowic. Pod koniec lat dwudziestych Spitzer postanowił wybudować dla swojej rodziny nowy dom w swym rodzinnym mieście. Kupił więc od hrabiego Františka Harracha działkę blisko zamku janovickiego. W lipcu 1929 roku prace budowlane rozpoczął Rudolf Schubert z Rymarzowa. W okresie od stycznia do marca 1930 roku sztukator Simon Novák wykonał zdobienia poszczególnych pokojów. W domu tym Julius Spitzer żył aż do swojej śmierci. Następnie willa została skonfiskowana rodzinie i służyła jako obiekt rekreacyjny. Obecnie jest w posiadaniu prywatnego właściciela. Obszar wokół domu składa się z ogrodu, szklarni i malowniczego domku szofera z garażem. Willa i teren przyległy są od 1958 roku zabytkiem chronionym. 82 Gustav Schöler zaprojektował w tym miejscu dom w postaci zrostu trzech skrzydeł w kształcie litery Y, otwierający się na południe do ogrodu szeroką fasadą skrzydeł mieszkalnych. Nowoczesny sposób dyspozycyjnego układu miał odzwierciedlenie w elementach technicznych konstrukcji, takich jak stalowa kratownica dachu wykonana w hucie Witkowice. Nowoczesne wnętrza Schöler ukrył w noworomantycznym objęciu w postaci swoistego ułożenia brył z wysokimi naczółkowymi dachami, narożnymi wieżami z kopułami wrzecionowymi i z tarasem w kształcie owalnego ronda. Parter mieszkalny obejmuje dwa apartamenty, umieszczone w bocznych skrzydłach. W środkowym skrzydle znajduje się hala z jadalnią. Pomieszczenia mają luksusowe wyposażenie w stylu art déco. Podstawowa inspiracja architekta związana była z falą regionalizmu w architekturze austriackiej. Częściowo opierał się na architekturze tyrolskiej XVI wieku, zwłaszcza na koncepcjach renesansowych twierdz i zamków. Ta iluzja pewności w niepewnym wieku została włączona do ogrodu parkowego zaprojektowanego przez słynnego profesora szkoły ogrodnictwa prof. Friedricha Henna. 83 Skrochovice / Skrochowitz Kościół św. Jana Chrzciciela Temat budowy kościoła w miejscowości Skrochovice rozważano już około 1880 roku za czasów ówczesnego burmistrza Johana Jaskuli, który nawet udostępnił w tym celu bezpłatnie wolną parcelę budowlaną. Jego niespodziewana śmierć w 1891 roku jednak wstrzymała prace przygotowawcze na długi czas. Dopiero w 1922 roku zamysł budowy kościoła odżył na nowo. W 1924 roku został powołany komitet przygotowujący budowę kościoła, którego zadaniem była analiza pierwotnego projektu, opracowanego już w 1890 roku przez architekta Adolfa Riegera (1856–1919), pochodzącego z miasta Horní Benešov. Rieger, który miał w tym regionie liczne doświadczenia w projektowaniu i wznoszeniu podobnych budowli, pod koniec XIX wieku wydawał się optymalnym kandydatem. W latach dwudziestych XX wieku jednak prawdopodobnie jego projekt z końca XIX wieku już nie był odpowiedni, więc po konsultacjach prace projektowe zostały powierzone znanemu architektowi opawskiemu Karlowi Gottwaldowi (1884–?). Do projektu architektonicznego Gottwald dołączył nawet model gipsowy. W 1930 roku projekt został zatwierdzony, a w październiku 1932 roku budowa została zlecona budowniczemu Aloisemu Sedlaczkowi z Miasta Albrechtice. Dzwony dostarczyła firma Herold z Chomutova. Malowidła ścienne z motywem „Ukrzyżowania Chrystusa” nad fasadą wejściową do kościoła wykonał opawski malarz Adolf Zdrazila (1868–1942). Drewniane wykończenia wnętrz, w tym ołtarza głównego i dwóch ołtarzy bocznych, wykonała opawska firma Schenk. Autorem obrazu ołtarzowego św. Jana Chrzciciela był również Adolf Zdrazila, który sporządził też napis nad ołtarzem „Nawróćcie się, bo bliskie jest Królestwo Niebieskie”. Budowę kościoła zakończyło jego uroczyste poświęcenie, które miało miejsce 23.06.1935 roku. 84 Budynek świątyni został przyłączony do terenu starego cmentarza na zachodnim skraju wsi. Jest to jednonawowa budowla z wystającym prezbiterium, do którego po bokach przylegają zakrystia i kostnica. Do nawy od wschodniej strony przylega kwadratowa wieża i arkady, które miały służyć jako kolumbarium. Fasada główna jest przełamana loggią wejściową. Kolumny nośne w wyższych partiach płynnie przechodzą w trzysegmentowo zwieńczone lizeny, ograniczające powierzchnie, w których pierwotnie znajdowała się scena „Ukrzyżowania Chrystusa”. Malowidło podczas późniejszych napraw zostało zatarte i najprawdopodobniej kompletnie usunięte wraz z tynkiem w czasie rekonstrukcji kościoła w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Fasadę poza tym pozostawiono gładką, bez elementów sztukatorskich. Ważną rolę grają tutaj detale, wśród których wyróżniają się drzwi wypełnione dekoracyjnymi kasetonami oraz kraty okienne. Nawa jest zadaszona drewnianym fałszywym sklepieniem nieckowym z przejrzystym drewnianym wykończeniem. Kościół, wraz z otaczającym terenem – za wyjątkiem elewacji głównej – zachował do dnia dzisiejszego stosunkowo autentyczny wyraz architektoniczny z wieloma oryginalnymi detalami. (1) A.Rieger, Horni Benesov, (2) K.Gottwald, Český Těšín, (3) A.Zdrazil. 1 2 3 85 Třanovice / Trzanowitz Kościół Ewangelicki Najważniejszym wydarzeniem w życiu ewangelików trzanowickich w okresie międzywojennym było wybudowanie własnego kościoła. Na początku lipca 1927 roku został powołany komitet budowlany, który początkowo rozważał tylko dobudówkę do dotychczasowej kaplicy cmentarnej. Jesienią tego roku przeprowadzono zbiórkę pieniężną wśród trzanowickich ewangelików, finansowo pomogły też inne zbory oraz Fundusz Gustava Adolfa. Andrzej Danyś, przewodniczący komitetu budowlanego, opublikował w prasie na początku 1928 roku informację o przetargu na budowę kościoła o 300–350 miejscach siedzących. W niedzielę 15 września 1929 roku poświęcony został kamień węgielny, do którego dołączono akt erekcyjny. Świątynia ewangelików trzanowickich została wybudowana między szkołą a cmentarzem ewangelickim zgodnie z projektem katowickiego architekta Tadeusza Michejdy, pochodzącego z Albrechtic k. Czeskiego Cieszyna. Kierownikiem budowy został Jan Kisza z Ropicy. W pracach brali udział ewangelicy trzanowiccy, pomagali jednak także obywatele katolickiego wyznania. Budowa trwała dwa lata i w niedzielę 13 września 1931 roku odbyło się poświęcenie budynku. Kościół wraz z cmentarzem należał do zboru w Czeskim Cieszynie, któremu przekazywał rachunki ze swojej działalności i funkcjonowania. Nabożeństwa odprawiali tu na przemian duchowni z tegoż zboru i z miejscowości Komorní Lhotka. 86 Kościół był pierwotnie centralną budowlą wznoszącą się na planie krzyża z lekko wydłużonym prezbiterium i kwadratową graniastą wieżą wysuniętą przed nawę i tworzącą w ten sposób własną fasadę świątyni. Kościół jest zadaszony bardzo niskimi dachami, z których nad nawą centralną oraz nad wieżą wyraźnie wyrastają wielokątne stożkowe iglice. Między wyimaginowanymi ramionami krzyża na południowo-zachodniej i północno-wschodniej stronie kościoła a przejściem łączącym kościół z wieżą ściany łączące są skośne. Z podstawowej bryły budowli wyrasta podwyższona centralna wielokątna nadbudowa, która kopiuje skosy z parteru w taki sposób, że powstaje ośmiokąt o nierównych bokach. To rozwiązanie przypomina raczej barokowe kaplice niż budynek modernistyczny, daje jednak, w połączeniu z przeważającymi elementami puryzmu, bardzo oryginalny wynik. Purystyczne cechy przejawiają się przede wszystkim w gładkich tynkach fasad bez żadnego podziału, w znacznie wydłużonych oknach, na wieży, a także w skromnie zdobionym wnętrzu, otoczonym z trzech stron balustradami typowymi dla kościołów ewangelickich. Wyjątkowość wieży podkreślono pasem muru ciosowego w jej górnej partii. W latach 1988–1989 dobudowano dużą salę i mieszkanie od strony prezbiterium świątyni, co w znacznym stopniu zniszczyło pierwotny wygląd, charakter i układ kościoła. (1) T. Micheida, Katowice 1926- 30. 1 87 Vítkov / wigstadtl Kino Budynek kina został zbudowany w nieregularnym rzucie. Prostokątną bryłę fasady podkreśla para skrajnych wystających ryzalitów, które biegną przez naroża wzdłuż fasad bocznych. Między ryzalitami jest usytuowany wysunięty balkon podparty sześcioma prostokątnymi filarami, podkreślający lejkowato skomponowaną przestrzeń wejściową. Pozioma poręcz balkonu tworzy subtelny kontrast dla przeważających elementów pionowych – trzech pionowych okien pasmowych, które swobodnie przechodzą z 2. na 3. piętro, dzięki czemu w elewacji osiągnięto wyraźne odciążenie bryły. Narożne ryzality przełamują na 3. i na 2. piętrze poziome okna pasmowe pod kątem prostym. Taka zmiana kształtu okien odciąża parter i kamienną bryłę partii cokołowej. Pod balkonem centralnym osadzone są trzy wejścia prowadzące do holu. Fasady są proste, partię cokołową tworzy mur z kamieni w kształcie regularnych kwadratów. Nad cokołem położono kolorowy gładki tynk. Prosty gzyms koronujący i szerokie ościeżnice swobodnie przechodzą w podokienne gzymsy. Wnętrze kina jest zachowane w szczegółach – chodnik holu i foyer wyłożone są kolorową terakotą, która pasuje do odnalezionych kolorowych malunków wnętrz z linearnymi dekorami w czarnych, złotych, srebrnych i szarych barwach. Ściany wyłożone są panelami ze sztucznego kamienia lub boazerią, uzupełnioną stalowymi przeszklonymi witrynami. W sali zachował się sufit ze sklepieniem nieckowym, które otacza pas z mlecznego szkła z liniowym czerwonym dekorem, zakrywającym świetlówki na suficie. 88 Pierwotna dokumentacja projektowa nie zachowała się, istnieje jedynie część planów stanu z 1975 roku. Mimo to wiemy, kto jest twórcą kina – mówi o nim kronika miasta. Zwrócono się do Richarda Broscha, architekta z północnych Czech, zajmującego się projektowaniem kin, szpitali i kościołów, który pracował przeważnie w Sudetach. Richard Brosch (ur. 1884 w Janowym Dole k. Liberca) prowadził prywatną praktykę jako architekt w niemieckim Duisburgu-Hambornie. Po I wojnie światowej wrócił do miejscowości Česká Lípa, później do Uścia nad Łabą-Střekowa. Tutaj zrealizował wiele budowli, obiektów publicznych w Sudetach. Do jego dzieł należy kino Lipa w Duchcowie k. Teplic (1929), kino Varieté w Děčínie (1927), Kino Miejskie Kosmos (czes. Vesmír) w Trutnowie (1929), kino Friedrich w mieście Aš (1930), kino Alhambra (1) w Uściu n. Ł.-Střekowie (1927). Po II wojnie światowej Richard Brosch znowu działa w niemieckim Duisburgu. Umiera w 1965 roku w Alen w Niemczech. Budynek kina w Vitkowie z lat 1930–1931 przypomina swoim zewnętrznym charakterem, strukturą brył i ukształtowaniem architektonicznym budynek kina Lipa w Duchcowie. Budowę obiektu Panorama realizowała firma budowlana Franza Hanuscha i Franza Jiliga z Vitkowa. 1 89 Vrbno / wÜrbenthal Willa Lothara Grohmanna Na początku XX wieku niewielkie miasto Vrbno było jednym z ważnych ośrodków przemysłowych w okolicach Jeseníka. Podobnie jak w całym regionie przeważała tu produkcja tekstyliów, skoncentrowana przede wszystkim w rękach licznej rodziny Grohmannów. W I połowie XX wieku Kurt Grohmann zaplanował budowę nowego domu. Idąc za przykładem kuzynów, do współpracy zaprosił J. Hoffmanna, który naszkicował dla niego dwa projekty domu jednorodzinnego. W obu przypadkach chodziło o prosty budynek w rzucie prostokąta z asymetrycznie rozwiązanym wejściem, pokryty dachem czterospadowym. Projekty nie różniły się zbytnio pod względem układu, natomiast znacznie pod kątem kompozycji fasad. Żaden ze szkiców nie został zrealizowany. Na podstawie podobnego układu wewnątrz domu Lothara i wspomnianego drugiego wariantu projektu, można zakładać, że Hoffmann pod koniec lat dwudziestych wrócił do projektu, opracowując trzecie rozwiązanie, które w końcu zostało zrealizowane. Wniosek o pozwolenie na budowę złożyła w 1929 roku firma „Ad. Grohmann i Syn”. W odbiorze w 1930 roku uczestniczył Lothar Grohmann, który mieszkał w willi w latach trzydziestych. Dom Lothara jak dotąd nie stał się punktem zainteresowania znawców architektury. Najprawdopodobniej jest to nieznane dotąd dzieło Hoffmanna. Co prawda brak źródeł i dokumentacji projektowej pozostawia wiele wątpliwości co do jego autorstwa, istnieje jednak szereg poszlak, udokumentowanych historycznie, z analogiami do twórczości Hoffmanna, które wskazują na niego, jako na autora. 90 Budynek został zaprojektowany jako kompaktowy blok na planie prostokąta, pokryty dachem czterospadowym z lukarnami. Podobnie jak w innych jesenickich budynkach Hoffmanna, także w tym przypadku dach pokryty był łupkiem, który przechodził w pionowe ściany lukarn i kominów. Otwory okienne mają typowe dla projektów Hoffmanna gęste rozmieszczenie. W kierunku ogrodu dom odwrócony jest klatką schodową i tarasem. Wygodny układ wnętrz, oryginalna koncepcja przestrzenna, równowaga środków wyrazu i detali czynią z obiektu dzieło wyjątkowe na podgórzu jesenickim. Podstawą jest centralny hol z klatką schodową, przylegający trakt kuchenny i pomieszczenia mieszkalne uszeregowane wzdłuż fasady ogrodowej, jadalnia jest połączona z kuchnią. Ten schemat jest przystosowany do usytuowania obiektu na pochyłym terenie, co pozwala na zastosowanie przestrzennej koncepcji wczesnej architektury modernistycznej – „raumplanu”: pomieszczenia traktu frontowego są odróżnione poziomem podłogi. Surowo purystycznie potraktowane fasady domu Lothara są bliskie pełnej rezerwy i ekspresji artystycznej Hoffmanna. Wyeksponowana została prosta kompozycja elewacji oparta na symetrii. Dobrze widoczny jest wysiłek mający na celu osiągnięcie maksimum efektu przy minimum środków wyrazu. J.Hoffman: (1) Wien 1900 - 01 , (2) Wien - Purkersdorf 1906 , (3) Bruntal (Freudenthal) 1920 - 22. 1 2 3 91 Vřesina / wrzessin Kościół św. Wilhelma Akwitańskiego W czerwcu 1930 roku podczas mszy polowej poświęcono kamień węgielny pod nowy kościół i już 26 października 1930 roku świątynia została poświęcona przez ks. Jana Stavěla z Ołomuńca. Kościół św. Wilhelma Akwitańskiego ma długość 28 m, szerokość 14 m, wieża ma wysokość 40 m, powierzchnia zabudowana wynosi 366 m2 i mieści około 420 osób. Budowę przeprowadziła firma Františka Luzara z Koutów, a koszt całkowity wyniósł 650 000 koron czeskich. W 1931 roku do kościoła zakupiono trzy dzwony za 32 000 koron, a potem rzeźby. Od lat dziewięćdziesiątych trwały przeróbki wnętrza kościoła, naprawiono dach, krokwie, wieżę, położono nowy bruk wokół kościoła i zakupiono nowe dzwony. Autorem projektu architektonicznego był Adolf Brzotický (1888–1956) architekt i malarz, pracujący przede wszystkim w Pradze, zatrudniony w Ministerstwie Prac Publicznych. Brzotický projektował zarówno budynki przemysłowe i użytkowe – tamy, elektrownie, mosty, wodociągi – jak i kościoły. Zaprojektował kościół pw. Chrystusa Króla w Svinowie, zrealizowany w latach 1927–1929 w ujęciu tradycjonalistycznym z elementami rondokubizmu (1), kościół filialny św. Wacława w Bašce koło Frýdka-Místka, bardzo podobny do tego we Vresinie, zbudowany w latach 1932–33, również przez firmę Fr. Luzara z Koutów. Następnie zaprojektował wille rodzinne w Klanovicach na Hanspaulce w Pradze, domy czynszowe w Ervěnicach i inne. 92 Gładko otynkowany pobielony kościół osadzony jest w lekko pochyłym terenie i jest dostępny schodami od centrum wsi. Do prostokątnej nawy kościoła przylega zakończone niewielką apsydą prezbiterium, którego ściany są mniej więcej w połowie przełamane trzyczęściowymi prostokątnymi oknami zespolonymi zakończonymi łukami, wokół których w górnej części biegnie prosty jednolity gzymsik. Tak samo rozwiązano nieco większe okna, dzielone pośrodku ścian nawy. Oprócz nich kolejnymi są małe okrągłe okienka w zachodniej części. Wokół nawy i apsydy biegnie jednolity gzyms główny ze stylizowanym oczepem. Zachodnią ścianę nawy przecina kwadratowa wieża, która mniej więcej o 1/3 przewyższa wysokość nawy i jest zadaszona dachem iglicowym. Pod dachem wieży biegnie wysoki poczwórny gzyms. W przestrzeni nad wejściem i między piętrem dzwonnicy wieży, stoi na podmurowanym kwadratowym cokole nieduża rzeźba świętego. Na poziomie pierwszego piętra wieżę przecina bryła prostokątnego otwartego przedsionka z dwuskrzydłowymi drzwiami wejściowymi, umożliwiającymi wejście do niewielkiej kruchty, z której prowadzą schody na chór i na wieżę, a przez dwuskrzydłowe drzwi pod kruchtą chóru przechodzi się do przestrzeni nawy. Na chórze z wypukłą balustradą dominują organy umieszczone w neogotyckiej obudowie. Również większość wyposażenia jest w stylu neogotyckim. Jednonawowa przestrzeń z kolebkowatym sklepieniem tworzy pasy, unoszone przez przyścienne filary. W ścianach owalnego prezbiterium są ryt1 micznie umieszczone filary, a całość wieńczy sklepienie konchowe. 93 BIBLIOGRAFIA I PRZYPISY s. 6 - 7 7/1 The Architectural Review, 1926 s. 8 - 9 9/1 Hermann-Beims-Siedlung, Magdeburg (Konrad Rühl, Gerhard Gauger, Willy Zabel, Adolf Otto, 1926 – 29), Landeshauptstadt Magdeburg. Stadtplanungsanmt Magdeburg. Mermann – Beims – Siedlung, nr 13, 1994 9/2 Wohnanlage Goldschmidtring, Magdeburg Hans Holthey, 1929 http://www.flickr.com/photos/54359823@N03/5960585246/in/photostream/ s. 10 – 11 10/ http://fotopolska.eu/163278,foto.html 10/ http://fotopolska.eu/139157,foto.html 11/ http://fotopolska.eu/139031,foto.html 11/1 Deutschlands Städtebau – Ratibor, 1928 11/2 http://www.um.gliwice.pl/bip/index.php?id=18233/1 s. 12 – 13 13/ http://fotopolska.eu/38600,foto.html 13/1 Hermann Frede, 1921-1923, [w:] Moderne Bauformen Jahrgang 1925, Stuttgart 1925, s. 321 13/2 Berlin-Dahlem (Paul Mebes, 1908-1909) [w:] Wasmuths monatshefte für Baukunst, Sammelband, II Jahrgang 1915/1916, Berlin 1916, s.121 13/3. Werkbund Koln (Peter Behrens, 1914) [w:] Wasmuths monatshefte für Baukunst, Sammelband, I Jahrgang 1914/1915, Berlin 1915, s.174 s. 14 – 15 15/ Oberschlesien: Verkehr, Wirtschaft und Volkstum, Berlin-Steglitz, 1935, s. 187 15/1,3 http://www.hgv-wipp.de/photo_gallery%20-%20Texte/Rathaus.htm 15/2 Wiehl, 1939 http://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Rathaus_Wiehl_von_1939.JPG s. 16 – 17 17/ Oberschlesien: Verkehr, Wirtschaft und Volkstum, Berlin-Steglitz 1935, s. 169 17/1 Chemnitz 1929-35, http://www.flickr.com/photos/8241392@N07/6176284982/in/set-721576277360 38770 17/2 Tegernseer Landstrasse 1928-29, [w:] Urbanism & Architecture In Bavaria, http://urban. metaroll.de/ s. 18 – 19 19/ Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach Odział w Gliwicach 19/1 Karl Schabik, 1930 19/2 Twientieh Century Architecture. A Visual History, Dennis Sharp, 2002 s. 20 – 23 21/ Oberschlesien: Verkehr, Wirtschaft und Volkstum, Berlin-Steglitz 1935. s. 189 23/1 L. Hornakova: The Bata Phenomenon- Zlin Architecture 1910- 1960, Gallery of Fine Arts, Zlin 2009, s.126 23/2 ibidem, s.61 23/3 ibidem, s.31 23/4 ibidem, s.166 23/5 ibidem, s.96-7 23/6 T. Pokluda: Bata- ze Zlina do sweta, nadace T.Baty 2009 s. 24 – 25 25/ Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach Odział w Gliwicach 25/1 http://www.flickr.com/photos/91096067@N00/2038053688/ 25/2 http://www.flickr.com/photos/29310594@N05/5754258803/ 25/3 Dominikus Böhm, A. Hoff, Schnell & Steiner; 1962 s. 26 – 27 27/ Kulturarbeit in Oberschlesien 1937, po s. 88 s. 28 – 30 29/ Monographien deutscher Staedte, Das Buch der Stadt Neisse, Berlin-Friedenau 1925, ss. 33 -44 30/1 Berlin – Spandau, Paul Schmitthenner, 1914 – 17, [w:] From Paul Schmitthenheimer, Frantz Oppenheimer and Fritz Stahl, Die Gartenstadt Staaken, Berlin 1917 30/2 Margarethenhöhe Essen, Georg Metzendorf, 1906 – 12, [w:] Die Margarethen – Höhe – bei Essen, Darmastadt, 1913 s. 31 – 33 94 32/ Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach Odział w Gliwicach 33/1 http://www.flickr.com/photos/dteil/3884210442/ turbinenfabrik 33/2 http://midlifemadness.wordpress.com/2007/07/01/france-bonjour-paris/ s. 34 – 35 35/ Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach Odział w Gliwicach 35/1 Davos, R. Maillart 1907 http://notesonlooking.com/?p=4349 35/2 Paimio 1929 – 1933, A. Aalto, [w:] Przestrzeń, czas, architektura, S. Giedion, 1968, s. 615 s. 36 – 37 37/ Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach Odział w Gliwicach 37/1 Zabrze 1927, fot. T.Wagner 2007 37/2 Hotel Designs; Drawing Inspiration from the past. Part 2 http://www.hoteldesigns.net/industrynews/news_4767.html s. 38 - 39 39/1 S-Bahnhof w Berlinie Zehlendorf ,1927-28, Richard Brademan, http://www.kudaba.de/ seiten/berlinZehlendorf/sbahnhofWannsee.htm 39/2 Bürozentrum Berlin, http://www.flickr.com/photos/22530195@N05/6289991520/in/set-72157627874697869 s. 40 – 41 41/ Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach Odział w Gliwicach 41/1 Karl-Lehr-Realschule Duisburg (Wanheimerort), http://www.flickr.com/photos/patrick scholl/6093690314/ 41/2 Max-Taut-Shule -Kompleks Nöldnerplatz Berlin, [w:] Vilmoskörtes Blog. Vilmoskörte ist nicht vilmoskröte, http://vilmoskoerte.files.wordpress.com/2009/05/971-max-taut-schule.jpg s. 42 – 43 42/ Konrad Wachsmann; Holzhausbau. Technik und Gestaltung, Ernst Wasmuth, Berlin 1930. 43/1 Hans Scharoun 1927,[w:] Taut Bruno, Die Neue Baukunst in Europa und Ameryka, Stuttgart 1929, s. 171 43/2 „Am Rupenhorn” Berlin, Fritz Marcus, 1925 [w:] Moderne Bauformen Jahrgang 1933, Stuttgart 1933, s. 231 43/3 „Holtzsiedlung Am Kochenhof”, Stuttgart 1933 [w:] Moderne Bauformen Jahrgang 1933, Stuttgart 1933, ss. 569, 571, 628 s. 44 – 45 45/ Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach Odział w Gliwicach s. 46 – 47 47/ Oberschlesien im Bild, Archiwum Państwowe w Katowicach Odział w Gliwicach 47/1 Frankfurt am Main Martin Elsaesser, 1930 [w:] Martin Elsaesser-bauten und entwürfe aus den jahren 1924-1932, Berlin 1933, s.270 47/2 Frankfurt am Main Martin Elsaesser 1930 [w:] Martin Elsaesser-bauten und entwürfe aus den jahren 1924-1932, Berlin 1933, s.271 47/3 Otwock Edgar Norwerth 1936 [w:] Sprawozdanie Funduszu Kwaterunku Wojskowego 1927-1937, Warszawa 1938, s.160 s. 48 - 49 49/1 Gerleve Dominikus Böhm 1938 [w:] Dominikus Böhm ein Deutscher Baumeister, Regensburg 1943, s. 216 49/2 Essen Dominikus Böhm 1934-1937 [w:] Dominikus Böhm ein Deutscher Baumeister, Regensburg 1943, s. 147 49/3 Limburg an der Lahn Jan Hubert Pinand 1924-1927 [w:] Moderne Bauformen Jahrgang 1928, Stuttgart 1928, s. 186 s. 50 - 51 Goryczková, N. – Strakoš, M.: Moderní architektura okresu Bruntál. Ostrava 2000, číslo katalogu 9, nepublikovaný výzkum. Mezerová, Ľ. a kol.: Seznam nemovitých kulturních památek okresu Bruntál. 2000. ISBN 80-85034-21-2. Pozdrav z Bruntálu. Bruntál na dobových pohlednicích. Bruntál 2003. ISBN 80-902956-3-0, s. 39. Národní památkový ústav v Ostravě, Evidenční list nemovité kulturní památky, rejstříkové číslo 102852. Státní okresní archiv Bruntál, fond Archiv města Bruntálu, inventární č. 140, seznam majitelů domů a stavebních parcel podle ulic. Katastrální úřad Bruntál, pozemková kniha. Městský úřad Bruntál, Stavební úřad, č. plánové dokumentace č. 229 - GO elektroinstalace domu Fügnerova 2/2a Bruntál.Vypracoval: Holba K., v roce 1979 51/1 http://www.mubruntal.cz/mildnerova-vila/g_3326/id_obrazky=6736&typ_sady=1 51/2 ht tp://cs.wikipedia.org/wiki/Soubor:Brunt%C3%A1l_Petrin_mestske_osmilete _gymnazium.jpg s.52 - 53 Okresní archiv Karviná, fond AM Český Těšín, inv.č. 1976, karton 19 Muzeum Těšínska, Český Těšín, archiv města Český Těšín, karton A) Demelloch - stavební úřední agenda pochodu pod tratí z ulice Hlavní (Sachsenberg), poptávkové řízení, nabídky stavebních firem, korespondence s Ředitelstvím drah v Olomouci, stavební plány; 1929-1934; vše ve vázací složce, nečíslováno Muzeum Těšínska, Český Těšín, archiv města Český Těšín, karton D.) nadace Jos. Remiasch, 1854-1903; 5 složek s listinným materiálem k městu Těšín a Český Těšín 53/1 http://www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdf 53/2 http://www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdf s.54 – 55 Poděkování panu PhDr. K. Müllerovi, řediteli Zemského archivu v Opavě a panu Mgr. R. Kravčíkovi z Okresního archivu v Karviné za poskytnutí informací a dohledání podkladů Literatura: Okresní archiv Karviná, fond AM Český Těšín, inv.č. 1976, karton 19 Muzeum Těšínska, Český Těšín, archiv města Český Těšín, karton A) Demelloch - stavební úřední agenda pochodu pod tratí z ulice Hlavní (Sachsenberg), poptávkové řízení, nabídky stavebních firem, korespondence s Ředitelstvím drah v Olomouci, stavební plány; 1929-1934; vše ve vázací složce, nečíslováno Muzeum Těšínska, Český Těšín, archiv města Český Těšín, karton D.) nadace Jos. Remiasch, 1854-1903; 5 složek s listinným materiálem k městu Těšín a Český Těšín Slovník osobností východní Moravy na adrese http://www.divadloschod.cz/val.atheny/?id =osobnosti&what=V 55/1 http://www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdf 55/2 http://www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdf s.56 -57 57/1 http://www.karntnerhof.com/pl/miasto.html 57/2 http://www.german-architecture.info/BER-006.htm s.58 - 59 Hlučín 1256-2006. 750 let města. Hlučín 2006. ISBN 80-239-7008-9. Vybíral, J.: Opavští architekti a stavitelé v letech 1918 – 1938. In: Časopis Slezského muzea B-XXXVII, 1988, s. 258-259. Rosová, R. – Strakoš, M. a kol.: Průvodce architekturou Opavy. Ostrava 2011. ISBN 978-8085034-62-2. Hubáček, A.: Architektura a urbanismus města Hlučína 1850 – 1950. Bakalářská práce. FF OU 2008. Hubáček, A.: Hlučínská architektura 1850 – 1950. Diplomová práce. FF OU 2010. NPÚ v Ostravě, Evidenční list nemovité kulturní památky, rejstříkové číslo 103360, rodinný dům č.p. 587, Hlučín. ZA v Opavě, fond Zemská vláda slezská v Opavě, inv.č. 2246, sign. IX/90/VI/K-16. SOkA Opava, fond Okresní úřad v Hlučíně, karton 14, inv.č. 14 59/1 http://img5.rajce.idnes.cz/d0510/4/4372/4372115_a2b503c8919508470010e0805f0806 66/images/Mod.Arch-V.hanse_Kalitty.jpg s.60 - 61 ed. Vybíral, J., Goryczková, N., Strakoš, M., Šlapeta, V. Slavné vily Moravskoslezského kraje. Foibos, Praha 2008 Okresní archiv Frýdek – Místek, fond AM Jablunkov, inv.č. 219, karton 8 Okresní archiv Frýdek – Místek, fond AM Jablunkov, inv.č. 223, karton 18 Okresní archiv Frýdek – Místek, fond AM Jablunkov, inv.č. 243 karton 35 Okresní archiv Frýdek – Místek, fond AM Jablunkov, inv.č. 251 karton 43 Okresní archiv Frýdek – Místek, fond AM Jablunkov, inv.č. 268, karton 64 61/1 http://www.panoramio.com/photo/40295079 s. 62 - 63 Starý, Oldřich. Architekt František Vahala. In: Architektura IV, 1942, s. 106. PŠ [Pavel Šopák]. Vahala, František. In: Milan Myška (ed.), Biografický slovník Slezska a severní Moravy – Nová řada 1 (13), Ostrava 2000, s. 107 - 108. Sládeček, Jaromír. 80 let od otevření budovy české školy v Jistebníku 1930 – 2010, strojopis vydaný k příležitosti pořádání oslav 80. výročí otevření budovy české školy v obci, Jistebník 2010, nestránkováno SOkA Nový Jičín, OÚ Bílovec, sign. III/5, inv. č. 523, karton 351. SOkA Nový Jičín, OÚ Bílovec, sign. II/2, inv. č. 476, karton 277. SOkA Nový Jičín, Archiv obce Jistebník, inv. č. 5. 63/1 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Teslova_transforma%C4%8Dn%C3%AD _stanice.jpg s. 64 - 67 Ed. Kohout, M., Templ, S., Zatloukal, P. Česká republika, architektura XX. století, Morava a Slezsko, Zlatý řez, Praha 2005, s. 217. Zatloukal, P. Příběhy z dlouhého století, Architektura let 1750 – 1918 na Moravě a ve Slezsku, Muzeum umění Olomouc, Olomouc 2002, s. 176. Kollmann, V., Zatloukal, P. Moravské lázně v proměnách dvou staletí, Krajské vlastivědné muzeum v Olomouci, Olomouc 1987, s. 34-35. Výroční zpráva za rok 2010, NPÚ, ú. o. p. v Lokti, NPÚ, Praha 2011, s. 14. Zemský archiv v Opavě, fond Němečtí rytíři – ústřední správa velmistrovských statků na Moravě a ve Slezsku, Bruntál, Soubor plánů pro stavbu hotelu a hospodářské budovy v Karlové Studánce, inv.č. 63 09. Archiv Státní léčebné lázně Karlova Studánka Archiv p. Prim. MUDr. Jana Vrabce 67/1 http://mw2.google.com/mw-panoramio/photos/medium/35306078.jpg 67/2 http://www.czecot.pl/kongres/1227_dom-uzdrowiskowy-libuse-karlova-studanka s. 68 - 69 Vybíral, J., Zatloukal, P. Architektura let 1850 – 1950 v Krnově. Umění XXXIX, 1990, s. 530. Vybíral, J. Krnovský Rothsfeller. Umění XLI, 1993, s. 405-413. Vybíral, J. Mladí mistři, Architekti ze školy Otto Wagnera na Moravě a ve Slezsku. Argo, Praha 2002, s. 78, 79, 233. Der Architekt XII, 1906, s. 11, Vědecká knihovna v Olomouci. 69/1 http://www.weareprivate.net/blog/wp-content/uploads/LIVE.25-Venture_Vanna.jpg 69/2 Moderne Bauformen VI, 1907, tab.2, Vědecká knihovna v Olomouci 69/3 http://www.flickr.com/photos/mflick-photos/2761946261 s. 70 -71 Hutarsch, W. Das neue Lichtspiel und Theatergebäude in Jägerndorf. Jägerndorfer Ländchen III, 1928, č. 11, s. 81-82. Javorin, Alfred. Divadla a divadelní sály v českých krajích I. Divadla. Praha: Nakladatelství umění lidu, 1949, s. 94-95. Vybiral, Jindřich – ZATLOUKAL, Pavel. Architektura let 1850-1950 v Krnově. Umění XXXVIII, 1990, č. 6, s. 529. Blucha, Vladimír. Krnov. Město mezi dvěma řekami; Krnov: Město Krnov, 2007, s. 105-107 a 140. Weishmann, Helmut. Das rote Wien. Socialdemokratische Architektur und Kommunalpolitik 1919-1934. Wien: Promedia Verlag, 2002, s. 469 aj. MS [Strakoš, Martin]. Kammel, Leo. In: Kulturněhistorická encyklopedie Slezska a severovýchodní Moravy I. (A – M). Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2005, s. 403-404. 71/1 http://www.historickeputovani.cz/uploads/article/276.jpg s. 72 - 73 Bartoš, Josef; Schulz, Jindřich; Trapl, Jindřich; Historický místopis Moravy a Slezska v letech 1848 – 1960, Svazek 13, Olomouc 1994, s. 181. SOkA Bruntál, Archív Města Albrechtice ZA Opava, Krajský soud, Oddělení firemních spisů 73/1, 2 fot. S. Tofil, 2011 73/2 J. Tofil, 2011 s. 74 - 76 Deutsche Post 14. 9. 1930, s. 9. Gebauer, Josef – Šrámek, Pavel. Náměstí a ulice města Opavy. Opava: Úřad města Opavy a Akademie J. A. Komenského, 1990. KrRČMÁŘOVÁ, Eva – Šopák, Pavel. Městské koupaliště v Opavě. Stavebně-historický průzkum. Ataris – leden 2001. Pelc, Martin. Struktury opavského sportu 1850-1938, Opava: Slezská univerzita v Opavě, 2009, s. 100-105. Reichner, Otto. Wie es im neuen Stadtbad aussieht, Deutsche Post 28. 6. 1931, s. 20-21. Stavitel X, 1929, s. 156. Tinzová, Bohumila – Čep, Marian. Sochař Josef Obeth (1874-1961). Život a dílo, Štíty – Opava: 95 Nakladatelství Pavel Ševčík – VEDUTA, 2008. Rosová, Romana – STRAKOŠ, Martin (eds.). Průvodce architekturou Opavy. Ostrava: Národní památkový ústav, územní odborné pracoviště v Ostravě, 2011. Šopák, Pavel (ed.). Slunce – voda – vzduch. Pamětní list k rekonstrukci hlavní budovy městského koupaliště v Opavě v roce 2007. Opava: Ing. Pekárek – stavební společnost, s. r. o., 2007. Šrek, Robert. Koupaliště v Jeseníku, materiál zpracován v prosinci 2009 v rámci grantového úkolu Národního památkového ústavu, zaměřeném na architekturu 20. století. OZ+PZ [Zatloukal, Ondřej – Zatloukal, Pavel], Reichner, Otto. In: Kulturněhistorická encyklopedie Slezska a severovýchodní Moravy II. N-Ž. Ostrava 2005, s. 197-198. 75/1 http://www.historickeputovani.cz/uploads/article/276.jpg 75/2 http://www.slavnestavby.cz/vily/moravskoslezsky/vily-augusta-lassmanna-a-ericha-lass manna s. 77 - 79 Dulla, M., Moravčíková, H. Architektura Slovenska v 20. storočí, Slovart, Bratislava 2002, s.372. Ed. Plaček, V. Orlová, historie a současnost města, MNV v Orlové, Profil, Ostrava 1973, s. 387. Ed. Kohout, M., Templ, S., Zatloukal, P. Architektura XX. Století, Morava a Slezsko, Zlatý řez, Praha 2005, s. 207. Ed. Vlček, P. Encyklopedie architektů, stavitelů, zedníků a kameníků v Čechách, Academia, Praha 2004, s. 586. Stavitel, roč. VI, 1925, Praha, s. 86. Architekt SIA, roč. XXVI, 1927, Praha, s.101. Časopis československých architektů, roč. XXV, 1926, Praha, s.102. Archiv Odboru výstavby Městského úřadu Orlová, složka: č. p. 840. Státní okresní archiv Karviná, fond Spořitelna a záložna Orlová, fond Sbírka obrazového materiálu, fotografií a fotonegativů 78/1 http://cs.wikipedia.org/wiki/Soubor:Sobotka_sporitelna.jpg 78/2 http://www.panoramio.com/photo/67633748 s. 80 - 81 Strakoš, Martin. Průvodce architekturou Ostravy. Ostrava: Národní památkový ústav, územní odborné pracoviště v Ostravě, 2009. Šlapeta, Vladimír. Vila Karla Urbánka. In: VYBÍRAL, Jindřich (ed.). Slavné vily Moravskoslezského kraje. Praha: Foibos, 2008, s. 119-121. OZ+PZ [Zatloukal, Ondřej – Zatloukal, Pavel], Šlapeta, Lubomír. In: Kulturněhistorická encyklopedie Slezska a severovýchodní Moravy II. N-Ž. Ostrava: Ostravská univerzita v Ostravě, 2005, s. 323-324. Zatloukal, Pavel (ed.). Lubomír Šlapeta 1908-1983. Čestmír Šlapeta 1908-1999. Architektonické dílo (katalog). Olomouc – Brno: Muzeum umění Olomouc a Obecní dům Brno, 2004. 85/1 http://www.slavnestavby.cz/vily/moravskoslezsky/vila-eduarda-lisky 85/2 http://www.slavnestavby.cz/vily/moravskoslezsky/vila-eduarda-lisky s. 82 - 83 Gardavský, Zdeněk. Několik slov k ohrožení interiéru moderní vily v Janovicích. In: Ochrana památek moderní architektury. Sborník referátů přednesených na celostátní vědecké konferenci o ochraně památek moderní architektury. Brno: Krajské středisko státní památkové péče a ochrany přírody v Brně, 1972, s. 75. Strakoš, Martin. Spitzerova vila v Janovicích u Rýmařova. In: Památkový ústav v Ostravě, Výroční zpráva 2000, Ostrava: Státní památkový ústav v Ostravě, 2001, s. 71-77. ŠG [Glombičková, Šárka]. Spitzer, Julius. In: Milan Myška (ed.), Biografický slovník Slezska a severní Moravy – Nová řada 7, Ostrava 2005, s. 125-126. Strakoš, Martin. Vila Julia Spitzera. In: VYBÍRAL, Jindřich (ed.). Slavné vily Moravskoslezského kraje. Praha: Foibos, 2008, s. 8 8-90 s. 84 - 85 Hájek, Václav. K historii stavební firmy Adolf Rieger v Horním Benešově. In: Sborník Národního památkového ústavu v Ostravě 2007. Ostrava 2007, s. 127 - 140. Kronika o výstavbě místního kostelíka ve Skrochovicích. Skrochovice 1995. (z německého originálu sepsaného roku 1954 Johannem Kurekem, volně přeložili E. Kucielová a I. K. Kuciel) Šopák, Pavel. Architekt Karl Gottwald. In: Sborník Národního památkového ústavu v Ostravě 2003. Ostrava 2003, s. 95 – 104. 83/1 http://zajimavosti.infocesko.cz/content/galerie_alone.aspx?zoomimg= 438&slideimg= -1&clanekid=1065 96 83/2 www.tesin.cz/wp-content/uploads/2012/03/urban.pdf 83/3 http://polarbearstale.blogspot.com/2010/05/blog-post_06.html s. 86 - 87 Saheb, J. A., Jež R., Kristian J., Pindur D.: Třanovice v proměnách staletí, vyd. obec Třanovice, Třanovice 2010, ISBN 978-80-254-8364-0, s. 164-165. Nešpor R. Z.: Encyklopedie moderních evangelických (a starokatolických) kostelů Čech, Moravy a českého Slezska, Kalich, Praha 2009, ISBN 978-80-7017-129-5, s. 471. Z historii Parafii Ewangelickiej w Trzanowicach/Z dějin evangelického sboru v Třanovicích, Slezská církev evangelická a. v. a obec Třanovice, Třanovice 2000, http://tranovice.sceav.cz/ Archiv Henryka Wawreczky Archiv obce Třanovice, http://tranovice.cz/ 87/1 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Katowice_-_Willa_Tadeusza_Michejdy. JPG&filetimestamp=20070225010009 s. 88 - 89 Ullrich, J. Gesichte der Stadt Wiegstadtl. Wiegstadtl. 1933. Kouřilová, D.- Rosová, R. Zjišťovací terénní průzkum autentických forem stavebního projevu v regionu Opavska, II.díl – Vítkovsko. Státní památkový ústav v Ostravě, Ostrava 2002. Pavelková, H. Plošný průzkum, zhodnocení a dokumentace architektonického dedictví 2. poloviny 19. století a 1. poloviny 20. století na Budišovskou, Vítkovsku a severozápadním Opavsku. In.: Sborník Národního památkového ústavu v Ostravě 2009. Ostrava. 2009. str. 85 – 92. s. 90 - 91 Vybíral, J.: Podhorská architektura Josefa Hoffmanna, In.: Umění XLVII., 1999, č. 6, s. 494 – 511. Sekler, E. F.: Josef Hoffmann. Das Architektonische Werk. Monographie und Werkverzeichnis. Salzburg – Wien, 1982 Vřesina u Hlučína (Kostel sv. Viléma Aquilského) SOkA Olomouc, fond: Arcibiskupská konzistoř v Olomouci, Vřesina, signatura G1, karton č. 4710. SOkA Olomouc, fond: Arcibiskupská konzistoř v Olomouci, Vřesina, signatura G6, karton č. 4937. SOkA Opava, Inventář k fondu obec Vřesina, zpracovaný B.Martinkem v roce 1997, s. 1069-1071. SOkA Opava, fond: Farní úřad Hlučín, inventární č. 81, signatura XI, karton č. 6. Hosák, Ladislav: Historický místopis Moravy a Slezska v letech 1848 – 1960. Ostrava PROFIL 1967, s. 375. Vlček, Pavel: Encyklopedie architektů, stavitelů, zedníků a kameníků v Čechách. Praha ACADEMIA 2004, s. 88. Strakoš, Martin: Průvodce architekturou Ostravy. Národní památkový ústav, ú.o.p. v Ostravě 2009, s. 388.ISBN 978-80-85034-54-7. Plaček, V. – Plačková, M.: Vřesina 1270-2010. Vřesina 2010. Brabcová, L.: Pozdrav z Hlučínska. Opava 1995. ISBN 80-901764-1-0 91/1 http://www.great buildings.com/cgibin/gbi.cgi/Moser_House.html/cid_20051213_kmm_img_8130.html 91/2 http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sanatoriumpurkersdorf1-2.JPG 91/3 http://www.slavnevily.cz/data/26/693/Vila-Berla-Hoffmann ext1IMG_9543.jpg s. 92 – 93 SOkA Olomouc, fond: Arcibiskupská konzistoř v Olomouci, Vřesina, signatura G6, karton č. 4937. SOkA Opava, Inventář k fondu obec Vřesina, zpracovaný B.Martinkem v roce 1997, s. 1069-1071. SOkA Opava, fond: Farní úřad Hlučín, inventární č. 81, signatura XI, karton č. 6. Hosák, Ladislav: Historický místopis Moravy a Slezska v letech 1848 – 1960. Ostrava PROFIL 1967, s. 375. Vlček, Pavel: Encyklopedie architektů, stavitelů, zedníků a kameníků v Čechách. Praha ACADEMIA 2004, s. 88. Strakoš, Martin: Průvodce architekturou Ostravy. Národní památkový ústav, ú.o.p. v Ostravě 2009, s. 388.ISBN 978-80-85034-54-7. Plaček, V. – Plačková, M.: Vřesina 1270-2010. Vřesina 2010. Brabcová, L.: Pozdrav z Hlučínska. Opava 1995. ISBN 80-901764-1-0. 93/1 http://static.panoramio.com/photos/original/44148363.jpg
