Zeszyt nr 27 - Studenckie Koło Naukowe Prawników

Transkrypt

STUDENCKIE
ZESZYTY NAUKOWE
Zeszyt 27
Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS
Lublin 2015 • Rok XVIII
ISSN 1506–8285
Publikacja dofinansowana przez Dziekan Wydziału Prawa i Administracji
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Kolegium Redakcyjne/Editorial Board
Redaktor Naczelny/ Editor-in-Chief
dr Jarosław Kostrubiec
Zastępca Redaktora Naczelnego/Deputy Chief
Agnieszka Minda
Zastępca Redaktora Naczelnego/Deputy Chief
Szymon Serek
Sekretarz Redakcji/Editorial Assistant
Dawid Kościołko
Redaktorzy języka polskiego/Polish-language Editors
Agata Lipińska, Tomasz Drab
Redaktor języka angielskiego/English-language Editor
Kamil Klamer
Redaktor języka niemieckiego/German-language Editor
Ewelina Janas
Redaktor techniczny
Szymon Grabarczuk
Redaktor statystyczny/Statistic Editor
dr Sławomir Pilipiec
Redaktorzy Tematyczni/Subject Editors
Prawo cywilne, postępowanie cywilne, prawo handlowe
dr Tomasz Demendecki
Prawo karne, postępowanie karne, prawo wykroczeń, prawo karnoskarbowe
dr Jakub Kosowski
Prawo administracyjne, postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne
dr Kamil Sikora
Teoria i filozofia prawa, prawa człowieka
dr Bartosz Liżewski
Historia państwa i prawa, historia administracji i myśli administracyjnej
dr hab. Grzegorz Smyk
Rada Naukowa/Academic Council
prof. dr hab. Tatyana А. Antsupova
Kierownik Katedry Prawa Międzynarodowego i Porównawczego Międzynarodowego
Uniwersytetu Humanitarnego w Odessie
dr Anton Demchuk
Katedra Prawa Cywilnego i Procedury Cywilnej Wydziału Prawa Wschodnioeuropejskiego
Nacjonalnego Uniwersytetu im. Łesi Ukrainki w Łucku
prof. zw. dr hab. Andrzej Jakubecki
Kierownik Katedry Postępowania Cywilnego i Międzynarodowego Prawa Handlowego
UMCS
dr hab. Ireneusz Nowikowski, prof. nadzw.
Kierownik Katedry Postępowania Karnego UMCS,
Przewodniczący Rady Naukowej „Studenckich Zeszytów Naukowych”
prof. Wałerij Seredu
Pierwszy Prorektor Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Spraw Wewnętrznych
ds. Dydaktyki i Nauki
DEKLARACJA WERSJI PIERWOTNEJ:
WERSJĄ PIERWOTNĄ (REFERENCYJNĄ) WSZYSTKICH NUMERÓW
„STUDENCKICH ZESZYTÓW NAUKOWYCH” JEST WERSJA PAPIEROWA
ZA PUBLIKACJĘ NAUKOWĄ W „STUDENCKICH ZESZYTACH NAUKOWYCH”
MINISTER NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO PRZYZNAŁ 4 PUNKTY
(Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 grudnia 2013 r.
w sprawie wykazu czasopism naukowych wraz z liczbą punktów
przyznawanych za publikacje w tych czasopismach)
INDEX COPERNICUS VALUE 5.08 PKT
IC JOURNALS MASTER LIST 2013
ADRES REDAKCJI
Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS
20-031 Lublin, Pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5
tel. (81) 537 53 82, www.sknp.umcs.pl
e-mail: [email protected]
ISSN 1506–8285
WYDAWCA
Wydawnictwo BMT Erida Sp. z o.o.
05-220 Zielonka /k. Warszawy
ul. Księdza Skorupki 2
www.erida.com.pl [email protected]
SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów.........................................................................................................9
Słowo wstępne........................................................................................................15
I. PRAWO KARNE, KRYMINALISTYKA
Agnieszka Minda, Joanna Nowak
Sharia criminal law – structure and influence throughout history...............19
Katarzyna Karwowska, Andrzej Gawliński
Kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty
badania zwłok ofiar pożarów............................................................................28
Dariusz Miksiewicz
Charakterystyka przestępczości ubezpieczeniowej w Polsce..........................42
II. PRAWO PUBLICZNE
Ewelina Janas, Aleksandra Mizerska
Der Bürgerhaushalt – seine Ziele, Annahmen und Rechtsrahmen
auf dem Beispiel von Lublin..............................................................................61
Justyna Nesterak, Kamil Klamer
Mały podatnik w VAT.......................................................................................65
Hubert Kostecki, Szymon Serek
Rozważania de lege lata nad zakresem przedmiotowym
podatku od nieruchomości jako dochodu gminy.............................................71
III. HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA
Paweł Lesiński
Wybrane aspekty myśli prawno-politycznej Charles’a de Gaulle’a.
Główne inspiracje i założenia............................................................................79
Ilona Pióro
Pojedynek – tradycyjny zwyczaj rozprawy honorowej z bronią w ręku
czy też forma samodzielnego wymierzania sobie sprawiedliwości................91
IV. VARIA
Anton Demchuk
Європейський досвід укладення договору зберігання
на товарному складі....................................................................................109
Nikol Wołucka
Status Frontexu – jako wyspecjalizowanej agencji Unii Europejskiej.........123
V. SPRAWOZDANIA
Sebastian Stankiewicz
Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Studencko-Doktoranckiej
„Obligatio est iuris vinculum – gospodarka i jej prawne uregulowania
w starożytnym Rzymie”(Lublin, 20 lutego 2014 r.)......................................139
Dawid Kościołko
Sprawozdanie z ogólnopolskiej studencko-doktoranckiej konferencji
naukowej „Współczesne konflikty zbrojne”(Lublin, 14 stycznia 2015 r.).......141
Zasady recenzowania tekstów zgłoszonych do publikacji
w „Studenckich Zeszytach Naukowych”.................................................................144
Lista recenzentów „Studenckich Zeszytów Naukowych” w roku 2015.............145
Informacje o autorach..............................................................................................146
CONTENTS
List of abbreviation..................................................................................................9
The introduction....................................................................................................15
I. CRIMINAL LAW, FORENSIC
Agnieszka Minda, Joanna Natalia Nowak
Sharia criminal law – structure and influence throughout history.............19
Forensic and medico-legal examinations of corpses of fires victims..............28
Dariusz Miksiewicz
Characteristics of insurance crime in Poland..................................................42
II. PUBLIC LAW
Der Bürgerhaushalt – seine Ziele, Annahmen und Rechtsrahmen
auf dem Beispiel von Lublin..............................................................................61
The small taxpayer in VAT...............................................................................65
De lege ferenda considerations about subject of taxation
of property tax in Poland...................................................................................71
III. HISTORY OF LAW AND STATE
Paweł Lesiński
Selected aspects of Charles de Gaulle’s politico-legal doctrine.
Main inspirations and propositions..................................................................79
Ilona Pióro
A duel – traditional custom of honorable debate with a weapon
in a hand or form of independent measuring justice......................................91
IV. VARIA
Anton Demchuk
The European experience in concluding to contracts
about storage in the composition of freight...................................................109
Nikol Wołucka
Frontex as a specialised agency of European Union.....................................123
V. REPORTS
The report of the All – Poland Conference for Students and Phd students
„Obligatio est iuris vinculum – economy and legal regulations
in ancient Rome” (Lublin, 20th February 2014)............................................139
Dawid Kościołko
The report on The All-Poland Conference for Students and PhD students
“Contemporary Armed Conflicts” (Lublin, 14th January 2015).................141
The rules of reviewing the texts sent to “Scientific Journal of Students”...........144
List of reviewers of “Scientific Journal of Students” in 2015...............................145
Author biographies...................................................................................................146
WYKAZ SKRÓTÓW
Akty Prawne
k.c.
– ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16,
poz. 93 ze zm.)
k.k.
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz.
553 ze zm.)
k.k.w.
– ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U.
z 1997 r. Nr 90, poz. 557 ze zm.)
Konstytucja RP
– Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
(Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.)
k.p.
– ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U.
z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)
k.p.a.
– ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.)
k.p.c.
– ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
k.r.o.
– ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst
jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.)
k.s.h.
– ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych
(Dz. U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.)
k.w.
– ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn: Dz. U.
z 2010 r. Nr 46, poz. 275 ze zm.)
p.p.
– ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r.
Nr 5, poz. 24 ze zm.)
pr. bank.
– ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2012 r.,
poz. 1376 ze zm.)
pr. bud.
– ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz. U.
z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 ze zm.)
p.z.p.
– ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych
(tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.)
u.d.l.
– ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst
10
u.f.p.
– ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych (tekst.
u.k.w.h.
– ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U.
1982 r. Nr 19, poz. 147 ze zm.)
u.o.k.k.
– ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów
(Dz. U. Nr 50, poz. 331 ze zm.)
u.o.n.p.k.
– ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw
konsumentów i o odpowiedzialności za produkt niebezpieczny (tekst
jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1225 ze zm.)
u.p.p.
– ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku
Praw Pacjenta (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r., poz. 159 ze zm.)
u.s.d.g.
– ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
(tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz 672 ze zm.)
u.s.k.ż.
– ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U.
Nr 62, poz. 558 ze zm.)
u.st.woj.
– ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz. U. Nr 113,
poz. 985 ze zm.)
u.st.wyj.
– ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego
podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.
Nr 156, poz. 1301 ze zm.)
ustawa o TK
– ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U.
z 1997 r. Nr 102, poz. 643 ze zm.)
TFUE
– Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, sporządzony w Rzymie
dnia 25 marca 1957 roku, OJ (Official Journal) C 326 z 26 października
2012 roku
TUE
– Traktat o Unii Europejskiej, sporządzony w Maastricht dnia 7 lutego
1992 roku, OJ C 326 z 26 października 2012 roku
Publikatory, Czasopisma
Dz. U.
Dz. Urz. WE/UE
DP
DGP
EPS
GP
GSP
KPP
– Dziennik Ustaw
– Dziennik Urzędowy Wspólnoty Europejskiej/Unii Europejskiej
– Doradca Podatkowy
– Dziennik Gazeta Prawna
– Europejski Przegląd Sądowy
– Gazeta Prawna
– Gdańskie Studia Prawnicze
– Kwartalnik Prawa Prywatnego
11
M.P.
Mon. Pod.
Mon. Praw.
Mon. Pr. Bank.
ONSAiWSA
OSA
OSNC
OSNCP
OSNP
OSP
OTK ZU
Pal.
PiM
PiP
PiZS
PPH
Prz. Pr. Konst.
Prz. Pr. Publ.
Prz. Sejm.
PS
PUG
R. Pr.
RPEiS
Rzeczp.
SIL
ST
SZN
– Monitor Polski
– Monitor Podatkowy
– Monitor Prawniczy
– Monitor Prawa Bankowego
– Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego
i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych
– Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Pracy
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy
– Orzecznictwo Sądów Polskich
– Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy
– Palestra
– Prawo i Medycyna
– Państwo i Prawo
– Prawo i Zabezpieczenie Społeczne
– Przegląd Prawa Handlowego
– Przegląd Prawa Konstytucyjnego
– Przegląd Prawa Publicznego
– Przegląd Sejmowy
– Przegląd Sądowy
– Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
– Radca Prawny
– Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
– Rzeczpospolita
– Studia Iuridica Lublinensia
– Samorząd Terytorialny
– Studenckie Zeszyty Naukowe
Organy, Instytucje
ABW
BSA SN
CBA
CEIDG
ECJ
ETS
EU
KE
KRS
MZ
– Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego
– Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego
– Centralne Biuro Antykorupcyjne
– Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej
– European Court of Justice
– Europejski Trybunał Sprawiedliwości
– European Union (Unia Europejska)
– Komisja Europejska
– Krajowy Rejestr Sądowy
– Ministerstwo Zdrowia
12
NFZ
NIK
NSA
PE
SA
SN
TK
TSUE
UOKiK
UZP
WSA
ZUS
ZN
– Narodowy Fundusz Zdrowia
– Najwyższa Izba Kontroli
– Naczelny Sąd Administracyjny
– Parlament Europejski
– Sąd Apelacyjny
– Sąd Najwyższy
– Trybunał Konstytucyjny
– Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej
– Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
– Urząd Zamówień Publicznych
– Wojewódzki Sąd Administracyjny
– Zakład Ubezpieczeń Społecznych
– Zgromadzenie Narodowe
Inne
art.
cyt.
cz.
dot.
EUR
itd.
itp.
jedn.
j.s.t.
jw.
lit.
m.in.
niepubl.
np.
Nr
pkt
por.
poz.
r.
red.
rozdz.
p.
t.
tekst jedn.
tj.
– artykuł
– cytat
– część
– dotyczące
– euro
– i tak dalej
– i temu podobne
– jednolity
– jednostka (-i) samorządu terytorialnego
– jak wyżej
– litera
– między innymi
– niepublikowany
– na przykład
– numer
– punkt
– porównaj
– pozycja
– rok
– redakcja
– rozdział
– strona
– tom
– tekst jednolity
– to jest
13
tzn.
tzw.
ust.
ww.
w zw.
zd.
ze zm.
zob.
– to znaczy
– tak zwany
– ustęp
– wyżej wymieniony (-a, -e)
– w związku
– zdanie
– z późniejszymi zmianami
– zobacz
15
SŁOWO WSTĘPNE
Szanowni Państwo!
Z przyjemnością prezentujemy dwudziesty siódmy numer „Studenckich
Zeszytów Naukowych”, na który składa się dziesięć artykułów naukowych. Część
z nich została wygłoszona jako referaty na konferencjach naukowych zorganizowanych przez Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS lub inne organizacje
naukowe działające na polskich uniwersytetach. Większość natomiast stanowią
teksty zgłoszone indywidualnie przez studentów i doktorantów Wydziału Prawa
i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a także innych ośrodków naukowych, polskich i zagranicznych. Numer zamykają sprawozdania z dwóch wydarzeń.
Na początku numeru zamieściliśmy trzy artykuły poświęcone tematyce prawa karnego i kryminalistyki. Pierwszym z nich jest tekst Sharia criminal
law – structure and influence throughout history autorstwa Agnieszki Mindy
i Joanny Nowak poruszający problematykę prawa karnego szariatu. Drugi tekst
to Kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty badania zwłok ofiar pożarów,
a jego współautorami są Katarzyna Karwowska oraz Andrzej Gawliński. Autorzy
przedstawili w nim zagadnienia związane z kryminalistycznymi i sądowo-lekarskimi aspektami zgonu w wyniku pożaru oraz z zasadami prowadzenia oględzin w pogorzeliskach. Kolejnym artykułem jest opracowanie autorstwa Dariusza Miksiewicza zatytułowane Charakterystyka przestępczości ubezpieczeniowej
w Polsce, w którym Autor omawia zagadnienia dotyczące samej definicji przestępczości ubezpieczeniowej, stanu przestępczości ubezpieczeniowej w Polsce
oraz społecznego przyzwolenia na dokonywanie tego typu przestępstw.
Następnie poruszona zostaje materia prawa publicznego. Czwarty w kolejności artykuł pt. Der Bürgerhaushalt – seine Ziele, Annahmen und Rechtsrahmen
auf dem Beispiel von Lublin jest tekstem napisanym przez Ewelinę Janas i Aleksandrę Mizerską. Autorki w sposób syntetyczny przedstawiają główne założenia i cele funkcjonowania budżetu obywatelskiego, omawiając je na przykładzie
Lublina. Kolejne dwa artykuły dotyczą kwestii prawa finansowego. Pierwszym
z nich jest tekst Kamila Klamera i Justyny Nesterak pt. Mały podatnik w VAT.
Kolejny ze wspomnianych artykułów autorstwa Huberta Kosteckiego i Szymona
16
Serka zatytułowany Rozważania de lege lata nad zakresem przedmiotowym podatku od nieruchomości jako dochodu gminy skupia się na obowiązujących przepisach, przedstawiając m.in. problemy definicyjne występujące na gruncie tego
podatku.
W trzeciej częci dwudziestego siódmego numeru Studenckich Zeszytów
Naukowych przedstawione zostaną teksty dotyczące historii państwa i prawa. Siódmy w kolejności artykuł pt. Wybrane aspekty myśli prawno-politycznej
Charles’a de Gaulle’a. Główne inspiracje i założenia autorstwa Pawła Lesińskiego, przedstawia sylwetkę i myśli Charles’a de Gaulle’a. Autor skupia się na objaśnieniu głównych założeń doktryny prawno-politycznej Charles’a de Gaulle’a.
Kolejny artykuł autorstwa Ilony Pióro zatytułowany jest Pojedynek – tradycyjny
zwyczaj rozprawy honorowej z bronią w ręku czy też forma samodzielnego wymierzania sobie sprawiedliwości.
Ostatnia część zawiera artykuły poruszające kwestie z różnych dziedzin.
Otwiera ją artykuł w języku ukraińskim, Європейський досвід укладення договору зберігання на товарному складі, którego autorem jest Anton Demchuk.
Ostatnim artykułem naukowym jest tekst pt. Status Frontexu – jako wyspecjalizowanej agencji Unii Europejskiej przesłany przez Nikol Wołucką.
Dwudziesty siódmy numer ,,Studenckich Zeszytów Naukowych” kończą
sprawozdania z dwóch konferencji naukowych, w których organizację zaangażowane było Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS. Pierwsze z nich to relacja z Ogólnopolskiej Konferencji Studencko-Doktoranckiej „Obligatio est iuris
vinculum – gospodarka i jej prawne uregulowania w starożytnym Rzymie”, drugie natomiast to podsumowanie Ogólnopolskiej Konferencji Studencko-Doktoranckiej „Współczesne konflikty zbrojne”.
Szczególne podziękowania za nieocenioną pomoc i wsparcie przy tworzeniu tego wydania składamy na ręce Pana mgr. Pawła Szczęśniaka.
Kolegium Redakcyjne
I. Prawo Karne,
Kryminalistyka
19
Studenckie Zeszyty Naukowe
Zeszyt 27 ∙ rok XVIII ∙ 2015
Agnieszka Minda, Joanna nowak
Sharia criminal law – structure
and influence throughout history
I. Outline of Muslim law
Islam was created between VI and VII century AD on Arabic Peninsula,
founded by Muhammad, who stood against tribal polytheism and declared himself as the prophet of the only God – Allah. Muslim law (Sharia) is an integral
part of Islam, however it is not consistent for all Muslims. According to Sharia
conception, it controls the whole human life. It involves parts concerning worship, called ibadat, and also relationships between people, called mu’amalat. It is
not religious law, as for instance Christian canonical law. Before Islam was created, migrating groups of poor people, containing in
the majority Arabs as falling primeval community, which was clearly visible in
Mecca. There Muhammad was a judge, peacemaker in disputes between tribesmen and he was proclaiming, that Allah’s messenger had appeared to him and
had shown him the path of rightful life. Unfortunately his followers were suffering from victimization in Mecca and had to escape, initially to Ethiopia, later to
Medina.
Further history of creating country and Sharia was connected with military
expeditions of orthodox (believers of the only God Allah), especially with conquering Mecca. Muhammad signed an agreement with Bedouin migrating tribes
and formed a great, as at that time, army. After taking control over Mecca with
agreement and support of influential townspeople, Muhammad was acclaimed
as Allah’s emissary and the ruler of the Arabic Peninsula. As a result it finished
sustained, began long before creating orthodox community, process of creating
statehood of Arabs from central and east Araby. The process finally effected in
establishing first Muslim country – Caliphate. M. al.-Hudari Bek, Podstawy prawa muzułmańskiego, Kair 1938, p. 45-50.
Prawo muzułmańskie: struktura i podstawowe instytucje, red. L. R. Sûkiâjnen, V. E.
Čirkin, Û. A. Ûdin, Warsaw 1990, p. 8-10.
20
In Caliphate creator and the only interpreter of new religion was Muhammad. Records telling about prophet’s actions made sunna, which is the second
most important source of Muslim law. Speeches and deeds made during twentythree years long activity of Muhammad became the basic of Sharia. Therefore
important for evolution and growth of Muslim’s law were archives of thirty-years
long rules of first four “rightful” Caliphs, who were successors of Muhammad
after his death.
Until X century AD Sharia developed based on translation of Coran and
sunna made by Muslim theologists (Mudjathids, Mufti). Moreover Sharia contented old tribal-ancestral habits, which were oppose to existed law. That is how
stride of traditional Sharia ended. Unlike in other religious systems, Sharia is
a result of divine revelation. Allah’s will is main and the only source of law. Via
Muhammad the prophet people were discovering norms created by the only god.
In case of looking for source of law, the rule of law, which was appropriate for
solving each problem, there had to be found Allah’s warrant in saint books related to the problem. This is being done by Muslim theologists-lawyers.
In the Islam doctrine, people do not create law, but they are only executors of Allah’s will. Theoretically there is only one kind of source being respected
– saint books of Koran and Sunna, based on which there were created rules of
law telling about appropriate treatment. According to lawyers other important
source of Muslim law is fikh – tomes written by Sharia followers in medieval.
Unfortunately there has not survived anyone of them. What is more, kijas is deemed as another source of Sharia. It means creating law as a result of rational actions based on rules of Koran and Sunna. It is
a kind of concluding based on an analogy. The last source of law is the Allah itself, so a human being cannot change this law. As we can see, it is in opposition
to European’s, which is relied on Roman law constituted by people.
II. Sharia as a universal system of law connected with religion
from the normative and dogmatic perspective
Pursuant to lawyer’s opinions Sharia control behavior of Muslims in each
aspect of their lives and also their feelings and thoughts. Sharia involves elements
such as religious dogmatism of Islam, Muslim morality and ethics, order of ful J. Bielawski, Islam, religia państwa i prawa, Warsaw 1973, p. 32-49.
M.J. Musa, Historia prawa muzułmańskiego, Kair 1958, p. 156-160.
J. Bury, J. Kasprzak, Prawo karne islamu, Warsaw 2007, p. 11-23.
A.K. Zejdan, Wprowadzenie do nauki prawa muzułmańskiego, Baghdad 1966,
p. 112-115.
21
filling religious duties and rules of behavior in their relations with each other and
with people who are not adhering to Islam (mu’amalat). Structure of Muslim
law was evolving during radical rebuilding law systems of Muslim countries in
second part of XIX century AD. Codification acts of administrative law, criminal law, procedural law, civil law, became the basis of law system of some Islam
countries. Significant impact on structure of law have had creation of Medżeli.
It was a code of civil law of Ottoman Empire released in 1869–1876. Muslim
lawyers ringfenced two groups of norms from Islam system. The first group includes orders of Koran and Sunna, moreover the second group included norms
built upon other “rational references”. According to some analysis from over
6000 lines of Koran only 200-500 include rules of behaviors, which Muslims
should keep in their relationships with each other. What is more, in 140 lines
is given the way fulfilling basic religious duties like prayer, pilgrimage, observance of fasting10.
Koran (in Arabian Al-Kuran), which means recitation, reading, consist of
114 surs. For Muslims it is the last of revealed book containing full of revelation,
because previous books (revealed too), like Tora or Gospels, contains from different reasons it incomplete or faked. For Muslims Koran is God’s speech. In their
beliefs it’s content is in heaven. Theologists have different opinions about the fact,
if Koran was made by Allah or if it is as eternal as him and it derives from his
nature. Text of Koran is the main source of law and rules of Islam, furthermore
it contains the history of revelation, vision of heaven, hell, the final judgment
and also legends and stories derived from the Old and the New Testament, but
in original form. It is the base of organization of family and social life, it affects
Muslims attitude to themselves and other people. It is interleaved with incantations and conveys. Some of Koran thesis may look like being in conflict with each
other, but believing Muslims says, that Koran should be interpreted as the whole,
because only then it is possible to be seen the right picture of the whole11.
Whereas Sunna is a collection of stories (hadis) about deeds and speeches
of prophet Muhammad. The collection is a part of Muslim religious tradition. It
is also a set of prompts telling about dogma of Islam, opinions about social dealings and practices, good manners and behaviors12. Ibidem, p. 120.
Ibidem, p. 132-138.
M. al-Hudari Bek, op.cit., p. 202.
10 M. J. Musa, op.cit., p. 10-11.
11 J. Nosowski, Przepisy prawne Koranu. Wykład systematyczny, Warsaw 1971, p. 54-62.
12 K. Kościelniak, Sunna, hadisy i tradycjonaliści. Wstęp do tradycji muzułmańskiej,
Cracow 2006, p.53.
22
Splitting up the degree of definiteness we can divide all norms of Koran
and summa on two categories. First of them contains accurate and impossible to
interpret provisions, mainly religious and some behavioral rules. This category
of norms may not be translated by lawyers themselves, neither may be made different decisions based on them. Mentioned norms are understandable and clear
rules of behavior, which may be directly used in practice. The second category of
norms are not clear at all warrants, which may be interpreted in many ways, but
which also demand substantiation in numerous rules13.
III. Muslim criminal law
Muslim law, especially criminal law, is for law systems of western countries
completely alien and incomprehensible. It is a kind of opposition to civil law,
is a type of natural law. Whilst creating forbidden acts theory Muslim lawyers
took as starting point two fundamental philosophical-theological rules: they
were assuming that all human actions and thoughts are driven by Allah’s will.
However according to opinions of majority of Muslim lawyers schools bounding given by Allah is flexible enough to allow people do independent choice in
many situations14.
Consequently each serious crime is treated as punishable defiance of Muslim warrants, which sense is represented in general orienting Islam, especially it’s
law rules and norms, on protection of five of main variables: religious, life, mind,
procreation and keeping property.
The second rule talks about violation of rights as disobedience against Allah’s will. In Muslim lawyers opinion each illegal, in juridical sense, action is not
just a simple derogation from the provisions of the law, punished by correct fine,
but is also religious sin bringing further punishment15. Muslim jurisprudents from Middle Ages created the most known classification of torts, on the grounds of which torts are divided on three categories.
The first one includes crimes, which create the biggest imperil, due to what
are attack on Allah’s law and are punished sanction hadd. The second group
includes crimes called kisas, violating law of specified people and are punished
by fines. In the last group are crimes tazir category, which do not have specified punishment.
Moreover, people’s behavior may be divided, by classic Muslim law, on two
categories: behavior in relation to God (ibadat) and behavior in relation to oth13 Ibidem, p. 61-72.
14 A. Habib Hourani, J. Danecki, Historia Arabów, Gdańsk 2002, p. 24-29.
15 Prawo muzułmańskie…, op.cit., p.176-178.
23
er people (adat). In both categories acts are also divided on: compulsory (wadjib), forbidden (haram), allowed (halal), recommended (nadub), allowed by law
(mubah) and reprehensible (makruh)16. Crimes of hadd category include responsibility for actions violating law
of whole Muslim community and those, which are defined in Koran or Sunna
or Caliphs Law. To this group belongs seven the most dangerous social actions:
drinking alcohol, stealing, adultery, rebellion and also resignation from Islam.
Each Muslim, to believe in Allah, must have clear mind what as result forbid
drinking alcohol. Koran does not provide any penalty for drinking alcohol. In contrast, Sunna does, according to it the prophet warrant corporal punishment for drinkers.
Those, who does it the fourth time should be subjected to death penalty. Evidences of drinking may be: testimony of witnesses, admittance to it or signs of
being drunk. However, if an alcohol was drunk not by drunk person’s fault (being forced to do this) then this person is not punished.
Another crime from hadd category is theft. In this case Koran sets strict
type of punishment: “The theft is getting his or her arm cut, as a payback for what
he or she had done. This is a punishment from God (…)”17. As a theft is considered, according to Muslim’s Saints Book, taking well stealing. What is more,
caliph Umar gave an order to discard this rule in hunger time. This evolved into
doctrine, that theft is not being considered, if a country where it has been committed do not provide enough health care and if there are bad social and economical conditions18. This forbidden act is, however, an attack on one of the
most important pillar of Islamic economical and social system – provided by
Koran institution of private property.
Moreover, in Sharia the most dangerous crime is an adultery. We can ask a
question, why exactly does the adultery belong do the worst crimes. Well, it is an
attempt on the most basic protected by law goods – prolonging family. In addition it endangers family and morality system. According to Sunna a person, who
does an adultery while being in marriage should be punished by one hundred
lashes and then is being stoned to death. People, who commit this crime while
not being married are punished by one hundred punches too, but instead of
death penalty, is being deported for one year. For proving an adultery are necessary statements of four witnesses, unless the suspected person admit himself19. 16 J. Nosowski, op.cit., .p 64-79.
17 Por. J. Bielawski, Koran, Warsaw 1986, p.134.
18 Ibidem, p. 142-144.
19 J. Bury, J. Kasprzak, op.cit., p. 69-70.
24
Next hadd category crime is the accusation of an adultery, which was not
supported by any statements from at least four witnesses. Koran provide the following punishment: “Those, who accuse women, but cannot provide four witnesses, are punished by eighty lashes (…)”20. Interesting is that the most probably
version of setting this law has historical background. Muhammad wife, Aisha,
during a walk disappeared and came back to her husband guided by some
young Muslim. This fact made her accused for an adultery. Being punished for
this crime takes place only on order of the accuser, who however can forgive
the violator and in turn make him or her avoid the amercement21. Standing
against current ruler or coup attempt, so rebellion or riots are too entailing
severe punishment. Koran rules do not specify chastisement for mutiny, but
in Sharia is mentioned, that the ruler should first of all try persuade rioters to
obey. If sovereign will not be able to do this, then he rightfully can pursuit and
fine them, even by death. As another crime is viewed mugging, for which Koran has specified amercement, which is set dependently from it is ravages. In
Koran it is written: “Punishment for those, who fight with a God, his emissary
and are trying to spread evil on the Earth, will be their death or crucifixion, or
they will have their leg and arm cut-off on opposite sides, or they will be expelled from the country”22.
Apostasy, paganism or idolatry are betrayals of Islam. Those betrayal endangers the religion, which is the most appreciated value for Islam, and as a result, according to Sharia law is an enormous social danger. Koran itself do not
set the punishment for the apostasy, but only show contempt in relation to it. According to theologians, the Prophet demanded capital punishment. Next group
of crimes, specified in Muslim crime law are kisas. Those are crimes definite in
Koran. Penalties for them are called “alignments”, “chargeback”. It is a typical
example of reflective punishment, but which can affect only when aggrieved or
his/her family do not agree for suitable compensation. To this group of crimes
belongs murder or damaging body23. In compliance with Sharia, kisas penalty
can be given only in a situation, when accused crime is proved and victim’s family wants it. In case of refraining from imposing penalty, violator is supposed to
pay compensation, which amount has been set by court. If there are any doubts
about defendant fault, he or she can be punished only in tazir way, which is
a group of another crimes24. 20 J. Bielawski, Koran, op.cit., p. 321-347.
21 Ibidem, p.425.
22 Ibidem, p.133.
23 M. al-Hudari Bek, op.cit., p. 78-80.
24 J. Bielawski, Koran, op.cit., p. 121-123.
25
Two Koran lines are not only a base for kisas, but they also allows to pay
dija and arsh payback, which is called the “price of blood”. It is determined by
sides or via other people. In many cases it is possible to receive compensation
from rich man on behalf of a murderer, when he or she cannot afford it. To
qualify kisas as one of Sharia rules in case of murder, the crime must meet the
following conditions: First of all, victim must have been an adult protected by
Sharia. Secondly, victim cannot be descendant of murderer nor any of his/her
beneficiary.
Further, accused for doing this cannot be juvenile and must be fully mental
health in a moment of taking forbidden action. Execution of judged kisas should
be made by aggrieved person. In situation of damaging body, fulfillment may be
made only when attacker did the damage willful and illegal (it excludes wounds
made during self-defense)25.
This kind of remedy consists in making the same damage on a body of
guilty person, as victim did suffered: “Life for life, an eye for eye, nose for a nose,
teeth for teeth”26. Of course victim can resign from doing punishment in exchange for “price of blood” (arsh). The “price of blood” can be paid alternatively in two cases: murder and willful body damage. For those two conditions it has
different names – dija for murder and arsz for damage. There are also two kinds
of dija: an optional form takes place, when victim has right for bloody revenge,
in any other cases it has an obligatory form. The last, third category of crimes are
action not described expressis verbis in Koran and Sunna, which directly affects
in businesses of Muslim society. Word tazir literally means widely understood
“punishing” and in legal sense means legitimized punishment. Main group of
those crimes are situations, when because of circumstances could not have been
punished in within two previous categories27.
To illustrate this kind of crimes, a good example is theft of worthless item.
In contrast, hijacking of valuable things is punished by hadd. Tazir are also used
when Muslim law do not describe specified punishment in two previous situations28. According to Tazir are punished trials of hadd and kisas such as preparing murder or complicity in it29.
25 M. al-Hudari Bek, op.cit., p. 82.
26 J. Bielawski, Koran, op.cit., p.135.
27 J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, Warsaw 2007, p. 64-66.
28 J. Bury, J. Kasprzak, op.cit., p. 113-117.
29 S. Skalski, Podstawowe założenia muzułmańskiego prawa karnego, „Palestra” 56/2007, p. 32-35.
26
IV. Affection of Muslim Law on Chosen Countries
Muslim law was doctrine of kind of a source including system of punishments for violating law and regulating way of using them. Since creation of The
Ottoman Empire, it means from 1299 year, significant influence on a crime law has
been having law made by the rulers. Released my Ottoman rulers legislative acts
concerned all types of penalties. Releasing normative deeds in the field of administration and finance was taking place during reigns of all Ottoman sultans30.
However only Mehmed Faith, ruling in 1451-1488, systematized released
before deeds and implemented them as two welded acts called kanun-name. One
of the most known legislative actions are legislations of Selim I , ruled between
1512 and 1520, and also Suleiman Lawmaker, who ruled 1520-1566. Similar situation took place in XVI and XVII century, but sultan Mustafa II (1695-1703)
released decree which said that every court should use only punishments mentioned by Sharia law. Next significant event was, releasing in 1840 penal code
based on French legislation31. What is more, in Saudi Arabia are applied acts based on Sharia, which tells
about responsibility for using an alcohol, falsification of financial documents and
even sexual deviations. In 1934 was established a decree about ransom of the
blood. Also there is possible cutting of a hand for theft32. In Egypt in the seventies of XX century was called for penalties of cutting-off a hand for takeover of
state property. In 1975 and 1977 to Egypt Parliament were proposed the motions for return of traditional penalties according to Muslim criminal law, which
means for example for theft, mugging, adultery, and even for revolution or apostasy. However those projects have not been accepted. In the end of seventies in
Egypt was created counsel for the codification of Muslim law, which on behalf
of the National Assembly elaborated project of criminal law, forwarded for consideration for the highest legislative authority33. Muslim law influenced in Libya.
In 1971 Revolutionary Command Council of Libya adopted a resolution about
islamization of country’s law system, which ordered that every single newly released act should be familiar to Sharia law. Existing ones have been considered
in compare to Sharia. To execute that resolution there were implemented acts
returning many of Muslim criminal law rules34 .
30 J. Hauziński, Islam w feudalnych państwach arabskich i krajach ościennych VII-XV
w., Poznań 1976, p.78-79.
31 J. Danecki, op.cit., p. 87-92.
32 Ibidem, s. 110-117.
33 Prawo muzułmańskie…, op.cit., p. 209-222.
34 Ibidem, s. 218.
V. Assesment of Influent of Islam Religion on Worldwide Law
27
While describing Islam criminal law we cannot omit the fact, that Sharia
represents an extreme case of “jurists law” which means that it was created and
developed by private specialists. In case of Sharia Koran, Sunna and formed doctrine, not legislator, were lawmakers. It was possible only because Muslim law
was based on religious-law theory of Islam. The Muslim law has a social form
because in first place it places business and good of Muslim society. Personal
deals are on the background. Muhammad the prophet has been claiming that
“The best from humanity is this one, who serves other people”. According to shown above problems it is noticeable the complexity and uniqueness of law regulations in Muslim law. Undoubtedly for “west” point of view,
main problems are corporal punishment, capital punishment and procedures
themselves, depart from known standards. It is worth to emphasize, that many
regulations mentioned earlier can be found in reformed currently penal codes,
which are often based on French solutions. Islam Religion is surely connected
with Muslim countries law system, it significantly affects both country functioning and it’s society.
Sharia criminal law – structure and influence
throughout history
The main subject of consideration in this article is the structure of the
Sharia criminal law, its characteristics and influence on Islamic law based on selected countries. Discussed questions concerned on concept Islamic law, sources
of law like Koran, Sunna, Kijas and Idżma.
Moreover, in the article, it will be shown the characteristic of Muslim penal
law, including crimes like “Hadd”, “Kisas” and characteristic an illicit acts “Tazir”.
In the article is also described influence Sharia law on different countries like
Saudi Arabia, Egypt and Libya. Structure of Sharia penal law concerns showing
its as an universal, normative and dogmatic legal religious system, which regulate Muslims behavior in all areas of life.
In the conclusion, it is estimated the essence of the religion of Islam and its
impact on the functioning of society and the state, as well as its relationship with
the legal system of Muslim countries.
28
KRYMINALISTYCZNE I SĄDOWO-LEKARSKIE
ASPEKTY BADANIA ZWŁOK OFIAR POŻARÓW
Pożar definiowany jest jako żywiołowy proces, podczas którego palą się
dobra materialne, i który wymaga działań ratunkowych. Do zaistnienia pożaru wymagane jest jednoczesne działanie trzech czynników – materiału palnego,
tlenu, a także źródła ciepła, które jest elementem niezbędnym do jego zainicjowania. Warto zaznaczyć, iż sytuacja, w której ogień został ugaszony i nie spowodował żadnych strat (ewentualnie znikome zniszczenia materialne) nie stanowi
pożaru. Ponadto pożarem nie można nazwać kontrolowanego przez człowieka
spalania śmieci albo wypalania traw.
W literaturze niejednokrotnie stwierdza się, iż prawidłowe przeprowadzenie oględzin, badanie miejsca pożaru, a także ustalenie przyczyny jego wybuchu,
należą do niezwykle ciężkich zadań. Jest to związane między innymi z destrukcyjną siłą ognia, który niszczy istotne ślady, stanowiące niezwykle ważne źródło
informacji dla ekspertów. Z drugiej strony do zniszczeń na miejscu zaistnienia
pożaru z perspektywy kryminalistyki przyczyniają się działania gaśnicze.
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie kryminalistycznych i sądowo-lekarskich aspektów związanych ze zgonem w wyniku pożaru. Biorąc pod uwagę statystki, które wskazują na nieustanne zgony powodowane pożarami, zainteresowanie tym zagadnieniem z punktu widzenia kryminalistyki i medycyny
sądowej jest jak najbardziej słuszne. Zgodnie z „Małym rocznikiem statystycznym Polski 2013” w 2012 r. Państwowa Straż Pożarna zarejestrowała około 183,9
tysięcy pożarów, które przyczyniły się do śmierci 564 osób oraz 4186 rannych
i poparzonych. Dużą część stanowiły pożary obiektów mieszkalnych.
Badania kryminalistyczne (wybrane aspekty), red. I. Sołtyszewski, Olsztyn 2007, s. 75.
A. Filewicz, W. Krawczyk, A. Musiał, Ślady fizykochemiczne, [w:] Ślady kryminalistyczne: ujawnianie, zabezpieczanie, wykorzystanie, red. M. Goc, J. Moszczyński, Warszawa
2007, s. 351.
Mały rocznik statystyczny 2013, Główny Urząd Statystyczny, s. 94, [online]: http://
www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RS_maly_rocznik_statystyczny_2013.pdf, (5.02.2014 r).
29
Według toksykologicznej i sądowo-lekarskiej oceny przyczyn zgonu osób,
które zostały znalezione po ugaszeniu pożaru, najczęstszym powodem śmierci jest działanie tlenku węgla oraz cyjanowodoru (40,8%). Występują również
przypadki samoistnego działania niniejszych gazów – w przypadku tlenku węgla wskaźnik zgonów wynosi 25,7%, zaś w przypadku cyjanowodoru 10%. Duże
znaczenie ma także działanie wysokiej temperatury i płomienia, które powoduje
23,5% ogółu zgonów osób wydobytych z pożaru.
Zgodnie z praktyką kryminalistyczną za przyczyny pożarów uznaje się
podpalenia, zaprószenia ognia oraz samozapalenia. Wyróżnić można ponadto
pożary spowodowane wadami urządzeń mechanicznych, instalacji elektrycznych oraz urządzeń grzewczych, a także pożary w wyniku eksplozji materiału
wybuchowego lub wybuchu przestrzennego. J. Olbrycht dzieli niniejsze przyczyny na zawinione (np. nieostrożne obchodzenie się z materiałami palnymi)
oraz niezawinione (np. eksplozje kotłów). Według statystyk straży pożarnej
około 30% pożarów związanych jest z nieostrożnością dorosłych bądź nieletnich,
około 20% powodowana jest wadami sprzętu elektronicznego, a blisko 8% to
skutek podpalenia. Pożary zakończone zgonem nierzadko wiążą się też z faktem, iż ofiara znajdowała się pod wpływem alkoholu – osoby te kładą się do
łóżka z papierosem, który powoduje pożar. Spośród rzadko wymienianych, jednak w praktyce dość częstych przyczyn pożarów należy wyróżnić dzieci, które są
nie tylko ich częstymi ofiarami, ale też ich sprawcami (ma to związek z brakiem
nadzoru nad nimi).
Organizm człowieka reaguje chorobowo na wszelkie zmiany związane
z podwyższeniem temperatury powyżej 50şC, która stanowi granicę wytrzymałości ludzkiego organizmu – dochodzi wówczas do zmian w białkach. Wyróżnia
się dwa rodzaje działania wysokiej temperatury na ciało człowieka: ogólne, czyli
przegrzanie oraz miejscowe, czyli oparzenie10.
S. Manczarski definiuje oparzenie jako swoistego rodzaju uszkodzenia, będące wynikiem działania wysokiej temperatury płonienia lub ciała stałego, a tak T. Grabowska, J. Nowicka, S. Kabiesz-Neniczka, Opiniowanie o przyczynie zatrucia
i śmierci w przypadku badania zwłok wydobytych z pożaru, ,,Archiwum Medycyny Sądowej
i Kryminologii” 2007, LVII, s. 233.
Badania kryminalistyczne (wybrane aspekty), red. I. Sołtyszewski..., op. cit., s. 76.
J. S. Olbrycht, Medycyna sądowa w procesie karnym, Warszawa 1964, s. 403.
W. Kędzierski, Pożary i wybuchy, [w:] Technika kryminalistyczna, red. W. Kędzierski,
Szczytno 1995, s. 356.
T. Marcinkowski, Medycyna sądowa dla prawników, Szczytno 2010, s. 307.
V. J. Di Maio, D. Di Maio, Medycyna sądowa, Wrocław 2008, s. 354.
10 S. Manczarski, Medycyna sądowa w zarysie. Podręcznik dla studentów, Warszawa
1954, s. 164.
30
że płynu bądź gazu, których rozległość zależna jest od rodzaju czynnika, które
działa na ciało11.
Biorąc pod uwagę czas zgonu osoby, pośród zgonów spowodowanych pożarem można wyróżnić te, które nastąpiły natychmiastowo, a także te, do których doszło z opóźnieniem. Zgon natychmiastowy związany jest z obrażeniami
termicznymi, zaś zgon, do którego dochodzi z opóźnieniem, następuje zazwyczaj dwie do trzech dób po pożarze i powodowany jest przede wszystkim utratą
płynów, wstrząsem bądź ostrą niewydolnością oddechową, której przyczyną jest
wdychanie podczas pożaru groźnych dla organizmu ludzkiego gazów12.
Analizując zmiany miejscowe, można wyróżnić cztery stopnie oparzeń.
Oparzenia pierwszego stopnia charakteryzują się zaczerwienieniem, będącym
przejawem czynnego przekrwienia skóry. Objaw ten może zniknąć po śmierci
lub wyróżnić się lekkim obrzękiem (tzw. rumień oparzelinowy). Oparzenia drugiego stopnia wiążą się z powstaniem pęcherzy oparzelinowych, wokół których
widoczny jest rąbek zaczerwienienia. Pęcherze te wypełnione są płynem wysiękowym, który zawiera leukocyty. Bardzo łatwo ulegają one pęknięciom, a wtedy
naskórek zwisa płatami, a skóra pod nim ujawniona, charakteryzująca się dużą
wilgotnością i zaczerwienieniem, może również ulec wyschnięciu i wówczas
przybiera kolor brunatny. Trzeci stopień oparzeń wiąże się z martwicą skóry,
a niekiedy także z martwicą tkanek głębszych13. Jako oparzenia czwartego stopnia określa się zwęglenie. Jest to zmiana pośmiertna, która powodowana jest
bezpośrednim działaniem płomienia albo działaniem łuku Volty14.
Oparzenia (szczególnie rozległe) stanowią poważne zagrożenia dla życia
człowieka. Mogą przyczyniać się do wstrząsów oraz innych zaburzeń wewnętrznych, które prowadzą do zgonu, np. za bardzo niebezpieczne uważa się oparzenia, które obejmują ponad 10% ogółu ciała i wymagają one profesjonalnej pomocy lekarskiej. Oparzenia drugiego i trzeciego stopnia bardzo często przyczyniają
się do niezwykle groźnych zakażeń15.
Każdy stopień oparzenia może przyczynić się do śmierci człowieka bądź
zakończyć się jego uleczeniem. Tak, jak zostało to wcześniej zaznaczone, ryzyko
zależy od rozległości oparzeń, a nie od ich stopnia – nawet oparzenia pierwszego
stopnia, jeżeli są rozległe, mogą być niebezpieczne dla życia. Tak samo zwęglenie (czwarty stopień oparzenia) określonych części ciała człowieka nie jest równoznaczne z jego śmiercią – w praktyce znane są przypadki, w których osoba
11 Ibidem.
12 V. J. Di Maio, D. Di Maio, op. cit., s. 346.
13 S. Manczarski, op. cit., s. 164-165.
14 T. Marcinkowski, op. cit., s. 305.
15 Ibidem, s. 305-307.
31
uratowana z pożaru mimo zwęglonych partii ciała (np. nóg, rąk), utrzymała się
przy życiu16.
Zazwyczaj już pobieżne oględziny zwłok umożliwiają ustalenie, z jakim rodzajem oparzenia mamy do czynienia. W sytuacji wystąpienia wątpliwości najlepszym wyjściem jest porównanie zmian, do których doszło na tych częściach
skóry, które były zasłonięte odzieżą. Najbardziej narażona na działanie płomienia jest skóra nieokryta, jednak należy zaznaczyć, iż odzież przedłuża działanie wysokiej temperatury w przypadku, gdy zostanie ona oblana gorącą cieczą,
a ze skóry nieokrytej ciecz spływa szybciej17. Warto również podkreślić ochronną rolę ubrania przed ogniem chociażby w przypadku eksplozji – rozległość i głębokość oparzeń może być dzięki niemu mniejsza (nie dotyczy to sytuacji, kiedy
ubranie zacznie się palić – wówczas płomień działa bezpośrednio na ciało). Jakość
ochrony, którą ubranie jest w stanie zapewnić ciału człowieka, zależna jest od kilku
aspektów: rodzaju narażenia na działanie wysokiej temperatury, rodzaju materiału, z którego wykonana jest odzież oraz stopnia dopasowania odzieży do ciała. Bardzo częstą przyczyną śmierci jest przypadkowe zapalenie się ubrania – statystycznie dochodzi w ciągu roku do około 150-200 zgonów tego typu18.
Diagnostyka sekcyjna zwłok, które były narażone na wysoką temperaturę,
jest niezwykle trudnym zadaniem, gdyż wiąże się z zatarciem obrazu morfologicznego. Szczególnie kłopotliwa jest sekcja zwęglonych zwłok. Działanie ognia na ciało powoduje liczne zmiany pośmiertne, które skutkują trudnościami
w ustaleniu przyczyny śmierci19. Śmierć w pożarach ma zazwyczaj charakter
wieloprzyczynowy i najczęściej zachodzą między tymi przyczynami związki20.
Z perspektywy medycyny sądowej doniosłe znaczenie ma badanie zwłok wydobytych bezpośrednio z pożaru. Obducent ma wówczas za zadanie nie tylko
ustalić obrażenia pośmiertne, których przyczyną jest płomień, ale też możliwe
rany, które ofiara poniosła przed pożarem. Pytanie, na jakie musi odpowiedzieć
obducent to, czy ofiara poniosła śmierć z powodu działania płomienia, czy może
doszło do spalenia zwłok człowieka, który zmarł z innych przyczyn. Bardzo ważne jest także odróżnienie obrażeń, które powstały podczas pożaru, związanych
16 J. S. Olbrycht, op. cit., s. 399.
17 A. Jakliński, J.S. Kobiela, K. Jaegermann, Z. Marek, Z. Tomaszewska, B. Turowska,
Medycyna sądowa. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1983, s. 178-179.
19 S. Raszeja, W. Nasiłowski, J. Markiwicz, Medycyna sądowa. Podręcznik dla studentów, Warszawa 1993, s. 120.
20 T. Grabowska, J. Nowicka, S. Kabiesz-Neniczka, Opiniowanie o przyczynie zatrucia
i śmierci w przypadku badania zwłok wydobytych z pożaru, ,,Archiwum Medycyny Sądowej i
Kryminologii” 2012, LXII, s. 231.
32
m.in. z próbą ucieczki przed ogniem, spadającymi belkami i krokwiami oraz
różnymi upadkami. Warto podkreślić, iż działania straży pożarnej także mogą
przyczynić się do powstania różnorodnych obrażeń na ciele ofiary. Interpretacja wszelkich zmian dokonywana w trakcie sekcji zwłok stanowi bardzo trudne zadanie i niekiedy prowadzi do pomyłek. Istotnym jest ponadto szczegółowe
opisanie rozmieszczenia wszelkich oparzeń na ciele ofiary, gdyż może to być bardzo pomocne w trakcie rekonstrukcji zdarzenia21. Należy zaznaczyć, iż oględziny makroskopowe nie umożliwiają odróżnienia oparzeń powstałych za życia od
tych, które powstały po śmierci ofiary. W tym przypadku mało pomocne staje
się też badanie mikroskopowe oparzeń – nie dotyczy to sytuacji, kiedy ofiara
pożaru przeżyła tak długo, by mogła się u niej rozwinąć reakcja zapalna, jednak
niewystąpienie takiego stanu nie świadczy o konieczności powstania niniejszych
ran po śmierci22.
Charakterystycznym obrazem sekcyjnym w przypadku pożarów jest „obkurczenie” zwłok, które obejmuje części miękkie ciała i przyczynia się do zjawiska
miniaturyzacji (pomniejszenia) organów i powstania tzw. narządów lalkowych.
Następuje to przede wszystkim w sytuacji, gdy dochodzi do jednoczesnego działania wysokiej temperatury oraz wysuszenia23. Jest to również związane z utratą
wody w organizmie24. Organy tracą znacznie na wielkości oraz na swojej wadze,
jednak ich kształt pierwotny nie ulega zmianom. W czasach, gdy nie znano zjawiska miniaturyzacji narządów bardzo często dochodziło do błędnego określania wieku dorosłego mężczyzny po zewnętrznych narządach płciowych, które
przypominają wówczas rozmiarami narządy płciowe chłopca – pomyłki takie
zdarzały się zwłaszcza przy ofiarach o niskim wzroście. Kurczenie tego typu dotyczy również sutków u kobiet, co przyczynia się do nadania ich klatkom piersiowym dziewczęcego wyglądu. Przeobrażenia tego typu mogą znacznie komplikować identyfikację zwłok25.
Działanie wysokiej temperatury powoduje również przybranie przez ofiarę
charakterystycznej postawy kolankowo-łokciowej, która jest wynikiem kurczenia się mięśni26. Niniejsza postawa nazywana jest także pozycją bokserską, gdyż
kończyny górne wyglądem przypominają pozycję obronną przyjmowaną przez
boksera. Na podstawie niniejszego stanu nie można stwierdzić, czy ofiara była
21 A. Jakliński, J. S. Kobiela, K. Jaegermann, Z. Marek, Z. Tomaszewska, B. Turowska,
op. cit., s. 180-182.
23 S. Raszeja, W. Nasiłowski, J. Markiwicz, Medycyna sądowa.., op. cit., s. 120.
24 M. Całkiewicz, Oględziny zwłok i miejsca ich znalezienia, Warszawa 2010, s. 99.
25 J. S. Olbrycht, op. cit., s. 400-401.
26 S. Manczarski, op. cit., s. 166.
33
żywa czy martwa przed zaistnieniem pożaru27. Tego typu ułożenia tłumaczono
kiedyś błędnie jako rezultat obrony przed napastnikiem28. Bill Bass zaznacza, iż
w sytuacji znalezienia w trakcie śledztwa spalonego ciała, które nie jest ułożone
w pozycji kolankowo-łokciowej, można przypuszczać, iż w momencie śmierci
osoba ta była skrępowana29.
W sytuacji, gdy ciało ofiary uległo znacznemu spaleniu, może dojść do oddzielenia skóry lub zupełnego jej spalenia, powodującego odsłonięcie mięśni,
wykazującego niekiedy rozerwania w wyniku działania na nie wysokiej temperatury. Niespalone obszary skóry charakteryzuje stwardnienie, które przypomina
wyprawioną skórę zwierząt. W sytuacji zwęglenia zwłok – w miejscach, gdzie skóra miała styczność z podłożem – bardzo często zostaje ona zachowana w dobrym
stanie. Jeżeli doszło do znacznego spalenia zwłok, największą ingerencje płomienia
zazwyczaj widać w obrębie klatki piersiowej i jamy brzusznej, które najczęściej ulegają zupełnemu spaleniu, odsłaniając jednocześnie narządy wewnętrzne, ulegające
stwardnieniu bądź zwęgleniu30. Niekiedy dochodzi do ubytków anatomicznych, co
jest zależne od wysokości temperatury, która działa na ciało31.
Następstwem kurczenia się skóry są jej pęknięcia, co jest także bezpośrednio
związane z utratą wody. W tym przypadku także bardzo łatwo o pomyłkę, gdyż
obrażenia te przypominają wyglądem rany cięte32. Do pęknięć dochodzi przede
wszystkim w przegubach stawowych. Z powodu licznych gazów zgromadzonych
w czaszce dochodzi także do pęknięcia jej sklepienia, a mózg osoby dorosłej ulega miniaturyzacji i przypomina wielkością mózg nowonarodzonego dziecka33.
Wysokie ciśnienie sprawia, iż czerep odrywa się od reszty ciała i znajdowany jest
w znacznej odległości od reszty zwłok (do kilkudziesięciu centymetrów). Takie
zjawisko również może sprawiać wrażenie zbrodniczego działania na ciało34.
Jednym ze znamion świadczących o tym, iż ofiara żyła w trakcie wybuchu
pożaru są jasne smugi widoczne na skórze powiek (wyraźnie odróżniają się one od
innych ich części), które powstały w wyniku działania płomienia. Ma to związek
z faktem, iż człowiek zaciska odruchowo powieki w obawie przed płomieniem35.
29 B. Bass, J. Jefferson, Trupia farma. Sekrety legendarnego laboratorium sądowego, gdzie
zmarli opowiadają swoje historie, Kraków 2012, s. 267.
31 S. Raszeja, W. Nasiłowski, J. Markiwicz, op. cit., s. 120.
32 M. Całkiewicz, op. cit., s. 97.
33 J. S. Olbrycht, op. cit., s. 401-402.
op. cit., s. 181.
34
Zwęglone kości początkowo zachowują swój pierwotny kształt, jednak
z czasem kurczą się (tracąc 1/10 swojej długości) i ulegają rozpadowi36. Bardzo często dochodzi do powstawania linijnych pęknięć, które niekiedy są mylnie interpretowane jako złamania powstałe przez uraz mechaniczny (zwłaszcza w przypadku kości płaskich czaszki). Pochodzenie wszelkiego typu urazów,
a zwłaszcza złamań kości, można wyjaśnić dzięki badaniu mikroskopowemu
płuc, nerek oraz mózgowia na obecność zatorów tłuszczowych, których duża
ilość może wskazywać na fakt, iż rany powstały za życia ofiary37. Z praktyki kryminalistycznej wynika, iż określenie pochodzenia ujawnionych na miejscu pożaru kości jest niezbędne. W sytuacji, gdy kości nie uległy rozpadowi na bardzo małe części, rozpoznanie ich pochodzenia nie stanowi problemu. Jeżeli
natomiast doszło do rozpadu, pomocne staje się badanie mikroskopowe szlifów kostnych, które są sporządzane z kawałków kości (nawet tych całkowicie
spopielonych)38. Mimo to obducent musi wykazywać się ogromną znajomością
anatomii człowieka oraz doświadczeniem, gdyż w sytuacji braku kompetencji
na odpowiednim poziomie może dojść do pomyłek. W literaturze przywoływany jest przykład, w którym za szczątki kobiety zostały uznane kości owcy,
która uległa spaleniu39. Spopielone kości charakteryzują się kruchością, ponieważ zostały w nich wypalone substancje organiczne i pozostały jedynie składniki mineralne. Należy więc zaznaczyć, iż postępując z popiołem na miejscu
pożaru, trzeba wykazać się dużą ostrożnością, by nie uszkodzić pozostałości
kostnych – dotyczy to zwłaszcza transportu zwęglonych zwłok40. Ważną rolę
identyfikacyjną na miejscu pożaru odgrywają również zęby. Mają one szczególne znaczenie ze względu na swe charakterystyczne cechy, które umożliwiają
określenie ich pochodzenia (ludzkiego/zwierzęcego)41.
W sytuacji oparzeń wywołanych pożarem oraz zakończonych śmiercią
ofiary można ustalić obecność tlenku węgla we krwi, a także sadzy w tchawicy
oraz oskrzelach. Niniejsze objawy świadczą o tym, iż dym i płomień działały
jeszcze za życia ofiary42.
Najczęstszą przyczyną zgonu – w przypadku zwłok ujawnionych na miejscu pożaru, jak zostało to już podkreślone na wstępie niniejszego artykułu, nie
36 S. Manczarski, op. cit., s. 166.
op. cit., s. 182-183.
op. cit., s. 183.
35
jest wysoka temperatura oraz wiążące się z nią oparzenia i denaturacja białka, ale
zatrucie tlenkiem węgla43. Tlenek węgla jako gaz bezwonny, pozbawiony koloru
stanowi wysokie zagrożenie dla życia. Jest to jedna z najstarszych trucizn, która
ma związek z postępem cywilizacyjny – zatrucia tym gazem mają miejsce od
kiedy ludzie próbowali instalować paleniska w schronieniach pozbawionych
wymiany powietrza. Cechą charakterystyczną tlenku węgla jest jego swobodne
wiązanie się z hemoglobiną, które powoduje zatrucie organizmu (liczne przemiany biochemiczne we krwi), a w konsekwencji śmierć. Przyczyn zatrucia
tlenkiem węgla jest wiele – niesprawne urządzenia grzewcze, kuchenki i piecyki gazowe, spaliny samochodowe, jednak statystycznie najczęstszą z nich jest
pożar44.
Tlenek węgla jest gazem, którego działanie nie powoduje widocznych
zmian w wyglądzie zwłok. Ustalenie przyczyny zgonu nie jest zadaniem możliwym do realizacji na miejscu zdarzenia – nawet poprzez oględziny i otwarcie
zwłok. Oddziaływanie niniejszego gazu na organizm jest dość ciężkie do wykrycia, gdyż tlenek węgla nie powoduje praktycznie żadnych zmian anatomicznych
w narządach wewnętrznych. Jedynym śladem działania jest jasnoczerwone zabarwienie krwi, a także narządów wewnętrznych ze szczególnym uwzględnieniem płuc, serca oraz nerek, które może (ale nie musi) wskazywać na szkodliwe
działanie tlenku węgla. Innym objawem działania omawianej trucizny są plamy
opadowe, które także przybierają jasnoczerwoną barwę, ale tak, jak w przypadku
narządów wewnętrznych, nie musi to świadczyć o działaniu tlenku węgla, gdyż
tego typu objawy spotyka się również w przypadku śmierci w wyniku zamarznięcia45. Kluczową rolę w ustaleniu przyczyny śmierci w przypadku podejrzenia zatrucia tlenkiem węgla odgrywa opinia sądowo-lekarska, która bazuje na
wynikach oględzin oraz sekcji zwłok, a także na wynikach dotyczących zawartości karboksyhemoglobiny w krwi denata. Oficjalnie przyjmuje się, że stężenie
śmiertelne niniejszego związku wynosi 50%46.
Drugim objawem świadczącym o tym, że osoba żyła oraz oddychała atmosferą pożaru jest obecność sadzy w drogach oddechowych. Bierne przedostanie
się sadzy do przełyku, który w wyniku śmierci zapada się, uważa się za niemoż43 M. Całkiewicz, op. cit., s. 97.
44 Z. Wardaszak, A. Niemcunowicz-Janica, J. Janica, E. Koc-Żórawska, Zatrucia tlenkiem węgla w materiale sekcyjnym Zakładu Medycyny Sądowej AM w Białymstoku w latach
1998-2003, ,,Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2005, LV, s. 42-46.
46 J. Nowicka, T. Grabowska, J. Kulikowska, R. Celiński, M. Korczyńska, K. Droździok,
Metody oznaczania tlenku węgla we krwi sekcyjnej – zalety i ograniczenia, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2011, LXI, s. 75.
36
liwe – należy więc podkreślić, iż mechaniczne wprowadzenie sadzy przez osoby
trzecie jest niewykonalne47.
Specjaliści obecni na miejscu pożaru muszą wziąć pod uwagę wiele wersji – na uwagę zasługuje również fakt, iż przestępcy często próbują spalić zwłoki
w celu uniknięcia odpowiedzialności karnej za zabójstwa. L. Gruntkowski określa takie postępowanie mianem samopoplecznictwa po przestępstwie zabójstwa48.
Spalenie zwłok jest sposobem na pozbycie się ich. Przestępca samodzielnie dokonuje kremacji, a następnie wyrzuca prochy – dokonuje tego nieopodal miejsca ich
spalenia, ponieważ nie obawia się, iż zostaną ujawnione. W sytuacji podejrzenia, iż
ofiara została spopielona, powinno się wnikliwie szukać wszelkich fragmentów kości, które nie uległy spopieleniu – skutecznym sposobem jest wówczas przesianie
piachu49. Przykładem polskiego seryjnego mordercy, który podpalił zwłoki zamordowanych przez siebie chłopców jest Mariusz Trynkiewicz50. W historii kryminalistyki takich zdarzeń jest jednak wiele – warto również przytoczyć próbę spalenia domu w celu zatarcia śladów po zbrodni przez męża, który zabił swoją żonę
i syna w 2009 r. w Celestynowie51, czy też historię 29-letniej kobiety, która w 2010 r.
w Kamionce próbowała spalić zwłoki zamordowanej przez nią matki swojego konkubenta, a kiedy jej się to nie udało, poćwiartowała je52.
W rozważaniach na temat śmierci człowieka w wyniku pożaru duże znaczenie ma kwestia identyfikacji zwłok ujawnionych w pogorzelisku. W wielu
przypadkach ciało ofiary jest zwęglone do tego stopnia, iż nie jest możliwym jej
rozpoznanie po twarzy, ani też nie można pobrać odcisków palców – trzeba posłużyć się innymi metodami. Wówczas najczęściej stosuje się identyfikację odontoskopijną. Identyfikacja tego typu jest możliwa już na podstawie jednego zęba53.
47 Z. Raczkowska, A. Borowska-Solonynko, D. Samojłowicz, Obecność sadzy w drogach
oddechowych i przełyku jako element opiniowania na temat przeżyciowego przebywania w atmosferze pożaru, ,,Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” 2012, LXII, s. 21-28.
48 L. Gruntkowski, Samopoplecznictwo po przestępstwie zabójstwa, ,,Kwartalnik Prawno-Kryminalistyczny” 2010, nr 3, s. 42.
50 J. Stukan, Polscy seryjni mordercy, Warszawa 2009, s. 144.
51 http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/probowal-spalic-dom-by-zatrzec-sladymorderstwa,109759.html, (5.02.2014 r.).
52 http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/zabila-i-pocwiartowala-niedoszla-tesciowa-skazana-na-25-lat-wiezienia,378539.html, (5.02.2014 r.).
53 Jama ustna posiada 2,5 mld charakterystycznych cech, co uniemożliwia odnalezienie
dwóch identycznych osób. Zęby oraz ich poszczególne cechy uznaje się za jedne z najwartościowszych właściwości osobniczych człowieka. Stanowią one najbardziej wytrzymały narząd
ludzki, który jest w stanie przetrwać temperaturę 1600ºC, pozostając niezmiennym, gdy inne
tkanki miękkie i kostne ulegną już rozkładowi bądź spaleniu. Możliwe jest ponadto pobranie
miazgi z zębów w celu badania DNA. A. Kaliś-Swędzioł, I. Niedzielska, Identyfikacja odontologiczna zwłok- przegląd piśmiennictwa, ,,Dental and Medical Problems” 2010, Nr 47, 2, s. 133.
37
INTERPOL uznał odontoskopię za podstawową metodę identyfikacji ofiar katastrof, kiedy bardzo często ma się do czynienia ze spalonymi zwłokami ofiar54.
Inną stosowaną metodą jest badanie DNA. W przypadku zwłok cechujących się
dużym stopniem degradacji, a także w przypadku śladów, które zawierają małą
ilość jądrowego DNA (np. kości, zęby), stosuje się analizę mitochondrialnego
DNA. W stosunku do pożarów jest to metoda często stosowana ze względu na
rodzaj szczątków ujawnianych w pogorzelisku55. Niekiedy, gdy żadna z niniejszych metod nie może zostać wykorzystana, dokonuje się identyfikacji niepewnej, która opiera się na cechach charakterystycznych ofiary (tatuaże, blizny itp.),
przedmiotach należących do ofiary, które zostały przy niej odnalezione lub na
okolicznościach zdarzenia56.
W kontekście śmierci w wyniku pożaru znaczenie posiada również zagadnienie czasu, jaki jest potrzebny do całkowitego spalenia zwłok albo ich poszczególnych części. Okazuje się, iż płomień dmuchawki gazowej jest w stanie w odległości 10 cm od ciała zwęglić aż do kości miękkie części podudzia w 3 minuty,
zaś w 20 minut zwęglone zostaną także kości. Części miękkie twarzy człowieka
zwęglą sie w ciągu 10 minut, części miękkie owłosione głowy oraz karku wytrwają aż godzinę. Zęby zwęglone zostaną w czasie od 3 do 5 minut. Czas spopielenia
zwłok w krematoriach wynosi około dwóch godzin w przypadku dorosłego człowieka, jednak tego typu warunki nie mają miejsca w praktyce sądowo-lekarskiej
(kremacja zwłok odbywa się zazwyczaj w temperaturze 670-810şC57). Na miejscu nawet największego pożaru możliwe jest odnalezienie resztek zwęglonych
zwłok, które umożliwią dokładne zbadanie sprawy58.
Omawiając kryminalistyczne i sądowo-lekarskie aspekty śmierci w wyniku pożaru warto również zwrócić uwagę na specyfikę oględzin tego typu miejsc
zdarzeń. Wyjaśnienie okoliczności pożaru to dość ciężkie zadanie z punktu widzenia kryminalistyki. Eksperci dążą początkowo do ustalenia czynników, które go spowodowały oraz tych, które sprzyjały jego rozprzestrzenianiu59. Grupa
54 Interpol Disaster Victim Identification, [online]: http://www.interpol.net/, (5.02.2014 r.).
55 K. Gawęda-Walerych, I. Sołtyszewski, Zastosowanie analizy mitochondrialnego DNA
w badaniach kryminalistycznych – perspektywy, ,,Problemy Kryminalistyki” 2005, nr 248, s. 5.
56 V. J. Di Maio, D. Di Maio, op. cit., s. 352-353.
57 Ibidem, s. 353.
58 J. S. Olbrycht, op.cit., s. 402.
59 W miejscu pogorzeliska stosowane są trzy rodzaje ekspertyz: kryminalistyczna,
która ma na celu ustalenie źródła ognia; techniczna, której zadaniem jest wyjaśnienie problemów związanych z np. budownictwem na miejscu pożaru; pożarowo-techniczna: polegająca
na rekonstrukcji przebiegu pożaru. Ze względu na bardzo złożony charakter spraw związanych
z pożarem najczęściej stosuje się ekspertyzy kompleksowe. Badania kryminalistyczne (wybrane
aspekty), red. I. Sołtyszewski..., op. cit., s. 78.
38
operacyjno-procesowa może uzyskać od funkcjonariuszy straży pożarnej wiele
cennych informacji:
• czy jakieś zjawiska pożarowe zwróciły szczególną uwagę funkcjonariuszy
straży pożarnej oraz w jakim miejscu one wystąpiły;
• które elementy zostały świadomie zniszczone podczas akcji ratunkowej;
• jakie przedmioty wyniesiono z miejsca pożaru oraz dokąd je wyniesiono
i w jaki sposób je zabezpieczono;
• jaki był stan tych przedmiotów przed akcją, w trakcie akcji oraz po jej
zakończeniu;
• jak był stan zabezpieczenia drzwi (czy były one zamknięte/otwarte itp.)
oraz stan okien;
• w których miejscach doszło do największych zniszczeń związanych
z działaniem ognia i czy znajdują sie one w obrębie pożaru;
• czy znaleziono przedmioty, które nie są związane ze środowiskiem
pożaru;
• czy w trakcie akcji ratunkowej uszkodzono wewnętrzne elementy pomieszczeń – ściany, sufit itd.
Uzyskanie powyższych danych pozwala przystąpić do analizy i wypracowania wersji związanych z przyczyną pożaru, a następnie do stworzenia planu
badania miejsca zdarzenia. Śledcze badanie pogorzeliska powinno zmierzać do
ustalenia:
• czy doszło do podpalenia, czy też było to samozapalenie;
• w którym miejscu znajduje się ognisko pożaru, ile jest ognisk pożaru, jak
wyglądają;
• jak wyglądają kanały rozprzestrzeniania się ognia oraz kanały dopływu
tlenu;
• jakie przedmioty spłonęły w trakcie zdarzenia;
• w których miejscach znajdują się ofiary śmiertelne pożaru – pytanie, które pozwala pomóc w ustaleniu, czy doszło do śmierci w wyniku pożaru, czy do
próby zatarcia ogniem zabójstwa;
• jakie zjawiska towarzyszyły pożarowi (wydzielanie się dymu, par itp.)60.
Badanie miejsca pożaru, jak zostało to już zaznaczone na wstępie niniejszego artykułu, wiąże się z trudnościami z powodu destrukcyjnej siły ognia, który w sposób niezamierzony zaciera niektóre ślady, a także z niszczeniem śladów
przez akcję ratowniczą, która jest jednak niezbędna61. R. Włodarczyk zaznacza,
iż oględziny miejsc związanych z działaniem wysokich temperatur bardzo często
60 J. Kasprzak, B. Młodziejowski, W. Brzęk, J. Moszczyński, Kryminalistyka, Warszawa
2006, s. 220-221.
61 Badania kryminalistyczne (wybrane aspekty), red. I. Sołtyszewski, op. cit., s. 77.
39
nie przynoszą zamierzonego efektu. Zwraca ponadto uwagę na to, jak istotne jest
przestrzeganie kolejności wykonywanych działań przez określonych członków
grupy operacyjno-procesowej, które ma się przyczynić do skuteczności podjętych czynności. Prawidłowo przeprowadzone oględziny mają wpływ na ilość
śladów zebranych na miejscu zdarzenia oraz na odpowiednie sporządzenie dokumentacji, które niwelują zagrożenie związane ze sfałszowaniem prawdy obiektywnej. Ekipy działające po sobie powinny wykazywać się odpowiednią wiedzą,
umiejętnościami, wykształceniem oraz posiadać stosowne doświadczenie zawodowe. Istotnymi elementami są również zdolność planowania, odpowiednie
wyposażenie oraz stosowanie zasad bezpieczeństwa, które są szczególnie ważne
w trakcie ujawniania szczątków ludzkich62.
W związku z tym, iż badanie pogorzeliska nie należy do najłatwiejszych
czynności kryminalistycznych, w trakcie prowadzenia oględzin tego typu miejsc
dochodzi do wielu uchybień. Do najczęściej popełnianych błędów zalicza się
nieodpowiednie przygotowanie zespołu, złe podejście taktyczne oraz procesowe,
małe zaangażowanie fachowców oraz brak właściwego sprzętu. Miejsce zdarzenia związane z działaniem wysokiej temperatury wymaga obecności ekspertów
z różnych dziedzin ze względu na różnorodność śladów w nim występujących63.
Uczestnictwo biegłych z jednej dziedziny może spowodować, iż oględziny zostaną ukierunkowane tylko na jeden rodzaj śladów, co sprawi, że inne (często cenniejsze) zostaną pominięte, a czasem nawet zatarte64. W. Miś sygnalizuje problem związany ze sprzecznością interesów pomiędzy policją a strażą pożarną,
który (wg autora) jest dość wyraźnie zauważalny w polskich realiach. Uważa, iż
działania tych dwóch służb są ze sobą niespójne – zajmują się swoimi sprawami
(często bardzo profesjonalnie), ale wzajemnie sobie przeszkadzają. Z tego powodu W. Miś zaznacza konieczność przeprowadzania szkoleń dla funkcjonariuszy,
by polepszyć ich współpracę w miejscu pogorzeliska65.
Należy także podkreślić, iż w obecnych czasach przestępcy charakteryzują
się wysokim poziomem intelektualnym – coraz częściej znają obowiązujące normy prawa oraz metody wykrywcze, które stosują organy ścigania, dlatego bardzo
62 R. Włodarczyk, Postępowanie w sprawie zabójstwa połączonego ze sprowadzeniem
pożaru, [w:] Prawo. Kryminalistyka. Policja. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Bronisławowi Młodziejowskiemu, red. J. Kasprzak, J. Bryk, Szczytno 2008, s. 67-68.
63 Zgodnie z procedurami oględzinowymi w celu dokonania oględzin miejsca pożaru
„należy wezwać eksperta laboratorium kryminalistycznego o właściwej specjalności”. Procedury oględzinowe z dnia 7 lipca 2001 (pkt. 6.12), [online]: http://www.policja.pl/pol/kgp/biurosluzby-kryminaln/co-nowego-w-prawie/75485,dok.html, (8.02.2014 r.).
64 R. Włodarczyk, op. cit., s. 76.
65 W. Miś, Praktyczne aspekty oględzin miejsca pożaru, ,,Kwartalnik Prawno-kryminalistyczny” 2009, nr 1, s. 19.
40
często manipulują oni śladami kryminalistycznymi już na etapie dokonywania
czynu, próbując w ten sposób wprowadzić biegłych w błąd. Dotyczy to również
wcześniej omawianej próby zatarcia zabójstwa poprzez pożar. Z tego powodu
podnoszenie kwalifikacji zawodowych funkcjonariuszy policji, ekspertów, biegłych sądowych, a także prokuratorów jest nieodzowne. Ważne jest również
odpowiednie wyposażanie grup oględzinowych – należy podążać za rozwojem
techniki i uzupełniać braki w środkach technicznych. Policja powinna dążyć do
uzyskania swoistego rodzaju algorytmu postępowania w miejscach pożaru, który znacznie skróci i usprawni pracę w tego typu zdarzeniach oraz zniweluje liczbę pomyłek, które występują66.
Zagadnienie oceny śmierci człowieka w pożarze w aspekcie kryminalistycznym i sądowo-lekarskim ma bardzo złożony charakter ze względu na przyczyny powstawania pożarów oraz sposób działania płomienia na ciało człowieka. Jest to tematyka bardzo ponadczasowa, gdyż przypadki śmierci w pożarach
są niestety bardzo powszechne, jak również przestępcy często używają ognia, by
zatrzeć swoje zbrodnie. Pogorzeliska są bardzo ciężkim miejscem do badania,
biorąc pod uwagę czynniki utrudniające odnalezienie śladów oraz działania zacierające ślady (akcja ratunkowa). Eksperci pojawiający się na miejscu zdarzenia
muszą wykazywać się dużym doświadczeniem oraz bardzo szerokim zakresem
wiedzy, by móc je ocenić. Umiejętna interpretacja okoliczności pożaru oraz śladów na ciele ofiar pozwala unikać pomyłek, które jednak niekiedy się zdarzają.
Biorąc pod uwagę problemy związane z postępowaniem na miejscu pożaru, niezbędne jest prowadzenie szkoleń udoskonalających umiejętności określonych
ekspertów, biegłych. Nadto należy zastanowić się nad specjalizacją funkcjonariuszy policji w tym kierunku. Wydaje się, iż mogłoby to znacznie usprawnić
oględziny pogorzelisk. Ponadto trzeba zaznaczyć, iż niekiedy możliwości ekspertyzy medycznej oraz pożarowej nie są w pełni wykorzystywane – warto więc cały
czas udoskonalać techniki kryminalistyczne oraz prowadzić badania z zakresu
medycyny sądowej w kontekście pożaru, by ocena tego typu śmierci człowieka
nie przynosiła trudności ekspertom.
66 R. Włodarczyk, op. cit., s. 78.
FORENSIC AND MEDICO-LEGAL EXAMINATIONS
OF CORPSES OF FIRES VICTIMS
41
Identifying dead bodies excavated from the fire and the assessment of the
incident is an extremely difficult task from the point of view of criminology. The
article aims to show the forensic and medico-legal aspects of the death by fire.
The authors presented the statistics on causes of death due to fire, as well as the
reasons for the fire outbreak. The effects of high temperature (flames) on the human body were discussed, as well as all changes that were caused by it, and the
mechanism of death. A role of forensic experts in the evaluation of human death
in such cases was defined. Methods used in the identification of victims of fires
were shown. The authors also highlighted the fairly common phenomenon of
corpse cremation by assassins aiming to get rid of the body and avoid criminal
responsibility for his crime. Another issue raised in this article is to present the
principles of inspection in the sites of the fire as well as basic mistakes in the
course of inspections.
42
Dariusz Miksiewicz
CHARAKTERYSTYKA PRZESTĘPCZOŚCI
UBEZPIECZENIOWEJ W POLSCE
Charakterystyka jest to opis cech charakteryzujących kogoś lub coś. Analiza, interpretacja oraz oddanie cech zewnętrznych i wewnętrznych danego zjawiska. Charakterystyka przestępczości ubezpieczeniowej w niniejszej pracy obejmuje zagadnienia dotyczące samej definicji przestępczości ubezpieczeniowej,
stanu przestępczości ubezpieczeniowej w Polsce oraz społecznego przyzwolenia
na dokonywanie tego typu przestępstw.
1. Problemy z Definiowaniem Przestępczości Ubezpieczeniowej
Treść i zakres samego określenia „przestępczości ubezpieczeniowej” i „przestępstwa ubezpieczeniowego” były i cały czas pozostają przedmiotem sporów.
Wciąż nie udało się wypracować jednolitej definicji przestępstwa ubezpieczeniowego. Generalnie w literaturze przedmiotu ścierają się dwa poglądy. Pierwszy,
który reprezentuje T. Rydzek, głosi że przestępstwem ubezpieczeniowym jest
każdy czyn karalny godzący w jakikolwiek sposób (bezpośredni, czy pośredni)
w interesy zakładów ubezpieczeń i całego rynku ubezpieczeniowego. Drugi pogląd prezentowany m. in. przez Cz. Prętkiego i W. Jarocha, stoi na stanowisku,
że przestępstwami ubezpieczeniowymi są przestępstwa związane ze stosunkiem
ubezpieczeniowym.
W definicji T. Rydzeka dopatrzeć się można pewnego podobieństwa do
uchylonego już przepisu art. 224 ust. 1 ustawy z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej penalizującego działanie na szkodę zakładu ubezpieczeń.
Wspomniany przepis ogranicza się jednak do penalizacji czynów członków
zarządu, rady nadzorczej, likwidatorów tegoż zakładu, a także osób biorących
M. Szymczak, Słownik języka polskiego. Tom Pierwszy, Warszawa 1988, s. 251.
T. Rydzek, Przestępczość ubezpieczeniowa w świetle teorii i praktyki, „Prawo Asekuracyjne” 1996, nr 2, s. 70.
W. Jaroch, Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Warszawa 2002, s. 36.
43
udział w czynnościach mających na celu powstanie zakładu. Pogląd ten krytykuje W. Jaroch wskazując, że przestępstwami godzącymi w interesy firm ubezpieczeniowych i rynku ubezpieczeniowego mogą być przestępstwa czysto kryminalne, takie jak np. kradzież (art. 278 k.k.) czy rozbój (art. 280 k.k.), które nie są
nawet przestępstwami gospodarczymi, nie mówiąc już o ich związku z prawem
ubezpieczeniowym.
W. Jarocha przestępstwo ubezpieczeniowe definiuje jako „bezpodstawne
żądanie odszkodowania lub innego świadczenia, bądź uzyskanie odszkodowania lub innego świadczenia poprzez oszustwo”. Podobnie E. Kędra, dla którego uzasadnione jest używanie terminu „przestępstwa ubezpieczeniowe” tylko
w odniesieniu do czynów związanych z umową ubezpieczeniową, których celem jest umyślny, oszukańczy zamiar osiągnięcia nienależnego odszkodowania
lub innego świadczenia, ze szkodą majątkową dla ubezpieczyciela. Jednakże
ostatni autor wyróżnia jeszcze przestępstwa na szkodę ubezpieczyciela. Dzieli je
na czyny pośrednio godzące w dobra majątkowe ubezpieczyciela oraz na czyny
bezpośrednio godzące w dobra majątkowe ubezpieczyciela. Do pierwszej grupy zalicza przestępstwa, charakteryzujące się wystąpieniem szkody w dobrach
objętych ubezpieczeniem, którą ubezpieczyciel rekompensuje odszkodowaniem.
Do drugiej – czyny kryminalne, które bezpośrednio zagrażają lub naruszają dobra ubezpieczyciela i całego rynku ubezpieczeniowego. Wydaje się, że można
postawić znak równości między definicją przestępczości ubezpieczeniowej wg
T. Rydzeka, a definicją przestępczości na szkodę ubezpieczyciela E. Kędry.
Z poglądem wąsko traktującym przestępstwo ubezpieczeniowe zgodna
jest również definicja przestępstwa ubezpieczeniowego w brzmieniu zaproponowanym przez Europejski Komitet Ubezpieczeń (CEA), zgodnie z którą przestępstwem ubezpieczeniowym jest „żądanie odszkodowania albo otrzymanie
takiego odszkodowania drogą oszustwa”. Z definicji wprowadzonej przez CEA
wynika, że przestępstwo ubezpieczeniowe może popełnić tylko ubezpieczający
się. Choć w praktyce takie przestępstwa przeważają, to jednak patologiczne zjawiska w sferze ubezpieczeniowej nie ograniczają się tylko do oszukiwania ubezpieczycieli przez ubezpieczonych. Nie ma już typowej relacji – ubezpieczyciel
jako pokrzywdzony działaniem ubezpieczonych. Dlatego należy przyjąć, że do
Ibidem, s. 37.
Ibidem, s. 38.
E. Kędra, Oszustwa asekuracyjne i inne przestępstwa na szkodę ubezpieczycieli, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1996, nr 4-6, s. 17.
E. Kędra, Jeszcze w sprawie przestępczości na szkodę ubezpieczyciela, „Prawo Asekuracyjne” 1996, nr 3, s. 65.
W. Jaroch, op. cit., s. 35.
T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004, s. 169.
44
przestępstw ubezpieczeniowych należą także przestępstwa popełniane przez
pracowników zakładów ubezpieczeń, agentów lub brokerów ubezpieczeniowych. T. Rydzek słusznie dzieli przestępczość ubezpieczeniową na zewnętrzną
i wewnętrzną10. Pierwszą stanowią według niego oszustwa i wyłudzenia. Drugą
natomiast – czyny przestępne samej branży ubezpieczeniowej i osób z nią związanych, takie jak np.: przywłaszczanie składek, nielegalne sprzedawanie produktów ubezpieczeniowych, uniemożliwienie organom nadzoru ubezpieczeniowego realizacji ich funkcji, itp11.
Tabela 1. Podział przestępczości ubezpieczeniowej.
Źródło: Opracowanie własne.
Wydaje się dobrym rozwiązaniem wyróżnienie ogólnego pojęcia szeroko
rozumianej przestępczości ubezpieczeniowej, w obrębie którego możemy znaleźć zarówno przestępstwa kryminalne, jak i gospodarcze godzące w interesy
sfery ubezpieczeniowej, a w ramach nich przestępstwa ubezpieczeniowe, czyli
10 T. Rydzek, Nowe patologie w ubezpieczeniach, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1998,
nr 3-4, s. 7.
11 Ibidem s. 7-12
45
czyny karalne związane ze stosunkiem ubezpieczeniowym (tab.2). Idąc za J. Talarkiem, można w fakcie przestępczości ubezpieczeniowej wyróżnić przestępstwa ubezpieczeniowe i pozaubezpieczeniowe12 (tab.3).
Tabela 2. Podział przestępczości ubezpieczeniowej.
Źródło: Opracowanie własne.
Przestępstwa ubezpieczeniowe sensu stricto dzielą się na oszustwa ubezpieczeniowe i wyłudzenia odszkodowań13. Pierwsze z nich to celowe i świadome
wprowadzenie w błąd zakładu ubezpieczeń co do samego faktu zaistnienia zdarzenia ubezpieczeniowego, rozmiaru szkody lub związku przyczynowego między zdarzeniem a szkodą. Zachowanie takie jest klasycznym oszustwem penalizowanym w przepisie art. 286 k.k. Drugie, zwane przestępstwem asekuracyjnym,
12 J. Talarek, Determinanty przestępstw ubezpieczeniowych [w:] Materiały konferencyjne, III Ogólnopolska Konferencja „Przestępczość Ubezpieczeniowa” materiału konferencyjne,
Szczecin 2004, s. 258.
13 M. Sadowski, Prawne metody przeciwdziałania przestępczości ubezpieczeniowej,
[w:] Materiały Konferencyjne III Ogólnopolskiej Konferencji „Przestępczość ubezpieczeniowa”,
Szczecin 2000, s. 107.
46
jest celowym i świadomym spowodowaniem zdarzenia ubezpieczeniowego (np.
wypadku) będącego podstawą wypłaty odszkodowania. Czyn ten ustawodawca
penalizuje przepisem art. 298 k.k.
Wśród przestępstw ubezpieczeniowych J. Talarek wyróżnia cztery kategorie14:
1. przestępczość ubezpieczeniową rzeczywistą – każde popełnione przestępstwo odpowiadające definicji przestępstwa;
2. przestępczość ubezpieczeniową ujawnioną (pozorną) – czyny błędnie
zakwalifikowane jako przestępstwa w momencie wszczęcia postępowania przygotowawczego;
3. przestępczość ubezpieczeniowa stwierdzona – czyny przestępcze potwierdzone w skutek prowadzonego postępowania przygotowawczego;
4. przestępczość ubezpieczeniowa osądzona – przestępstwa, które zostały
potwierdzone i osądzone prawomocnym wyrokiem sądu.
Klasyfikacja ta różni się od ogólnie przyjętej w kryminologii, gdzie tradycyjnie przestępczość dzieli się na15:
1. przestępczość rzeczywistą – wszystkie przestępstwa popełnione na danym terenie;
2. przestępczość ujawnioną – przestępstwa zarejestrowane przez organy
ścigania;
3. przestępczość nieujawnioną – przestępstwa nieznane organom ścigania.
2. Stan Przestępczości Ubezpieczeniowej w Polsce
Aktualnie nie sposób dokładnie określić, jak wygląda stan przestępczości na polskim rynku ubezpieczeniowym. Podobnie jak w innych krajach, skala
zagrożenia przestępczością ubezpieczeniową mierzona jest liczbą przestępstw
ujawnionych, która jest z oczywistych względów znacznie niższa niż liczba przestępstw rzeczywiście popełnionych. Przyglądając się europejskim szacunkom,
wskazać należy Europejską Komitet Ubezpieczeń (CEA). Według niej wartość
wyłudzeń stanowi około 3% składek pobranych przez towarzystwa ubezpieczeniowe. W Polsce stanowiłoby to ok. 1,7 mld zł16. Inna europejska organizacja
zajmująca się sektorem ubezpieczeń – Insurance Europe wylicza, że w wyniku
14 J. Talarek, Przestępczość w Polsce na tle wybranych krajów, „Prawo, Ubezpieczenia,
Reasekuracja” 2004, nr. 2, s. 33.
15 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 1999, s. 189.
16 http://rzu.gov.pl/aktualnosci-z-rynku/ubezpieczenia-majatkowe/Wyludzenia_ubezpieczeniowe_na_1_5_mld_zl__2344, (10. 12. 2013 r.).
47
oszustw wypłacanych jest ok. 10% odszkodowań17, czyli w Polsce byłaby to kwota ok. 4 mld zł.
Polska, podobnie jak inne kraje europejskie, nie może poszczycić się ustaleniem chociażby zbliżonej do rzeczywistości liczby przestępstw ubezpieczeniowych. Obecnie próby w tym zakresie podejmuje organizacja samorządu zakładów ubezpieczeń - Polska Izba Ubezpieczeń. W jej strukturze wydzielono tzw.
Komisję ds. Przeciwdziałania Przestępczości Ubezpieczeniowej, do zadań której należy m. in. badanie i analizowanie patologicznych zjawisk występujących
na rynku ubezpieczeniowym. Dlatego też od 2001 r. Komisja sporządza raport
pod nazwą: „Analiza danych dotyczących przestępstw ujawnionych w związku
z działalnością zakładów ubezpieczeń – członków Polskiej Izby Ubezpieczeń”.
Zaletą rzeczonego raportu jest jego cykliczność, dzięki czemu można na jego
podstawie obserwować zachodzące na przestrzeni lat zmiany w strukturze przestępczości ubezpieczeniowej. Wadą natomiast – stosowana metoda badawcza,
polegająca na rozsyłaniu ankiet do funkcjonujących na polskim rynku zakładów
ubezpieczeń. Obarczona jest przez to pewnym ryzykiem błędu i niedokładności. Brak przymusu wypełnienia ankiet powoduje, że nie wszystkie zakłady je
odsyłają, a tym które odeślą, badacze muszą zaufać pod względem rzetelności
i uczciwości. Ostatnie takie badanie przeprowadzono w 2013 r. i dotyczyło roku
2012. Ponadto Komisja w 2012 roku wydała także niejako „jubileuszowy” raport: „Przestępczość ubezpieczeniowa w latach 2001-2011. Analiza danych sporządzona dla Polskiej Izby Ubezpieczeń” zawierający najciekawsze dane porównawcze z 10 lat pracy badawczej Komisji ds. Przeciwdziałania Przestępczości
Ubezpieczeniowej.
Ankieta z 2013 r. wysłana została do wszystkich zakładów ubezpieczeń
działających zarówno w sektorze ubezpieczeń osobowych zaliczonych w załączniku do ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U.
Nr 82, poz. 598 ze zm.) do Działu I, jak i do tych działających w sektorze ubezpieczeń majątkowych zaliczonych w tymże załączniku do Działu II. Na pytania
w niej zawarte odpowiedziało 17 zakładów działających na polskim rynku ubezpieczeń na życie i 26 zakładów działających na rynku ubezpieczeń majątkowych.
Udział rynkowy uczestników badania mierzony wartością wypłaconych odszkodowań wyniósł odpowiednio 81% i 96%. Warto zaznaczyć, że jest to najwyższy
uzyskany w historii badań wynik. Duża reprezentatywność daje nadzieję, że uzyskany wynik jest rzetelny.
Z analizy danych zawartych w ankietach wynika, że w sektorze ubezpieczeń Działu I w roku 2012 łącznie odnotowano 274 czyny przestępne na łączną
17 http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,13386387,Lupem_oszustow_pada_nawet_10_
proc__wyplacanych_odszkodowan.html, (17.02.2014 r.).
48
kwotę 6 410 441 zł. Zważywszy, że rok wcześniej odnotowano łącznie 188 czynów zabronionych na łączną kwotę stanowiła ok. 23 000 zł.
Natomiast w sektorze ubezpieczeń Działu II odnotowano w 2012 r. łącznie
7753 czyny przestępcze na łączną kwotę 103 316 149 zł. Oznacza to w porównaniu z rokiem ubiegłym wzrost liczby przestępstw o 68% (z 4624) i wartości
wyłudzeń o 17% (z 88 076 103 zł). Przeciętna wartość wyłudzenia stanowiła ok.
13 300 zł.
Tabela 3. Wyłudzenia w Dziale II wg rodzaju ubezpieczenia w 2012 r.
Źródło: P Majewski, Analiza danych dotyczących przestępstw ujawnionych w 2012 roku
w związku z działalnością zakładów ubezpieczeń – członków PIU.
Wśród czynów polegających na wyłudzeniu lub próbie wyłudzenia odszkodowania w sektorze ubezpieczeń majątkowych, najpopularniejsze były, podobnie jak w roku poprzednim, czyny dokonane w związku ze szkodami pokrywanymi z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Było ich
4996, co stanowiło 64,44% wszystkich przestępstw z Działu II. W ujęciu wartościowym kwota 45 602 921 zł stanowiła 44,14% wypłacanych na skutek oszustwa
odszkodowań w Dziale II. Na drugim miejscu uplasowały się przestępstwa związane z ubezpieczeniem AC.
Tak specyficznie zróżnicowany udział przestępstw związany ze szkodami
poszczególnych typów ubezpieczeń odpowiada strukturze ubezpieczeń polskiego rynku. Dominują na nim właśnie ubezpieczenia komunikacyjne, zarówno
pod względem ilości zawieranych umów, jak i wartości płaconej składki ubez-
49
pieczeniowej, a także ilości i wartości wypłacanych odszkodowań. Zgodnie z raportem o stanie sektora ubezpieczeń w 2012 r. ubezpieczenia komunikacyjne
stanowiły łącznie 56,78% składki przypisanej brutto do Działu II, przy czym
udział ubezpieczeń OC posiadaczy pojazdów mechanicznych wynosił 34,84%,
natomiast ubezpieczeń autocasco 21,94%18.
Tymczasem wśród przestępstw ubezpieczeniowych w sektorze Działu I dominowały czyny związane z wykorzystaniem zgonu ubezpieczonego. Odnotowano 108 takich przypadków, co stanowiło 39% wszystkich przestępstw z Działu
I. W ujęciu wartościowym kwota 4 583 751,00 zł stanowiła 71% wypłacanych na
skutek oszustwa odszkodowań w dziale I. Na drugim miejscu znalazły się wyłudzenia związane z leczeniem szpitalnym oraz operacjami chirurgicznymi.
Tabela 4. Wyłudzenia w Dziale I wg rodzaju ubezpieczenia w 2012 r.
Z raportu PIU wynika ponadto, że zakłady ubezpieczeń coraz lepiej radzą sobie z rozpoznawaniem prób wyłudzeń odszkodowań. Tylko 23% oszustw
ubezpieczeniowych raportowanych przez ubezpieczycieli w 2012 r. doszło do
skutku. Zdecydowana ich większość została na etapie próby dostrzeżona i udaremniona.
18 Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Raport o stanie sektora ubezpieczeń po IV
kwartałach 2012 roku, Warszawa 2013, s. 10.
50
Wykres 1. Skuteczność wyłudzeń w Dziale II w 2012 r.
Polski rynek ubezpieczeniowy oprócz przestępstw sensu stricto doświadcza także przestępstw sensu largo. Przestępstwa te w omawianym raporcie określono jako „nieprawidłowości poza obszarem wypłaty świadczeń”. W sektorze
Działu I liczba tych przestępstw w 2012 r. wyniosła 161, a suma tych nieprawidłowości wyniosła 8 301 816,00 zł. Natomiast w sektorze Działu II odpowiednio 1488 i 20 388 676 zł. Szczególnie martwi nagły wzrost tego rodzaju czynów
w Dziale I. W porównaniu z rokiem ubiegłym wartość nieprawidłowości spoza
obszaru wypłat świadczeń wzrosła o ponad 400%.
Tabela 5. Przestępstwa ubezpieczeniowe sensu largo w Dziale I w 2012 r.
Tabela 6. Przestępstwa ubezpieczeniowe sensu largo w Dziale II w 2012 r.
51
Całkowita wartość przestępstw ubezpieczeniowych (zarówno wyłudzeń
jak i przestępstw sensu largo) w Dziale I, których było 1735 wyniosła w 2012 r.
26 799 117 zł.
Tabela 7. Całkowita wartość przestępstw ubezpieczeniowych w Dziale I w latach 2006-2011.
Źródło: P Majewski, Przestępczość ubezpieczeniowa w latach 2001-2011. Analiza danych
sporządzona dla PIU.
Natomiast całkowita wartość przestępstw ubezpieczeniowych w Dziale II,
których było 7914 wyniosła w 2012 r. 111 617 965 zł.
Tabela 8. Całkowita wartość przestępstw ubezpieczeniowych w Dziale II
w latach 2006-2011.
Źródło: P Majewski, Przestępczość ubezpieczeniowa w latach 2001-2011. Analiza danych
sporządzona dla PIU.
52
Jak słusznie zauważa się w raporcie, coroczny wzrost wartości czynów obliguje do stałego monitorowania zjawiska i identyfikacji nowych zagrożeń19.
W Polsce poza cyklicznymi analizami Komisji ds. Przeciwdziałania Przestępczości Ubezpieczeniowej PIU, które opierają się na ankietach przesyłanych
przez zakłady ubezpieczeń nie funkcjonuje inny instrument, który niezależnie
od Komisji mógłby badać zjawisko przestępczości ubezpieczeniowej, a przez to
przedstawiać jego rzetelny obraz potwierdzony przez dwa niezależne źródła. Na
pewno pomocne w zwalczaniu patologii w ubezpieczeniach byłoby, gdyby dokładne statystyki przygotowywały i przedstawiały na forum naukowym same zakłady ubezpieczeń, a także organy ścigania. Niestety tak się nie dzieje. Na stronie
internetowej Policji w zakresie omawianej przestępczości możemy znaleźć tylko
dane do 2005 r. Wynika z nich, że wykrywalność ujawnionych przestępstw ubezpieczeniowych wzrosła i w 2005 r. wyniosła 99,6%20. Takie informacje napawają
optymizmem, ale jako postulat należałoby oczekiwać, że Policja będzie uaktualniać swoje dane i niedługo dowiemy się jak wygląda obecnie wykrywalność
przestępstw ubezpieczeniowych.
3. Społeczne Postrzeganie Przestępczości
Ubezpieczeniowej w Polsce
Charakteryzując przestępczość ubezpieczeniową nie sposób pominąć chyba najistotniejszego czynnika kształtującego to zjawisko w Polsce. Jest to społeczny stosunek do przestępstw ubezpieczeniowych.
Jak słusznie się zauważa, nie wszystkie przestępstwa budzą tyle samo emocji. Właściwie emocje budzą przestępstwa, które uderzają w ludzkie życie, zdrowie, albo dotyczą dzieci. Ludzie nie dostrzegają niebezpieczeństwa i szkodliwości
w przestępstwach takich jak: kradzież energii elektrycznej, internetu albo wyłudzenie kredytu. Dzieje się tak ponieważ w tych przestępstwach trudniej wskazać
pokrzywdzonego, a jeśli się już go wskaże, to najczęściej okazuje się to przedsiębiorca, któremu nie współczuje się z powodu poniesionej starty. Szczególnie
widoczne jest to wtedy, gdy pokrzywdzonym jest gigant finansowy np. bank czy
zakład ubezpieczeń. O tym, że Polacy nie widzą zagrożenia w przestępczości
ubezpieczeniowej najlepiej świadczą przeprowadzone przez E. Żywucką-Ko19 Por. P. Majewski, Analiza danych dotyczących przestępstw ujawnionych w 2011 roku
w związku z działalnością zakładów ubezpieczeń – członków Polskiej Izby Ubezpieczeń, Warszawa 2012; P. Majewski, Przestępczość ubezpieczeniowa w latach 2001-2011. Analiza danych
sporządzona dla Polskiej Izby Ubezpieczeń, Warszawa 2013.
20 http://www.policja.pl/portal/pol/1/1026/KGP_Przestepczosc_ubezpieczeniowa.
html?search=13548, (17.02.2014 r.).
53
złowską w listopadzie 2004 r. badania opinii społecznej na terenie województwa
zachodniopomorskiego, pomorskiego i lubuskiego21. Na pytanie o ocenę stopnia szkodliwości społecznej przestępstwa ubezpieczeniowego, najwięcej, bo aż
72,5 % respondentów podało, że przestępstwo ubezpieczeniowe nie jest społecznie szkodliwe. 6,8% badanych wskazało na nieznaczną szkodliwość społeczną,
a „tylko” (jak o tym pisze autorka badań) 10,7% ankietowanych opowiedziało się
za znaczną szkodliwością. Ocenić stopnia szkodliwości społecznej przestępstwa
ubezpieczeniowego nie potrafiło 9,8% badanych. 2 lata później, bo w grudniu
2006 r. E. Żywucka-Kozłowska przeprowadziła kolejne badania22. Tym razem
badała społeczną ocenę przestępczości gospodarczej. W tym badaniu na pytanie o stopień szkodliwości społecznej badanej sfery przestępczości, aż 102 osoby
(tj. 61,4%) odpowiedziały, że stopień społecznej szkodliwości przestępczości gospodarczej jest znaczny, zaś znikomy – tylko 16,3%. Oznacza to, że społeczeństwo, które dość negatywnie odnosi się do zjawiska przestępczości gospodarczej,
w zasadzie nie widzi „niczego złego” w przestępstwach ubezpieczeniowych, które stanowią jej składnik.
Wykres 2. Znajomość przez badanych osoby która wyłudziła odszkodowanie.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Gulla, Raport „Oszustwa ubezpieczenioweaspekty społeczne”.
21 E. Żywucka-Kozłowska, Społeczna ocena przestępczości ubezpieczeniowej, [w:] Materiały z polsko-ukraińskiej konferencji, Lwów 2005, s. 111.
22 E. Żywucka-Kozłowska, Społeczna ocena przestępczości gospodarczej, [w:] Działalność gospodarcza- kluczowe problemy, red. K Sławik, Warszawa 2009, s. 260.
54
Wprost zatrważające dane dostarczają nam badania przeprowadzone na
przełomie lat 2006-2007 za pośrednictwem internetowego serwisu ubezpieczeniowego Printpol.pl23. Wynika z nich, że aż 51,5% badanych zna osobę, która
wyłudziła odszkodowanie i tylko 18,2% badanych powiadamia jakąś instytucję
o tym fakcie. 30% nie powiadamia, a najwięcej, bo ponad 50%, nie wie jak zachować się w takiej sytuacji.
Wykres 3. Powiadomienie przez badanych o wyłudzeniu odszkodowania.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Gulla, Raport „Oszustwa ubezpieczeniowe
– aspekty społeczne”.
Mimo, że 97% respondentów uznaje oszustwo ubezpieczeniowe za przestępstwo to 18,8% badanych uważa, że „operatywnym jest ten kto uzyskuje zawyżone odszkodowanie”.
Nadzieje na przyszłość budzi fakt, że za problem występowania zjawiska
przestępczości ubezpieczeniowej uznaje aż 90,5% respondentów. 39,8% z nich
uważa ten problem za duży lub bardzo duży, a 50,7% za średni.
23 http://www.printpol.pl/raporty/raport_oszustwa_ubezpieczeniowe.pdf, (10.12.2013 r.).
55
Wykres 4. Ocena przez badanych stwierdzenia, że „Operatywnym jest ten,
kto uzyskuje zawyżone lub nienależne odszkodowanie”.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Gulla, Raport „Oszustwa ubezpieczenioweaspekty społeczne”.
Wykres 5. Problem występowania przestępczości ubezpieczeniowej
wg badanych.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Gulla, Raport „Oszustwa ubezpieczeniowe
– aspekty społeczne”.
56
Podobne wyniki uzyskano przeprowadzając w drugiej połowie 2011 r. badania wśród studentów toruńskich uczelni (Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i Wyższej Szkoły Bankowej). 73% badanych studentów zdaje sobie sprawę,
że oszukiwanie ubezpieczycieli jest przestępstwem. 56% wprowadzenie w błąd
ubezpieczyciela usprawiedliwia brakiem wiedzy na temat ubezpieczeń. Natomiast aż 66% uważa, że trzeba sobie jakoś radzić z ubezpieczycielami, którzy
postępują nieuczciwie wobec swoich klientów i aż 21% uważa takie zachowanie
za przejaw przedsiębiorczości24.
Odpowiadać za taki stan może niskie zaufanie do zakładów ubezpieczeń.
Wg badań GfK przeprowadzonych w kwietniu 2011 r. na zlecenie „Rzeczpospolitej” towarzystwom ubezpieczeń nie ufa aż 26 % respondentów, a zaufaniem
obdarza je tylko 37% badanych. Jest to o tyle niepokojące, że poziom zaufania
do towarzystw ubezpieczeniowych w ciągu roku spadł o 11%, gdyż we wrześniu
2009 r. ufało im jeszcze 48% badanych25. Problem niskiego zaufania do ubezpieczycieli nie jest tylko Polską specyfiką. W Europie średni wskaźnik zaufania do
zakładów ubezpieczeń to 40%26.
Wykres 6. Zaufanie do instytucji finansowych w 2011 r.
Źródło: Rzeczypospolita on-line (http://www.rp.pl/artykul/664508.html).
24 P. Majewski, Przyzwolenie społeczne na przestępczość ubezpieczeniową- wyniki badań, [w:] XV Międzynarodowa Konferencja „Przestępczość Ubezpieczeniowa” materiały konferencyjne, Szczecin 2012, s. 320.
25 http://www.rp.pl/artykul/664508.html, (17.02.2014 r.).
26 P. Majewski, Przestępczość ubezpieczeniowa – świadomość istnienia zjawiska, przyzwolenie, edukacja, [w:] XVI Międzynarodowa Konferencja „Przestępczość Ubezpieczeniowa”
materiały konferencyjne, Szczecin 2013, s. 280.
57
Skąd bierze się takie negatywne postrzeganie branży finansowej, a w szczególności zakładów ubezpieczeń. Na pewno sporą winę za taki stan rzeczy ponosi
słaba edukacja w dziedzinie ubezpieczeniowej. Z omawianych badań wynika, że
stan wiedzy Polaków o zjawisku przestępczości ubezpieczeniowej jest mizerny.
Badani postrzegają zakłady ubezpieczeń nie jak „uczciwych partnerów w interesach”, ale raczej jako przeciwników, z którymi trzeba się zmierzyć i wygrać czyli osiągnąć jak najwyższe odszkodowanie. Panuje opinia, że odszkodowania
są przez ubezpieczycieli notorycznie zaniżane. Ponad 30% respondentów nie
jest zadowolona z wysokości odszkodowań. 24% z nich uważa, że odszkodowania są za niskie, a 6%, że są wręcz „zerowe”. Nastroje społeczne wyraża jeden
z respondentów pisząc: „ludzie są permanentnie oszukiwani przez towarzystwa
ubezpieczeniowe, otrzymują zaniżone odszkodowania, muszą walczyć o swoje
w sądach.” Dochodzi emocjonalny aspekt odegrania się na złodzieju, jakim jest
towarzystwo ubezpieczeń. Oszukiwanie oszusta w subiektywnej ocenie oszukującego traci cechy „nieuczciwości”27. Ponadto ludzie nie zdają sobie sprawy, że
mino iż bezpośrednim pokrzywdzonym w przestępstwie ubezpieczeniowym jest
zakład ubezpieczeń, to pośrednio pokrzywdzonym staje się cały rynek ubezpieczeń z samym ubezpieczonym na czele. Dzieje się tak, ponieważ to on ostatecznie będzie musiał (w postaci wyższej składki) wyrównać starty firmy ubezpieczeniowej poniesione w skutek niesłusznie wypłaconych odszkodowań.
4. Zakończenie
Struktura przestępczości w Polsce cały czas się zmienia. Zwiększa się liczba
popełnianych przestępstw gospodarczych, a zmniejsza liczba przestępstw kryminalnych. Sytuacja ta zapewne nie ulegnie w dalszym ciągu zmianie, a to oznacza, że również będzie przybywać przestępstw ubezpieczeniowych. Coraz większe znaczenie będą odgrywać zorganizowane grupy przestępcze, w tym grupy
o zasięgu międzynarodowym.
W ubezpieczeniach komunikacyjnych będzie przybywać wyłudzeń odszkodowań związanych głównie ze szkodami osobowymi, przed szkodami majątkowymi. Dziać się tak będzie głównie ze względu na dużą łatwość w uzyskaniu
takiego odszkodowania i fakt, że zakłady ubezpieczeń nie przyzwyczajone do takich roszczeń nie mają wypracowanych skutecznych mechanizmów obronnych
przed nadużyciami w tym zakresie.
Oczywiście niemożliwym jest całkowite wyeliminowanie zjawiska przestępczości ubezpieczeniowej. Możliwe jednak jest ograniczenie go do rozmia27 http://www.printpol.pl/raporty/raport_oszustwa_ubezpieczeniowe.pdf, (10.12.2013 r.).
58
rów nie zagrażających stabilności finansowej ubezpieczycieli. Pomocne przy tym
będzie stałe monitorowanie rozwoju przestępczości ubezpieczeniowej, a także
prowadzenie na szeroką skalę zakrojonej akcji edukacyjnej, informującej Polaków czym w rzeczywistości jest przestępczość ubezpieczeniowa i jakie są konsekwencje jej akceptowania przez społeczeństwo.
CHARACTERISTICS OF INSURANCE CRIME IN POLAND
Characteristics of insurance crime in Poland includes issues concerning
the very definition of insurance fraud, state of insurance crime in Poland and the
social acceptance to make this type of crime. There is still no uniform definition
of the insurance crime. Since 2001, the Commission on the Prevention of Crime
Insurance acting at the Polish Insurance Association prepares a report which attempts to determine the state of crime in the Polish insurance market. From the
analysis of data contained in them shows that the number of crime insurance
continues to grow. One of the main reasons for the increase of crime insurance is
to make the social acceptance of such acts. The fact that Poles do not see the danger in crime insurance is best evidenced by numerous opinion polls conducted
in recent years.
II. Prawo Publiczne
61
DER BÜRGERHAUSHALT – SEINE ZIELE,
ANNAHMEN UND RECHTSRAHMEN
AUF DEM BEISPIEL VON LUBLIN
Der Bürgerhaushalt ist eine relativ neue Form der partizipatorischen Demokratie. Die Möglichkeiten, die mit ihm verbunden sind, sind unterschiedlich. Um die Idee von solchem Typ von dem Budget zu verstehen, muss man die
Grundbegriffen aus diesem Bereich synthetisch erklären. Gemäß der lexikalischen Definition bedeutet die Partizipation „die Beteiligung an einem Unternehmen durch das Übernehmen von den Kosten oder durch die Teilnahme an der
Gewinnverteilung“. Nach Angaben des Finanzlexikons von dem Analysenbüro der Kanzlei vom Sejm bedeutet der Begriff „Bürgerhaushalt“ eine informelle
Phrase, die ein separates Teil des Budgets von der kommunalen Selbstverwaltung (am meisten von den städtischen Haushalt) beschreibt. Im Rahmen von
diesem Teil befindet sich vor allem willkürlich festgelegter Betrag der Ausgaben
für Initiativen und Investitionsprojekten, die direkt von lokalen Gemeinden (individuell oder durch entsprechende Organisationen) gemeldet werden können.
Der Bürgerhaushalt begrenzt keine Kompetenzen und Befugnisse der lokalen
Behörden um die eingereichten Vorschläge für Investitionsprojekte zu prüfen.
Die erste Stadt, in der man ein Teil von den Ausgaben bestimmt hat und in
der der erste Bürgerhaushalt entstanden ist, ist Porto Alegre in Brasilien. Die Initiative aus 1989, um diese Form der Zusammenarbeit zwischen Behörden und
Bewohner einzuführen, kam von unten heraus und wurde durch die Union der
Nachbarschaftsverbänden von Porto Alegre (Uniăo das Associaçoes dos Moradores de PoA – UAMPA) unterstützt. Nach einer langen Vorbereitungszeit begann
man in 1991 und 1992 das Projekt mit jährlichen Modifizierungen durchzufüh H. Zgółkowa, Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, Kurpisz, Poznań 2000, hasło: partycypacja.
http://orka2.sejm.gov.pl/BASleksykon.nsf/dokument.xsp?id=667DCF4F24778F74C
1257A710030C2E9 , (05.02.2015 r.).
62
ren. Mit der Umsetzung des Projekts fing man eine Infromationskampagne an
um die Wirkmechanismen des Bürgerhaushalts zu erläutern und um die größtmögliche Spektrum von Teilnehmern zu engagieren. Das Projekt war so erfolgreich, dass er eine immense Popularität in Brasil gewonnen hat. Bis 2008 haben ungefähr 200 dortige Städten mit mehr als 44 Millionen Einwohnern solche
Lösung umgesetzt. Der Bürgerhaushalt verbreiterte sich danach in Südamerika
(mindestens 510 Städten, die im Bürgerhaushalt in 2010 engagiert sind), Europa
(200 Städte), Afrika, Asien und Nordamerika und gewinnt dadurch den globalen Status. Auf der ganzen Welt kann man wenigstens 795 Städten, in denen
er wird verwendet, ausgliedern. Einige Untersuchungen sprechen jedoch über
mehr als 1500 Fällen .
Die Schaffung von dieser Art des Budgets bedeutet nicht nur seine Bearbeitung mit dem breitesten Kreis von Bürgern zu besprechen. Die Bürger gewinnen nicht nur eine Möglichkeit um ihren Standpunkt in Form einer Abstimmung zum Ausdruck zu bringen aber auch eine Chance um ihre Vorschläge, die
sie notwendiger finden, zu äußern. Hier kann man das erste Ziel von solcher Zusammenarbeit, nämlich die Verbesserung der Bürgerbewusstsein und die Anhebung des Qualitätsniveau der Demokratie, festlegen. Was auch plausibel ist, ist
die Aktivierung der Einwohnern von einer Gemeinde, die aktiv und regelmäßig
über die Realisation von verschiedenen Projekten entscheiden. Damit lernen die
Menschen die Verfügung der öffentlichen Mitteln kennen. Das kann auch einen
großen Einfluss auf die Aufhebung der Korruption haben. Ein weiteres Ziel ist
zweifellos die Erhöhung des Notwendigkeitsgefühls der Bürgern. Sie fühlen sich
bedeutsam nicht nur während den Kommunalwahlen aber auch im alltäglichen
Leben der Stadt. Die Teilnahme an der Entscheidungsfindung im Rahmen des
Bürgerhaushalts setzt sie auf gleiche Fußnote mit Beamten und Politikern.
Die Notwendigkeit der Zusammenarbeit mit den Bewohnern wurde auch
durch die Stadtverordneten aus Lublin erkannt. Das erste Beispiel von der Anwendung des Bürgerhaushalt hat in 2013 der Rat von Rury-Bezirk realisiert.
Zusammenarbeitend mit der „Freiheitsstiftung“ hat er entschieden, dass den
http://www.instytutobywatelski.pl/wp-content/uploads/2013/03/budzet_partycypacyjny.pdf, (09.02.2015 r.).
E. Ganuza, G. Baiocchi, The Power of Ambiguity: How Participatory Budgeting Travels the Globe, [w:] The Spread of Participatory Budgeting Across the Globe: Adoption, Adaptation, and Impacts, red. B. Wampler, J. Hartz-Karp, „Journal of Public Deliberation” 2012, tom
8, nr 2, http://www.publicdeliberation.net/cgi/viewcontent.cgi?article=1229&context=jpd ,
(09.02.2015 r.).
B. Dolnicki, Partycypacja społeczna w samorządzie terytorialnym, LEX nr 186235.
http://budzetobywatelski.lublin.pl/?page_id=44, (09.02.2015 r.).
Fundacja Wolności, http://fundacjawolnosci.org/, przyp. Autorów.
63
jährlich vergebenen Betrag von 109 000 PLN durch Bewohnern von diesem Bezirk bewirtschaftet wurde. Der Stadtrat von Lublin hat durch Beschluss aus 13.
Februar 2014, angesichts der Entwicklung der Zivilgesellschaft, entschlossen
um den Bürgerhaushalt einzuführen. Im Zusammenhang damit hat der Stadtrat
auch angemessene Anzahl von Mitteln, notwendig für die Durchführung des
Projekts, im Rahmen des Stadthaushalts gewährleistet.
Die Funktionsweise und der Entscheidungsprozess des ersten Bürgerhaushalts in Porto Alegre war ziemlich kompliziert. Die jährliche Reihe von Sitzungen wurde auf zwei Ebenen, territorialen und thematischen, organisiert. Dieser
Zyklus wurde in drei Phasen unterteilt. Die Regeln des Funktionierens von Lubliner Bürgerhaushalt sind einfacher und moderner. Die erste Phase bildet die
Projekteinreichung. Einen Antrag im Rahmen des Bürgerhaushalts kann jede
Person, die über 16 Jahre alt und in Lublin wohnt, melden. Die Aufgaben müssen sich in den Eigenaufgaben der Gemeinde und auf ihrer Gebiet befinden.
Ihre Umsetzung muss innerhalb eines Haushaltsjahres durchgeführt werden.
Jedes eingereichte Projekt muss die Unterstützung von mindestens 20 Einwohnern von Lublin im Fall von Kleinprojekten (deren Kosten nicht 500 000 PLN
übersteigen) oder von 40 Bewohnern im Fall von Großprojekten (deren Kosten
für die im Bereich von 500 000 bis 1 500 000 PLN liegen) gewinnen. Diese Unterstützung muss, als eine Angabe, zusammen mit dem Projekt erstattet werden.
Der nächste Schritt ist die Auswahl der Projekten durch den Bürgerhaushaltsanschuss, der von dem Stadtpräsident ernannt wird. Alle von dem Ausschuss
gewählten Projekten müssen Übereinstimmung mit dem Grundsatz der Gesetzmäßigkeit, Wirtschaftlichkeit und Zweckmäßigkeit versichern. Der dritte und letzte Schritt bildet die Abstimmung. Die Bewohner wählen aus eine
Menge von Projekten, die früher von dem Bürgerhaushaltsanschuss bearbeitet
worden sind. Die Nachricht von den ausgewählten Projekten wird öffentlich
gegeben und die Abstimmung wird in elektronischer oder Papierform gehalten. Stimmberechtigt ist jede Person, die in der Stadt Lublin wohnt und die das
16. Lebensjahr vollendet hat10. Man kann nur einmal wählen und jeder Wähler
hat die Möglichkeit um sich für maximal fünf kleinen und drei großen Projekten zu entscheiden11.
Uchwała Nr 962/XXXVIII/2014 Rady Miasta Lublin z dnia 13 lutego 2014 r. w sprawie potrzeby wprowadzenia procedur i zasad realizacji części budżetu Miasta Lublin – budżetu
obywatelskiego, http://bip.lublin.eu/bip/um/index.php?t=210&id=207437, (09.02.2015 r.).
http://www.um.lublin.pl/um/index.php?t=200&id=213649, (10.02.2015 r.).
10 http://budzetobywatelski.lublin.pl/?page_id=314, (10.02.2015 r.).
11 https://obywatelski.lublin.eu/285-informacje-o-glosowaniu-w-budzecie-obywatelskim, (10.02.2015 r.).
64
Der Bürgerhaushalt hat eine riesengroße Metamorphose von seiner ursprünglichen Form von Porto Alegre bis zur Gegenwart durchgelaufen. Sowohl
im Jahr 1989 als auch im Jahr 2014 bildet er ein ideales Werkzeug für die lokalen Behörden um die Einwohner des Gebietes im Leben von der lokalen Gesellschaft zu engagieren. Er erhöht nicht nur das Gefühl vom Bürgerbewusstsein,
aber auch bildet eine Verstärkung der direkter Demokratie auf eine lokale Ebene.
Das Beispiel von Lublin zeigt, wie wichtig es ist, um die lokale Gemeinschaft zu
aktivieren. Die Vielzahl von umgesetzten Initiativen korreliert nämlich mit der
Zufriedenheit der Individuellen und macht die Stadt attraktiver, sowohl auf sozialem als auch auf ökonomischem Gebiet.
BUDŻET OBYWATELSKI – CELE, ZAŁOŻENIA I RAMY PRAWNE
DZIAŁANIA NA PRZYKŁADZIE MIASTA LUBLINA
Idea budżetu obywatelskiego jest inicjatywą stosunkowo nową. Pionierem
w jej realizacji było w 1989 r. miasto Porto Alegre w Brazylii. Wprowadzenie tego
typu rozwiązania wiąże się ze wspieraniem demokracji uczestniczącej i prowadzi do aktywizacji lokalnych społeczności w sferze decyzyjnej, przypisanej dotychczas organom samorządowym. Artykuł w sposób syntetyczny przedstawia
główne założenia i cele funkcjonowania budżetu obywatelskiego omawiając je na
przykładzie miasta wojewódzkiego, jakim jest Lublin. Przybliżone zostają kwestie głosowania i uchwalania budżetu, jak i specyfika zgłaszanych do niego projektów. Oprócz kwestii formalnych poruszone zostały również społeczne konsekwencje tego rodzaju inicjatywy, takie jak wzrost świadomości gospodarczej
mieszkańców oraz rozwój społeczeństwa obywatelskiego.
65
MAŁY PODATNIK W VAT
I. Wstęp
Określenie małego podatnika w podatku VAT odnosi się do podmiotu,
który obowiązany jest go uiszczać w ustawowo przewidzianych terminach. Aktem normatywnym regulującym tę materię jest ustawa o podatku od towarów
i usług. Aby przejść do szczegółowych rozważań, na początku trzeba wyjaśnić
podstawowe pojęcia i założenia, jakie są nierozerwalnie związane z omawianym
zagadnieniem.
II. Podmiot Podatku Vat
Podatek od towarów i usług, tzw. VAT, pochodzący od angielskiego określenia value added tax, należy do podatków pośrednich. Oznacza to, że podmiot
tego podatku jest rozszczepiony na podatnika rzeczywistego i formalnego. To
ten pierwszy ponosi rzeczywisty jego koszt i jest nim, w przypadku VAT, konsument, podczas gdy na tego drugiego został nałożony ustawowy obowiązek podatkowy, jednakże nie ponosi on żadnego ekonomicznego ciężaru – przysługuje
mu prawo do obniżania kwoty podatku należnego o podatek naliczony (zapłacony przy dokonywaniu zakupów). Wyróżnić można cztery charakterystyczne
cechy, które określają ten podatek: powszechność, wielofazowość, proporcjonalność i neutralność dla podatników. Powszechność oznacza, że obciąża on obrót
każdego rodzaju dobra i usługi, wielofazowość – jest naliczany w każdej fazie obrotu, bez względu na to, czy jest to faza finalna, czy pośrednia. Cecha proporcjonalności zakłada, że wysokość podatku zależna jest od ceny towaru lub usługi,
dlatego też mają one różne stawki podatkowe, które jednakże mają charakter li Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, (Dz.U. 2004 nr 54
poz. 535).
T. Krywan, VAT. Komentarz 2013, Wrocław 2013, s. 5.
A. Bartosiewicz VAT. Komentarz, Warszawa 2013, s. 20.
66
niowy. Neutralność, określana też jako podatek od wartości dodanej, ponieważ
podatek u danego podatnika faktycznie obciąża jedynie tę część obrotu, która
„dodawana” jest przez danego podatnika. Podstawą opodatkowania jest jednak
na każdym etapie obrotu cała jego wartość. Faktyczne opodatkowanie jedynie
wartości dodanej uzyskiwane jest poprzez zastosowanie mechanizmu odliczenia
bądź zwrotu podatku naliczonego w poprzedniej fazie obrotu. Tak więc u danego
podatnika faktycznie opodatkowany będzie jedynie obrót „wytworzony” przez
tego podatnika.
III. Przedmiot Podatku i Jego Źródła
Przedmioty podatku od towarów i usług są wskazane enumeratywnie
w ustawie, tj. odpłatna dostawa towarów i świadczenie usług na terytorium kraju, eksport towarów, import towarów na terytorium kraju, wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów na terytorium kraju oraz wewnątrzwspólnotowa dostawa
towarów. Spełnia to wymóg zawarty w przepisach Konstytucji RP, który traktuje
o tym, że obowiązek podatkowy wskazany będzie ustawowo. Ustawa podatkowa,
prócz respektowania Konstytucji, musi wdrażać przepisy zawarte w dyrektywach
unijnych, które to, na podstawie Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
muszą być zharmonizowane w państwach członkowskich, co wyraża dążenia
do jednolitego systemu podatkowego we Wspólnocie. A zatem ustawa VAT jest
częścią systemu unijnego, którego ramy wyznacza dyrektywa unijna 2006/112/
WE. Implementacja dyrektyw do przepisów krajowych jest obowiązkowa dla
każdego państwa członkowskiego, a Trybunał Sprawiedliwości UE przyznał prawo do powoływania się na treść dyrektyw przed sądami krajowymi10.
T. Krywan, op.cit, s. 6.
A. Bartosiewicz, op.cit., s. 19.
Art. 5 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, (Dz.U. 2004
nr 54 poz. 535).
Art. 217 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 uchwalonej
przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjętej przez Naród w referendum
konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
w dniu 16 lipca 1997 r., (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).
Art. 121 Traktatu z dnia 9 maja 2008 r. o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, (Dz.Urz.
UE C115).
Dyrektywa 2006/112/WE Rady z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej, (Dz. Urz. UE L z 2006 r. nr 347/1).
10 T. Krywan, op.cit., s. 8-9.
IV. Powstanie Obowiązku Podatkowego
67
Obowiązek podatkowy to wynikająca z ustawy nieskonkretyzowana konieczność uiszczenia świadczenia pieniężnego, nałożonego w związku z zaistnieniem określonego w tej ustawie zdarzenia przez jednostkę samorządu terytorialnego lub Skarb Państwa. Ma charakter przymusowy11. Obecne regulacje
dotyczące tej materii zostały znowelizowane i obowiązują od stycznia br. Miało
to na celu uproszczenie przepisów oraz dostosowanie ich do regulacji unijnych.
Zasada ogólna określa, że obowiązek podatkowy następuje w momencie wykonania usługi bądź wydania towaru, co należy rozumieć jako czynności faktyczne12. O wykonaniu usługi decyduje jej charakter13. Ustawa wyróżnia jednak wyjątki od tej zasady, jedną z nich jest regulacja dotycząca małego podatnika.
V. Definicja Legalna Terminu „Mały Podatnik”
Ustawa o podatku od towarów i usług zawiera definicję legalną pojęcia
„mały podatnik”14. Na to miano zasługują przedsiębiorcy, których wartość sprzedaży, wraz z kwotą podatku, nie przekroczyła w poprzednim roku podatkowym
wyrażonej w zł. kwoty odpowiadającej równowartości 1 200 000 euro. Unijne
uregulowania stanowią, że wartość tę można podnieść do 2 000 000 euro lub
równowartości tej kwoty w walucie krajowej po zasięgnięciu opinii Komitetu
ds. VAT15. Nie dotyczy to jednak tych, którzy prowadzą przedsiębiorstwo maklerskie, zarządzają funduszami inwestycyjnymi, są agentami, zleceniobiorcami albo
innymi osobami, które świadczą usługi o podobnym charakterze, z wyjątkiem
komisu, jeśli kwota prowizji lub inna postać wynagrodzenia za wykonane usługi,
wraz z kwotą podatku, nie przekroczyła w ubiegłym roku podatkowym wyrażonej w zł. kwoty odpowiadającej równowartości 45 000 euro. Przeliczeń tych kwot
dokonuje się dla każdego roku według średniego kursu euro ogłaszanego przez
NBP na pierwszy dzień roboczy października poprzedniego roku podatkowego,
w zaokrągleniu do 1000 zł. Na rok 2013 równowartość 45 000 euro wynosiła
11 Art. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 Ordynacja podatkowa, (Dz.U. 1997 Nr 137
poz. 926).
12 A. Bartosiewicz, op.cit., s. 324.
13 Wyrok WSA w Warszawie z dnia 17 grudnia 2009 r. III SA/Wa 1038/09.
14 Art. 2 ust. 25 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, (Dz.U.
2004 nr 54 poz. 535).
15 D. Malinowski, Mały podatnik rozliczający się metodą kasową – uwagi w zakresie powstania obowiązku podatkowego i prawa do odliczenia VAT [w:] Przegląd Podatkowy 1/2013,
Warszawa 2013, s. 3.
68
185 000 zł, zaś równowartość 1 200 000 euro – 4 922 000 zł16. Te limity kwotowe
są wyższe o 50% w stosunku do roku 2009, kiedy nastąpiło ich podniesienie.
VI. Metoda Kasowa
Mali podatnicy, w celu ograniczenia zatorów płatniczych oraz poprawy płynności finansowej przedsiębiorców, mogą korzystać z metody kasowej
zamiast metody memoriałowej17. Różnicą w przypadku małych podatników
w stosunku do zasad ogólnych podatku VAT jest moment powstania obowiązku podatkowego, mianowicie w przypadku wykonania czynności dla podmiotu
będącego podatnikiem VAT czynny obowiązek podatkowy z tytułu wykonania
tej czynności powstaje dopiero z chwilą otrzymania należności w całości albo
w części (w tym ostatnim przypadku obowiązek podatkowy powstaje w odpowiedniej części). Jeśli należność nie zostanie otrzymana, to obowiązek podatkowy u małego podatnika nie powstanie, niezależnie od tego, ile czasu upłynie od
chwili wykonania tej czynności. Obowiązek podatkowy w tym przypadku nie
powstanie po upływie 90 dni czy też 180 dni, a nawet 5 lat (licząc od końca roku,
w którym czynność wykonano)18. W przypadku gdy nabywcą towarów lub usług
jest inny podatnik niż czynny, obowiązek podatkowy następuje po otrzymaniu
zapłaty w całości lub części, jednakże nie później niż 180 dni od wydania towaru
lub wykonania usługi. Dotyczy to konsumentów, podmiotów zarejestrowanych
jako podatnicy VAT zwolnieni oraz podmiotów, które nie są zarejestrowane.
W tym wypadku obowiązek podatkowy, w przypadku nieotrzymania zapłaty,
powstaje z upływem 180 dni od dnia dokonania czynności19. Wcześniej termin
ten wynosił 90 dni, ale wydłużono go na korzyść małego podatnika. Nie dokonano jego likwidacj w związku z potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa budżetu
państwa20. Dokonywanie rozliczeń metodą kasową obliguje małego podatnika
do składania deklaracji podatkowych w terminach do 25. dnia następującego
po kolejnym kwartale, bowiem nie muszą oni składać deklaracji co miesiąc,
a co trzy. To podatnik decyduje o wyborze metody rozliczenia podatku, zawiadamiając o tym w formie pisemnej w określonym wyżej terminie, który jest zawity. Rolą organu jest przyjęcie zawiadomienia, nie wyraża on na to swojej zgody21. Efektem związania się metodą kasową jest niemożność jej skrócenia – trwa
17 J. Zubrzycki, Leksykon VAT Tom II, Wrocław 2013, s. 14.
19 Ibidem, s. 387.
20 J. Zubrzycki, Leksykon op.cit., s. 15.
69
12 miesięcy. Może jednak zdarzyć się sytuacja, w której mały podatnik przekracza limity wyznaczające obroty, wówczas to traci on prawo do metody kasowej
i obowiązany jest rozliczać się wg metody memoriałowej, w której przychody
i koszty są uznawane w momencie ich wystąpienia niezależnie od tego, czy otrzymane zostanie świadczenie z określonych tytułów. Deklaracje podatkowe w tym
przypadku składa się co miesiąc.
VII. Deklaracje Podatkowe
Każdy podatnik ma ustawowy obowiązek złożenia deklaracji podatkowej.
Jest to wynikiem tego, że zobowiązanie podatkowe w VAT powstaje z mocy prawa w drodze samoobliczenia przez podatnika22. Definicję deklaracji podatkowej
sformułowano w wyroku NSA23 – stanowi opis zdarzeń, zaistniałych w określonym przedziale czasowym, oceniany z punktu widzenia przepisów podatkowych
w tym przedziale czasowym obowiązujących, a który w efekcie ma doprowadzić
do wykonania przez podatnika obowiązku zapłaty podatku lub zrealizowania
przez niego swego uprawnienia do uzyskania od organu podatkowego zwrotu
podatku. Zarówno istnienie tego obowiązku, jak i powstanie uprawnienia ocenia się w oparciu o stan prawny istniejący w przedziale czasowym, z którym są
związane. Deklaracje składane przez małych podatników (VAT-7K) za okresy
kwartalne należą do tych regularnych, ponieważ muszą być uiszczane do określonego dnia w miesiącu, cyklicznie. Zaletami deklaracji kwartalnych są: zdecydowanie rzadsza konieczność udawania się do urzędu w celu złożenia deklaracji
VAT, a także opóźnienie momentu, w którym należy wpłacić do urzędu skarbowego kwotę podatku. Z drugiej strony, w przypadku uzyskania zwrotu nadwyżki
podatku naliczonego nad należnym, otrzymuje się go dopiero po trzech miesiącach. Również jednorazowo kwota rozliczenia po trzech miesiącach jest niewątpliwie wyższa niż przy rozliczeniu jednego24.
VIII. Podsumowanie
Konkludując, instytucja małego podatnika została wprowadzona w celu
ochrony przedsiębiorców, którzy nie posiadają bardzo wysokich obrotów. Z tego
względu mogą oni wybrać inną metodę rozliczenia – kasową, która sprawia,
że kwestie podatkowe nie są dla nich tak bardzo zajmujące, gdyż dokonują ich
22 Ibidem, s. 1148.
23 Wyrok NSA z dnia 17 lipca 1997 r., I SA/Ka 986/97.
24 T. Krywan, op.cit., s. 863.
70
kwartalnie. Moment powstania zobowiązania podatkowego jest przesunięty na
180 dni od wydania towaru lub wykonania usługi, ale wcześniejszą jego identyfikacją w całości lub części uzależnia tylko od otrzymania zapłaty. W tym wypadku mogłoby dojść do sytuacji, w której obowiązek podatkowy w ogóle nie
powstanie – np. przy potrąceniu czy przeniesieniu własności rzeczy. Ta kwestia
wymaga wyjaśnienia w drodze rozporządzenia Ministra Finansów25, dookreślenie tego zagadnienia jest postulatem de lege ferenda, ponieważ z pewnością nie
taki był zamysł ustawodawcy.
THE SMALL TAXPAYER IN VAT
The aim of this article is to due to this topic and interprets them. Present
the position of a small taxpayer in Polish regulations. It contains rules which
make it possible to pay less. It also shows special regulations due to this topic and
interprets them.
25 D. Malinowski, Mały podatnik rozliczający się metodą kasową – uwagi w zakresie
powstania obowiązku podatkowego i prawa do odliczenia VAT, ,,Przegląd Podatkowy” 1/2013,
71
ROZWAŻANIA DE LEGE LATA
NAD ZAKRESEM PRZEDMIOTOWYM PODATKU
OD NIERUCHOMOŚCI JAKO DOCHODU GMINY
Przedmiot podatkowy jest jednym z głównych elementów zmiennych podatków. W doktrynie jest on definiowany jako zjawisko wywołujące powstanie
obowiązku podatkowego lub element dający odpowiedź na pytanie „od czego
podatnik płaci podatek”. Należy go tym samym ocenić jako niezbędną część
każdego podatku, bez której niemożliwe byłoby skuteczne określenie kwoty podatku oraz jego pobór.
Określenie przedmiotu opodatkowania następuje w drodze ustawy, na co
wskazuje art. 217 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa Ordynacja podatkowa z dnia 29 sierpnia 1997r. (zwana dalej O.p.) nie definiuje przedmiotu
opodatkowania, co wydaje się oczywiste ze względu na zróżnicowaną postać,
jaką przyjmuje on w odniesieniu do poszczególnych podatków. Art. 3 pkt 1)
O.p. wskazuje jednak na ustawy podatkowe, jako źródło informacji odnoszących się do przedmiotu opodatkowania.
Przedmiot podatku od nieruchomości został określony w ustawie z dnia 12
stycznia 1992 r. o podatkach i opłatach lokalnych (zwana dalej u.p.o.l) w artykule 2 ust. 1. Na jego podstawie należy stwierdzić, że przedmiotem podatku od
R. Ciałkowski, Terminologiczne aspekty konstrukcji podatku, Acta Universitatis Lodziensis 1992, Folia Iuridica nr 54, s. 47.
A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Poznań 2000, s. 85.
Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.
Dz.U. 1997 Nr 137 poz. 926.
Art. 3 pkt 1) Ordynacja Podatkowa, ustawach podatkowych – rozumie się przez to
ustawy dotyczące podatków, opłat oraz niepodatkowych należności budżetowych określające
podmiot, przedmiot opodatkowania, powstanie obowiązku podatkowego, podstawę opodatkowania, stawki podatkowe oraz regulujące prawa i obowiązki organów podatkowych, podatników, płatników i inkasentów, a także ich następców prawnych oraz osób trzecich.
Dz.U. 1991 Nr 9 poz. 31.
72
nieruchomości są grunty, budynki lub ich części oraz budowle i ich części związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.
O ile definicja pierwszego z przedmiotów podatku od nieruchomości, czyli
gruntu, nie budzi wątpliwości, to kolejne dwie doczekały się licznego orzecznictwa sądowego oraz wielu opracowań naukowych. Za budynek przyjmuje się
obiekt budowlany w rozumieniu przepisów prawa budowlanego, który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz posiada fundamenty i dach. W odróżnieniu od poprzedniego stanu
prawnego, w którym do uznania za budynek wystarczyło posiadanie przez daną
konstrukcję tylko „ścian lub słupów, albo filarów”, obecny sprawia, że wszelkiego
rodzaju wiaty, a więc obiekty z dachem umocowanym na filarach lub słupach,
nie mogą być zakwalifikowane jako budynki ze względu na brak przegród budowlanych powodujących wyodrębnienie obiektu z przestrzeni.
W poprzedniej definicji budynku występowało stwierdzenie: „umocowanie w ziemi lub na ziemi”. Obecnie u.p.o.l. wskazuje, że budynek musi posiadać
fundamenty i być trwale związany z gruntem. Wykazanie istnienia fundamentów budynku wymaga specjalistycznej wiedzy budowlanej, której podatnik lub
organ podatkowy z reguły nie posiada. Rodzi to potrzebę odnoszenia się w określonych przypadkach do dokumentacji budowlanej przy kwalifikacji obiektów
jako będących budynkiem w rozumieniu u.p.o.l. Często jest to niemożliwe ze
względu na brak dokumentacji budowlanej albo jej niewystarczający charakter.
W takiej sytuacji wymagana będzie opinia biegłego10 stanowiąca dowód w postępowaniu podatkowym, do którego organ prowadzący postępowanie musi się
ustosunkować. Koszty powołania biegłego co do zasady ponosi gmina11. Może
je ponieść także podatnik, gdy potrzeba opinii biegłego wynikła z niezgodnych
z prawdą wyjaśnień lub zeznań12.
Spornym elementem definicji budynku może wydawać się zwrot „trwały związek z gruntem”. Jedna z interpretacji prezentowana jest przez Zastępcę
Dyrektora Departamentu Podatków Lokalnych i Katastru w jego piśmie z dnia
10 lutego 2003 r. Według tej opinii „związany trwale z gruntem jest budynek,
Art. 1a ust. 1 pkt 1) u.p.o.l.
L. Etel, Podatek od nieruchomości. Komentarz, LEX 2012.
Art. 1a ust. 1 pkt 1) u.p.o.l.
10 Art. 197 o.p., Art. 197. § 1. W przypadku gdy w sprawie wymagane są wiadomości
specjalne, organ podatkowy może powołać na biegłego osobę dysponującą takimi wiadomościami, w celu wydania opinii[…]
11 Art. 264 o.p., Jeżeli dalsze przepisy nie stanowią inaczej, koszty postępowania przed
organami podatkowymi ponosi Skarb Państwa, województwo, powiat lub gmina.
12 Art. 267 § 1 pkt 5 lit. c o.p., Stronę obciążają koszty:[…] powstałe z jej winy, a w szczególności koszty:[…] wynikłe wskutek złożenia wyjaśnień lub zeznań niezgodnych z prawdą.
73
którego nie można od gruntu odłączyć bez uszkodzenia jego konstrukcji”13. Za
taki budynek można uznać każdy, który posiada fundamenty, gdyż jest to element zespajający konstrukcję z gruntem, uniemożliwiający jej oderwanie. Jednak w takim wypadku bezzasadne stałoby się umieszczenie przez ustawodawcę
w definicji zarówno przesłanki trwałego związku z gruntem, jak i posiadania
fundamentów. Tym samym należy skłonić się do rozgraniczenia tych przesłanek14. Przyjęcie takiej interpretacji prowadziłoby poza tym do oderwania od
pojmowania trwałego związku budynku z gruntem, funkcjonującego w Kodeksie cywilnym15 (dalej k.c.). W rozumieniu art. 48 k.c. budynek trwale związany
z gruntem co do zasady jest jego częścią składową. Częścią składową rzeczy jest
wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego
(art. 47 § 2 k.c.). W związku z powyższym budynek trwale związany z gruntem, w rozumieniu u.p.o.l. nie tylko nie może być oderwany od gruntu bez jego
uszkodzenia, ale także nie może być wzniesiony do przemijającego użytku. Taka
interpretacja przepisów wyklucza z grupy budynków domki letniskowe, blaszane garaże, wiaty, domki kempingowe itp. W odniesieniu do przytoczonych
regulacji należy przyjąć, że pojęcie „nieruchomości”, a w tym także gruntów,
przyjęte na potrzeby u.p.o.l. jest tożsame z tym, określonym w art. 46 § 1 k.c.16.
Idąc tym tokiem rozumowania budynkiem, jako przedmiotem opodatkowania
podatkiem od nieruchomości, jest część składowa gruntu w rozumieniu art. 47
k.c. albo nieruchomość budynkowa w rozumieniu art. 46 k.c. Jeżeli nie spełnia
przesłanek określonych w powyższych artykułach, to nie może być budynkiem
w rozumieniu u.p.o.l.
Budowlą, w rozumieniu art. 1a ust. 1 pkt 2) jest obiekt budowlany w rozumieniu przepisów prawa budowlanego, który nie jest budynkiem lub obiektem
małej architektury. Budowlą jest również urządzenie budowlane w rozumieniu
przepisów prawa budowlanego, które pozwala na użytkowanie budowli zgodnie
z przeznaczeniem. Ustawodawca w definicji odnosi się do art. 3 pkt 3 ustawy
Prawo budowlane17 (dalej P.b.), który określa pojęcie budowli oraz zawiera ich
13 Pismo Zastępcy Dyrektora Departamentu Podatków Lokalnych i Katastru – Ministerstwa Finansów z dnia 10 lutego 2003 r., nr LK-2443/LP/02/AP, w sprawie nowych definicji
w podatku od nieruchomości.
14 L. Etel, Podatek od nieruchomości. Komentarz, LEX 2012.
15 Dz.U. 1964 Nr 16 poz. 93.
16 Art. 46. § 1. k.c., Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące
odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub
części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu
przedmiot własności.
17 Dz.U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z późn. zm.
74
otwarty katalog. W związku z tym powstały wątpliwości czy tymczasowe obiekty budowlane, określone w art. 3 pkt 5 ustawy p.b., mogą być budowlą w rozumieniu art. 1a ust. 1 pkt 2 u.p.o.l. Sprawę tę rozstrzygnął Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w dniu 3 lutego 2014r. uchwałą o sygnaturze II FPS
11/13 w odpowiedzi na pytanie Prokuratora Generalnego. Pytanie te wynikało
z rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych. Prokurator Generalny
przytoczył między innymi wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19
listopada 2008 r., sygn. akt II FSK 1083/07, w którego uzasadnieniu stwierdzono, iż nadanie obiektowi budowlanemu cechy tymczasowości nie pozbawia go
możliwości zakwalifikowania do obiektów budowlanych w rozumieniu art. 3 pkt
1 P.b18. Dla przedstawienia przeciwstawnej linii orzecznictwa przytoczono wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 grudnia 2011 r., sygn. akt II
FSK 1389/11, w którym uznano, że „przenośne kontenerowe pawilony handlowe nie są urządzeniami budowlanymi w rozumieniu ustawy prawo budowlane
i nie można ich przyporządkować do żadnej kategorii określanych jako budowla
i nie mogą być one przedmiotem nałożenia podatku od nieruchomości.”. W odpowiedzi na zadane pytanie Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że słusznym
jest stwierdzenie, że definicje obiektu budowlanego zawarte w u.p.o.l. i p.b. nie
mogą być interpretowane w identyczny sposób, gdyż prawo podatkowe wymaga
„dostatecznej określoności regulacji prawnych”19, co wynika z art. 84 i art. 217
Konstytucji. Sąd wskazał tym samym, że choćby tymczasowy obiekt budowlany
w rozumieniu art. 3 pkt 5 P.b. odpowiadał definicji określonej w art. 3 pkt 1 lit.
b tej ustawy, to musi być on wymieniony expressis verbis w art. 3 pkt 3 P.b. lub
w innych przepisach tej ustawy oraz załączniku do niej, a także być związany
z prowadzeniem działalności gospodarczej, aby podlegać opodatkowaniu na
podstawie art. 2 ust. 1 pkt 3 u.p.o.l.
Poza problematyką odnoszącą się do definicji budowli, jako obiektu budowlanego w rozumieniu przepisów prawa budowlanego, należy też zwrócić
uwagę, że opodatkowaniu podatkiem od nieruchomości podlegają jedynie te
budowle lub ich części, które są związane z prowadzeniem działalności gospodarczej20. Art. 1a ust. 1 pkt 3 u.p.o.l. konkretyzuje wspomniane sformułowanie
wskazując, że gruntami, budynkami i budowlami związanymi z prowadzeniem
działalności gospodarczej są te nieruchomości, które znajdują się w posiada18 Art.3 P.b., Ilekroć w ustawie jest mowa o:
1) obiekcie budowlanym – należy przez to rozumieć:
b) budowlę stanowiącą całość techniczno-użytkową wraz z instalacjami i urządzeniami.
19 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 listopada 2008 r., sygn. akt II
FSK 1083/07.
20 Art. 2 ust. 1 pkt 3 u.p.o.l.
75
niu przedsiębiorcy lub innego podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą. Wynika z tego, że nawet niewykorzystywane obiekty lub obiekty, w których
prowadzona jest działalność inna od gospodarczej są uznawane za związane
z działalnością gospodarczą. Pogląd ten odzwierciedla orzecznictwo sądowe.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 6 czerwca 2006 r.
o sygnaturze I SA/Gd 481/05, stwierdził, że tymczasowy brak wykorzystywania
danego obiektu dla celów działalności gospodarczej nie uprawnia do przyjęcia,
iż nie stanowi on nieruchomości związanej z działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy o podatkach i opłatach lokalnych. Zbliżone wnioski
można wysnuć z wyroku tego samego sądu z dnia 4 marca 2006 r., I SA/Gd
49/04, w którym stwierdzono, że o obowiązku opłacania podatku od budynków
według stawek właściwych dla budynków związanych z działalnością gospodarczą świadczy wpis do rejestru przedsiębiorców, a nie faktyczne wykonywanie
działalności gospodarczej.
Podsumowując rozważania należy stwierdzić, że wielość aspektów zakresu
przedmiotowego podatku od nieruchomości, pomimo stosunkowo nieskomplikowanej budowy przepisu określającego ten zakres21, może wzbudzić mnóstwo
wątpliwości. Związane jest to w dużej mierze z wymogiem „dostatecznej określoności regulacji prawnych”22, który wynika z art. 217 Konstytucji. Definicje zawarte w ustawie o podatkach i opłatach lokalnych23 okazują się niewystarczające
do określenia co jest przedmiotem opodatkowania podatkiem od nieruchomości, a co nim nie jest. Rodzi to potrzebę odniesienia się do innych ustaw, takich jak Prawo budowlane, czy Kodeks cywilny. Niejednokrotnie prowadzi to
do błędnych interpretacji prawa, czego dowodem może być liczne orzecznictwo
sądów administracyjnych związane z omawianą tematyką.
DE LEGE FERENDA CONSIDERATIONS ABOUT SUBJECT
OF TAXATION OF PROPERTY TAX IN POLAND
The article describes regulations in the subject of property tax in Poland.
It analyzes specifically definition issues connected with grounds, buildings and
their parts, structures and their parts related to business activity. It describes the
role of land register in setting the tax base. The article also mentions the judicature in this area.
21 Art. 2 ust. 1 u.p.o.l.
22 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 listopada 2008 r., sygn. akt II
FSK 1083/07.
23 Art. 1a ust. 1 u.p.o.l.
III. Historia Państwa
i Prawa
79
Paweł Lesiński
WYBRANE ASPEKTY MYŚLI PRAWNO-POLITYCZNEJ
CHARLES’A DE GAULLE’A.
GŁÓWNE INSPIRACJE I ZAŁOŻENIA
I. Uwagi Wstępne
Osoba Charles’a de Gaulle’a odegrała istotną rolę w dziejach nie tylko Francji, ale również Europy i świata. Był to prawdziwy mąż stanu, oddany służbie dla
kraju i narodu. Przez całe życie kierował się on „określoną wizją Francji”, którą,
będąc u sterów władzy, konsekwentnie realizował. Uznaje się go również za głównego twórcę doktryny prawno-politycznej nazwanej „gaullizmem”. Jej założenia
i najważniejsze nurty, a także oparta na nich Konstytucja V Republiki Francuskiej, składają się na bardzo spójny system zasad i myśli, zajmujący ważne miejsce
w historii myśli prawno-politycznej XX wieku. Niniejszy artykuł podejmuje próbę charakteryzacji czynników wpływających na powstanie doktryny, jak i opisu
głównych nurtów myśli Charles’a de Gaulle’a. Rozważania na ten temat należy zacząć jednak od przybliżenia jego biografii na tle wydarzeń historii Francji.
II. Życie
Charles André Joseph Marie de Gaulle urodził się 22 listopada 1890 r.
w Lille, jako trzecie z pięciorga dzieci, nauczyciela Henri de Gaulle’a i Jeanne
Caroline Marie zd. Maillot. Rodzina de Gaulle była tradycyjna, ukształtowana
W jęz. francuskim „une certaine idée de la France”, zaczerpnięte z Ch. de Gaulle, Memoires du guerre- L’Appel, Paris 1954, s.7.
Okres w historii republikańskiej Francji, który rozpoczął się wejściem w życie nowej
Konstytucji 5 października 1958r. i trwa do dzisiaj.
Podobnie uważa A. Hall, Naród i państwo w myśli politycznej Charles’a de Gaulle’a,
Miasto na północy Francji, główny ośrodek historycznej krainy, Flandrii.
http://www.gaullisme.fr/degaulle3.htm, (24.10.2014 r.).
80
w dużej mierze przez myśl chrześcijańską, gorliwie patriotyczna i przywiązana
do francuskiej myśli monarchistycznej. Cały proces wczesnej edukacji Charles’a
de Gaulle’a odbywał się w szkołach katolickich, jednak u progu dorosłości wybrał on karierę wojskową i w 1909 r. z powodzeniem zdał egzaminy do elitarnej
wojskowej szkoły Saint-Cyr. Będąc żołnierzem, de Gaulle uczestniczył w I wojnie światowej, trzy razy dostając się do niewoli niemieckiej (z której nagminnie
próbował uciekać), gdzie dowodził swojej odwagi i uporu na polu bitwy. Okres
międzywojenny de Gaulle spędził przede wszystkim na służbie w armii francuskiej, uczestnicząc między innymi we francuskiej misji wojskowej wysłanej do
Polski z pomocą w walce z ofensywą bolszewicką; realizował też ambicje naukowo-literackie, publikując książki o tematyce polityczno-wojskowej10. W 1932 r.
podjął pracę w Generalnym Sekretariacie Obrony Narodowej11. W czasie inwazji niemieckiej w 1940 r. de Gaulle awansowany do stopnia generała, dowodził
4 dywizją pancerną, jako jeden z nielicznych odnosząc zwycięstwa. Głęboko nie
zgadzał się z postawą rządu prowadzącą do kapitulacji, uważając, że walkę trzeba prowadzić dalej w oparciu o francuskie kolonie12. Po klęsce Francji udał się
do Londynu, gdzie wygłosił swój słynny apel radiowy13, wzywając wszystkich
Francuzów do walki przeciwko Niemcom u boku Anglii i innych państw sprzymierzonych14. Będąc przywódcą Wolnej Francji15 prowadził politykę zapewnienia swemu krajowi miejsca w gronie mocarstw-zwycięzców, jak również mocnej
pozycji w powojennej Europie, manifestując przywiązanie do zasad republikańskich i kwestionując legalność Francji Vichy16.
s. 71.
K. Ujazdowski, V Republika Francuska, Idee, Konstytucja, Interpretacje, Kraków 2010,
A. Hall, Charles de Gaulle, Warszawa 2002, s. 12.
Ecole Speciale Militaire de Saint-Cyr – wiodąca francuska uczelnia wojskowa, założona w 1802 r. przez Napoleona Bonaparte.
Ch. Williams, Ostatni Wielki Francuz Charles de Gaulle, Warszawa 2007, s. 110-111.
10 http://www.gaullisme.fr/degaulle3.htm, (24.10.2014 r.).
11 Generalny Sekretariat Obrony Narodowej – stały organ działający przy premierze
zarządzający sprawami przygotowania państwa i całego narodu do wojny.
12 W owym czasie, Francja posiadała liczne kolonie m.in. w Afryce i Azji.
13 J. Baszkiewicz , Historia Francji, Wrocław 2004, s. 560.
14 http://www.seconde-guerre.com/biographie-n-gaulle.html, (24.10.2014 r.).
15 Francuski ruch polityczno-wojskowy, utworzony po kapitulacji Francji wobec Niemiec w 1940 r., kierowany przez gen. Charles’a de Gaulle’a, głoszący potrzebę dalszej walki
z Niemcami.
16 K. Ujazdowski, op. cit., s.73, Francja Vichy – potoczna nazwa kierowanego przez
marszałka Philippe Petaina marionetkowego państwa francuskiego kolaborującego z okupantem niemieckim.
81
Po kapitulacji Niemiec, w 1945 r., generał Charles de Gaulle doprowadził
do przeprowadzenia referendum konstytucyjnego, w którym zadecydowano
o potrzebie uchwalenia nowej konstytucji, jak również określono zadania i zakres władzy nowej Konstytuanty. W uznaniu zasług, a także w obliczu wielkiej
popularności w społeczeństwie francuskim, wybrany został na szefa Tymczasowego Rządu Republiki.17 Niestety projekt konstytucji IV Republiki18 cechowały
wszystkie słabości, których obawiał się generał. Sankcjonował on dominującą
pozycję parlamentu w ustroju państwa, przyznając mu większość najważniejszych kompetencji19. W obliczu „wojenek” i „wyłącznego reżimu partii politycznych” 20 stycznia
1946 r. generał de Gaulle ustąpił ze stanowiska tymczasowego szefa rządu. Pomimo jego starań naród w referendum przyjął konstytucję IV Republiki, utrwalając
tym samym silne rządy parlamentarne.20 Zgodnie z przewidywaniami generała,
państwo IV Republiki było za słabe aby poradzić sobie nie tylko z problemami
ekonomicznymi końca wojny, ale przede wszystkim z konfliktami kolonialnymi w które uwikłała się Francja21. Wojna o niepodległość Algierii22 doprowadziła do kryzysu instytucji państwa i realnej groźby wojskowego zamachu stanu23.
W obliczu kryzysu elity polityczne IV Republiki odwołały się do autorytetu generała Charles’a de Gaulle’a, w wyniku czego w czerwcu 1958 r. objął on funkcję
premiera, podejmując próbę opanowania sytuacji w kraju i opracowania nowej
konstytucji. Wypełniając swą misję, doprowadził do wejścia w życie Konstytucji
V Republiki 4 października 1958 r.24, a sam został wybrany (jeszcze nie w wyborach powszechnych) na urząd Prezydenta Republiki25.
Koniec sprawowania funkcji prezydenta V Republiki nastąpił w 1969 r.
Wtedy to de Gaulle ustąpił ze stanowiska w wyniku odrzucenia przez naród
w referendum jego propozycji reform dotyczących partycypacji obywateli w życiu publicznym i rekonstrukcji samorządu, zaświadczając tym samym o swym
17 http://www.gaullisme.fr/degaulle3htm, (24.10.2014 r.).
18 IV Republika – okres ustrojowy Francji w latach 1946 – 1958.
19 Ch. Williams, op. cit., s. 314.
20 J. Baszkiewicz, op. cit., s. 569-573.
21 Po zakończeniu II wojny światowej narody kolonii francuskich rozpoczęły walki
o niepodległość.
22 Trwający w latach 1954 – 1962 konflikt zbrojny pomiędzy walczącymi o niepodległość organizacjami algierskimi a armią francuską.
23 A. Jamróz, Przemiany ustrojowo- polityczne współczesnej Francji (1958-1988), Białystok 1991, s. 6.
24 K. Ujazdowski, op. cit., s. 74.
25 Powszechne wybory prezydenta, zostały przez naród zaakceptowane w referendum
w 1962 r.
82
głębokim przywiązaniu do zasad demokracji i nadrzędności woli narodu. Zmarł
w 1970 r.26 w swojej posiadłości w Colombey-sur-Eglises.
III. Narodziny Idei
Wśród autorów zajmujących się problematyką gaullizmu dominuje pogląd,
iż pierwszy i najważniejszy wpływ na kształtowanie się poglądów Charles’a de
Gaulle’a miała rodzina, środowisko z jakiego się wywodziła i wartości dla niego
charakterystyczne. De Gaullowie będący społecznym wytworem XIX-wiecznej,
prowincjonalnej północy Francji27 należeli do warstwy drobnej burżuazji, której
ideały można sprowadzić do czterech haseł: Bóg, praca, rodzina, ojczyzna28.
Młody de Gaulle dorastał w środowisku surowego katolicyzmu, monarchizmu, patriotyzmu i nacjonalizmu29. Ze społecznego nauczania Kościoła Katolickiego wyniósł świadomość społecznej odpowiedzialności państwa, konieczności przezwyciężenia konfliktów klasowych i poszukiwania równowagi społecznej,
co ważne jednak, nigdy nie kwestionował laickiego charakteru Republiki30. To
w domu rodzinnym młody Charles uczestniczył po raz pierwszy w żywych dyskusjach dotyczących najnowszych wydarzeń społeczno-politycznych. Podczas
tych rozmów dużą rolę odgrywał ojciec, zwracający w swoich wypowiedziach
uwagę na symptomy nieustannego i coraz szybszego pogrążania się Francji
w kryzysie i upadku31. Świadczyć miały o tym na przykład, konflikt francuskoangielski w Sudanie32 i tzw. „sprawa Dreyfusa”33. Również w okresie młodzieńczym pojawiło się u de Gaulle`a wyidealizowane wyobrażenie ojczyzny, Francji
istniejącej ponad Francuzami i ich podziałami, któremu pozostał wierny do końca życia34. Kolejną, niezmiernie ważną rolę w kształtowaniu poglądów Charles’a
27 Ch. Williams, op. cit., s.26.
28 R. Bielecki, Co to jest Gaullizm, Warszawa 1978, s. 7.
32 Tzw. „Incydent w Faszodzie”- punkt kulminacyjny brytyjsko-francuskiego konfliktu
o granice posiadłości kolonialnych w Afryce Wschodniej, zakończony rozstrzygnięciem dyplomatycznym korzystnym dla Brytyjczyków, skutkował ograniczeniem działalności Francji
w strefie wpływów brytyjskich.
33 Tzw. „Afera Dreyfusa”- skandal polityczny mający miejsce we Francji pod koniec
XX wieku, w którym francuski oficer artylerii żydowskiego pochodzenia oskarżony został na
podstawie spreparowanych dowodów o zdradę na rzecz Niemiec. Była ona przyczyną poważnego kryzysu politycznego i społecznego, przynosząc poważne zmiany w życiu kraju.
34 A. Hall, Charles de Gaulle..., s. 14.
83
de Gaulle’a mieli francuscy myśliciele i politycy, dlatego w tym miejscu przytoczone zostaną poglądy najważniejszych z nich. Pierwszym był Maurice Barrčs35,
który stał na stanowisku koncepcji narodowej ciągłości, pozwalającej integrować
tradycję monarchistyczną z dziedzictwem Rewolucji i Cesarstwa oraz postulował
wizję silnej, osadzonej ponad partyjnymi podziałami republiki prezydenckiej.
Zwracał również uwagę na potrzebę odzyskania wschodnich rejonów Francji
z rąk Niemiec36, przez co popularny był wśród młodej, patriotycznie nastawionej
części społeczeństwa, do której de Gaulle z pewnością należał37.
Kolejną postacią, której twórczością inspirował się de Gaulle, był Henri
Louis Bergson38, w swoich dziełach sprzeciwiający się suchemu racjonalizmowi, odwołujący się do tzw. l’elan vital, czyli „pędu życia”, stanowiącego podstawę
wszelkiego istnienia. Przypisując Bergsonowi rolę odnowiciela francuskiej duchowości39, de Gaulle przyswoił sobie również jego naukę, mówiącą iż w działaniu należy opierać się przede wszystkim na intuicji40. Niebagatelny wpływ na
kształtowanie się poglądów Charles’a de Gaulle’a na sprawy państwa miał André
Tardieu41. W swoich pracach opowiadał się on za zniesieniem supremacji parlamentu w ustroju Francji, a III Republikę uważał „za ciało bez głowy”, pozbawione
silnego przywództwa i odpowiedzialności władzy. Tardieu pisał: „żaden Francuz
nie zniósłby w swoim miejscu pracy ani w domu takiego chaosu, niesprawiedliwości i braku stabilności, w którym wszyscy rządzą i nikt nie ponosi odpowiedzialności. Wszyscy Francuzi znoszą taką sytuację jeśli chodzi o kraj”. Był on
również zwolennikiem bezpośredniego dialogu referendalnego pomiędzy władzą wykonawczą a narodem, kosztem umacniania pozycji partii politycznych42.
Kolejną osobą, która nie tylko miała wpływ na kształtowanie się poglądów
de Gaulle’a, ale i na opracowanie Konstytucji V Republiki był Michel Debré43.
W jednej ze swoich prac pt. „Konstytucyjny problem Francji” pisał on, że kraj
potrzebuje takiego rodzaju instytucji, które w ciągu jednego pokolenia pozwolą
odbudować jego potęgę44. Debre, podobnie jak sam de Gaulle, uważał silne rzą35 Maurice Barrès - francuski, eseista, polityk i teoretyk nacjonalizmu.
36 W 1871 r. w wyniku przegranej wojny z Prusami, Alzacja (i Lotaryngia) dostały się
pod panowanie niemieckie.
37 A. Hall, Naród i państwo..., s. 41.
38 Henri Louis Bergson – pisarz i filozof francuski, uznawany za twórcę intuicjonizmu.
39 A. Hall, Charles de Gaulle..., s. 23
40 Ch. Williams, op cit., s. 329.
41 André Tardieu – trzykrotny premier Francji, autor publikacji na temat ustroju państwa.
42 K. Ujazdowski, op. cit., s. 30, 102.
43 Michel Debré – francuski polityk, minister i premier, jeden z najbliższych współpracowników Charles’a de Gaulle’a.
84
dy Zgromadzenia Narodowego odpowiedzialnymi za upadek Francji. Mówił, że
w przypadku rządów Zgromadzenia to wolność kieruje władzą i uniemożliwia
prowadzenie długotrwałej polityki państwa45.
Osobną kwestią, która kształtowała poglądy generała na sprawy państwa,
było doświadczenie życia, a później pracy w aparacie państwowym III Republiki. De Gaulle był zdecydowanym krytykiem systemu rządów parlamentarnych
i władzy partii politycznych. Praca w Generalnym Sekretariacie Obrony Narodowej pokazała mu ogromną słabość państwa. Był on zdania, że mimo posiadania świetnych zasobów ludzkich i wykwalifikowanych kadr, kolejne rządy nie są
w stanie sprawnie administrować krajem, gdyż zmagają się nieustannie z ciągłymi żądaniami i atakami partii politycznych.46. Ciekawą opinię o parlamencie
III Republiki wyraził de Gaulle w jednym z listów do swej matki napisanym podczas I wojny światowej: „parlament staje się coraz bardziej wstrętny i głupi, (...)
zwyciężymy jeśli przedtem wymieciemy tę hołotę”47. Da się więc zauważyć, że
z doświadczeń III Republiki wypływa dosyć niekorzystne podejście generała do
partii politycznych i silnych rządów parlamentarnych.
IV. Koncepcje
Pierwszym, uznawanym za najważniejszy, elementem myśli de Gaulle’a,
którego pojmowanie jest niejako punktem wyjściowym dla tworzenia dalszych
koncepcji, jest idea „Ojczyzny”- Francji48. W swoich Pamiętnikach Wojennych
de Gaulle pisał: „Słuchając głosu serca wyobrażam sobie, ze Francja, niby księżniczka z bajki lub Madonna z fresków ściennych, przeznaczona jest do wzniosłych i niezwykłych losów (...) Francja tylko wówczas jest sobą, gdy znajduje się
na pierwszym planie, że tylko wielkie poczynania są w stanie skompensować
cechujące naród francuski skłonności do rozdrabniania swych sił i że kraj nasz,
taki jaki jest w rzeczywistości wśród innych krajów, powinien pod groźbą śmiertelnego niebezpieczeństwa mierzyć wysoko i nigdy nie uginać kolan, słowem
w moim przekonaniu Francja nie może być Francją gdy jest pozbawiona wielkości”49. W słowach tych dostrzec można silną, emocjonalną więź jaka łączyła generała z ideą Ojczyzny. To właśnie Ojczyzna - Francja jako czysta i niematerialna
wartość, w myśli de Gaulle’a stała ponad Francuzami i ich codziennymi problemami, podziałami i kłótniami. Ojczyzna była więc przeznaczona do odgrywania
45 Ibidem, s. 143.
46 A. Hall, Naród i państwo..., s. 71, 192.
47 Idem, Charles de Gaulle..., s. 27.
48 Idem, Naród i państwo..., s. 570.
49 Idem, Charles de Gaulle..., s. 1.
85
najważniejszych ról w historii świata, nie tylko w sensie politycznym czy militarnym, ale również poprzez swą kulturę i sztukę. Wielkość Francji była według
de Gaulle’a jej naturalnym posłannictwem historycznym50. Realizacja tej wizji
była dla niego najważniejsza i nadrzędna wobec innych spraw. W tej kwestii
nie decydował się on na żadne kompromisy, czy odejście od swoich zasad. Nie
może ulegać wątpliwości, że pojęcie ojczyzny w systemie aksjologicznym de
Gaulle’a było ściśle powiązane z pojęciem narodu. Generał niemal obsesyjnie
pragnął zjednoczenia się narodu francuskiego wokół ideału ojczyzny. To właśnie w dziedzictwie narodowym widział on wielkość i fundament umacniania
Ojczyzny-Francji i wspólnoty narodu francuskiego51. Naród w opinii generała
był jednym z podstawowych czynników polityki52, będąc nie sumą jednostek,
lecz odrębnym bytem53. Naród francuski de Gaulle postrzegał jako wytwór
dziejów, na który składały się przeszłe, teraźniejsze i przyszłe pokolenia Francuzów. Obce dla niego było wiązanie powstania narodu z Rewolucją Francuską. Początków świadomości narodowej Francuzów de Gaulle doszukiwał się
w czasach bardziej odległych (np. podczas panowania w kraju dynastii Kapetyngów)54. Świadomy wielu wad (skłonność do podziałów i kłótni) charakteryzujących naród i społeczeństwo francuskie, nie zmienił jednak przekonania,
że tak samo jak Ojczyzna, tak i Francuzi przeznaczeni są do wielkich czynów.
Był zdania, że Francuzom potrzeba stawiania wielkich i ambitnych celów, gdyż
w przeciwnym razie pogrążają się oni w apatii i sporach wewnętrznych. Ideałem dla de Gaulle’a była narodowa jedność. Pomimo skłonności Francuzów
do wewnętrznych podziałów i konfliktów, oddawał narodowi głos w sprawach
najwyższej wagi, z pominięciem instytucji pośredniczących. Odrzucając system słabych rządów parlamentarnych, był głęboko przywiązany do reguł demokracji55. Dla de Gaulle’a istotą demokracji była demokracja bezpośrednia,
dlatego często odwoływał się do woli narodu, jak również dążył do wprowadzenia bezpośrednich wyborów prezydenckich56. Oczywiście zasadnym wydaje się być pytanie, czy tak częste odwoływanie się do woli narodu było skutkiem
głębokiego przywiązania de Gaulle’a do demokracji bezpośredniej, czy też chęci pominięcia w procesach decyzyjnych parlamentu, do którego de Gaulle zawsze żywił niechęć. 50 G. Ulicka, Spór o demokrację w V Republice Francuskiej, Warszawa 1988, s. 58-59.
52 Idem, Naród i państwo..., s. 39.
53 G. Ulicka, op. cit., s. 58-59.
55 R. Bielecki, De Gaulle i inni, Warszawa 1983, s. 286-287.
86
Rozpatrując postrzeganie narodu, należy stwierdzić, że de Gaulle był nacjonalistą. Jednak jego nacjonalizm był pozbawiony wszelkich cech szowinizmu.
Chcąc jedności narodowej wiedział, że można ją zbudować szanując różne tradycje i rodziny duchowe składające się na Francję.
Jeżeli chodzi o poglądy na samą istotę władzy, to według de Gaulle’a poprzedza ona koncepcję państwa, gdyż to władza tworzy państwo, podtrzymuje jego funkcjonowanie i w określonych sytuacjach może je restaurować57. Niezmiernie ważne dla władzy było według generała to, aby była ona w absolutnej
zgodzie z narodem, ideą prawa i wartościami wyznawanymi przez daną wspólnotę58. Tak więc władza, będąca czynnikiem instytucjonalizującym państwo, powinna być legalna - oparta na swobodnie wyrażonej demokratycznej akceptacji
i ucieleśniona w jednostce o szczególnych predyspozycjach59. Państwo powinno
być we Francji jednym z najważniejszych podmiotów, ukierunkowujących aktywność narodu, wskazujących mu cele, integrujących i broniących jego interesów. Według de Gaulle’a wielkie przedsięwzięcia narodowe we Francji muszą być
dokonywane przez państwo lub z jego udziałem. Zadaniem państwa jest również
jednoczenie występujących we Francji różnych rodzin duchowych i tradycji, dążenie do ich syntezowania, ale nie sztucznej unifikacji. Państwo Francuskie powinno czerpać siłę ze swoich struktur, znajdować skuteczność w ich funkcjonowaniu i spotykać się z zaufaniem narodu w zapewnianiu jego najwyższych
interesów, powinno być również kierowane jasno i zdecydowanie w swej działalności wewnętrznej i zewnętrznej oraz administrowane według metody tego
samego kierownictwa60. Państwo, musi być prawowite, a prawowitość (legitimite)
opierać się powinna na symbiozie władzy pochodzącej od narodu oraz wierności
wartościom stanowiącym o wielkości ojczyzny61. Mówiąc o Państwie de Gaulle
akcentował, iż niezbędnym jest posiadanie przez nie silnej, sprawnej i stabilnej
władzy wykonawczej62. Dlatego też odwołując się do monteskiuszowskiej idei
podziału władz, de Gaulle postulował wydostanie się władzy wykonawczej z zależności od parlamentu63.
57 G. Ulicka, op. cit., s. 60 i nast.
58 Ibidem.
59 Ibidem.
60 Ch. de Gaulle, Pamiętniki Nadziei odnowa 1958-1962 wysiłek 1962-..., Warszawa
1974, s. 5.
62 W. Skrzydło, Zmiany francuskiego prawa wyborczego i ich wpływ na ewolucję ustroju
V Republiki, [w:] Wiesław Skrzydło o ustroju politycznym Francji, prace wybrane, red. E. Gdulewicz, Lublin 2009, s. 163.
87
Pomimo tego, że państwo w hierarchii generała stało bardzo wysoko, w jego
myśli nie było śladów ubóstwiania go (co można zauważyć analizując podejście
do Idei Ojczyzny). Rolę państwa widział de Gaulle w realizowaniu przeznaczenia
ojczyzny i narodu.64 Zwrócić też należy uwagę, że mimo nieskrywanego sentymentu jaki generał żywił do monarchizmu, akceptował on republikę, będącą potwierdzonym przez historię sposobem egzystencji Francji jako państwa65.
Odzwierciedleniem doktrynalnej myśli de Gaulle’a są koncepcje jakie
przedstawiał podczas wielu przemówień, z których najdonioślejsze znaczenie
mają przemówienia w Bayeux i Epinal, jak również Konstytucja V Republiki66.
Z wystąpień de Gaulle’a wynikała idea silnej władzy państwowej, reprezentującej interes ogólnonarodowy, eliminującej interesy partykularne, w dużym stopniu uniezależnionej od parlamentu, opartej na dominującej w państwie pozycji ustrojowej szefa państwa, a także na ograniczonym znaczeniu parlamentu67.
Pierwszorzędne znaczenie miało więc dla de Gaulle’a ukształtowanie nowego
ośrodka przywództwa państwowego w postaci silnej prezydentury, umocnienie dwuczłonowej władzy wykonawczej kosztem parlamentu i demokratyzacji republiki68. Pewnym było dla niego, że szef państwa winien być wybierany
w procedurze niezależnej od wpływu partii politycznych (przez szerokie gremium, później w wyborach powszechnych), w efekcie czego mógłby stosować
pośrednie i bezpośrednie środki w realizacji tego, co uważał za najważniejsze
w interesie państwa.69 Przywódca (prezydent) powinien według de Gaulle’a uosabiać przeznaczenie narodu i je właściwie realizować. Aby miał możliwość kierowania się
tylko interesem narodowym i państwowym nie może on być związany z żadną
partią polityczną. Jego rolą powinien być arbitraż życia politycznego państwa.
Arbitraż ten miał się sprowadzać do regulowania sporu politycznego między
rządem i parlamentem. Przywódca miał być niejako rozjemcą występującym ponad instytucjami i rozstrzygać spory w imię dobra powszechnego, siły
i wielkości państwa70.
65 K. Ujazdowski, op. cit., s.4
66 Mimo tego, że praca niniejsza ma charakter doktrynalno-historyczny, warto się
w niej odnieść również do instytucji prawnych Konstytucji V Republiki, która powstała pod
ideowym kierownictwem Charlesa de Gaulle`a.
67 W. Skrzydło, Ustrój polityczny Francji, Warszawa 1992, s. 51.
68 K. Ujazdowski, op. cit., s. 44-45.
69 F. Luchaire, G. Conac, La constitution de la République française, Paris 1979,
s. 12-13.
70 G. Ulicka, op. cit., s. 62.
88
Idea prezydenckiego arbitrażu wyrażała nadrzędność wobec parlamentu
zdominowanego przez partie polityczne i niezdolnego do dbania o całość państwa71 De Gaulle prezydenta V republiki nazywał „jedynym dysponentem władzy państwowej i jedyną osobą władną ją delegować”, tak więc każda inna władza rządowa, cywilna, wojskowa, sądownicza wynikała z decyzji prezydenta o jej
nadaniu i utrzymaniu72. Odzwierciedleniem tego poglądu jest art.8 Konstytucji
V Republiki mówiący, że władza wykonawcza winna pochodzić od prezydenta.
Stanowi on również, iż prezydent mianuje premiera, a na jego propozycję innych
członków rządu73. To od prezydenta powinna pochodzić władza wykonawcza,
do niego należałoby mianowanie premiera i członków rządu, ponieważ władza
wykonawcza pochodząca od parlamentu szybko przekształciłaby się w jego delegaturę (rząd powinien jednak pozostać politycznie odpowiedzialny przed parlamentem). Szef państwa powinien mieć też prawo rozwiązywania parlamentu,
gdyby nie udało się osiągnąć żadnej zgodnej większości, pozwalającej parlamentowi na normalne wykonywanie funkcji ustawodawczej oraz na udzielanie poparcia rządowi74. Jeżeli chodzi o rząd, to według generała powinien on być całkowicie zależny od prezydenta. De Gaulle chciał w prezydencie widzieć szefa egzekutywy,
a w premierze jego prawą rękę. Tego wyobrażenia o roli prezydenta i premiera
nie zmienił przez cały okres sprawowania urzędu głowy państwa. W Pamiętnikach Nadziei napisał: „zapewne istnieje rząd który według konstytucji »ustala
politykę narodu«. Ale wszyscy wiedzą, a zarazem oczekują tego, że pochodzi on
z mojego wyboru i działa wyłącznie z mocy mojego zaufania”75. Rząd według de
Gaulle’a powinien być instrumentem prezydenta w rządzeniu krajem i podejmować zadania prowadzenia polityki bieżącej76. Rolą francuskiego premiera i rządu
jako ‘mobilnego czynnika egzekutywy’ jest więc ochrona prezydenta przed bezustannym absorbowaniem go przez bieżące obowiązki polityczne, parlamentarne, gospodarcze i administracyjne77.
Wyraźna niechęć i brak zaufania do partii politycznych i parlamentu jaką
de Gaulle wyniósł z lat wcześniejszych skutkowały tym, że zawsze podkreślał, iż
jest zwolennikiem ustroju, w którym partie polityczne nie odgrywają wiodącej
roli. Chciał aby partie polityczne, prowadząc walkę polityczną w parlamencie,
71 K. Ujazdowski, op. cit., s. 77
72 Szerzej na ten temat K. Ujazdowski, op. cit., s. 52.
73 Ibidem, s. 324.
74 A. Jamróz, op. cit., s. 14.
75 Ch. de Gaulle, op. cit., s. 321.
77 Ibidem, s. 56, 329.
89
nie przenosiły jej na teren rządu, którego działanie powinna cechować jedność,
zgodność działania i dyscyplina wewnętrzna78. W efekcie w konstytucji z 1958
r. widoczne jest dążenie do osłabienia roli parlamentu na rzecz wzmacniania
kompetencji rządu. Przykładem takiego działania jest art.34, zawierający taksatywne wyliczenie spraw należących do materii ustawowej parlamentu. To rząd
jest na zasadzie domniemania właściwym do wydawania aktów normatywnych
w pozostałych sprawach, nie wymagających upoważnienia ustawowego. Jak pisał Jerzy Strzembowicz „parlament choć utrzymuje nadal prawo przyjmowania
ustaw, w istocie rzeczy jest jednym z dwóch równorzędnych prawodawców, drugim bowiem jest rząd”79. Można więc stwierdzić, że osłabienie parlamentu wynikało z jednej strony przez ograniczenie jego kompetencji, lecz z drugiej przez
fundamentalne wzmocnienie władzy wykonawczej.
Deklarując się jako zwolennik separacji i równowagi władz państwowych
de Gaulle uważał, iż parlament, do którego należy stanowienie ustaw powinien
być dwuizbowy. Obok izby pochodzącej z wyborów powszechnych, w izbie drugiej zasiadaliby mandatariusze lokalnych ciał samorządowych, rad municypalnych oraz departamentalnych rad generalnych. Izba druga byłaby potrzebna po
to, aby wewnątrz samego państwa słyszalny był głos głównych dziedzin aktywności kraju80.
V. Podsumowanie
Po śmierci generała, jego następca, Georges Pompidou zwracając się do narodu francuskiego powiedział: „Francuzki i Francuzi, generał de Gaulle nie żyje,
Francja jest wdową; w 1940 r. de Gaulle uratował nasz honor, w 1944 r. poprowadził nas do wyzwolenia i zwycięstwa. W 1958 oszczędził nam goryczy wojny domowej. Dał Francji instytucje, przywrócił jej niezależność i miejsce w świecie”81.
Myślę, że słowa te wyrażały stosunek większości Francuzów do osoby i dokonań
Generała de Gaulle’a. Był on niewątpliwie jednym z ostatnich XX-wiecznych mężów stanu, co udowodnił dając przykład polityki przekraczającej charakter celów doraźnych, skoncentrowanej na odnowie i reformie Państwa Francuskiego82,
całe swoje polityczne życie postępując według ściśle ustalonych reguł i wartości.
Instytucje prawne, które podarował państwu, dobrze odpowiadały mentalności
narodu francuskiego, stanowiły istotną przeciwwagę dla charakteryzującego go
78 W. Skrzydło, Zmiany francuskiego prawa wyborczego..., s. 163.
79 A. Jamróz, op. cit., s. 16.
80 Ibidem, s. 14.
81 http://www.ina.fr/video/CAF87002160, (24.10.2014 r.).
82 K. Ujazdowski, op. cit., s. 11 i nast.
90
politycznego indywidualizmu, skłonności do podziałów i rozproszenia sił politycznych.
Podstawą myśli ustrojowej de Gaulle’a była silna władza wykonawcza z Prezydentem Republiki na czele. Władza ta jednak, szukając stale demokratycznej legitymizacji, szczególną uwagę przywiązywała do wykorzystania instytucji demokracji bezpośredniej i systematycznie odwoływała się do wyborców83. Wartością
nadrzędną dla de Gaulle’a była również idea Ojczyzny, wokół której starał się
zjednoczyć różne środowiska i grupy polityczne. Patrząc na dzisiejszą Francję,
można się spierać czy gaullistowska wizja prezydentury sprawdza się w warunkach pochodzenia prezydentów z partii politycznych, czy władza znajdująca się
de facto w ręku jednej osoby potrafi efektywnie reagować na sytuacje specyficzne
dla warunków politycznych XXI wieku. Wątpliwości nie ulega jednak, że Charles
de Gaulle i jego doktryna uczyniła z Francji silne państwo, odgrywające jedną
z kluczowych ról na światowej scenie.
SELECTED ASPECTS OF CHARLES DE GAULLE’S POLITICO-LEGAL
DOCTRINE. MAIN INSPIRATIONS AND PROPOSITIONS
The article concentrates on presenting the principal assumptions and ideas
of Charles de Gaulle’s politico-legal doctrine. In the first part it shortly describes
his biography and the way, de Gaulle influenced French history. In the second
part, it analyses the ruling factors that formed the basis of Gaullism, distinguishing his family, French philosophers and politicians as well as experiences he carried out from his life during the Third Republic. Third part focuses on clarification of the most relevant aspects of Gaullism, so the idea of homeland, nation
and rule, but also role that should be played by state and its institutions.
91
Ilona Pióro
POJEDYNEK – TRADYCYJNY ZWYCZAJ
ROZPRAWY HONOROWEJ Z BRONIĄ W RĘKU
CZY TEŻ FORMA SAMODZIELNEGO WYMIERZANIA
SOBIE SPRAWIEDLIWOŚCI
Czy pojedynek jest tradycją owianą tajemnicą, spektakularnym widowiskiem, czy może po prostu przestępstwem? Niewątpliwie jednak istota pojedynku jest złożona i należy analizować jego zjawisko uwzględniając zarówno
ustalone tradycje zwyczajowe jak i stanowisko ustaw karnych. Oba te aspekty są
nierozłączne, ponieważ, jak pisał Wacław Makowski, ,,uzależnienie od tradycji
zwyczajowej jest zbyt silne, więc nie sposób byłoby je pominąć wpisując pojedynek na karty ustaw’’. Celem niniejszej pracy jest przybliżenie pojęcia pojedynku,
w szczególności z punktu widzenia prawa, a także tradycji i honoru.
Aby dobrze zrozumieć istotę pojedynku należy poświęcić chwilę uwagi na
jego rozwój historyczny. Zacznijmy od dawnych pojedynków, które były jedną
z form sądów bożych, staczanych w trakcie procesu. Celem ich było dostarczenie
dowodu sądowi na korzyść strony zwyciężającej. Ten rodzaj pojedynków jednak
szybko zniknął z widowni dziejów, bowiem już na początku XIII wieku zaczęły
one wychodzić z użycia. Dawne pojedynki sądowe należy odróżnić od tych opartych na porozumieniu między stronami, i w tym wyróżniamy pojedynki publiczne i prywatne. Niewątpliwie wcześniejsze były pojedynki publiczne. Były to walki, staczane z zachowaniem przewidzianych przez prawo uroczystych form, jako
środek ugodowego załatwiania sporów przed sądem, bądź jako środek oczyszczenia honoru od doznanej obrazy. Instytucja pojedynków publicznych zaczęła
wychodzić z użycia w XVI wieku pod wpływem prawa kanonicznego, głównie
za sprawą bulli papieskich. W miejsce pojedynków publicznych pojawiły się
Cyt. za: W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności, Wykład porównawczy prawa karnego austrjackiego, niemieckiego i rosyjskiego obowiązującego w Polsce, Warszawa 1924, s. 294.
E. Krzymuski, Wykład prawa karnego ze stanowiska nauki i prawa austriackiego, t. 2,
Kraków 1911, s. 64.
92
pojedynki prywatne i dostały się do prawa karnego jako osobne przestępstwo.
Najbardziej intensywny rozwój pojedynków prywatnych w XVI wieku nastąpił
głównie we Francji, Włoszech i Niemczech. Pojedynki prywatne zostały wprowadzone na arenę dziejów za sprawą osób prywatnych, które stały w opozycji
w stosunku do władzy świeckiej i prawa kanonicznego. Jednak ustawodawstwo
nie pozostało obojętne wobec tej kwestii i zaczęło konstruować surowe przepisy
karne przeciwko pojedynkom. Wszystkie wzmiankowane przepisy karne przeciwko pojedynkom odznaczały się pewnymi cechami. Traktowały zabicie i zadanie ran w pojedynku na równi z pospolitymi zbrodniami przeciwko życiu lub
ciału. Pociągały do odpowiedzialności karnej nie tylko samo stoczenie walki,
ale także wyzwanie na pojedynek, doręczenie wyzwania, stawienie się na plac
boju, czy spełnianie przy pojedynku obowiązków świadka. Taki kierunek zachował się w prawie karnym przez cały wiek XVIII i pierwsze dziesięciolecia wieku
XIX. Dopiero w najnowszych czasach zaczęto od niego odstępować z trzech powodów. Po pierwsze, biorąc pod uwagę zezwolenie pokrzywdzonego uznano, że
zadanie śmierci lub ran w toku prawidłowego pojedynku powinno zasługiwać
na mniej surową karę niż ta, która należałaby się za spowodowanie podobnych
skutków w drodze jednostronnego napadu zbrodniczego na życie lub ciało drugiej osoby. Po drugie, z uwagi na to, że pobudką do pojedynku było najczęściej
uczucie świadczące o tym, że ,,winowajcy’’ nie potrafili wyzwolić się spod przymusu psychologicznego, który wywierała na nich błędna opinia publiczna o moralnym obowiązku stoczenia pojedynku. Biorąc pod uwagę tę okoliczność uznano, że nie należałoby stawiać pojedynku na równi z przestępstwami hańbiącymi.
Po trzecie, obecność przy pojedynku sekundantów, świadków, lekarzy należało
uznać za pożądaną, dlatego osoby te miały być wolne od wszelkiej kary.
Stanowisko prawa karnego wobec pojedynku uzasadniają motywy ustawodawcze. Istotę każdego przestępstwa określa zamiar przestępny sprawcy i charakter korzystających z ochrony prawnej dóbr, przeciw którym zamiar przestępny się
zwraca. Przy pojedynku zamiar przestępny skierowany jest na pozbawienie przeciwnika życia lub zadanie mu uszkodzenia ciała. Natomiast pobudką działania
jest dążenie do wywarcia pomsty, oczyszczenie się od hańby. Ze strony obiektywnej jak i subiektywnej pojedynek pozostaje w zależności z zamachami na życie
i zdrowie. Pojedynek jest przestępstwem przeciwko bezpieczeństwu ciała i życia
Ibidem, s. 65-66.
W. Makowski, Kodeks karny obowiązujący tymczasowo w Rzeczypospolitej Polskiej
na ziemiach b. zaboru rosyjskiego: z dodaniem przepisów przechodnich i ustaw, zmieniających
i uzupełniających postanowienia karne kodeksu; odpowiednich przepisów Kodeksu Karnego Niemieckiego i Ustawy Karnej Austrjackiej, obowiązujących w pozostałych dzielnicach Rzplitej oraz
Komentarza i orzeczeń Sądu Najwyższego, (Dalej: Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r.), t. 3, cz. XXXXXVII, Warszawa 1922, s. 118.
93
ludzkiego i właśnie dlatego zasługuje na karę. Nie należy go określać jako przestępstwa przeciwko władzy, czy porządkowi publicznemu (poza pewnymi wyjątkami) dlatego, że może odnosić się do różnych sfer życia, niekoniecznie związanych z władzą państwową, czy prawem. Należy pamiętać, że zawsze stawia na
kartę losu życie i zdrowie człowieka, wskutek czego jest tym dla bezpieczeństwa
osoby ludzkiej czym gra hazardowa dla bezpieczeństwa majątku. Powszechna
wówczas praktyka pojedynkowania się zmusiła ustawodawców do wpisania takiego przestępstwa na karty ustaw karnych. Rozwiązanie to było niewątpliwie
słuszne, co więcej, pożądane choćby z tego względu, że jeśli ustawy milczałyby
na ten temat, pojedynek pozostawałby wolny od kary, albo byłby pospolitym
przestępstwem przeciwko życiu lub ciału.
Mimo cech wspólnych pojedynku z zabójstwem i uszkodzeniem ciała, prawo karne nie uznało pojedynku za jedną z tych form przestępstw, a stworzyło
z niego delictum sui generis, opierając to na pewnych szczególnych przesłankach.
Pojedynek przede wszystkim wymaga umowy dwóch osób. Zgoda na pojedynek
zawiera w sobie zgodę na jego skutki, dlatego spowodowanie śmierci lub uszkodzenia ciała w pojedynku jest spowodowaniem ich za zgodą pokrzywdzonego.
Ważny podkreślenia jest fakt, że pojedynek różni się od zabójstwa i uszkodzeń
cielesnych tym, że sprawca śmierci lub cierpień przeciwnika tak samo oddawał
swoje życie i zdrowie w jego ręce, podlegając mniejszemu lub większemu niebezpieczeństwu. Sprawą oczywistą jest, że takie niebezpieczeństwo może zachodzić
w innych stanach faktycznych, ale tutaj stanowi istotną część składową pojęcia
tego przestępstwa. Okoliczność ta pozostawia wpływ na określenie wymiaru
kary. Skutek prawny pojedynku polega również na tym, że jeżeli pojedynek kończy się zranieniem, a nie śmiercią, odpowiadać będą obaj przeciwnicy (ten, który
zadał ranę i zraniony). Pojedynek różni się od innych analogicznych przestępstw
przeciwko osobie ze względu na pobudki działania. Ustawodawca musiał liczyć
się z tym, że istniały środowiska społeczne, uznające konieczność pojedynku
i traktujące z pogardą tych członków społeczeństwa, którzy pozostawali przeciwni takiej tradycji. Dlatego ustawa karna musiała wyróżnić pojedynek również ze
względu na jego pobudki, które mają podwójne znaczenie. Po pierwsze, wpływały nie tylko na złagodzenie, ale i na usunięcie hańbiącego charakteru kary,
z drugiej strony wpływały na ustalenie karalności nawet w przypadku lekkich
uszkodzeń w pojedynku. W ten sposób wysuwa się na pierwszy plan ściganie
szkodliwego przesądu, a nie zadanie komuś bólu lub cierpień. Z przytoczonych
motywów ustawodawczych wynika pewna niekonsekwencja. Z jednej strony
E. Krzymuski, op. cit., s. 67.
Ibidem, s. 68.
94
podstawą ścigania jest ochrona życia lub zdrowia jednostki, z drugiej zaś interes
publiczny, związany ze zwalczaniem szkodliwego przesądu. Wyjściem z tej niekonsekwencji byłoby zaliczenie pojedynku do przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu. Ustawa jednak wyraźnie i świadomie stanęła na stanowisku
zaliczenia przestępstwa pojedynku przeciwko życiu lub zdrowiu.
Wpisanie pojedynku do ustaw karnych wiązało się z wprowadzeniem jego
pojęcia, jako pewnego samodzielnego stanu faktycznego, opierając jego cechy na
właściwościach zwyczaju pojedynkowego. Wynika z tego, że ustalenie stanu faktycznego pojedynku opierało się nie tylko na brzmieniu ustawy, ale również na
ustalonych tradycjach zwyczajowych. Jednak tych tradycji zwyczajowych ustawa
nie przytacza poprzestając jedynie na użyciu wyrazu ,,pojedynek’’. Ustawodawca bowiem wyszedł z założenia, że samo pojęcie pojedynku ma życiowo ustaloną i tradycyjnie uświęconą treść, więc nie powinno budzić wątpliwości praktycznych. Natomiast gdyby takie wątpliwości powstały, rozstrzygnąć je mogło
orzecznictwo sądowe.
Zajmijmy się więc bliżej istotą tego przestępstwa. Zwyczajowo uważa się,
że pojedynek to walka między dwiema osobami, na broń zabójczą, dobrowolnie
przyjęta przez te osoby, która powinna się toczyć według obowiązujących reguł
ustalonych przez obie strony10. Walką pojedynkową są skierowane przeciw sobie
wzajemnie działania dwóch osób, zmierzające do zadania uszkodzeń cielesnych
lub śmierci, albo przynajmniej mogące mieć taki skutek. Walka jest działaniem
dwustronnym, jednak do stwierdzenia, że walka się odbyła, wystarczy działanie
agresywne jednego z jej uczestników, podczas gdy drugi zajmuje bierne stanowisko11. Walka pomiędzy dwiema osobami to podstawowa zasada pojedynku.
W taki właśnie sposób Ustawa Karna Austriacka z 1852 roku definiuje pojedynek, stwierdzając w § 158: ,,Kto kogoś z jakiegokolwiek powodu wyzywa do walki na broń zabójczą i kto na takie wyzwanie do walki staje, popełnia zbrodnię
pojedynku’’12. Jak podkreśla Edmund Krzymuski, cel walki jest zupełnie obojętny dla pojęcia pojedynku. Istotne są natomiast znamiona walki: musi być ona
dobrowolnie przyjęta, narzędziem jej musi być po obu stronach broń zabójcza
(co akcentuje Kodeks Karny Niemiecki z 1871 roku w § 201), musi być prowa Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r.…, s. 119-120.
W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności…, s. 293-294.
Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r.…, s. 121.
10 E. Krzymuski, op. cit., s. 63; Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r.…, s. 121.
11 W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności…, s. 294.
12 Ustawa Karna z dnia 21 maja 1852r. z uwzględnieniem wszelkich zmieniających ją
ustaw austrjackich i polskich wraz z najważniejszemi ustawami dodatkowemi, (Dalej: Ustawa
Karna Austriacka z 1852 r.), wydał J. W. Willaume, Lwów 1924, s. 58-59, § 158.
95
dzona według obowiązujących dla obu stron zasad13. Muszą być spełnione te trzy
warunki łącznie, aby dane przestępstwo można było określić mianem pojedynku. Walka pojedynkowa odbywa się na podstawie uprzedniego porozumienia
się walczących. Porozumienie takie ma podwójne znaczenie. Przede wszystkim
stwierdza zgodę każdej ze stron na ewentualny niepomyślny dla niej wynik walki
pojedynkowej, co już zostało wspomniane we wcześniejszym fragmencie pracy. Drugie znaczenie, formalne, jest równie ważne, bowiem warunki pojedynku
dotyczą nie tylko miejsca i czasu jego odbycia, ale także rodzaju broni, sposobu
walki i podobnych okoliczności, od których bezpośrednio zależy stopień grożącego walczącym niebezpieczeństwa. Odległość, liczba strzałów, czas ich oddania,
wszystko to wpływa na większe lub mniejsze prawdopodobieństwo zranienia lub
zabicia w walce pojedynkowej. Ustawy brały pod uwagę te warunki pojedynku
jako okoliczność kwalifikującą, jeżeli strony umówiły się walczyć na śmierć (art.
482 ust. 2 Kodeksu Karnego Rosyjskiego z 1903 roku, § 202 Kodeksu Karnego
Niemieckiego)14.
Pojedynek wymaga użycia broni. Uznaną przez ustawę bronią pojedynkową uprzywilejowaną były tradycyjnie używane w pojedynkach, z broni palnej
– pistolety, a z broni białej – szable lub szpady. Dopuszczalne także było używanie różnego rodzaju broni pojedynkowej charakterystycznej dla konkretnej
miejscowości. Wyjątkowo także sąd mógł uznać za pojedynek walkę z użyciem
innej broni, jeżeli ze względu na okoliczności szczególne wypadku, użycie takiej broni było usprawiedliwione, a inne cechy pojedynku zachowane. Użycie
wszelkiej innej broni, chociażby śmiertelnej, nie mogło być uznane za użycie
broni pojedynkowej, choćby walka się odbyła według warunków omówionych
między stronami, nie będzie ona pojedynkiem i uczestnicy będą odpowiadać
na ogólnych zasadach przepisów o przestępstwach przeciwko życiu lub zdrowiu
człowieka zależnie od okoliczności i wyników tej walki15. Leon Peiper podkreśla,
że rodzaj broni, siecznej lub palnej, jest w zasadzie obojętny, o ile nie sprzeciwia
się on powszechnym zwyczajom pojedynkowym, gdyż w takim razie upadłoby
uprzywilejowanie z art. 238 polskiego Kodeksu karnego z 1932 roku, i zachodziłoby zabójstwo, względnie uszkodzenie ciała. Nie ma pojedynku, jeżeli użyto
13 E. Krzymuski, op. cit., s. 68-69; Kodeks Karny Rzeszy Niemieckiej z dnia 15 maja
1871r. z późniejszymi zmianami i uzupełnieniami po rok 1918 wraz z ustawą wprowadczą do kodeksu karnego dla Związku Północno-Niemieckiego (Rzeszy Niemieckiej) z dnia 31 maja 1870r.,
(Dalej: Kodeks Karny Niemiecki z 1871 r.), t. 1, Poznań 1920, s. 87, § 201.
14 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 117, art. 482; Kodeks Karny Niemiecki z 1871 r.
…, s. 87, § 202; W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności…, s. 295.
15 W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności…, s. 295 – 296; Kodeks
Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 121-122.
96
broni, która, czy to sama przez się, czy też w związku z warunkami pojedynku
nie mogłaby wywołać śmierci lub uszkodzenia ciała, np. wręczono walczącym
zepsutą broń palną16. Według zwyczaju do walki powinna być użyta broń nie
tylko jednego rodzaju, ale i możliwie jednego typu. Stąd nie tylko nie jest dopuszczalny pojedynek z bronią palną z jednej a białą z drugiej strony, ale i użycie z jednej strony strzelby a z drugiej pistoletu, albo pistoletów różnego typu,
ponieważ to sprzeciwia się ustaleniom pojedynkowym. Przewaga umiejętności
jednej ze stron nie może mieć znaczenia przy pojedynku na broń palną, ponieważ doświadczenie życiowe wskazuje, że często cios śmiertelny pochodził z rąk
osoby niedoświadczonej. Natomiast przy pojedynku na broń białą sekundanci
mają obowiązek przerwania pojedynku, jeżeli okaże się, że jedna ze stron nie
ma pojęcia o władaniu wybraną bronią, lub że stan jej sił fizycznych czyni ją niezdolną do rozpoczęcia lub kontynuowania walki. Jeżeli tego warunku nie dopełniono, rany i uszkodzenia zadane takiej osobie, nie mogą być uważane za zadane
w pojedynku, a powinny podlegać karze na ogólnych zasadach, ponieważ walka
odbyła się tu ze świadomym naruszeniem przepisów równości stron17.
Przy ustaleniu przedmiotu ochrony prawnej były istotne dwie możliwości:
można było uważać pojedynek za działanie sprzeczne z zasadami ładu społecznego jako akt samowolnego wymierzania satysfakcji honorowej, albo za działanie skierowane przeciw bezpieczeństwu życia jednostki. Pierwsza cecha była
charakterystyczna dla prawa angielskiego, natomiast ustawy dzielnicowe obowiązujące w Polsce uznały pojedynek jako osobną grupę przestępstw przeciwko
osobie, połączoną z wystawieniem na niebezpieczeństwo18. Przedmiotem więc
tego przestępstwa jest życie lub zdrowie ludzkie, w stanie faktycznym art. 481
i n. Kodeksu Karnego Rosyjskiego z 1903 roku19. Jako podstawę klasyfikacji pojedynku wyraźnie wybiera tę okoliczność, że zawiera się w nim zamach na życie,
nietykalność fizyczną człowieka i z tego punktu widzenia traktuje przepisy karzące o pojedynku, licząc się przy tym z historycznym i społecznym znaczeniem
pojedynku, jako uznanego aktu rozprawy honorowej20. Natomiast podmiotem
16 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny,
(Dalej: Polski Kodeks karny z 1932 r.), (Dz. U. 1932r., Nr 60, poz. 571), art. 238; L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego: prawa wykroczeniach przepisów wprowadzających obie te ustawy
oraz do rozporządzenia prezydenta R. P. o niektórych przestępstwach przeciw bezpieczeństwu
państwa z dnia 24 października 1934 roku: z uwzględnieniem ustawy karnej skarbowej, ordynacji podatkowej, kodeksu karnego wojskowego, ustaw dodatkowych orzecznictwa Sądu Najwyższego, Kraków 1936, s. 480.
17 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 122.
18 W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności …, s. 293.
19 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 117, art. 481 i n.
20 Ibidem, s. 118.
97
przestępstwa pojedynku może być odpowiedzialna osoba mogąca rozporządzać
samodzielnie swoimi dobrami osobistymi21.
Działanie przy pojedynku powinno być zawinione umyślnie. Ponieważ
ustawa karna uważa za przedmiot przestępstwa życie lub zdrowie przeciwnika,
zatem zły zamiar powinien obejmować właśnie tę okoliczność. Zły zamiar może
być bezpośredni lub ewentualny. Pojedynek zawsze zawiera w sobie element losowy, zamiar każdego z przeciwników musi obejmować, przez sam fakt przystąpienia do pojedynku, przynajmniej ewentualne godzenie się na zadanie śmierci
lub uszkodzenia ciała przeciwnikowi, tak samo jak na otrzymanie takiego uszkodzenia od przeciwnika. Pobudka działania jest obojętna, może nią być chęć pomsty za zniewagę lub jakakolwiek inna pobudka doprowadzająca do walki na
ustalonych i zgodnych ze zwyczajami pojedynkowymi warunkach22.
Pojedynek składa się z pewnych następujących po sobie czynności: wyzwania, przyjęcia wyzwania, omówienia warunków, przybycia na plac, walki.
Wszystkie trzy ustawy dzielnicowe (Kodeks Karny Rosyjski art. 481 ust. 1, Kodeks Karny Niemiecki § 205, Ustawa Karna Austriacka § 158) wyrażają stanowisko, że stan faktyczny przestępstwa będzie wypełniony zarówno, gdy walka
nie pociągnie żadnego skutku dla walczących jak i wtedy, gdy nastąpi śmierć lub
uszkodzenie ciała uczestników23. Wedle Kodeksu Karnego Niemieckiego pojedynek uważa się za dokonany z chwilą rozpoczęcia walki (§ 203)24. Działanie
poprzedzające tę chwilę mogłoby stanowić usiłowanie lub czynność przygotowawczą wolną od kary25. ,,Wyzwanie na pojedynek bronią zabójczą oraz przyjęcie takiego wyzwania karane będzie osadzeniem w twierdzy do sześciu miesięcy’’
(§ 201 K. K. N.)26. Paragraf ten wyraźnie zastrzega, że wyzwanie na pojedynek
i przyjęcie wyzwania to są dwa różne przestępstwa27. Odmienne stanowisko zajmuje Ustawa Karna Austriacka, która uważa pojedynek za dokonany już z chwilą
wyzwania przeciwnika, lub stawienia się do walki, co wyraża § 158: ,,Kto kogoś
z jakiegokolwiek powodu wyzywa do walki na broń zabójczą i kto na takie wyzwanie do walki staje, popełnia zbrodnię pojedynku’’28. Przyjmuje takie stanowisko dlatego, że walka na broń zabójczą ma istotne znaczenie dla pojęcia poje21 Ibidem, s. 120.
22 Ibidem, s. 122-123.
23 Ibidem, s. 117, art. 481; Kodeks Karny Niemiecki z 1871 r. …, s. 87, § 205; Ustawa
Karna Austriacka z 1852 r. …., s. 58-59, § 158; W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach
w szczególności …, s. 296-298.
24 Kodeks Karny Niemiecki z 1871 r. …, s. 87, § 203.
25 E. Krzymuski, op. cit., s. 70.
28 Ustawa Karna Austriacka z 1852 r. …, s. 58 – 59, § 158.
98
dynku jako skutek zamierzony. Natomiast usiłowanie w rozumieniu tej ustawy
miałoby miejsce np. w razie gdyby wezwanie dostało się w ręce policji, zanim
przeciwnik by je odebrał29. Według Kodeksu Karnego Rosyjskiego, przestępstwo
należy uznać za dokonane z chwilą wymiany uderzeń lub strzałów pomiędzy
przeciwnikami, bez względu na to, czy w wyniku tego dojdzie do uszkodzenia
ciała, czy gdyby tylko jeden z walczących dokonał uderzenia lub strzału, a drugi nie. Przystąpienie do walki, przybycie na umówione miejsce, przygotowanie
broni, to jedynie usiłowanie podlegające karze na mocy art. 481 ust. 230. Polski
Kodeks karny z 1932 roku w art. 238 wskazuje, że przestępstwo jest dokonane
z chwilą zabicia lub uszkodzenia ciała jednego z walczących, czynności przygotowawcze są bezkarne31. Bezkarne więc będą: wyzwanie, przyjęcie wyzwania,
mianowanie sekundantów, ułożenie warunków pojedynku i stawienie się na placu boju bez broni. Usiłowanie jest wtedy, gdy uczestnik pojawi się na miejscu
walki z bronią zdolną do zabicia lub uszkodzenia ciała w zamiarze stoczenia walki, jeżeli pojedynek skończył się bez rozlewu krwi. Natomiast gdy walczący nie
wiedział, że broń nie nadaje się do walki popełnia usiłowanie nieudolne32.
Mówiąc o skutkach walki pojedynkowej, to jeżeli skutkiem będzie śmierć
jednego z uczestników, to ten drugi, pozostały przy życiu ulegnie karze kwalifikowanej (K. K. R. art. 482 ust. 1, K. K. N. § 206, U. K. A. § 161). Jeśli zaś wynik śmiertelny był w umówionych warunkach pojedynku, to kwalifikacja będzie
jeszcze wyższa (Kodeks rosyjski art. 482 ust. 2, i Kodeks niemiecki § 206 ust. 2)33.
Ustawa Karna Austriacka nie wprowadza dalszej kwalifikacji, chociażby z tego
względu, że przewiduje wysoką karę już w pierwszym przypadku34. Jeżeli skutkiem pojedynku jest ciężkie uszkodzenie ciała, to osoba która je zadała będzie
odpowiadała tak samo jakby zabiła przeciwnika, według postanowień art. 482
ust. 1 Kodeksu rosyjskiego35. Podobne stanowisko zajmuje Ustawa austriacka36.
Natomiast w mniejszym stopniu odpowiedzialność kwalifikowaną ponosi również ten, kto w ogóle zranił przeciwnika (§ 160)37. Kodeks niemiecki nie wprowadza uszkodzeń cielesnych jako kwalifikujących karalność pojedynku, czyli
30 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 117 i 123, art. 481.
31 Polski Kodeks karny z 1932 r. …, art. 238.
32 L. Peiper, op. cit., s. 480-481; J. Makarewicz, Przedmowa do wydania III Kodeksu karnego z 11 lipca 1932r., Warszawa 1938, s. 188.
33 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 117, art. 482; Kodeks Karny Niemiecki z 1871r.
…, s. 88, § 206; Ustawa Karna Austriacka z 1852 r. …, s. 59, § 161.
35 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 117, art. 482.
37 Ustawa Karna Austriacka z 1852 r. …, s. 59, § 160.
99
w tych przypadkach będzie miała zastosowanie ogólna kara za pojedynek, w ramach § 205, czyli od trzech miesięcy do pięciu lat twierdzy38.
Uczestników pojedynku należy podzielić na dwie kategorie: uczestników
przestępstwa w zwykłym rozumieniu ustawy karnej, czyli podżegaczy, oraz
uczestników koniecznych – sekundantów itp.39. Na wstępie należy wspomnieć
o § 162 Ustawy austriackiej, według którego wyższą karę należy zasądzić wyzywającemu na pojedynek niż wyzwanemu40. Wyzywający bierze na siebie inicjatywę, podżega poniekąd wyzwanego, napięcie złego zamiaru może wydawać się tu
większe. Jednak są to indywidualne właściwości trudne do schematycznego ujęcia w ustawie i wymagające oceny sędziowskiej w każdym poszczególnym przypadku. Wszystkie trzy kodeksy dzielnicowe stały na gruncie karalności podżegania do pojedynku, jako zwykłej formy uczestnictwa w przestępstwie41. Kodeks
rosyjski w art. 487 ust. 1 wyraźnie stwierdza, że ulegnie karze podżegający do
wyzwania lub przyjęcia pojedynku lub do wznowienia pojedynku. Kodeks natomiast nie wyjaśnia czym to podżeganie ma się przejawiać42. Kodeks niemiecki
natomiast w § 210 stanowi ,,Ktoby inną osobę do pojedynku z trzecią celowo
podniecał, zwłaszcza okazując jej lub grożąc pogardą, ten, w razie gdyby pojedynek się odbył, ulegnie karze więzienia nie krótszej od trzech miesięcy’’43. Kodeks
austriacki zaś stanowi o podżeganiu w § 163 ,,Kto do wyzwania albo rzeczywistego jawienia się jednej lub drugiej strony na placu walki pobudzał, albo w inny
sposób do tego się przyczyniał, lub temu, kto chciał wezwaniu odmówić, pogardą groził albo ją okazywał, tego ukarać należy więzieniem od sześciu miesięcy do
roku; jeżeliby jednak wpływ jego był szczególnie wielki i zranienie albo nawet
śmierć nastąpiła, od roku do pięciu lat’’44. Warto bliżej przyjrzeć się temu przepisowi, ponieważ podkreślenie kary za okazywanie pogardy odmawiającemu wyzwania lub w ogóle przeciwnikowi pojedynku stanowi kazuistyczne ujęcie walki
ustawy karnej z tradycyjnym poglądem na pojedynek, jako na szczególny wyraz
obrony honoru. Podżeganie do pojedynku różni się w tych trzech ustawach
i stanowi formę delicti sui generis, mającego samodzielną konstrukcję prawną,
zwłaszcza w Kodeksie niemieckim i Ustawie austriackiej. W tej właśnie kon38 Kodeks Karny Niemiecki z 1871r. …, s. 87, § 205; W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności …, s. 299.
42 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 130, art. 487; W. Makowski, Prawo karne
o przestępstwach w szczególności …, s. 300-301.
100
strukcji istnieje ogólny związek z ogólną odpowiedzialnością podżegacza (Kodeks rosyjski i niemiecki), poprzez uzależnienie karalności od tego, aby pojedynek się odbył. Ustawa austriacka nie zawiera takiego warunku, rozszerzając
w ten sposób karalność nawet na wypadki usiłowania podżegania45. Pomocnicy,
inni niż sekundanci, zostali wymienieni jedynie w Kodeksie rosyjskim, w art.
487, który stanowi o ich bezkarności, chyba że współdziałaliby przyjęciu warunku walki na śmierć (art. 483)46. W tym jednak przypadku pomocnictwo może
przekształcić się w podżeganie. Poza tym ustawy wymieniają uczestników naturalnych pojedynku. Są nimi: kartelusznicy, czyli doręczający wyzwanie, sekundanci i osoby uczestniczące w przebiegu pojedynku, obejmujące sam przebieg
walki i poprzedzające to porozumienie oraz lekarze47. Kodeks rosyjski nie stanowił kary za wyzwanie, więc tym samym nie jest karalne doręczenie wyzwania
(art. 487)48. Kodeks niemiecki w § 203 stanowił osobno o karze na tych, którzy
przyjmują i wykonują zlecenie wyzwania, jednak zwolnieni od kary pozostaną ci
kartelusznicy, ,,którzy szczerze starali się pojedynkowi zapobiec’’, chociażby te
starania nie osiągnęły skutku i pojedynek się odbył (§ 209)49. Kartelusznicy będą
tym bardziej zwolnieni od kary, jeśli pojedynek się nie odbył, nawet jeśli zaniechanie go nie było skutkiem ich starań, a nastąpiło z woli stron, o czym mówi
§ 20450. Ustawa austriacka nie wymienia osobno karteluszników, łączy ich z sekundantami, którzy ulegają karze. Druga grupa naturalnych uczestników to sekundanci, czyli zastępcy przeciwników w pojedynku. Do ich zadań należało
układanie warunków spotkania, byli przy tym spotkaniu obecni i pilnowali, by
walka odbyła się z zachowaniem zwyczajowych i ustalonych ad hoc warunków51.
Kodeks rosyjski zaznacza, że bezpośrednim zadaniem sekundantów powinno
być doprowadzenie do pokojowego załatwienia sporu, a jeśli to byłoby niemożliwe, to w ich zadaniach leżała troska zabezpieczenia równych warunków stronom, i uchylenie możliwych przypadków mogących prowadzić do niepożądanego wyniku52. Ustawodawca w art. 487 K. K. R. ustalił bezkarność sekundantów
oraz osób działających przy pojedynku, czyli świadków, a także osób dostarczających broń. Jeżeli natomiast sekundanci przekształciliby się w podżegaczy, to
oczywiście podlegaliby karze na mocy art. 487 ust.1, oraz jeśli wprowadziliby
46 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 124 i 130, art. 483 i 487.
47 W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności …, s. 301-302.
48 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 130, art. 487.
49 Kodeks Karny Niemiecki z 1871 r. …, s. 87-88, § 203 i 209.
50 Ibidem, s. 87, § 204.
52 Kodeks Karny Rosyjski 1903 r. …, s. 131.
101
jako warunek pojedynku walkę na śmierć (art. 483), i gdyby przyczynili się do
uchybienia warunkom pojedynku na szkodę przeciwnika (art. 486)53. Kodeks
niemiecki również stanowi o bezkarności sekundantów i świadków w § 20954.
Natomiast Ustawa austriacka w § 164 zagraża ,,pomocnikom czyli tzw. sekundantom’’ karą do 5 lat więzienia, lecz na mocy § 165 przewiduje ich bezkarność,
jeśli z ,,czynną gorliwością’’ staraliby się zapobiec pojedynkowi oraz od powodzenia tych zabiegów w postaci nie dojścia do skutku pojedynku55. Ostatnia grupa, czyli lekarze, ze względu na swoją wyjątkową misję polegającą na niesieniu
pomocy poszkodowanym w pojedynku są bezkarni, zarówno według Kodeksu
rosyjskiego jak i niemieckiego. Ze względu na ich humanitarną rolę, bezkarność
ta nie wymaga wyjaśnień. Ustawa austriacka nie wspomina o lekarzach osobno,
w związku z tym przyjmuje się zdanie, że jako nie wyliczonym w ustawie rodzajom uczestników, lekarze nie podlegają karom56. Osobno należy zwrócić uwagę
na stan faktyczny uregulowany w art. 485 Kodeksu Karnego Rosyjskiego. Chodzi
o wyzwanie na pojedynek osoby urzędowej lub zwierzchnika przez podwładnego na służbie. Wchodzi tu w grę jako szczególny przedmiot przestępstwa interes
publiczny, związany z osobą urzędnika, reprezentującego władzę państwową.
Wyzywający dotyka zatem nie tylko interesów wyzwanej jednostki, ale interesu
publicznego i z tego powodu konieczne jest zagrożenie karne. Ten stan faktyczny
mógłby należeć do grupy przestępstw przeciwko zarządowi państwowemu. Z takiego ujęcia wynika wyraźnie, że wyzwanie ma pozostawać w związku z czynnościami służbowymi osoby urzędowej. Jeżeli natomiast wyzywający jest podwładnym wyzwanego, w tym wypadku wchodzi w grę również pogwałcenie
obowiązku subordynacji służbowej. Istotny jest fakt, że wyzwanie według art.
485 ulega karze niezależnie od formy w jakiej je uczyniono i niezależnie od tego,
czy było przyjęte czy nie, czy pojedynek się odbył czy nie57. Polski Kodeks karny
z 1932 roku w art. 238 nie przeprowadza rozróżnienia pomiędzy wyzywającym
a wyzwanym, co stanowi opozycję względem Ustawy austriackiej58. Sekundanci
odpowiadają jako pomocnicy lub podżegacze, sąd może uwolnić ich od kary.
W przypadku sekundantów może to nastąpić wówczas, gdy starali się nie dopuścić do pojedynku, czy też ułożyli łagodne warunki walki. Lekarze nie ulegają
odpowiedzialności karnej, gdyż nie współdziałają przy samym pojedynku, a je53 Ibidem, s. 124, 127-128 i 130, art. 483, 486 i 487.
55 Ustawa Karna Austriacka z 1852 r. …, s. 59-60, §§ 164 – 165.
56 W. Makowski, Prawo karne o przestępstwach w szczególności …, s. 303; Kodeks Karny
Rosyjski z 1903 r. …, s. 131.
57 Kodeks Karny Rosyjski z 1903 r. …, s. 126-127, art. 485.
58 Polski Kodeks karny z 1932 r. …, art. 238.
102
dynie mają uchylić jego skutki59. Ważne jest, że art. 238 ust. 2 nie reguluje kary,
to sąd ma ją do nich dostosować. Sąd może im wymierzyć karę według art. 238
ust.1 w porównaniu z pomocnikami występującymi przy wszystkich innych
przestępstwach, są oni na tyle uprzywilejowani, że nawet po spełnionym przestępstwie sąd może uwolnić ich od kary. Sąd może uwolnić od kary, ale nie może
zastosować nadzwyczajnego złagodzenia kary. Słuszność tego przepisu leży
w zasadzie ogólnie przyjętej w sprawach honorowych, że nie odmawia się pomocy w akcie pojedynku, i że w razie surowego traktowania sekundantów, ci właśnie odmawialiby pomocy, skutkiem czego pojedynek odbyłby się bez nich i bez
zachowania form gwarantujących możliwość pojednania, łagodniejsze warunki,
łagodniejszy przebieg walki60. Porównując te sytuację do Kodeksu niemieckiego,
to ten w § 208 pozwala na podwyższenie walczącym kary o połowę normalnej
kary, jeżeli pojedynek odbył się bez sekundantów61. Jak wynika z orzeczenia Sądu
Najwyższego, pociągnięty do odpowiedzialności za pojedynek nie może zasłaniać się stanem wyższej konieczności z powodu grożącej mu dyskwalifikacji honorowej w razie odmowy62.
Warto zastanowić się nad pewną odmianą pojedynku, czyli nad pojedynkiem amerykańskim. W myśl art. 379 Kodeksu Boziewicza z 1919 roku ,,Pojedynkiem amerykańskim nazywamy pojedynek, w którym o życiu i śmierci
przeciwników lub o nadaniu jednemu z nich w jakikolwiek sposób widocznej
przewagi podczas walki – decyduje los (np. pojedynek nakazujący przeciwnikowi wyciągającemu los, popełnienie samobójstwa, lub w którym los rozstrzyga,
który z przeciwników posługiwać się będzie bronią nabitą, a który nienabitą itp.).
Pojedynki amerykańskie są aktem niehonorowym, nie mającym nic wspólnego
z odwiecznymi zasadami honoru i ściągają niehonorowość na wszystkie osoby biorące w nich udział’’63. Ani Ustawa Karna Austriacka, ani Kodeks Karny
Niemiecki nie regulują tego przestępstwa. Odmienne stanowisko zajął w tym
względzie Kodeks Tagancewa umieszczając osobny przepis w art. 488 dotyczący właśnie pojedynku amerykańskiego64. Bardzo ważny pogląd na pojedynek
amerykański wysunął Wacław Makowski, stwierdzając, że pojedynek ten nie jest
formą pojedynku tak jak rozumiały go ustawy karne, nie ma w nim walki ani
innych szczególnych cech rozprawy pojedynkowej65. Ustawodawca w Kodeksie
59 J. Makarewicz, op. cit., s. 188.
60 Polski Kodeks karny z 1932 r. …, art. 238; L. Peiper, op. cit., s. 481-482.
62 L. Peiper, op. cit., s. 482.
63 W. Boziewicz, Polski kodeks honorowy z 1919 r., Warszawa 1919, s. 39, art. 379.
103
rosyjskim uznał pojedynek amerykański za szczególnie niebezpieczną i niemoralną formę pojedynku. Mimo, że zachodzi tu wyraźne pokrewieństwo z podżeganiem do samobójstwa, pojedynek ten nie jest formą zwykłego zabójstwa ani
usiłowania zabójstwa. Środek użyty w celu oddziaływania na wolę człowieka, aby
skłonić go do samobójstwa jest szczególnie natarczywy. Uzależnia życie ludzkie od przypadku. Jednak należy pamiętać o tym, że przeciwnik stawia siebie
w tych samych warunkach. Przedmiotem tego przestępstwa jest interes publiczny, który wyraża się w zakazie ustawy ,,stawiania własnego życia na kartę’’66. Jeżeli wskutek wskazania losu ktokolwiek będzie usiłował pozbawić się życia, niedoszły samobójca i podżegacz ulegną karze (w myśl art. 488 ust. 2)67. Podmiotem
przestępstwa są obaj uczestnicy, którzy muszą być osobami odpowiedzialnymi
na ogólnych zasadach. Samo działanie polega na porozumieniu dwóch lub więcej osób co do uzależnienia samobójstwa kogokolwiek z nich od pewnych ściśle
określonych warunków losowych. Działanie dopiero stanie się przestępstwem,
gdy jednemu z uczestników porozumienia, któremu wypadł los, popełni lub usiłuje popełnić samobójstwo68. Karalność takiego porozumienia uzależniono od
nastąpienia samobójstwa jednego z uczestników, wówczas grozi kara surowsza
(ciężkie więzienie do 8 lat), lub przynajmniej usiłowania samobójstwa niedokonanego z przyczyn niezależnych od samobójcy, kara łagodniejsza (więzienie
do 6 lat)69. Karze ulegają zarówno osoby zawierające takie porozumienie, jak
i podżegacze oraz pomocnicy70. Jeżeli natomiast uczestnik pojedynku amerykańskiego cofnie się przed popełnieniem nawet usiłowania samobójstwa, z własnej woli bądź wskutek nalegań przeciwnika, działanie pozostaje prawnie obojętne. Jeżeli zaistnieje sytuacja, że dana osoba rozmyśli się od samobójstwa, a potem
z innego powodu usiłuje pozbawić się życia, to pierwotne porozumienie należy
uznać za niepozostające w związku z takim skutkiem, czyli karnie obojętne71. Jeżeli ktoś wprost skłoni inną osobę dorosłą i odpowiedzialną do odebrania sobie
życia, to nie będzie warunków niezbędnych do ingerencji karnej, jeśli zaś stanie
się to drogą omówionego w art. 488 porozumienia, wszyscy jego uczestnicy bezpośredni i pośredni ulegną karze72. Odpowiedzialność uczestników pojedynku
amerykańskiego, co wyraźnie zaznaczono w art. 488 ust. 3, opiera się na ogólnych zasadach współudziału przestępnego73.
67 Ibidem, s. 132-133, art. 488.
68 Ibidem, s. 133-134.
69 Ibidem, s. 132-133, art. 488.
104
W obowiązującym współcześnie polskim Kodeksie karnym z 1997 roku
nie znajdziemy pojedynku w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, ani też pojedynku amerykańskiego. Chociażby z tego względu, że w obecnej praktyce pojedynek jako obyczaj po prostu nie istnieje. Załóżmy jednak sytuację, w której ktoś
dziś rzeczywiście wyzwałby kogoś na pojedynek, zawarł stosowne porozumienie
i pojedynek w tradycyjnym znaczeniu tego słowa by się odbył. Jak wówczas zapatrywałaby się na takie zachowanie ustawa karna? Kodeks zawiera stosowny
rozdział XIX – ,,Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu’’74, wprowadza w nim
przestępstwo zabójstwa w sposób rozbudowany, szczególnie przez dodanie typów kwalifikowanych, co oznacza, że prawdopodobnie sprawca odpowiadałby
na zasadach ogólnych, nie za pojedynek jako taki lecz za skutki jakie w związku z tym powstały. Warto zauważyć, że pierwotnie również w Kodeksie karnym
z 1932 roku miało nie być uregulowane przestępstwo pojedynku. Komisja Kodyfikacyjna uznała, że sprawca miał podlegać odpowiedzialności właśnie na zasadach ogólnych, czyli za zbrodnię zabójstwa lub przestępstwo uszkodzenia ciała.
Przepis ten wprowadziła dopiero Komisja Ministerstwa Sprawiedliwości75.
Na koniec zastanówmy się, jak na pojedynek zapatrywali się zwykli ludzie
w codziennym życiu. Czym więc miał się kierować w życiu gentleman? Oczywiście Kodeksem honorowym. Kodeks taki przydawał się tylko w sytuacjach…
honorowych. Służyły one za pomoc w rozstrzyganiu sporów o podłożu honorowym między gentlemanami. Pomagały przede wszystkim określić kto człowiekiem honoru jest, a kto nie. Ponadto ułatwiały przeprowadzenie sprawy honorowej zgodnie z zasadami. Sprzeciwianie się tym zasadom mogło rzucić cień na
dobre imię osoby wykraczającej poza przepisy kodeksu. Sprawa nie składała się
jedynie z pojedynku. Był to cały proces wyzywania i ustalania stanu faktycznego
zajścia – czyli okoliczności uczynienia obrazy. Ustalano też sposoby zadośćuczynienia, z których tylko jedną z form było starcie orężne na „ubitej ziemi”. Mimo,
że przepisy zawarte w kodeksach honorowych stały w sprzeczności z ustawami
karnymi, były przez dużą część mężczyzn po prostu uznawane zwyczajowo i stawiane ponad prawem76. Kodeks określał zasady powołania sądu honorowego (m.
in. Kodeks Honorowy z 1919 roku, rozdział IX poświęca sądom honorowym)
do rozstrzygania poważniejszych kwestii spornych77. Pierwszy kodeks honorowy powstał dopiero w 1836 roku w Paryżu. Pierwsze polskie kodeksy powstały
jeszcze pod koniec XIX wieku, jednak ten, który zrobił największą karierę został
74 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, (Dz. U. 1997r., Nr 88, poz. 553.,
ze zm.)
75 L. Peiper, op. cit., s. 480.
76 http://czasgentlemanow.pl/2011/01/kodeks-gentlemana/, (15. 03. 2014 r.).
77 W. Boziewicz, op. cit., s. 15-19, art. 131 i n.
105
wydany po raz pierwszy w 1919 roku, a był nim „Polski Kodeks Honorowy”
zwany też „Kodeksem Boziewicza”. W kolejnych latach wydawano następne kodeksy, a na przykładzie ich ewolucji można zobaczyć jak zmieniał się stosunek
społeczeństwa do honoru, już wtedy często uważanego za przeżytek. I tak kolejne kodeksy dawały coraz więcej możliwości uniknięcia pojedynków albo ich
zakazywały w ogóle78.
Czemu tak naprawdę służyły pojedynki? Kwestia ta jest niezwykle skomplikowana. Chodziło zapewne o udowodnienie swojego oddania zasadom honoru, obrony własnej godności. Z punktu widzenia zwyczaju pojedynek był odpowiedzią na naruszenie zasad honorowych, natomiast ze strony prawa karnego
było to przestępstwo surowo karane. Na pewno był to zwyczaj, dzięki któremu
dziś możemy zrozumieć ducha minionej epoki. Romantyczne wizje na ten temat
zostawmy po prostu poetom.
A DUEL – TRADITIONAL CUSTOM OF HONORABLE
DEBATE WITH A WEAPON IN A HAND OR FORM
OF INDEPENDENT MEASURING JUSTICE
The article explains the notion of duel from the law’s point of view, as well
as tradition and honor. It includes the historical development of this phenomenon. It presents the essence of this kind of crime, on the basis of penal acts, i.e.
Austrian Penal Act from 1852 year, German Penal Code from 1871 year, Russian
Penal Code from 1903 year, Polish Penal Code from 1932 year. The text explains
the general definition of duel, it mentions duel’s part and defines the object of
legal protection and subject of crime. It indicates the results and participants
of dueling battles. Problem of American’s duel has been presented . This thesis
shows principles of gentleman’s procedures in daily life on the basis of honorable
code. The article allows to understand morale of departed epoch, in legal and
custom aspect
78 http://czasgentlemanow.pl/2011/03/kodeks-honorowy-jeden-czy-wiele/, (15.03. 2014 r.).
IV. Varia
109
Anton Demchuk
ЄВРОПЕЙСЬКИЙ ДОСВІД УКЛАДЕННЯ ДОГОВОРУ
ЗБЕРІГАННЯ НА ТОВАРНОМУ СКЛАДІ
Історично виникнення спеціалізованих складів пов’язане з потребами торгівлі. Перший товарний склад – “WestIndiadoks” з’явився в Англії
в 1799 р. Постійний рух великих партій товарів в умовах ринкової економіки з неминучістю викликав необхідність у збереженні товарів, призначених для продажу, в спеціально обладнаних для такого зберігання приміщення — товарних складах. Товарний склад – це узагальнююче поняття
для суб’єктів, що здійснюють зберігання різних видів товарів [99, 14].
Водночас у Європі зберігання на товарному складі як самостійний
вид комерційної діяльності з’являється ще в кінці XVII ст. і до XIX ст. вже
значно поширюється, проте законодавче регулювання діяльності товарних складів практично не здійснювалося до середини XIX ст.
З Англії товарні склади впродовж XIX століття поширилися в Європі.
Бурхливий розвиток товарних складів був обумовлений їх прогресивним
економічним значенням, оскільки вони позбавляють товаровиробників
(продавців) або покупців від необхідності облаштовувати і утримувати
власні складські приміщення або користуватися такими приміщеннями
шляхом найму їх у третіх осіб. Завдяки технічному оснащенню товарний
склад кращий, ніж інші зберігачі, забезпечує не лише кількісне, але і якісне
збереження товару. Це пояснюється тим, що складські приміщення обладнувались залежно від виду об’єкта зберігання – товару (зерно, продукти
харчування, продукція тваринництва, лікарські препарати).
Проте економічне значения складів цим не вичерпується, і їх існування не обмежується потребами у зберіганні. Складське зберігання полегшує
товарооборот, оскільки розпорядження товаром, що зберігається, можливо без його переміщення із складу. У всьому світі товарні склади видають
А.Котелевская, Правовоерегулированиеоборотапростых и двойныхскладскихсв
идетельств, Москва2006,s.170.
110
на підтвердження прийнятих ними на зберігання товарів особливого роду
документи, які служать не лише для передачі права власності, але і для
застави. Як правило, такі склади тісно взаємодіють з банками і іншими
кредитними установами, що дає можливість товарним складам надавати кредит власникові товарів, що знаходяться в складі. Власне застава
здійснюється шляхом здійснення передавального напису (індосаменту) [99, 14].
Перший спеціальний закон про товарні склади був виданий у Франції в 1848 р., згодом його змінив закон 1858 р., який потім був доповнений
інструкцією 1859 р. і закон 1870 р. В Італії в 1882 р. норми про зберігання
на товарних складах з’явилися в Торговому кодексі Італії, а також у спеціальному законі про порядок відкриття товарних складів.[83]
Нідерланди, які не відставали від Англії в промисловому розвитку,
також здійснили поштовх ідеї розвитку товарних складів. Такі склади засновувалися або самою державою, або підприємцями на комерційних засадах. Товарні склади, засновані в першій чверті XIX ст., виконували функції зберігання без свого кредитного значення.
У першій половині XIX ст. товарні склади викликали до себе законодавчий інтерес, причому на них була звернена увага не стільки в аспекті зручності зберігання, скільки зі сторони забезпечення кредитування.
Рух до загальної “комерціалізації” відносин щодо зберігання відображений у кодифікаціях, здійснених наприкінці XIX – першій половині XX ст.
у Німеччині, Швейцарії та Японії, а пізніше в Італії. Це, зокрема, Німецьке цивільне уложення 1896 р.[108] і Німецьке торгове уложення 1897 р.,
Швейцарський зобов’язальний закон 1911 р., а також Торговий кодекс
Японії 1938 р. [143] і, пізніше, Цивільний кодекс Італії 1942 р.
У Німецькому торговому уложенні договорові зберігання на товарному складі було присвячено главу “Складські операції”. У Швейцарському
зобов’язальному законі був титул XIX “Договір поклажі”, який поділений
на чотири самостійні частини: “Загальні положення”, “Зберігання замінимих речей”, “Складська справа”, “Готелі і заїжджі двори”. У Торговому кодексі Японії у розділі “Зберігання” була глава присвячена “Загальним положенням” і “Поклажі на товарному складі”. Італійський цивільний кодекс
містив главу “Зберігання”. У ньому, крім традиційних загальних положень
А.Котелевская, Правовое…,s.170.
М.Зимелева, Поклажа в товарных складах, Москва 1927, s. 85.
.Мартемьянова, Объекторганизационногоправоотношения,Проблемыобязател
ьственного права : межвузовскоесобраниенаучныхтрудов, 1989, s. 66-73.
Торговый кодекс Японии, red.ТэцуоСато, В. Позднякова ; Москва 1993, s. 252.
111
про зберігання, було виділено зберігання в готелях, зберігання на товарних складах і договірний секвестр.
Уявлення про англійське право в частині, що стосується зберігання, можна знайти у Зведенні англійського цивільного права Е. Дженкса.
У ньому, зокрема, акумульовано елементи зберігання, що значною мірою
стали традиційними. Це і реальний характер договору, рухома річ як його
неодмінний предмет, безвідплатність відносин, необхідність прояву зберігачем розумної дбайливості щодо об’єкта зберігання.
Можна вказати на обов’язок зберігача, який здійснює зберігання
у межах своєї підприємницької діяльності, проявляти дбайливість і професійність, пов’язані з такою діяльністю.
Однією з основних проблем, пов’язаних зі зберіганням, є необхідність
запобігти вилученню з цивільного обороту товарів, що зберігаються, на час
їх знаходження на складі, тобто необхідність зберегти стосовно товарів,
що знаходяться на складі, таку ж їх оборотоздатність, яка б існувала при
вільному обороті товарів. Указане завдання було вирішено шляхом запровадження обороту товаророзпорядчих паперів, які підтверджують знаходження товарів на зберіганні – складських свідоцтв або заставної частини
подвійного свідоцтва, а також можливість їх реалізації (відчуження).
Сучасний період функціонування товарного складу в умовах становлення та розвитку ринкової економіки в Україні розпочинається із проголошенням незалежності України, коли постала потреба нагальна потреба
нормативного закріплення відносини складського зберігання. Нормативним актом, який заклав основи діяльності товарного складу та правового регулювання відносин складського зберігання, був Закон України від
4 липня 2002 р. “Про зерно і ринок зерна на Україні”.[14] Цей закон визначає державну політику щодо розвитку ринку зерна як пріоритетного
сектору економіки агропромислового комплексу України і спрямований
на створення правових, економічних та організаційних умов конкурентоспроможного виробництва і формування ринку зерна для забезпечення
внутрішніх потреб держави у продовольчому, насіннєвому та фуражному зерні, нарощування його експортного потенціалу. Саме Закон України
“Про зерно і ринок зерна на Україні” в нормі статті 26 розділу VI закріпив
визначення договору складського зберігання, в якому і зазначив усі істотні
умови цього договору. Закон також містить визначення і види складських
документів, що надалі було розвинуто в ЦК України.
Про зерно та ринок зерна в Україні : Закон України від 4 липня 2002 р. № 37–IV,
Відомості Верховної Ради України2002, nr 35,s. 258.
112
Із прийняттям ЦК України було заповнено прогалину, що існувала
в межах цивільного законодавства початку XXI ст. щодо інституту складського зберігання. У ЦК України відносинам зберігання присвячено главу 66. Ця глава містить загальні положення про зберігання, а окремий § 2
врегульовує відносини складського зберігання. Норми § 3 регулюють інші
спеціальні види зберігання, крім складського. Наявність цього розділу
є серйозною модифікацією національного законодавства про зберігання,
оскільки вперше складське зберігання врегульовано на рівні кодифікованого нормативного акта; також уперше в ЦК України введено поділ окремих глав на параграфи, присвячені спеціальним видам тих або інших
договорів. Такий поділ глави 66 ЦК України і врегулювання положень про
складське зберігання окремим параграфом означає, що зберігання виділено в окремий договір і поставлено в один ряд із такими найбільш поширеними договорами, як купівля-продаж, оренда тощо. Безпосередньо
договору зберігання на товарному складі присвячені ст. 959–966 глави
66 ЦК України.
Подальший розвиток відносини зберігання на товарному складі отримали у Законі України від 23 грудня 2004 р. “Про сертифіковані товарні склади та прості і подвійні складські свідоцтва”,[19] який покликаний
урегулювати діяльність товарних складів. У доповнення § 2 розділу 66 ЦК
України і Закону України “Про зерно і ринок зерна на Україні”, Закон України “Про сертифіковані товарні склади та прості і подвійні складські свідоцтва” визначає механізм здійснення складських операцій із використанням складських свідоцтв. Зокрема, він регулює правовідносини, пов’язані
з оформленням, видачею, погашенням простих і подвійних складських свідоцтв, визначає порядок їх реєстрації та спрямований на створення правових, економічних, організаційних умов функціонування цих документів
під час зберігання товарів на товарних складах.
Порядок укладення договору зберігання на товарному складі розглядається в українському законодавстві як визначена правовими нормами юридико-логічна послідовність стадій встановлення цивільних прав
і обов’язків, здійснених на основі погоджених дій осіб звернених назустріч
одна одній, та виражена в різноманітних способах узгодження змісту договору. [51, 3]
Про сертифіковані товарні склади та прості і подвійні складські свідоцтва:
Закон України від 23 грудня 2004 року № 2286–IV, Відомості Верховної Ради України2005,
nr. 6, s. 136.
С.Бородовський,Укладення, зміна та розірвання договору у цивільному праві
України, Харків 2005, s. 193.
113
Договір зберігання на товарному складі, як і будь-який договір, має
підпорядковуватися загальним положенням про правочини та основам
зобов’язального права щодо порядку його укладення. Водночас укладення
цього договору має низку особливостей, зумовлених його правовою природою, суб’єктним складом, сферою застосування та змістом.
С. М. Бервено за способом узгодження змісту договору пропонує
виділяти загальний, спеціальний і судовий порядок укладення договору.[49] Така класифікація способів укладення договорів неоднозначно
сприймається в науковій літературі. На підставі аналізу актів спеціального законодавства (зокрема положень Закону України від 22 грудня 1995 р.
(в редакції Закону від 17 березня 2006 р. “Про державне замовлення для
задоволення пріоритетних державних потреб”)10.[8] О. С. Яворська робить висновок, що рішення суду може бути завершальним юридичним
фактом укладення договору. Але така процедура, яка є винятком із загального правила про укладення договорів, на її думку, не дає підстав стверджувати про існування окремого судового порядку укладення договорів11.
[159, 164-165]
Договір зберігання на товарному складі слід віднести до договорів,
яким притаманний, згідно з класифікацією запропонованою С. М. Беревено, спеціальний порядок укладення. Так, згідно з нормою ч. 3 ст. 957 ЦК
України, договір зберігання на товарному складі укладається у письмовій
формі. Така форма договору зберігання на товарному складі вважається
дотриманою, якщо прийняття товару на товарний склад посвідчене складським документом. Схожа норма міститься і у нормі ч. 3 ст. 26 Закон України “Про зерно та ринок зерна в Україні”, згідно якої договір складського зберігання зерна укладається у письмовій формі, що підтверджується
видачею власнику зерна складського документа (складської квитанції або
складського свідоцтва).
Згідно з нормою ст. 957 ЦК України укладення окремого договору
зберігання на товарному складі не є обов’язковим, якщо на підтвердження прийняття товару на зберігання видано один зі складських документів.
На наш погляд, дана позиція вимагає уточнення. Річ у тому, що не у всіх
випадках складський документ може замінити сам договір зберігання на
товарному складі. Норма частини 3 ст. 957 ЦК України прямо вказує, що
С.Бервено, Проблеми договірного права України, Київ 2006, s. 392.
10 Про державне замовлення для задоволення пріоритетних державних потреб,
Відомості Верховної Ради України2006, nr.14, s. 118.
11 О. Яворська, Договірні зобов’язання про передання майна у власність: цивільноправові аспекти : Тернопіль 2009, s.384.
114
складський документ посвідчує не тільки укладення договору, а й передання товару на склад, тобто в цьому випадку можна говорити про дотримання форми укладення лише при укладенні реального договору зберігання на товарному складі. Виникає питання, як слід врегулювати відносини
сторін за договором зберігання на товарному складі, в якому йдеться про
обов’язок зберігача прийняти річ на зберігання в майбутньому. В цьому
випадку слід керуватися нормою ч. 1 ст. 937 ЦК України, яка закріплює
обов’язкове укладення в письмовій формі консенсуального договору
зберігання на товарному складі. Таким чином, укладаючи консенсуальний договір зберігання на товарному складі, обов’язково його оформляти
у вигляді окремого письмового документа, а передача товару на зберігання
буде посвідчуватись складським документом. У разі ж укладення реального договору зберігання на товарному складі укладати окремий письмовий
документ, що підтверджує факт укладення договору і його умови, не потрібно, достатньо видачі складського документа.
Складські свідоцтва не є формою договору і ототожнювати їх з договором неможливо. Письмова форма договору є фіксацією його умов, гарантує домовленість сторін договору і можливість вимоги належного виконання умов, обумовлених контрагентами.
У свою чергу правовий зміст товаророзпорядчого паперу зводиться
не до простої фіксації умов договору, що є основою видачі цього документу, а полягає в можливості розпоряджатися товаром без його фізичного
переміщення. Крім того, подвійне складське свідоцтво, так само як і просте, засвідчуючи укладення договору зберігання на товарному складі, не
може повністю його замінити, оскільки повністю усі умови цього договору
не можуть бути зафіксовані його бланком, виходячи із законодавчого визначення реквізитів складського свідоцтва. Тому при укладенні договору
зберігання на товарному складі доречно рекомендувати контрагентам окремо укладати договір у письмовій формі і видачу подвійного або простого складського свідоцтва12. [147, 81]
Відповідно до положень ЦКУ договір зберігання на товарному складі
має бути укладений у письмовій формі. Як відомо, договір у письмовій
формі може бути укладений як у формі єдиного документу, так і у формі обміну документами за допомогою поштової, телеграфної, телетайпної, телефонної, електронної і іншому зв’язку. Письмова форма договору
зберігання на товарному складі вважається дотриманою, якщо прийняття
12 Р. Хайбрахманов, Двойноескладскоесвидетельствокакценнаябумага, Москва
2009, s.177.
115
товару на склад засвідчене складськими документами. Складськими документами ЦКУ називає подвійне складське свідоцтво, просте складське свідоцтво і складську квитанцію.
Укладення товарним складом і поклажодавцем договору зберігання
на товарному складі як окремого документа разом з оформленням і видачою складського документа, все-таки доцільним є з таких причин.
По-перше, під час повернення поклажодавцеві товару, він повинен повернути товарному складу виданий йому складський документ (ст. 966 ЦК
України). Таким чином, у випадку, якщо вже після повернення товару поклажодавець виявить дефекти або нестачу, що виникли в період зберігання,
за відсутності складського документа йому буде проблематично довести
в суді сам факт і умови укладення договору. Можливим способом захисту інтересів поклажодавця в цьому випадку є збереження копії складського свідоцтва, засвідченої печаткою та підписом уповноваженої особи зберігача.
По-друге, товарний склад разом із послугами зі зберігання може
надавати також і інші, пов’язані зі зберіганням послуги. У складському
ж свідоцтві або квитанції неможливо зазначити обов’язки товарного складу щодо надання поклажодавцеві тих чи інших послуг, окрім зберігання.
По-третє, у договорі зберігання на товарному складі можуть бути передбачені додаткові умови, які недоцільно було б включати в складський документ, наприклад, умови щодо особливостей зберігання товарів, обов’язок
товарного складу надавати регулярний звіт поклажодавцеві й ін.
Перелік складських документів, що наведений у нормі ч.1 ст. 961 ЦК
України, є вичерпним:
– складська квитанція;
– просте складське свідоцтво;
– подвійне складське свідоцтво.
Виходячи з аналізу норм глави 66 ЦК України, можна виділити певні
властивості цих складських документів.
По-перше, товарний склад видає складські документи для підтвердження прийняття товару на зберігання.
По-друге, для них характерна наявність встановленої форми з відповідними реквізитами.
По-третє, складські документи посвідчують майнові права.
У наукових джерелах прийнято вважати, що просте і подвійне складські свідоцтва (за винятком заставної частини) є товаророзпорядчими
цінними паперами13.[72;95;96;114;115].
13 С. Гришаев, Чтонужно знать о ценныхбумагах, Москва 1997, s. 280 с.; О. Неверов,
Роль товарораспорядительныхдокументов в торговом обороте, Законодательство 2001, nr. 5.
116
Виходячи зі змісту терміну „товаророзпорядчий”, а також з практики
його використання, можна виділити наступні ознаки товаророзпорядчого
документу :
а) товаророзпорядчий документ засвідчує суб’єктивне цивільне
право вимоги його предмета. Товар, з приводу якого видається товаророзпорядчий документ, має бути індивідуалізований, тобто бути індивідуально-визначеним товаром або товаром, визначеним родовими ознаками, але
ідентифікованим для певного договору.
б) предметом засвідченого товаророзпорядчим документом права
є товар. Як випливає з самої назви цього різновиду зобов’язання, об’єктом
зберігання визнається не просто річ, а річ як товар, тобто продукт праці,
призначений для подальшої реалізації, а не для споживання.
в) суб’єктом засвідченого в документі права є особа – власник документу, тобто особа у якого товаророзпорядчі документи знаходяться на
законній підставі.
г) цей товаророзпорядчий документ за своєю природою такий, що
допускає і припускає розпорядження собою, тобто відноситься до об’єктів
громадянських прав.
д) розпорядження товаророзпорядчим документом означає і відповідне розпорядження предметом засвідченого в ньому права (товаром).
е) наявність реквізитів, що ідентифікують інформацію, перелік яких
визначається законодавством14. [99, 65-66]
З урахуванням викладеного вище указані свідоцтва, а саме: просте
складське свідоцтво, подвійне складське свідоцтво, яке, у свою чергу, складається з двох частин: складського свідоцтва і заставного свідоцтва (варанта), мають бути визначені законами України як товаророзпорядчі цінні
папери, адже володіють усіма ознаками, що притаманні цінним паперам.
До складських свідоцтв, враховуючи, що їм властиві ознаки цінних
паперів, крім положень про зберігання на товарному складі, повинні застосовуватися норми загальної частини ЦК України про цінні папери
в частині, що не суперечить § 2 глави 66, а також положення Закону України “Про цінні папери та фондовий ринок”.
Просте і подвійне складські свідоцтва втілюють у собі право на товар,
що перебуває на товарному складі. Проте неточним є твердження, що
просте і подвійне свідоцтва у будь-якому випадку втілюють у собі право
власності на товар, який переданий на склад15.[70] Таке твердження буде
14 А. Котелевская, Правовое…, s.170.
15 Гражданское правоred. А.Сергеева, Ю.Толстого, Москва 2005s. 848.
117
правильним тільки в тому випадку, якщо першим володільцем простого
або подвійного складського свідоцтва буде товаровласник, що передав
його на зберігання. У цьому випадку під час продажу товару і передання свідоцтва іншій особі власник товару передасть йому весь комплекс
прав, що належать йому, які в сукупності визначають собою право власності на товар.
Просте складське свідоцтво має містити передбачені законодавством
реквізити, наявність яких є неодмінною умовою для визнання документа
дійсним. Це зокрема: найменування і місцезнаходження товарного складу,
що прийняв товар на зберігання; номер свідоцтва за реєстром товарного
складу; найменування і кількість прийнятого на зберігання товару — число одиниць та (або) товарних місць та (або) міра (вага, об’єм) товару; дата
видачі свідоцтва; якщо на зберігання приймається товар, визначений родовими ознаками (наприклад, зерно), у свідоцтві робиться відповідна відмітка.
Подвійне складське свідоцтво складається з двох частин: складського свідоцтва і заставного свідоцтва. При цьому кожне з цих свідоцтв
є самостійним об’єктом цивільного обороту. Воно має містити передбачені законодавством реквізити, наявність яких є неодмінною умовою для
визнання свідоцтва дійсним.
Після заповнення обов’язкових реквізитів на бланку подвійного
складського свідоцтва уповноважена особа зернового складу вносить записи до реєстру складських документів на зерно зернового складу і реєстру зерна, прийнятого на зберігання. Після цього свідоцтво видають поклажодавцю або особі, яка має належно оформлену довіреність на право
отримання зазначеного свідоцтва.
Поклажодавець або його представник на підтвердження отримання
подвійного складського свідоцтва ставить свій підпис у реєстрі складських
документів на зерно, який веде зерновий склад.
При втраті подвійного складського свідоцтва або його частини ут
римувач, який втратив свідоцтво, зобов’язаний неодмінно письмово
повідомити про це керівництво зернового складу. Відповідний запис вноситься до реєстру складських документів на зерно. Дублікат подвійного
складського свідоцтва чи його частини або ж дублікат його частини у цьому випадку не видається.
Судова практика щодо відновлення прав за втраченим подвійним
складським свідоцтвом та заміни пошкоджених складських свідоцтв здійснюється за наявності інформації з Державного реєстру обтяжень рухомого майна від нотаріуса про те, що ці подвійні складські свідоцтва не
118
є предметом застави, а також листами з банківських установ та заяви позивача16.[36]
За загальним правилом відсутність якого-небудь реквізиту тягне нікчемність відповідного документа як цінного папера. А відсутність будьякого обов’язкового реквізиту складського документа є підставою про невизнання його складським свідоцтвом.
Складська квитанція за своєю природою не є ні цінним папером,
ні товаророзпорядчим документом. Вона засвідчує укладення договору
зберігання на товарному складі, а також містить відомості про кількість та
номенклатуру товару, прийнятого на зберігання.
Складська квитанція не є оборотним документом, а отже не може
передаватися через учинення передавального напису (індосаменту). При
цьому передача відповідного товару набувачеві здійснюється лише шляхом погашення попередньої квитанції та видачі товарним складом новому
власнику нової складської квитанції. ЦК України, а також інші нормативні
акти не містять вимог до змісту складської квитанції та не встановлюють
її обов’язкових реквізитів. Тому доцільним є внесення до квитанції відомостей, які передбачені в ч. 2 ст. 962 ЦК України, що позбавить від непорозумінь в оформленні складської квитанції. Порядок оформлення складської квитанції не визначено в § 2 глави 66 ЦК України. Відповідно, товарний
склад може складати її у довільній формі, і в ній мають бути вказані всі
істотні умови договору: предмет, об’єкт зберігання і строк, якщо товар передається на товарний склад на певний період часу.
Особливості видачі складських квитанцій встановлюють підзаконні
нормативні акти. Зокрема, відповідно до пунктів 3.2–3.5 “Положення про
обіг складських документів на зерно”, затвердженого наказом Міністерства аграрної політики від 27 червня 2003 р. № 198, підставою для видачі
складської квитанції на зерно визначає угода про зберігання зерна, укладений між зерновим складом і поклажодавцем, та факт прийняття зерна на
зберігання. Оригінал першого примірника складської квитанції вручається поклажодавцю, оригінал другого примірника цієї квитанції зберігає
зерновий склад. При витребуванні зерна складська квитанція повертається поклажодавцем зерновому складу в обмін на документ, який посвідчує
відвантаження зерна складом. На повернутій складській квитанції та на
її другому примірнику, який зберігався на зерновому складі, проставляються відмітки “Погашено”, про що робиться відповідний запис у реєстрі
16 Рішення Господарського суду Харківської області № 35/376–08 strona internetowa: http://www.reyestr.court.gov.ua (23.09.2008).
119
складських документів на зерно. Погашені оригінали складських квитанцій та їх другі примірники зберігаються на зерновому складі протягом трьох років із дня їх погашення. Товар зі складу в такому випадку видається
поклажодавцю в обмін на складську квитанцію.
Подвійне складське свідоцтво складається з двох частин: складського
свідоцтва та заставного свідоцтва. Частини подвійного свідоцтва можуть
перебувати в обороті і разом, і окремо. Складське свідоцтво засвідчує належність товару конкретній особі, визначає його основні ознаки, обов’язки
поклажодавця і засвідчує прийняття товару на зберігання товарним складом. Заставне свідоцтво є документом, який використовується для передачі товару в заставу. Він засвідчує право застави, видається заставодержателю, який може передавати його іншим особам за передавальним написом
(індосаментом). У складському свідоцтві робиться запис про суму та строк
застави.
Володілець складського та заставного свідоцтва має право розпо
ряджатися товаром, що зберігається на сертифікованому товарному
складі. Володілець заставної частини подвійного складського свідоцтва
(заставного свідоцтва) має лише право застави на товар. Спостерігається
певна неузгодженість у визначенні прав володільця лише складського свідоцтва, як частини подвійного складського свідоцтва. За ЦКУ, володілець
лише складського свідоцтва має право розпоряджатися товаром. У Законі зазначено, що володілець складської частини подвійного складського
свідоцтва не має права розпоряджатися цим свідоцтвом без згоди заставодержателя (володільця заставного свідоцтва). Відносини опосередковані товаророзпорядчими паперами конструюються як право на право.
Передання цих свідоцтв у порядку індосаменту на підставі ст. 25 Закону
свідчить про перехід прав, пов’язаних з товаром, до іншої особи. Якщо
ж володілець складської частини подвійного складського свідоцтва не має
права розпоряджатися цим свідоцтвом без згоди заставодержателя, то він
і не може розпоряджатися товаром, що є на складі, без згоди заставодержателя. Заставодержатель, яким є володілець заставного свідоцтва, має
право застави на товар. Саме з права застави випливає неможливість для
власника товару, яким є володілець складського свідоцтва, розпоряджатися цим товаром без згоди заставодержателя. Тому норма ч. 2 ст. 963 ЦКУ
має бути уточненою: “володілець лише складського свідоцтва має право
розпоряджатися товаром з дозволу володільця заставного свідоцтва”.
Заставна частина подвійного складського свідоцтва,(англ.Warrant—
повноваження,довіреність) – абсолютна новий вид цінного паперу. Заставна частина подвійного складського свідоцтва – це борговий цінний папір,
120
який засвідчує безумовне право його власника на отримання від боржника виконання за основним зобов’язанням, за умови, що воно підлягає виконанню в грошовій формі, а в разі невиконання основного зобов’язання
– право звернути стягнення на предмет застави.
Передача заставного свідоцтва оформляється не за допомогою акту,
підписаного обома сторонами, а за передавальним написом (індосаментом). Підставою для відокремлення варанту та вручення його заставодержателю є договір застави (у відношенні до зерна, як товару, що зберігається на складі). За допомогою варанту лише “посвідчується” право застави,
що випливає з договору застави. Необхідність укладення такого договору
прямо випливає з ч. 3 ст. 14 Закону України “Про сертифіковані товарні
склади та прості і подвійні складські свідоцтва”. Відповідно до ч. 3 ст.14
Закону України “Про сертифіковані товарні склади та прості і подвійні
складські свідоцтва”,застава товару, прийнятого на зберігання за подвійним складським свідоцтвом, виникає з моменту укладення відповідного
договору застави, але після відокремлення і передачі заставної частини
складського свідоцтва (заставного свідоцтва) від заставодавця заставодержателю.
Володілець лише заставного свідоцтва має право вимагати від особи,
яка отримала кредит (першого надписувача), повернення всієї суми боргу
та процентів, а також застави на зерно на суму відповідно до суми кредиту
та процентів за користування ним (ч. 3 ст.39 Закону України “Про зерно та
ринок зерна в Україні»).
При наявності складської та заставної частин подвійного складського свідоцтва право на одержання товару є безумовним, тобто склад не
може вимагати від особи-одержувача товару вчинення якихось дій, за винятком тих, що передбачені в самому документі (наприклад, внесення плати за зберігання). Наявність обох частин свідоцтва в руках однієї особи
свідчить про право власності цієї особи на переданий до товарного складу
товар та необтяженість його правами третіх осіб.
Товарний склад видає товар за наявності у володільця обох частин
подвійного складського свідоцтва. Якщо складського свідоцтва немає товар має бути виданий, за умови якщо володілець складського свідоцтва надає квитанцію про оплату всієї суми боргу за заставним свідоцтвом17.[79,
708]
Складське свідоцтво також полегшує укладення договорів постачання товарів за рахунок швидкого передання товаророзпорядчого докумен17 Договірне право України. Особлива частина,red О.Дзера, Київ 2008, s.1200.
121
та замість самого товару, а також створює нові можливості оптимізації
розрахунків і оподаткування, зокрема в зовнішньоекономічному обороті.
Використання подвійних і простих складських свідоцтв у діяльності
організацій дає можливість вирішувати різноманітні завдання. Зокрема,
до переваг застосування цих документів можна віднести такі:
1) полегшують оборот товарів без їх переміщення з місця зберігання
після кожної операції. При продажу товару з використанням складських
свідоцтв немає потреби переоформляти на складі товар із продавця на покупця – досить передати складське свідоцтво;
2) шляхом видачі складських свідоцтв залучаються вільні грошові,
товарні, кредитні ресурси під заставу. Подвійне складське свідоцтво може
використовуватися для отримання фінансових і товарних кредитів під заставу товарів за допомогою застави частини цього свідоцтва;
3) видача свідоцтва складом завжди супроводжується передачею реального товару на зберігання;
4) мінімізуються ризики товароволодіння, загибель або пошкодження товару можна застрахувати.
Не зважаючи на вказані переваги у використанні складських свідоцтв, на практиці вони все ж таки належно не застосовуються. Складські
свідоцтва у даний час не поширені в діяльності товарних складів. І якщо
складська квитанція не дає поклажодавцю додаткових можливостей використання товару, переданого на товарний склад, то застосування складських свідоцтв, поза сумнівом, мало би викликати в нього підвищений
інтерес. Однак сторони договору складського зберігання обмежуються
оформленням під час передання товарів на склад акта про приймання-передання товарно-матеріальних цінностей на зберігання. При цьому в кращому випадку в договорі (який укладається разом з оформленням акта
про приймання-передання) вказується, що цей акт є складською квитанцією. А укладений договір не може бути розцінений як договір складського зберігання, оскільки факт передання товарів на склад не підтверджено
видачою складського документа.
122
The European experience in concluding to contracts
about storage in the composition of freight
The article is devoted to the development of relations stored on the warehouse of origin from England to its development in Ukraine. This article analyzes the experience of warehousing in Europe and the legislative provision storage
in Ukrainian law. We analyze the concluding a separate contract storage at the
warehouse simultaneously with the transfer of warehouse receipts. The necessity
of referring to the warehouse receipts securities. Analyzed the following types
of warehouse receipts as a warehouse receipt, a simple warehouse certificate and
double warehouse certificate. Definitely need to introduced species such securities market turnover.
123
Nikol Wołucka
STATUS FRONTEXU – JAKO WYSPECJALIZOWANEJ
AGENCJI UNII EUROPEJSKIEJ
Unia Europejska liczy obecnie 28 Państw Członkowskich. Jej obszar obejmuje 4 422 773 km2, w tym ponad 42.000 km granic morskich, 9.000 km granic
lądowych oraz ponad 300 lotnisk. Rocznie granice Unii są przekraczane około
500 milionów razy. Dane te, pokazujące wielkość obszaru UE obrazują, dlaczego
tak istotna jest współpraca państw członkowskich na granicach.
Artykuł 45 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej jako
„TFUE”) zapewnia swobodny przepływ osób. Swoboda ta pozostaje w ścisłym
związku z działalnością Frontexu. Pomimo, że ochrona granic zewnętrznych należy do Państw Członkowskich, to Agencja powinna m.in. pomagać państwom
w kontrolowaniu granic, ustaleniu jednakowych norm i zapewnieniu jak najlepszego dostępu państw członkowskich do informacji o sytuacji panującej na granicach oraz ewentualnych zagrożeniach.
Granice państw są dowodem ich suwerenności. Dlatego przekazanie części
funkcji dotyczących tej dziedziny stanowiło powolny proces. Początkowo chodziło o zagwarantowanie swobodnego przepływu osób, czyli zniesienie kontroli
na granicach wewnętrznych UE. Ostatecznie, zwieńczeniem współpracy jest powstanie Europejskiej Agencji Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich, która koordynuje granice zewnętrzne.
Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Granicach
Zewnętrznych Państw Członkowskich Unii Europejskiej (European Agency
for the Management of Operational Cooperation at the External Borders of the
Member States of the European Union) – FRONTEX – jest agencją Unii Europejskiej, która powstała na podstawie Rozporządzenia Rady (WE) nr 2007/2004
z dnia 26 października 2004 roku ustanawiającego Europejską Agencję Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkow Traktat Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, podpisany 13 grudnia 2007 roku, (Dz.
Urz. UE 2012 C 326).
124
skich Unii Europejskiej (dalej jako „RozFront”). Agencja kontroluje obecnie
42.672 km morskich granic zewnętrznych oraz 8.826 km granic lądowych.
Zgodnie z decyzją Rady 2005/358/WE z dnia 26 kwietnia 2005 roku wyznaczającą siedzibę Europejskiej Agencji Zarządzania Współpracą Operacyjną
na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej siedziba
Frontexu znajduje się w Warszawie w Polsce.
Nazwa Frontex pochodzi od francuskich słów frontičres extérieures, które oznaczają „granice zewnętrzne”. Granice zewnętrzne stanowią centrum zainteresowań Agencji. Zgodnie z RozFront Agencja ma przede wszystkim ułatwić
stosowanie wszelkich środków, które odnoszą się do zarządzania granicami zewnętrznymi Państw Członkowskich.
RozFront stosuje się do wszystkich państw członkowskich, za wyjątkiem
Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Irlandii oraz
Danii. Jednakże RozFront przewiduje, możliwość współpracy Państw Członkowskich z przedstawicielami Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, w związku
z tym powinni oni być zapraszani do uczestnictwa we wszystkich posiedzeniach
Zarządu (art. 23 ust 4 RozFront). Ponadto, oprócz 25 państw członkowskich,
RozFront stosują niektóre państwa z poza Unii Europejskiej, które są członkami
strefy Schengen, chodzi tu o: Norwegię, Islandię, Szwajcarię oraz Lichtenstein.
Agencja Frontex jest owocem wieloletniej współpracy i dążenia Państw
Członkowskich do wolnego przepływu osób
Strukturę wewnętrzną Frontexu przedstawia poniższy schemat.
Na podstawie: http://frontex.europa.eu/about-frontex/organisation/structure
Rozporządzenie Rady (WE) nr 2007/2004 z dnia 26 października 2004 roku, (Dz Urz.
UE L 349, 25.11.2004).
http://www.lexpress.fr/actualites/2/monde/plus-de-moyens-pour-la-securite-des-frontieres-de-l-ue_1029624.html 18.07.2014 r.).
Decyzja Rady 2005/358/WE z dnia 26 kwietnia 2005 r., (Dz.Urz. UE L 114/13
z 4.5.2005).
125
Zgodnie z „RozFront” Dyrektor Wykonawczy reprezentuje oraz zarządza
Agencją. Jest organem całkowicie niezależnym, co oznacza, że nie może otrzymywać żadnych instrukcji od innych organów, agencji czy państw. Wybór Dyrektora Wykonawczego rozpoczyna się od opublikowania ogłoszenia w Dzienniku
Urzędowym Unii Europejskiej oraz prasie lub Internecie. Na podstawie zgłoszeń
Komisja przedstawia kandydatów. Ostatecznego wyboru Dyrektora dokonuje
Zarząd, podejmując decyzję większością dwóch trzecich głosów swoich członków z prawem głosu. Tą samą procedurą Zarząd może odwołać Dyrektora Wykonawczego. Dyrektor odpowiada za wszelkie działania przed Zarządem, jemu
także składa co rok projekt programu roboczego i sprawozdanie z działalności.
Dyrektor Wykonawczy zarządza Frontexem, co oznacza m.in. iż wciela on
w życie decyzje i programy, które zostały przyjęte przez Zarząd Agencji. Ponadto, aby zapewnić funkcjonowanie Agencji, Dyrektor powinien przyjmować instrukcje administracyjne, publikować komunikaty (art. 25 pkt.3 lit. f) RozFront).
Dyrektor Wykonawczy jest także odpowiedzialny za przygotowanie preliminarza dochodów i wydatków Agencji oraz projektu roboczego i sprawozdania
z działalności, które następnie przedkłada Zarządowi.
Zastępca Dyrektora Wykonawczego Agencji wspomaga Dyrektora Wykonawczego w czasie jego nieobecności lub niedyspozycyjności. Jest powoływany
na wniosek Dyrektora, decyzją podjętą przez Zarząd większością dwóch trzecich głosów swoich członków z prawem głosu. Kadencja zarówno Dyrektora jak
i jego zastępcy wynosi pięć lat, ponownie mogą być wybrani tylko jeden raz.
W skład Zarządu zgodnie z art. 21 RozFront wchodzi jeden przedstawiciel
z każdego kraju członkowskiego oraz dwóch przedstawicieli Komisji. Ponadto,
w Zarządzie zasiadają także przedstawiciele krajów stowarzyszonych we wdrażaniu, stosowaniu i rozwijaniu dorobku Schengen (np. Szwajcaria). Każdy z członków Zarządu ma swojego zastępcę, który reprezentuje go w przypadku jego nieobecności. Kadencja Zarządu trwa cztery lata. Możliwa jest jednokrotna reelekcja.
Zarząd wybiera spośród siebie Przewodniczącego i Zastępcę Przewodniczącego.
Ich kadencja trwa dwa lata, a ewentualna reelekcja jest możliwa jeden raz.
Zarząd spotyka się na posiedzeniach, które zwoływane są przez Przewodniczącego. Posiedzenia Zwykłe mają miejsce co najmniej dwa razy w roku, ponadto na wniosek Przewodniczącego lub jednej trzeciej członków Zarządu mogą
być zwołane dodatkowe posiedzenia. Decyzje Zarządu są podejmowane bezwzględną większością głosów jego członków. Sprawne funkcjonowanie Zarządu
wspomaga jego sekretariat.
Zarząd czuwa nad wypełnianiem przez Agencję jej obowiązków. Ponadto,
zgodnie z art. 20 RozFront Zarząd przyjmuje sprawozdanie ogólne za poprzedni
rok, a następnie przedkłada je Parlamentowi Europejskiemu, Radzie i Komisji.
126
Dodatkowo przyjmuje wieloletni plan Agencji, który ma na celu określenie przyszłej strategii działania Frontexu, oraz program pracy Agencji na nowy rok. Tak
przyjęty program pracy przesyła następnie do Parlamentu Europejskiego, Rady
oraz Komisji. Zarząd ma także pewne uprawnienia w stosunku do Dyrektora
Wykonawczego: zgodnie z art. 26 oraz art. 20 pkt. 2 lit. a) RozFront Zarząd mianuje Dyrektora Wykonawczego, ustanawia procedurę zgodnie z którą Dyrektor
podejmuje decyzje dotyczące zadań operacyjnych Agencji oraz ma wobec niego
oraz jego zastępcy uprawnienia dyscyplinarne. Zarząd określa również strukturę
organizacyjną oraz politykę zatrudnienia Agencji.
Agencja może tworzyć wyspecjalizowane oddziały w Państwach Członkowskich, jeżeli stwierdzi, iż zachodzi taka potrzeba. Zadaniem wyspecjalizowanych oddziałów jest opracowywanie najlepszych praktyk, jakie będą stosowane podczas działania Frontexu na poszczególnych granicach. Wyspecjalizowane
oddziały muszą składać szczegółowe sprawozdania roczne ze swoich działań Dyrektorowi Wykonawczemu, a także dostarczać wszelkie informacje jakie mogą
być potrzebne na temat koordynacji współpracy operacyjnej.
Frontex składa się z trzech wydziałów: wydziału działań operacyjnych, wydziału budowania potencjału oraz wydziału administracji. W ramach każdego
z wydziałów działają jednostki.
Jednostka ds. analizy ryzyka dokonuje analizy wszelkich aktualnych problemów, z jakimi mogą się spotkać lub spotykają się państwa UE, dotyczącymi
nielegalnej imigracji oraz innej nielegalnej działalności związanej z przekraczaniem granicy jak np.: handel ludźmi. Jej działalność obejmuje również monitorowanie ogólnego poziomu bezpieczeństwa.
Do zadań tej jednostki należy ustalenie głównych zagrożeń dla granic Unii
Europejskiej oraz wskazanie gdzie występuje potrzeba podjęcia wspólnych działań. Frontex opiera swoje analizy na zróżnicowanych źródłach, z których cześć
pochodzi od Państw Członkowskich, państw trzecich oraz innych organów
i agencji Unii Europejskiej np.: Komisji Europejskiej czy Europolu. Ponadto,
Frontex korzysta ze wszelkich publikacji oraz informacji uzyskanych w mediach.
Jednostka ds. analizy ryzyka informuje wszystkie Kraje Członkowskie, kraje
trzecie, Radę Unii Europejskiej i Komisję o stanie nielegalnej imigracji na granicach zewnętrznych Unii Europejskiej.
Koordynowanie operacji przez Frontex wymagało powstania miejsca,
które będzie gromadziło wszelkie informacje o panującej sytuacji na granicach
zewnętrznych. W odpowiedzi na takie potrzeby powstało Centrum Sytuacyjne
Frontexu (dalej jako „CSF”). Jego głównym zadaniem jest monitorowanie sytu http://frontex.europa.eu/assets/Publications/General/Frontex_Brochure.pdf (18.07.2014).
127
acji na granicach zewnętrznych Unii i zapewnianie jak najbardziej aktualnych
danych i zdjęć, co finalnie umożliwia wczesne ostrzeganie oraz ułatwianie przeprowadzenia szybkiej i skutecznej reakcji w sytuacjach wyjątkowych.
Ponadto CSF jest centralnym punktem kontaktowym, który zapewnia skuteczną komunikację pomiędzy państwami a Agencją. CSF przetwarza dane, ze
wszystkich operacji prowadzonych przez Frontex. Podczas prowadzenia wspólnych operacji, kraje zobowiązane są do udostępniania informacji, które następnie są przetwarzane właśnie przez CSF. Centrum stale korzysta z informacji dostarczanych przez media, które w wielu sytuacjach pozwalają na pełniejszy obraz
sytuacji.
128
Jednostka do spraw badań i rozwoju śledzi rozwój, jaki występuję w badaniach dotyczących kontroli granic zewnętrznych. Następnie przekazuje te informacje do Państw Członkowskich. Jednostka ta ocenia także ewentualną potrzebę wykonania dalszych badań oraz określenia analiza, których danych wymaga
pogłębienia.
Pola zainteresowań jednostki do spraw badań i rozwoju są bardzo szerokie, zaliczyć do nich należy nadzór granic morskich, lądowych i powietrznych;
biometryczne i elektroniczne dokumenty, system C4I. W związku z ciągłym rozwojem technologicznym, jest ona również organizatorem warsztatów dla państw
członkowskich, które mogą mieć na celu m.in. wdrażanie nowych technologii
np.: System Informacji Visa (VIS).
Agencja uczestniczy we wszelkich badaniach, gdyż kształtuje to rozwój
i efektywność jej prac. W związku z tym bierze udział w Europejskim forum badań i innowacji w dziedzinie bezpieczeństwa. Dzięki temu Frontex ma możliwość wpływania na rozwój badań w taki sposób, aby były one w jak największym
stopniu przydatne Państwom Członkowskim i przede wszystkim władzom granicznym.
Szkolenia to bardzo istotny element mający na celu poprawne działanie
zintegrowanego systemu zarządzania granicami. Szkolenia sprawiają, że straż
graniczna posiada taką samą profesjonalną wiedzę we wszystkich krajach, oraz
że stosuje te same najlepsze praktyki. Straż graniczna spotyka się we wszystkich
krajach z podobnymi problemami tj. nielegalną imigracją czy handlem ludźmi.
Pomimo, iż konkretne metody mogą się różnić między sobą, na co wpływ mają
m.in. różnice kulturowe czy historyczne, to podobne programy szkoleniowe na
terenie Państw Członkowskich stały się potrzebne.
Jednostka ds. szkoleń ma przede wszystkim poprawić profesjonalizm straży granicznej w krajach członkowskich, pomagając w używaniu podobnych metod, przyjmując takie same standardy i organizując szkolenia. Jednostka ta wraz
z ekspertami z krajów członkowskich zaprojektowała Podstawowy Program
Szkoleniowy, który stanowi zestaw wartości, wiedzy i umiejętności cenionych
w całej Europie, a także internetowy system szkolenia straży granicznej rozwijany przy pomocy uczelni partnerskich. Straż graniczna i inne krajowe jednostki związane z granicami zewnętrznymi powinny się cały czas rozwijać i być
szkolone.
Frontex co roku planuje część operacji. Jednakże sytuacja, jaka istnieje na
granicach jest bardzo dynamiczna i nie wszystkie operacje mogą być z góry zaplanowane. Agencja koordynuje również akcje niezaplanowane, których prze http://frontex.europa.eu/assets/Publications/General/Frontex_Brochure.pdf (18.07.2014).
129
prowadzenie jest niezbędne. W tym celu utrzymuje wysokiej jakości rezerwy
zasobów ludzkich oraz wyposażenia technicznego, które w nagłych przypadkach
mogą zostać użyte przez Państwa Członkowskie.
Jednostka ds. połączonych zasobów zarządza Zespołami Szybkiej Interwencji na Granicy (dalej jako RABIT). Mechanizm tworzenia Zespołów Szybkiej
Interwencji na Granicy został ustanowiony Rozporządzeniem (WE) nr 863/2007
Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 roku (dalej jako RozRabit). Państwo, które znalazło się pod nagłą i wyjątkową presją, przede wszystkim
w przypadku masowego napływu obywateli państw trzecich usiłujących nielegalnie przedostać się na terytorium państwa członkowskiego może wnioskować
o zapewnienie szybkiej pomocy operacyjnej w postaci zespołów szybkiej interwencji na granicy (art. 1 RozRabit). Państwa członkowskie tworzą rezerwy interwencyjne, którym Agencja zapewnia odpowiednie szkolenia oraz regularne
ćwiczenia. Jeżeli zaistnieje sytuacja, w której państwo będzie musiało skorzystać z szybkiej pomocy operacyjnej, państwa członkowskie zobowiązane są poinformować o liczbie, nazwiskach i profilach funkcjonariuszy straży granicznej
z rezerwy krajowej, których są w stanie udostępnić w ciągu pięciu dni (art. 8b
RozFront). Wyboru odpowiednich osób dokonuje Dyrektor Wykonawczy, w zależności od okoliczności w obliczu których stoi wnioskujące państwo.
Decyzję w sprawie oddelegowania zespołu do udziału w operacji wsparcia podejmuje Dyrektor Wykonawczy. Wcześniej jednak Dyrektor zawiadamia
Zarząd i uwzględnia przeprowadzone analizy ryzyka oraz wszelkie informacje
dostarczone przez państwo we wniosku (opis sytuacji, planowane potrzeby).
W przypadku podjęcia decyzji o oddelegowaniu zespołu lub zespołów, Agencja
i państwo wnioskujące sporządzają plan operacyjny. Następnie Dyrektor Wykonawczy informuje państwa członkowskie o profilach funkcjonariuszy straży
granicznej, którzy zostaną oddelegowani. W planie operacyjnym należy zawrzeć:
opis zaistniałej sytuacji, opis działania, cele, obszar i przewidywany czas operacji,
opis zadań specjalnych i poleceń dla członków, skład zespołów, dane funkcjonariuszy straży granicznej państwa przyjmującego, którzy są odpowiedzialni za
prowadzenie współpracy oraz środki techniczne, które powinny zostać udostępnione (art. 12 RozRabit).
W imieniu Agencji w operacji wsparcia bierze udział oficer wykonawczy,
wyznaczony przez Dyrektora Wykonawczego spośród personelu Agencji. Oficer
jest pośrednikiem pomiędzy Agencją a państwem przyjmującym oraz Agencją
a członkami zespołów. Zapewnia on prawidłową realizację planu operacyjnego
Rozporządzenie (WE) nr 863/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 roku, (Dz. Urz. UE L 199/30, 31.07.2007).
130
oraz składa sprawozdania Agencji. Oficer wykonawczy, w zakresie swoich obowiązków, może przyjmować instrukcje wyłącznie od Agencji.
Możliwość powołania Rabit wzmacnia bezpieczeństwo na granicach zewnętrzny Unii i pokazuje, że żadne Państwo Członkowskie w nagłej sytuacji nie
zostanie pozostawione tylko sobie.
Do głównych zadań jednostki ds. zasobów ludzkich i usług należy zwiększanie wydajności procesów rekrutacyjnych, zatrudnianie i wymiana pracowników w oparciu o plan zatrudnienia i decyzje Dyrektora Wykonawczego. Jednostka ta odpowiada również za zapewnienie obsługi w dziedzinie zarządzania
infrastrukturą i logistyką, funkcjonowanie biur operacyjnych Frontexu, bezpieczeństwo wyspecjalizowanych oddziałów Agencji oraz za zagwarantowanie
ochrony informacji na temat zasobów i personelu.
Jednostka ds. finansów i zamówień odpowiada przede wszystkim za zarządzanie środkami finansowymi. Ponadto ma za zadanie opracowywać i zatwierdzać system rachunkowości Frontexu. Zajmuje się również środkami, które mają
zostać przyznane czy zwrócone.
Jednostka ds. technologii informacyjno-komunikacyjnych zajmuje się teleinformatyką. Chodzi tu zarówno o utrzymanie efektywności i dostępności usług
teleinformatycznych, ale także o zapewnienie wsparcia dla użytkowników i przyjęcie najlepszych teleinformatycznych praktyk.
Jednostka ds. prawnych rozwija możliwość udzielania porad prawnych na
temat wszystkich kwestii związanych z Frontexem oraz chroni interesy Agencji
w postępowaniach sądowych.
Frontex jest ogniwem spajającym państwa w zakresie wspólnego zarządzania granicami. Ponieważ to państwa w dalszym ciągu są odpowiedzialne za kontrolę i ochronę granic, zadaniem Agencji jest przede wszystkim koordynowanie
i ułatwienie stosowania środków wspólnotowych.
Zgodnie z pkt. 1 RozFront „Celem wspólnotowej polityki w dziedzinie
granic zewnętrznych UE jest zintegrowane zarządzanie zapewniające jednolity
i wysoki poziom kontroli oraz ochrony, będący niezbędnym elementem swobody przepływu osób w obrębie Unii Europejskiej oraz podstawowym składnikiem
przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. W tym celu przewidziane jest ustanowienie wspólnych zasad odnośnie standardów i procedur dotyczących kontroli granic zewnętrznych”.
Frontex kontroluje współpracę operacyjną zarządzania granicami zewnętrznymi między Państwami Członkowskimi. Pomaga w ustaleniu wspólnych standardów szkoleniowych oraz w szkoleniu krajowych funkcjonariuszy
straży granicznej. Agencja przeprowadza analizy ryzyka oraz ocenia zdolności
poradzenia sobie przez Państwa Członkowskie zarówno w sytuacjach kryzyso-
131
wych jak i w sytuacjach zagrożenia, jakie mogą się pojawić na ich granicach.
W kręgu zainteresowań Frontexu znajduje się także rozwój badań, jakie mogą
mieć znaczenie dla kontroli granic zewnętrznych. W sytuacjach, które wymagają zwiększonej pomocy technicznej i operacyjnej na granicach zewnętrznych
Frontex udziela państwom wsparcia. Ponadto Agencja powołuje europejskie zespoły straży granicznej.
Koordynowanie współpracy operacyjnej między Państwami Członkowskimi w dziedzinie zarządzania granicami zewnętrznymi jest głównym zadaniem
Frontexu (art. 2 RozFront). Na jego istotną rolę wskazuje sama nazwa Agencji: Europejska Agencja Zarządzająca Współpracą Operacyjną na Zewnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej. Zgodnie z danymi
zawartymi w budżecie, ponad połowa środków przeznaczana jest na operacje,
większość na operacje wspólne. Operacjami wspólnymi zajmuje się jednostka
ds. wspólnych operacji.
Istnieją trzy rodzaje wspólnych operacji przeprowadzanych przez Frontex: lądowe, morskie i powietrzne. Inicjatywa wspólnych działań może być przygotowana przez Państwa Członkowskie lub przez Agencję wraz z Państwami
Członkowskimi. Wspólne operacje składają się z trzech podstawowych faz: planowania, realizacji i oceny. Faza planowania zaczyna się od analizy ryzyka. Frontex otrzymuje informacje od wielu podmiotów m.in. od straży granicznej, Państw
Członkowskich, organizacji międzynarodowych czy mediów. Na ich podstawie,
Agencja może odpowiednio reagować. Kolejną fazą są konsultacje. Co roku Frontex organizuje spotkania z przedstawicielami służb granicznych. Prowadzone są
dyskusje o stanie bezpieczeństwa na granicach oraz stanie wyposażenia (takiego
jak samoloty, statki czy odpowiednio wyposażone samochody). Następnie państwa przyjmują plan operacyjny, który zawiera informacje gdzie i kiedy będzie
przeprowadzona operacja, jej cele, ewentualne ryzyko związane z operacją oraz
wszelkie pozostałe informacje. W fazie realizacji funkcjonariusze straży granicznej ze wszystkich krajów współpracują ze sobą i dokonują czynności opisanych
w planie operacyjnym. Przeprowadzana operacja jest analizowana pod względem taktycznym, co ma na celu dostosowanie przyjętych w planie operacyjnym
założeń do zastanej rzeczywistości i odpowiednią ich modyfikację. Ostatecznie
po ukończeniu wspólnej operacji dokonywana jest jej ocena. Ma to wpłynąć na
przyszłe operacje. Frontex sprawdza, jakie elementy działały dobrze, a które należy udoskonalić.
http://frontex.europa.eu/operations/types-of-operations/general (18.07.2014 r.).
http://frontex.europa.eu/operations/roles-and-responsibilities (18.07.2014 r.).
132
Obywatel kraju trzeciego może starać się zalegalizować swój pobyt na terenie Unii. Jeżeli do tego nie dojdzie zostanie on zobowiązany do opuszczenia
jej terytorium. Według statystyk 250 000 osób rocznie jest wydalana z terytorium
Unii Europejskiej10. Większość z nich opuszcza UE dobrowolnie, jednakże w stosunku do części osób należy zastosować środki przymusu – operację powrotową.
„Kodeks postępowania w przypadku powrotów przebywających nielegalnie obywateli państw trzecich”11 (dalej jako „kodeks postępowania”) przyjęty przez Agencję, jest dokumentem, który wyznacza podstawowe zasady, jakich
musi przestrzegać w takich operacjach Frontex.
Zgodnie z postanowieniami kodeksu postępowania, operacja powrotowa
jest przeprowadzana w sposób humanitarny i zgodny z podstawowymi prawami człowieka zagwarantowanymi przede wszystkim Kartą Praw Podstawowych
Unii. Najważniejsze zasady, jakie należy respektować to: godność ludzka, prawo
do życia, non-refoulement, prawo do azylu, zakaz tortur i nieludzkiego poniżającego traktowania lub karania, prawo do wolności i bezpieczeństwa, prawa dziecka, prawa ochrony danych osobowych i niedyskryminacji oraz prawo do życia
prywatnego (art. 4 kodeksu postępowania). Osobom wydalanym oraz osobom
biorącym udział w akcji należy zapewnić bezpieczeństwo. Jeżeli oficer koordynujący stwierdzi, że dalsze kontynuowanie akcji jest niebezpieczne jest zobligowany do natychmiastowego jej zakończenia.
Cała akcja powinna opierać się na współpracy osób koordynujących powrót z wydalanym, a wykorzystanie siły występować tylko w przypadkach koniecznych. Wydalany powinien ponadto otrzymać wszelkie informacje o akcji, łącznie z możliwością złożenia skargi dotyczącej złego traktowania podczas
operacji. Środki przymusu mogą zostać użyte jedynie, jeżeli są konieczne, tzn.
w sytuacji, gdy wydalany odmawia współpracy lub stawia opór albo w sytuacji,
gdy wydalany zagraża swojemu życiu lub życiu osoby trzeciej, albo gdy istnieje
poważne ryzyko ucieczki przez wydalanego. Użyte środki przymusu muszą być
proporcjonalne, w żadnym przypadku nie mogą naruszać praw wydalanego.
Organizacja powrotu
Jeden z krajów członkowskich decydując się na zorganizowanie przelotu
do określonego kraju trzeciego, czarteruje samolot w celu zorganizowania powrotu obywatela państwa trzeciego. Operacja powrotowa dochodzi do skutki
10 http://frontex.europa.eu/operations/return (18.07.2014 r.).
11 http://frontex.europa.eu/assets/Publications/General/Code_of_Conduct_for_Joint
_Return_Operations.pdf (18.07.2014 r.).
133
tylko, jeżeli wydalany jest w stanie podróżować. Oznacza to, że zanim dojdzie do
akcji, jeżeli jest to wymagane należy zapewnić wydalanemu badanie lekarskie.
Wydalany może być eskortowany, jeżeli zachodzą ku temu okoliczności.
Podczas operacji powrotowej, państwo organizujące jest zobligowane zapewnić odpowiednią pomoc medyczną, obecny musi być przynajmniej jeden
doktor oraz w zależności od umiejętności językowych ewentualnie tłumacz.
W czasie trwania operacji państwo uczestniczące musi ponadto zapewnić
system monitoringu. Dzięki temu można skontrolować, czy podczas całej operacji przestrzegane były prawa podstawowe zawarte w Karcie Praw Podstawowych
Unii Europejskiej.
W operacji powrotowej może uczestniczyć kilka państw. Państwo organizujące przekazuje bowiem Agencji informacje o planowanym locie i liczbie wolnych miejsc. Frontex informuje o tym pozostałe kraje członkowskie, które mogą
zgłosić chęć współuczestniczenia w operacji. Wspólne operacje powrotowe są
współfinansowane przez Agencję.
Pomysł utworzenia Europejskiego systemu nadzoru granic zaproponowała
Komisja 30 listopada 2006 roku. Ostatecznie Eurosur został powołany Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1052/2013 z dnia 22 października 2013 roku ustanawiającym europejski system nadzorowania granic
(EUROSUR)12 (dalej jako REuS). Eurosur jest systemem usprawniającym wymianę informacji i współpracę operacyjną między organami krajowymi państw
członkowskich strefy Schengen oraz Frontexem. Jest to system, który umożliwia
udostępnianie danych związanych z granicami pomiędzy jego członkami, czyli
krajami Strefy Schengen i Frontexem. Zgodnie z REuS, Frontex jest odpowiedzialny za zapewnienie pomocy w poprawnym funkcjonowaniu europejskiego
systemu nadzoru granic.
Przed Eurosur stawiane są trzy cele: zmniejszenie liczby nielegalnych imigrantów wjeżdżających do UE, zmniejszenie ofiar śmiertelnych na granicach
morskich, poprzez udzielanie pomocy oraz zwiększenie bezpieczeństwa wewnętrznego Unii poprzez zapobieganie przestępczości transgranicznej13. Eurosur realizuje wyżej wskazane cele na wszystkich granicach: lądowych, morskich
i powietrznych. Dzięki różnym instrumentom, system ten pozwala organom
państw członkowskich na zbadanie sytuacji, jaka panuje na granicach zewnętrznych Unii Europejskiej. Ramy Eurosur składają się z: krajowych ośrodków koordynacji, krajowych obrazów sytuacji, sieci komunikacyjnej, europejskiego
12 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1052/2013 z dnia 22 października 2013 roku, (Dz. Urz. UE L 295/11), (06.11.2013 r.).
13 http://frontex.europa.eu/intelligence/eurosur (18.07.2014 r.).
134
obrazu sytuacji, wspólnego przedgranicznego obrazu sytuacji oraz wspólnego
stosowania narzędzi nadzoru (art. 4 REuS). Ponadto, Eurosur współpracuje
z sąsiadującymi krajami trzecimi. Stała wymiana informacji oraz współpraca zapewnia zwiększenie bezpieczeństwa na granicach zewnętrznych.
Pomiędzy Frontexem a Eurosur występuje ścisła współpraca. Agencja jest
odpowiedzialna za utworzenie i utrzymanie sieci komunikacyjnej, za stworzenie
i utrzymanie europejskiego obrazu sytuacji, wspólnego przedgranicznego obrazu sytuacji oraz koordynowanie wspólnego stosowania narzędzi nadzoru (art. 6
REuS). To właśnie Frontex koordynuje wspólne stosowanie narzędzi nadzoru, co
oznacza, że jeżeli krajowy ośrodek koordynacji zwróci się z wnioskiem, Agencja
udziela informacji na temat granic zewnętrznych państwa oraz ich strefy przedgranicznej.
Dochody Frontexu mają cztery źródła: dotacja Wspólnoty zapisana w budżecie ogólnym Unii Europejskiej, wkład państw stowarzyszonych we wdrażaniu, stosowaniu i rozwijaniu dorobku Schengen, opłaty za świadczone usługi
oraz ewentualne dobrowolne wkłady Państw Członkowskich (art. 29 RozFront).
Agencja w toku swojej działalności ponosi wydatki, na które to składają się koszty pracownicze, koszty administracyjne oraz koszty związane z przeprowadzaniem operacji. Zestawienie dochodów i wydatków na kolejny rok budżetowy
opracowywane jest przez Dyrektora Wykonawczego i przesyłane do Zarządu.
Zarząd przyjmuje takie zestawienie, a następnie przekazuje je do Komisji oraz
do państw stowarzyszonych. Za przygotowanie rocznego budżetu Unii Europesjkiej odpowiedzialna jest Komisja, która uwzględnia w nim niezbędne etaty oraz kwoty dotacji dla Agencji. Następnie Komisja przedstawia projekt do
zatwierdzenia Parlamentowi i Radzie wraz z zestawieniem Dyrektora Wykonawczego. Ostatecznie o przydziale środków na dotacje zezwala władza budżetowa. W Agencji budżet przyjmowany jest przez Zarząd. Co do zasady budżet
ma charakter stały, jednakże w ciągu roku może zostać korygowany, jeżeli zaistnieje taka potrzeba.
Budżet jest wykonywany przez Dyrektora Wykonawczego. Po każdym
roku budżetowym Agencja jest zobowiązana do złożenia Komisji sprawozdania
tymczasowego oraz sprawozdania z zarządzania budżetem i finansami. Tak złożone sprawozdania są następnie przekazywane do Trybunału Obrachunkowego,
który może zgłaszać uwagi. Ostatecznie do 1 lipca przesyłane jest sprawozdanie
końcowe wraz z opinią Zarządu. Wszystkie sprawozdania są publikowane.
Wysokość budżetu Frontexu w latach 2005-2013
(podawana w mln euro)
135
Agencja prowadzi działania na wszystkich granicach. Co roku w działaniach Frontexu biorą udział Państwa Członkowskie. Zależnie od potrzeby i sytuacji jest to oddelegowanie ekspertów czy udostępnienie wyposażenia.
Frontex, jako agencja, która koordynuje działania państw, stara się przede
wszystkim szkolić kadry, aby wysoka jakość operacji była podobna na wszystkich granicach. W 2005 roku, Agencja zorganizowała około stu szkoleń, spotkań
i warsztatów14. Ponadto Frontex organizuje wspólne operacje na granicach lądowych, morskich i powietrznych. A także cały czas dokonuje analizy ryzyka, aby
odpowiednio wcześnie wykryć ewentualne zagrożenie.
Ciągły rozwój Agencji, a także jej zwiększająca się rola świadczą o tworzeniu zintegrowanej polityki Unii Europejskiej, w której Frontex jest ogniwem spajającym. Wskazuje na to również ilość operacji, które są przeprowadzane przez
Agencję. Podkreślić należy iż rozwinięty system organizacji Frontexu a także
współpraca z pozostałymi agencjami Unii wpływają na wysoką jakoś ochrony
granic oraz bezpieczeństwo całej UE.
FRONTEX AS A SPECIALISED AGENCY
OF EUROPEAN UNION
As of today the European Union is the space of freedom, security and justice. This entails the free movement of persons and the lack of internal borders.
The establishment of the European Agency for the Management of Operational Cooperation at the External Borders of the Member States of the European
Union on 26th October, 2004 was another stage of the Member States’ integration. With the increasing number of conflicts and the continuous development
of the EU, Frontex ensures security of the EU citizens as well as helps the EU
to harmonize its activities on all borders. It does so thanks to its appropriately trained staff and the co-operation between the Member States. This article
emphasizes the increasing role of the European Agency for the Management of
Operational Cooperation at the External Borders of the Member States of the
European Union.
14 http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-08-84_pl.htm, (18.07.2014 r.).
V. Sprawozdania
139
SPRAWOZDANIE Z OGÓLNOPOLSKIEJ KONFERENCJI
STUDENCKO-DOKTORANCKIEJ
„OBLIGATIO EST IURIS VINCULUM – GOSPODARKA
I JEJ PRAWNE UREGULOWANIA W STAROŻYTNYM
RZYMIE” (LUBLIN, 20 LUTEGO 2014 R.)
W dniu 20 lutego 2014 r. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II odbyła się Ogólnopolska Konferencja Studencko-Doktorancka pt. „Obligatio est iuris vinculum – gospodarka i jej prawne uregulowania w starożytnym
Rzymie”.
Konferencję zainaugurowano wystąpieniami wprowadzającymi, które wygłosili dr hab. Maciej Münnich z Wydziału Humanistycznego KUL oraz dr hab.
Krzysztof Amielańczyk, prof. nadzw. UMCS, reprezentujący Katedrę Prawa
Rzymskiego Wydziału Prawa i Administracji UMCS. Profesorowie byli Opiekunami Naukowymi Konferencji z ramienia KUL oraz UMCS.
Poszczególni uczestnicy Konferencji wygłaszali opracowane przez siebie
referaty w dwóch panelach. Jako pierwsi wystąpili: Jerzy Fatyga (student historii
KUL) – „Egipt – czy aby tylko spichlerz Rzymu?” oraz Bartosz Zalewski (student
prawa UMCS) z referatem pt. „Actiones adiecticiae qualitatis – o wzmocnieniu
ochrony kontrahenta rzymskiego >>przedsiębiorcy<<”. Joanna Kozyra – studentka prawa z UMCS zajęła się z kolei problematyką spółki w prawie rzymskim.
Jej wystąpienie nosiło tytuł: „Ius fraternitatis? Podmiotowe zagadnienia umowy
spółki w prawie rzymskim”. Jako ostatni w panelu pierwszym swój referat zaprezentował Piotr Krzyżanowski (KUL), który dogłębnie omówił tematykę rzymskiego kontraktu najmu.
W przerwie pomiędzy panelami odbywały się kuluarowe dyskusje na interesujące uczestników Konferencji tematy, a dotyczące wygłoszonych w panelu
pierwszym referatów.
Panel drugi rozpoczęło wystąpienie Magdaleny Wichy z UMCS na temat
kontraktu spółki (societas) jako narzędzia do osiągnięcia wspólnego celu gospo-
140
darczego w starożytnym Rzymie. Następnie reprezentujące Katolicki Uniwersytet Lubelski: Patrycja Stępień oraz Kamila Grzesiuk omówiły problematykę
ryzyka związanego z podróżami morskimi jako szczególnego rodzaju wkładu
niepieniężnego do spółki w prawie rzymskim. Ostatni referent – mgr Sebastian
Stankiewicz (doktorant w Katedrze Prawa Rzymskiego na WPiA UMCS w Lublinie oraz asystent naukowo-dydaktyczny w Europejskiej Uczelni SpołecznoTechnicznej w Radomiu) poruszył tematykę świadczenia pracy w starożytnym
Rzymie na podstawie wybranych instytucji prawnych rzymskiego prawa zobowiązań, m. in. kontraktu zlecenia, najmu oraz instytucji przestoju w świadczeniu
pracy w rzymskim kontrakcie najmu usług (locatio conductio-operarum).
Nadmienić należy, iż organizatorami Konferencji były: Sekcja Prawa Cywilnego Studenckiego Koła Naukowego Prawników działająca na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Koło
Starożytnicze Studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
Podsumowując – podkreślić trzeba – iż interdyscyplinarny charakter spotkania wpłynął na liczne zainteresowanie Konferencją wśród studentów oraz
doktorantów prawa, administracji, historii oraz nauk ekonomicznych. Doniosłość przedmiotowych zagadnień a poruszanych podczas Konferencji przełoży
się z pewnością na dalsze badania naukowe nad tą problematyką i – być może
– skłoni innych do większego zainteresowania prawnymi oraz ekonomicznymi
aspektami gospodarki Imperium Romanum.
141
Dawid Kościołko
SPRAWOZDANIE Z OGÓLNOPOLSKIEJ
STUDENCKO-DOKTORANCKIEJ KONFERENCJI
NAUKOWEJ „WSPÓŁCZESNE KONFLIKTY ZBROJNE”
(LUBLIN, 14 STYCZNIA 2015 R.)
W dniu 14 stycznia 2015 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie odbyła się Ogólnopolska StudenckoDoktorancka Konferencja Naukowa pt. „Współczesne konflikty zbrojne”. Konferencja została zorganizowana przez Sekcję Administracji i Prawa Publicznego
Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS pod opieką merytoryczną
Dziekan Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie prof. dr hab. Anny
Przyborowskiej-Klimczak. Wydarzenie to swoją obecnością zaszczycił także
dr hab. Ireneusz Nowikowski, prof. nadzw. – Opiekun Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS.
W obradach konferencyjnych wzięli udział studenci oraz doktoranci reprezentujący siedem krajowych ośrodków akademickich, którzy w swoich wystąpieniach skupili się na prawnomiędzynarodowych aspektach, aktualnie trwających
lub niedawno zakończonych, konfliktów zbrojnych. Przygotowane przez nich
referaty objęły zakresem tematycznym kwestie związane z prawem przeciwwojennym, klasycznym prawem wojennym, prawem humanitarnym oraz międzynarodowym prawem karnym.
Wydarzenie to, podzielone na trzy panele dyskusyjne, zostało poprzedzone powitaniem uczestników i krótkim wystąpieniem pani prof. Anny Przyborowskiej-Klimczak, która wprowadziła prelegentów oraz zaproszonych gości
w zaproponowaną tematykę konferencji. Dziekan Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie odniosła się do źródeł obecnie istniejących napięć i konfliktów na arenie międzynarodowej. Poruszyła również kwestię historycznego
rozwoju unormowań prawnych, strukturyzacji organizacji międzynarodowych
oraz stosowania instrumentów mających na celu przeciwdziałanie, jak również
deeskalację konfliktów zbrojnych.
142
Wystąpieniem Agaty Lipińskiej oraz Joanny Łukaszek z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie zostały zainaugurowane obrady w ramach
pierwszego panelu dyskusyjnego. Ich referat zatytułowany „Wojna i konflikt
zbrojny – próby definiowania i klasyfikacji” stanowił punkt wyjścia do rozważań pozostałych prelegentów. W pracy zatytułowanej „Definiowanie konfliktów
zbrojnych o charakterze niemiędzynarodowym na tle sytuacji we wschodniej
Ukrainie i w Syrii” mgr Mateusz Piątkowski z Uniwersytetu Łódzkiego podjął się
próby określenia konfliktów ukraińskiego oraz syryjskiego jako niemiędzynarodowych w oparciu o dotychczasowy dorobek prawny oraz relewantne orzeczenia
trybunałów międzynarodowych. W kolejnym referacie pt. „Zasada »aut dedere
aut iudicare« w międzynarodowym prawie karnym” Jakub Rzeszowski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu zajął się statusem oraz stosunkiem państw
do zasady „wydaj albo osądź”. Następny z prelegentów Stanisław Ludwikowski
z Uniwersytetu Rzeszowskiego dokonał analizy Kalifatu Islamskiego, wskazując
na zagrożenia jakie niesie jego działalność dla porządku polityczno-prawnego
świata. Kolejni prelegenci, a mianowicie Justyna Świerczek z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II oraz Dominik Wysocki z Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu poddali wątpliwość kwestię skuteczności kontroli układów zbrojeń na przykładzie sytuacji wewnętrznej w Syrii. Natomiast,
Barbara Breś i Karolina Lustyk reprezentujące Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie omówiły problem ochrony ludności cywilnej na tle konfliktu
kurdyjsko-tureckiego. Pierwsza część obrad została podsumowana referatem
poświęconym zakazowi tortur w świetle norm prawnomiędzynarodowych, który to zaprezentowali Jakub Kalinowski i Aleksandra Koniewicz, studenci Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Po przerwie, Natalia Kurek (UMCS) pochyliła się nad kwestią toczącego
się sporu między Rosją i Japonią o Wyspy Kurylskie. Natomiast, Jonasz Gałęziowski oraz Aleksandra Klimek (UMCS) w swoim referacie przeanalizowali
funkcjonowanie prawa przeciwwojennego w kontekście współczesnych konfliktów zbrojnych. Kolejne wystąpienia poświęcone były działalności Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża oraz ochronie dóbr kulturalnych w czasie
konfliktu zbrojnego w świetle Konwencji Haskiej z 1954 r. Prelegenci Paweł Kobyłecki i Bartosz Malewski (UMCS) dokonali analizy trwającego konfliktu izraelsko-palestyńskiego, w której podsumowaniu wskazali na dowody świadczące
o szeregu naruszeń ze strony Państwa Izrael dokonanych w Strefie Gazy w 2014 r.
Adrian Korszla oraz Krzysztof Pawłowski (UMCS) odnieśli się do statusu Krymu oraz jego aneksji przez Federację Rosyjską w świetle prawa międzynarodowego. Pozostałe wystąpienia, zamykające dyskusję w ramach drugiego panelu
143
dot. m.in. statusu prawnego uchodźcy oraz ochrony dzieci przed ich angażowaniem w konflikty zbrojne.
W trzecim i ostatnim panelu dyskusyjnym dwa wystąpienia zostały poświęcone konfliktowi w Bośni i Hercegowinie. Kamil Klamer oraz Justyna Nesterak (UMCS) odnieśli się m.in. do kwestii stosunku państw i organizacji międzynarodowych do trwającego tam wówczas konfliktu. Z kolei mgr Izabela Laurent
(UMCS) opisała sytuację w krajach b. Jugosławii dwie dekady po zakończonym,
a właściwie, jak to ujęła, uśpionym konflikcie zbrojnym. W kolejnym wystąpieniu Weronika Gocyk i Paulina Konat (UMCS) poruszyły kwestię prawnomiędzynarodowego uzasadnienia II wojny w Zatoce Perskiej. Karol Kasprowicz
i Magdalena Mazurek (UMCS) zaprezentowali nieuregulowany status regionu
Kaszmir oraz konsekwencję, które są tym spowodowane. Z kolei Piotr Kobylski
i Angelika Koman (UMCS) zbadali kwestię tego, co obecnie staje się podłożem
konfliktu zbrojnego. Swoje rozważania oparli na przykładzie konfliktu w Mali.
Prelegenci Michał Wasil i Krzysztof Zubik (UMCS) dokonali prawnej oceny
działań podjętych przez strony walczące w czasie konfliktu zbrojnego w Osetii
Południowej w 2008 r. W kończących obrady konferencyjne wystąpieniach prelegenci dyskutowali m.in. o przemocy seksualnej w trakcie trwania konfliktów
zbrojnych, statusie prawnym jeńców wojennych na gruncie międzynarodowego
prawa humanitarnego oraz została omówiona kwestia naruszeń praw człowieka,
w następstwie tzw. wojny z terroryzmem.
Konkludując należy zauważyć, że szeroki wachlarz poruszonych problemów, a przy tym wysoki poziom merytoryczny przygotowanych referatów sprawiły, że konferencja stała się rzeczową płaszczyzną wymiany poglądów na tę sferę stosunków międzynarodowych. Każdy z paneli dyskusyjnych kończył się żywą
dyskusją, niekiedy starciem odmiennych poglądów. To stanowi dowód na to, że
ta tematyka budziła i budzi zainteresowanie szerokiej gamy osób.
144
ZASADY RECENZOWANIA TEKSTÓW
ZGŁOSZONYCH DO PUBLIKACJI
W „STUDENCKICH ZESZYTACH NAUKOWYCH”
1. Artykuły zgłoszone do druku w „Studenckich Zeszytach Naukowych”
podlegają ocenie przez co najmniej dwóch niezależnych recenzentów.
2. Recenzentów ustala redaktor naczelny czasopisma w porozumieniu
z redaktorami tematycznymi i członkami redakcji.
3. Recenzenci powoływani są spośród osób posiadających co najmniej stopień doktora lub stopień doktora habilitowanego, zatrudnionych na Wydziale
Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej lub poza jednostką organizacyjną, w zależności od afiliacji autora artykułu.
4. Osoba recenzenta pozostaje przez czas sporządzania recenzji anonimowa dla autora ocenianego tekstu. Autor pozostaje anonimowy dla recenzenta.
5. Recenzja musi mieć formę pisemną i kończyć się jednoznacznym wnioskiem w przedmiocie dopuszczenia artykułu do publikacji lub jego odrzucenia.
6. Nazwiska recenzentów są podawane do wiadomości raz w roku na łamach czasopisma i stronie internetowej redakcji.
145
LISTA RECENZENTÓW
„STUDENCKICH ZESZYTÓW NAUKOWYCH”
W ROKU 2015
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Dr Martin Bożek, Akademia Obrony Narodowej
Prof. zw. dr hab. Henryk Cioch, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Dr hab. Leszek Ćwikła, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Dr Karol Dąbrowski, Pracownia Badań nad Samorządami
Dr Anton Demchuk, Wschodnioeuropejski Nacjonalny Uniwersytet
im. Łesi Ukrainki w Łucku
Dr hab. Mirosław Karpiuk, prof. nadzw., Akademia Obrony Narodowej
Dr hab. Katarzyna Laskowska, Uniwersytet w Białymstoku
Dr Bartosz Liżewski, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Prof. zw. dr hab. Piotr Majer, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Dr Bogusław Przywora, Uniwersytet Jagielloński
Prof. Wałerij Seredu, Lwowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych
Ks. dr hab. Tadeusz Stanisławski, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Dr Tomasz Szeląg, Uniwersytet Jagielloński
Dr Agnieszka Szczekala, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Dr Joanna Świderska, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Dr Beata Wieczerzyńska, Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny
im. K. Pułaskiego w Radomiu
Dr Przemysław Wszołek, Uniwersytet Jagielloński
Prof. zw. dr hab. Marian Zdyb, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie
146
INFORMACJE O AUTORACH
Anton Demchuk – doktor na Wydziale Prawa Wschodnioeuropejskiego
Nacjonalnego Uniwersytetu im. Łesi Ukrainki w Łucku.
Andrzej Gawliński – mgr prawa, student II roku administracji stacjonarnych studiów II stopnia, specjalność kryminalistyka i nauki pokrewne w postępowaniu karnym na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, członek Studenckiego Koła Naukowego
Kryminalistyki na WPiA UWM w Olsztynie oraz Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego.
Ewelina Janas – studentka IV roku prawa na Uniwersytecie Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie oraz III roku filologii niderlandzkiej na Katolickim
Uniwersytecie Lubelskim, w roku akademickim 2014/2015 pełni funkcję Pełnomocnika ds. Kontaktów Międzynarodowych przy Studenckim Kole Naukowym Prawników UMCS, Stypendystka Rektora UMCS za wybitne osiągnięcia
naukowe.
Katarzyna Karwowska – lic. bezpieczeństwa wewnętrznego, studentka
II roku administracji stacjonarnych studiów II stopnia, specjalność kryminalistyka i nauki pokrewne w postępowaniu karnym na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Prezes Studenckiego
Koła Naukowego Kryminalistyki na WPiA UWM w Olsztynie, członek Polskiego Towarzystwa Kryminalistycznego.
Kamil Klamer – student IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, w roku akademickim
2014/2015 pełni funkcję Skarbnika Studenckiego Koła Naukowego Prawników
UMCS. Stypendysta Rektora UMCS.
147
Hubert Kostecki – student IV roku prawa i III ekonomii na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, w roku akademickim 2014/15 pełni
funkcję wiceprzewodniczącego Sekcji Administracji i Prawa Publicznego w Studenckim Kole Naukowym Prawników UMCS, Stypendysta Rektora UMCS za
wybitne osiągnięcia naukowe.
Dawid Kościołko – student III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W roku akademickim
2014/2015 Przewodniczący Sekcji Administracji i Prawa Publicznego Studenckiego Koła Naukowego Prawników Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Stypendysta Rektora UMCS za najlepsze wyniki w nauce i osiągnięcia naukowe.
Paweł Lesiński – student V roku prawa, Wydziału Prawa i Administracji,
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Członek Koła Naukowego
Mediacji i Negocjacji UMCS, działającego przy Katedrze Teorii i Filozofii Prawa
w Instytucje Historii i Teorii Państwa i Prawa na Wydziale Prawa i Administracji
Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie.
Dariusz Miksiewicz – absolwent WPiA UMCS w Lublinie, aplikant adwokacki przy ORA w Lublinie.
Agnieszka Minda – studentka IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Sekretarz Studenckiego Koła Naukowego Prawników UMCS.
Aleksandra Mizerska – studentka IV roku prawa oraz III roku finansów
i rachunkowości na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Stypendystka Rektora UMCS za wybitne osiągnięcia naukowe.
Justyna Nesterak – studentka IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, w roku akademickim
2014/2015 pełni funkcję Przewodniczącej Sekcji Prawa Karnego Studenckiego
Koła Naukowego Prawników UMCS. Stypendystka Rektora UMCS za wybitne
osiągnięcia naukowe.
Joanna Nowak – studentka IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Prezes Studenckiego
Koła Naukowego Prawników UMCS.
148
Ilona Pióro – studentka III roku prawa na Uniwersytecie Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie. Członek Studenckiego Koła Naukowego Prawników
UMCS.
Szymon Serek – student IV roku prawa na Uniwersytecie Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie, w roku akademickim 2014/15 pełni funkcję Wiceprezesa ds. Organizacyjnych w Studenckim Kole Naukowym Prawników UMCS,
Przewodniczący Ogólnopolskiej Rady Kół Naukowych przy Wydziałach Prawa
i Administracji, Stypendysta Rektora UMCS za wybitne osiągnięcia naukowe.
Sebastian Stankiewicz – mgr prawa, od października 2011 r. doktorant
w Katedrze Prawa Rzymskiego na Wydziale Prawa i Administracji UMCS w Lublinie. Od marca 2012 r. współpracownik, a od lutego 2013 r. asystent w Europejskiej Uczelni Społeczno-Technicznej w Radomiu (d. Wyższa Szkoła Nauk
Społecznych i Technicznych).
Nikol Wołucka – absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej na kierunku prawo.

Zeszyt nr 27 - Studenckie Koło Naukowe Prawników

Transkrypt

Podobne dokumenty

prawa własności

Szkoła wspomagająca rozwój