Pszenica ozima

Pszenica ozima
Wymagania klimatyczno-glebowe
■
Temperatura
Wymagania termiczne odmian pszenicy ozimej są bardzo zróżnicowane i dlatego nie
wszystkie odmiany nadają się do uprawy na terenie całego kraju.
Pszenica może kiełkować w temperaturze 2-3°C, lecz najlepiej kiełkuje i wschodzi, gdy
temperatura wynosi 12-15°C. Pszenica wytrzymuje spadki temperatury nawet do -30°C pod
okrywą śnieżną, ale bez okrywy śnieżnej tylko do -20°C, jednak niektóre odmiany
wymarzają nawet podczas mrozów nieprzekraczających -20°C.
W okresie wegetacji wiosennej i latem optymalna temperatura wynosi 16-20°C. Dlatego
najkorzystniejsze warunki dla uprawy pszenicy ozimej występują w części południowozachodniej i zachodniej Polski, najgorsze zaś w północno-wschodniej części kraju.
■
Opady
Znaczny wpływ na plonowanie pszenicy mają opady, a głównie ich rozkład w okresie
wegetacji. Największe zapotrzebowanie na wodę występuje w okresie od krzewienia, przez
strzelanie w źdźbło do kłoszenia (KD 20-59). Z kolei nadmiar opadów w okresie kłoszenia i
dojrzewania przedłuża okres wegetacji i przy zwiększonym nawożeniu azotem może
przyczynić się do rozwoju chorób liści i kłosów.
■
Gleba
Wymagania glebowe pszenicy są większe niż pozostałych zbóż. Do uprawy pszenicy
powinno się wybierać gleby głębokie, zasobne w próchnicę, o dobrej strukturze, zdolne do
magazynowania większej ilości wody. Powinny to być gleby odkwaszone o odczynie pH 67. Warunki te spełniają czarnoziemy, czarne ziemie oraz gleby brunatne, rędziny i mady o
dużej miąższości poziomu próchnicznego.
Pszenicę ozimą powinno uprawiać się na glebach należących do kompleksów: pszennego
bardzo dobrego i dobrego oraz żytniego bardzo dobrego, zaliczanych do klas bonitacyjnych
od I do IVa.
Na glebach słabszych, należących do kompleksu pszennego wadliwego i żytniego bardzo
dobrego możliwe jest uzyskanie dobrego plonu pszenicy pod warunkiem poprawienia
odczynu, właściwego zmianowania i stosowania właściwej agrotechniki. Niezwykle ważny
jest również wybór odmiany.
Dobór odmiany
W Polsce w 2012 było zarejestrowanych ponad 50 odmian pszenicy ozimej. Odmiany te
różnią się między sobą wieloma cechami. Do najważniejszych należą:
 jakość ziarna
 wymagania glebowe
 mrozoodporność
 odporność na choroby
 podatność na wylęganie
 wysokość roślin
 skład chemiczny ziarna (jakość ziarna).
Najważniejszym kryterium oceny odmiany jest wartość technologiczna, czyli wypiekowa
mąki, która decyduje o możliwości użytkowania ziarna. Wyróżnia się tu 5 klas jakości:
 E - odmiany elitarne, najbardziej przydatne do wyrobu mąki na cele piekarnicze.
 A - odmiany jakościowe. Mąka bardzo dobra do wypieku pieczywa, jednak nieco
gorsza niż odmian z klasy E
 B - odmiany chlebowe. Mąka dobra do wyrobu pieczywa
 C - odmiany pozajakościowe. Mąka nie nadaje się do wyrobu pieczywa. Ziarno
odmian tej klasy wykorzystuje się dla celów paszowych.
 K - odmiany ciastkowe (krakersowe) wykorzystywane do wyrobu ciastek typu
herbatniki i krakersy.
W Polsce ocena odmian prowadzona jest w tzw. systemie PDO (Porejestrowego
Doświadczalnictwa Odmianowego) przez Stacje Oceny Odmian zlokalizowane w całym
kraju. Nowo rejestrowane odmiany oceniane są w doświadczeniach rejestrowych.
Koordynacją i opracowywaniem wyników zajmuje się COBORU (Centralny Ośrodek
Badania Odmian Roślin Uprawnych) z siedzibą w Słupii Wielkiej.
W tabeli podano wybrane wyniki z doświadczeń PDO, które charakteryzują plon i
mrozoodporność odmian.
Wielkość plonu poszczególnych odmian uzyskano w warunkach wysokiego poziomu
agrotechniki. W badaniach PDO jest to: nawożenie azotem w dawce średnio 140-180 kg N
na 1 ha, stosowanie dolistnych preparatów wieloskładnikowych (łącznie z fungicydami),
ochrona przed wylęganiem (1 zabieg) i chorobami (2 zabiegi). W uzasadnionych
przypadkach dopuszcza się dodatkowe stosowanie regulatora wzrostu i fungicydu.
Tabela. Przykłady odmian pszenicy ozimej,
wg COBORU 2007 r.
z
- odmiana zagraniczna
Odmiana
Brak odmian przydatnych do
uprawy w Polsce
Akteurz
Fregata
Legenda
Trend
Turnia
Zyta
Bogatka
Garantus
Kobiera
Mewa (ostka)
Meteor
Izyda
Rapsodia
Satyna
Sladez
Zorza
Klasa jakości
Przeciętny plon [t/ha]
Mrozoodporność
Skala 1-9
E
-
-
A
A
A
A
A
A
B
B
B
B
B
C
C
C
K
K
9,3
8,8
9,6
9,9
9,4
9,1
9,5
9,7
9,3
9,4
9,6
9,3
10,1
9,6
9,9
9,5
3,5
2,5
6,0
1,0
4,5
2,5
5,0
3,0
6,0
6,0
4,0
4,0
1,5
5,5
1,5
3,0
Trzeba jednak pamiętać, że zakwalifikowanie odmiany do danej grupy nie oznacza, że
ziarno zawsze uzyska pożądaną jakość. Decydujące znaczenie mają tu również warunki
środowiska. Często na przykład odmiany wyhodowane za granicą, kwalifikowane tam jako
elitarne lub jakościowe, w Polsce się nie sprawdzają. Przy wyborze odmiany do uprawy w
danym rejonie pomocne są „Listy odmian zalecanych do uprawy na obszarze województw".
Bardzo ważne jest, aby wysiewać odmiany zarejestrowane w Polsce i zalecane do uprawy
w danym regionie.
Wpływ pogody i agrotechniki na wartość technologiczną ziarna pszenicy jest bardzo duży.
Zarówno przy pogodzie przekropnej, jak i w warunkach suszy ziarno odmiany jakościowej
może nawet nie sprostać wymogom skupowym.
Podobnie na wartość technologiczną ziarna wpływa nawożenie azotem i ochrona przed
chorobami.
Zbyt niskie dawki azotu, niewłaściwa ochrona lub jej brak prowadzą do bardzo znacznego
obniżenia jakości technologicznej ziarna.
Agrotechnika
Dobór przedplonu
Pszenica
wymaga
przedplonów
pozostawiających
glebę
w
dobrej
strukturze,
niezachwaszczoną, zasobną w składniki pokarmowe, wolną od patogenów niebezpiecznych
dla pszenicy. Ze względu na konieczność wykonania w odpowiednim terminie
przedsiewnych zabiegów agrotechnicznych i siewu, przedplon musi być zbierany
stosunkowo wcześnie.
Do bardzo dobrych przedplonów zaliczyć można np.: groch, bobik (odmiany
samokończące), ziemniaki wczesne i średniowczesne uprawiane na oborniku. Najgorszym
przedplonem dla pszenicy ozimej są zboża, a w szczególności jęczmień, pszenica i żyto.
Uprawa roli
Przygotowanie roli do siewu wszystkich zbóż ozimych jest podobne. Uprawę roli pod
pszenicę ozimą stosuje się w tym celu, aby przykryć resztki pożniwne roślin
przedplonowych, wpłynąć na jak najlepsze zachowanie wody glebowej pozostawionej
przez przedplon, umożliwiać dobre wchłanianie przez rolę wody opadowej, niszczyć
chwasty, stworzyć odpowiednie warunki dla wysiewu nasion i rozwoju młodych roślin.
Sposób uprawy roli zależy od przedplonu. W stanowiskach po zbożach, rzepaku lub
strączkowych, zaleca się przeprowadzenie pełnego zestawu uprawek pożniwnych, czyli orki
podorywki i bronowania. Podorywkę powinno się wykonać możliwie najpłycej, specjalnie
do tego celu przeznaczonym pługiem, bądź ewentualnie broną talerzową. Dla zachowania
jak największej ilości wody w glebie podorywka powinna być wykonana zaraz po zbiorze
przedplonu. Po podorywce trzeba jak najszybciej pole zabronować, również w celu
ograniczenia strat wody, a także przyspieszenia rozkładu resztek pożniwnych i wschodów
chwastów. Czas między podorywką a orką siewną można wykorzystać na niszczenie
mechaniczne chwastów broną lub agregatem uprawowym (brona średnia + wał strunowy).
Po roślinach okopowych uprawę można uprościć, rezygnując z orki. Trzeba zebrać łęciny
lub liście i wyrównać ewentualne koleiny. W miejsce orki, jeśli pole jest wolne od perzu,
można spulchnić glebę bez jej odwracania, np. kultywatorować gruberem lub agregatem
uprawowym, czy rototillerem.
Kolejny zabieg - uprawa przedsiewna - obejmuje orkę siewną i doprawienie roli. Orkę
należy wykonać na średnia głębokość, najlepiej nie później niż 10 dni przed siewem. Na
glebach średnich doprawienie gleby można ograniczyć do dwukrotnego zastosowania
agregatu (brona lub kultywator + wał strunowy). Na glebach ciężkich, nadmiernie przesuszonych po orce, przed zastosowaniem agregatu, konieczne może się okazać
talerzowanie.
■
Nawożenie
Ilość składników pokarmowych, jaka jest pobierana przez roślinę dla wytworzenia
zakładanego plonu, jest inna niż potrzeby nawozowe (tab.). Często różnice są znaczące,
gdyż poszczególne gatunki zbóż z różną efektywnością wykorzystują związki pokarmowe
zawarte w glebie.
Zalecane dawki składników mineralnych
dla pszenicy ozimej i jarej [kg/ha].
Składnik
Azot [N]
stanowisko
Fosfor
[P205]
zasobność
gleby
Zakładany
(przewidywany)
plon [t/ha]
dobre
słabe
bardzo niska
niska
Zalecane dawki dla
pszenicy
ozimej
jarej
5-7
4,5-6
90-140
70-90
110-160
100-120
90-120
100-120
80-100
90-110
Potas
[K20]
zasobność
gleby
średnia
wysoka
bardzo wysoka
bardzo niska
niska
średnia
wysoka
bardzo wysoka
70-90
50-70
30-50
100-120
90-110
80-100
70-90
50-60
80-100
60-80
40-60
110-130
100-120
90-110
80-100
60-80
System korzeniowy pszenicy jest płytki, słabo rozwinięty i wrażliwy na niekorzystne
warunki środowiska. Dlatego też roślina pobiera składniki pokarmowe łatwo dostępne
(występujące w glebie w formie soli łatwo rozpuszczalnych) znajdujące się w warstwie
ornej. Intensywność pobierania tych składników zależy też od warunków środowiska
glebowego, np. od odczynu gleby. Przy odczynie kwaśnym pszenica znacznie gorzej
pobiera składniki niż w warunkach gleby o odczynie obojętnym.
■
Nawożenie fosforem i potasem
Pszenica wykazuje średnią wrażliwość na niedobór fosforu i potasu. Dawki nawozów
należy ustalać na podstawie potrzeb pokarmowych roślin i naturalnej zasobności gleb w te
składniki. Fosfor i potas można stosować w całości przedsiewnie w formie nawozów
stałych, pojedynczych bądź wieloskładnikowych. Nawozy te po zastosowaniu należy płytko
wymieszać z glebą.
■
Nawożenie azotem
Azot jest czynnikiem agrotechnicznym o najsilniejszym działaniu plono- twórczym.
Dodatnio wpływa na: ilość kłosów wytworzonych na jednostce powierzchni, liczbę ziaren
w kłosie, a także nieznacznie na masę 1000 ziaren. W przypadku stosowania dużych dawek
azotu masa 1000 ziaren jest mniejsza niż przy zastosowaniu dawek mniejszych.
Nawożenie azotem zastosowane w nieodpowiednim terminie lub w zbyt dużych dawkach
może spowodować nadmierne krzewienie nieproduktywne, wylęganie roślin lub silne
porażenie przez choroby. Ponadto azot może wpływać niekorzystnie na środowisko,
powodując zwiększenie stężenia azotanów w wodach gruntowych.
Azot pod pszenicę wprowadza się do gleby w 3-4 dawkach - przed siewem, wczesną
wiosną, tuż przed ruszeniem wegetacji, w stadium strzelania w źdźbło i rozwiniętego liścia
flagowego.
 Nawożenie przedsiewne, w dawce około 30-40 kg N/ha, jest uzasadnione w
przypadku uprawy pszenicy po przedplonie zbożowym. Po innych przedplonach,
nawożenie jesienią pszenicy ozimej może pogorszyć jej przezimowanie.
 Nawożenie wiosną powinno rozpocząć się tuż przed ruszeniem wegetacji. Całkowitą
dawkę azotu dobiera się zależnie od odmiany i stanowiska. Dla odmian średnio
intensywnych, paszowych, wystarczy dawka 90-140 kg N na 1 ha zależnie od
kompleksu glebowego i przedplonu. Dla odmian intensywnych, o wysokiej jakości
technologicznej stosuje się 100-160 kg N na 1 ha. Dawkę azotu do 100 kg N na 1 ha
można zastosować w całości przed siewem. Dawki wyższe niż 100 kg N na 1 ha
trzeba podzielić.
Wiosną azot podaje się w dwóch lub trzech terminach:
dwa terminy
 2/3 całej dawki w okresie ruszenia wegetacji wiosennej
 1/3 w stadium strzelania w źdźbło lub przez mniej więcej 2 tygodnie przed
kłoszeniem (KD 32-40)
trzy terminy
 1/2całej dawki w okresie ruszenia wegetacji wiosennej
 1/4 w stadium strzelania w źdźbło (KD 32-35)
 1/4przez mniej więcej 2 tygodnie przed kłoszeniem (KD-40)
Pierwsza, wczesnowiosenna dawka azotu pobudza pszenicę do wiosennego krzewienia,
czyli wytworzenia kolejnych pędów, oraz sprzyja lepszemu formowaniu się elementów
kłosa.
Drugą dawkę powinno się zastosować wtedy, kiedy zboża znajdują się w stadium strzelania
w źdźbło (KD 32-35). Zapobiega to redukcji zawiązków kłosków i sprzyja tworzeniu się
większych blaszek liściowych.
Trzecią dawkę azotu stosuje się w stadium rozwiniętego liścia flagowego (KD 40). Pozwala
to na ustalenie ostatecznej liczby kłosów w łanie, zachowanie wszystkich kwiatków w
kłoskach. Dawka ta korzystnie wpływa na wielkość ziarniaków.
W przypadku uprawy pszenicy odmian jakościowych korzystnie jest zastosować jeszcze
czwartą dawkę w okresie początku dojrzewania ziarniaka. Azot zastosowany w tym
terminie wpływa na zwiększenie zawartości białka w ziarnie.
■
Siew
Pszenica ozima może krzewić się zarówno jesienią, jak i wiosną, dlatego znosi opóźniony
termin siewu. Jednak najlepiej plonuje wysiana w terminie optymalnym, co pozwoli jej na
wytworzenie głębszego systemu korzeniowego, dobre rozkrzewienie i rozpoczęcie procesu
różnicowania elementów kłosa już jesienią. Zalecany termin siewu zależy od regionu
Polski:
Najwcześniej, 15-20 września, należy wysiewać pszenicę w rejonie północno-wschodnim
(Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, Podlasie i północne tereny Lubelszczyzny).
W Polsce centralnej i południowo-wschodniej siewy należy przeprowadzić do 30 września.
Do 15 października można siać pszenicę na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie.
Ilość wysiewu na glebach kompleksów pszennych wynosi około 500
ziarniaków na 1 m2. W słabszych warunkach siedliska ilość wysiewu trzeba zwiększyć do
ok. 600 ziarniaków na 1 m2 (tab.).
Zalecana ilość wysiewu pszenicy ozimej
na 1 ha w terminie optymalnym.
Krzewienie
odmiany
Stabe
Średnie
Silne
Jednostka
mln ziaren/ha
kg/ha
mln ziaren/ha
kg/ha
mln ziaren/ha
kg/ha
Kompleks glebowy
pszenny
żytni
bardzo dobry i
bardzo dobry i
dobry
dobry
5,0-5,5
6,0-6,3
180-230
220-280
4,0-4,3
4,1-5,0
140-190
160-220
3,0-3,2
3,5-3,7
100-140
130-170
Pszenicę sieje się w rozstawie rzędów typowej dla zbóż, czyli 12-15 cm.
Głębokość siewu na typowych glebach pszennych powinna wynosić 2-4 cm, natomiast na
glebach lżejszych i łatwiej wysychających głębokość można zwiększyć do 5 cm.
Siew musi być wykonany bardzo starannie. Przed przystąpieniem do siewu należy określić
ilość wysiewu i odpowiednio ustawić siewnik. W czasie siewu trzeba pilnować, aby redlice
się nie zapychały i nie było przepustów i omijaków.
W celu usprawnienia zabiegów pielęgnacyjnych i nawożenia pogłównego podczas siewu,
zakłada się ścieżki przejazdowe. Wykonuje się je przez wyłączenie odpowiednich redlić
siewnika podczas siewu nasion.
Przed przystąpieniem do siewu trzeba znać szerokość roboczą maszyn, które będą
wykorzystane do siewu, oprysków, i nawożenia. Szerokość robocza opryskiwacza i
rozsiewacza do nawozów musi odpowiadać szerokości roboczej siewnika lub jej
wielokrotności.
■
Zabiegi pielęgnacyjne
Zabiegi pielęgnacyjne polegają na niszczeniu chwastów, ograniczaniu występowania
chorób i szkodników oraz przeciwdziałaniu wylęgania.
■
Chwasty
W uprawie pszenicy ozimej jesienne zabiegi pielęgnacyjne ograniczają się do zwalczania
chwastów, a w przypadkach koniecznych, do wykonania zabiegów umożliwiających
odprowadzenie nadmiaru wody.
Jesienne zwalczanie chwastów jest konieczne przede wszystkim w uprawach, gdzie w
strukturze zasiewów dominują zboża. Dochodzi tam do tzw. kompensacji uciążliwych,
trudnych i kosztownych w zwalczaniu gatunków chwastów, takich jak np.: miotła zbożowa,
przytulia czepna czy maruna bezwonna. Miotłę zbożową skutecznie można zwalczać tylko
jesienią i ewentualnie bardzo wczesną wiosną.
Zabiegi wiosenne można rozpocząć od bronowania. Stymuluje to dalsze krzewienie, a
pszenica jako zboże krzewiące się głębiej - dobrze je znosi. Jednak zabieg ten powinno się
ograniczyć tylko do zasiewów wysianych w terminach opóźnionych i na plantacjach, gdzie
rośliny są słabo rozkrzewione. Nie powinno się bronować pszenicy dobrze rozkrzewionej i
przed spodziewanymi przymrozkami.
■
Choroby
Pszenica należy do zbóż atakowanych przez bardzo wiele chorób pojawiających się już od
najwcześniejszych stadiów rozwojowych. Można je podzielić na dwie grupy:
 Choroby podstawy źdźbła: łamliwość podstawy źdźbła, fuzarioza podstawy źdźbła i
zgorzel podstawy źdźbła.
 Choroby liści i kłosów: septorioza liści, septorioza kłosów, brunatna plamistość liści,
mączniak prawdziwy, fuzarioza liści, fuzarioza kłosów, rdza brunatna, rdza źdźbłowa
i żółta.
Charakterystykę tych chorób można znaleźć w atlasach wydanych przez firmy chemiczne
oraz w Internecie. W zwalczaniu chorób podstawy źdźbła dobre efekty daje zaprawianie
ziarna do siewu zaprawami fungicydowy- mi. Pozostałe choroby muszą być zwalczane
fungicydami stosowanymi w okresie wegetacji roślin. Na dużą presję infekcyjną narażone
są szczególnie uprawy odmian intensywnych, nawożonych wysokimi dawkami azotu.
Najlepiej, jeśli program ochrony zakłada trzy zabiegi.
1. Po rozpoczęciu wegetacji wiosną, w stadium końca krzewienia i początku strzelania
w źdźbło (KD 29-31). Stosuje się wtedy środki zwalczające zespół chorób
atakujących podstawę źdźbła i liści (np. mączniak, septorioza liści, rdze).
2. Powinien być wykonany w okresie rozwoju liścia flagowego (KD 37-39). Nie do
końca rozwinięty liść flagowy tworzy swoisty „lejek", po którym woda z rosy wraz z
zarodnikami grzybów chorobotwórczych dostaje się do schowanego jeszcze kłosa.
Dlatego jest to odpowiedni moment do zastosowania fungicydów zwalczających
zarówno choroby liści jak i choroby kłosów (np. septoriozy liści i kłosów, brunatna
plamistość liści, rdze, fuzarioza kłosów).
3. Jeśli środki zastosowane w okresie rozwoju liścia flagowego mają krótszy okres
działania niż 6 tygodni, konieczne jest zastosowanie po wykłoszeniu trzeciego
zabiegu w celu ochrony kłosów (KD 59).
■
Szkodniki
Do najgroźniejszych szkodników zbóż należą mszyce. Ich szkodliwość polega przede
wszystkim na przenoszeniu chorób wirusowych, szczególnie wirusa karłowatości
jęczmienia, który jest bardzo niebezpieczny zarówno dla jęczmienia ozimego, jak i dla
pszenicy ozimej. W regionach gdzie w sąsiedztwie pszenicy ozimej uprawia się znaczne
ilości kukurydzy na ziarno, zbieranej późną jesienią, celowe jest opóźnianie siewu pszenicy
i jesienne stosowanie insektycydów. Innymi ważnymi szkodnikami, szczególnie na
plantacjach intensywnie nawożonych azotem, są skrzypionki. Zwalcza się je wiosną w
okresie strzelania w źdźbło (KD 30-39), gdy ich ilość przekroczy tzw. próg ekonomicznej
szkodliwości, czyli 1-1,5 larwy na 1 źdźbło. Charakterystykę tych szkodników można
znaleźć w atlasach wydawanych przez firmy chemiczne oraz w Internecie.
■
Wyleganie
Pszenica ozima ma znaczne skłonności do wylęgania, szczególnie na glebach bardzo
dobrych i w stanowiskach żyznych, gdzie stosowano wysokie dawki nawozów azotowych,
oraz na skutek działania intensywnych opadów atmosferycznych. Dlatego na takich
plantacjach powinno się stosować środki z grupy tzw. antywylegaczy, retardantów.
Najlepszym terminem ich stosowania jest początek strzelania w źdźbło (KD 31-32).