Jednym - Muzeum Haliny Poświatowskiej

Transkrypt

Muzeum Częstochowskie, 2007
Dyrektor Muzeum Częstochowskiego
Janusz Jadczyk
Komitet redakcyjny
Katarzyna Jezierska
Ewa Kaczmarzyk
Monika Świerczewska
Elzbieta Miszczyńska
Magdalena Wieczorek-Szmal
Korekta
Katarzyna Jezierska
Wiesław Paszkowski
Projekt okładki i opracowanie graficzne
Taak Pablishing
Tłumaczenia na język angielski
GRUCA-WOLSKI Agencja Tłumaczy
al. NMP 75/1
42-200Częstochowa
Rysunki
Fotografie
Andrzej Chmielewski
Agnieszka Ciuk
Iga Czerkieska
Przemysław Januszko
Katarzyna Jezierska
Maciiej Kosiński
Paweł Jarosz
Zdzisław Sowiński
Katarzyna Sucharkiewicz
Fotografie z archiwum Muzeum Częstochowskiego
Zdjęcia do artykułu K. Sucharkiewicz udostępnione
przez firmę „Constructor” Polska sp. z o.o.,
ul. Mińska 63, 03- 828 Warszawa
Druk
Drukarnia Garmond
ul. Św. Jadwigi 141
42-200 Częstochowa
tel. 0 34/ 324 30 99, fax 0 34/ 366 53 98
Wydawca
Muzeum Częstochowskie
al. NMP 45 A
42-200 Częstochowa
tel. 0 34 360 56 31, tel./fax 0 34 360 54 55
© Copyright by Muzeum Częstochowskie
Częstochowa 2007
ISBN 978-83-601286-0-2
W
2007 mija drugi rok od wydania jubileuszowego Rocznika Muzeum Częstochowskiego i jest to czas, w którym prezentujemy Czytelnikom i Przyjaciołom naszego Muzeum kolejny rocznik. Jest on zapisem naszej
bieżącej pracy uwieńczonej sukcesami. Jesteśmy z niego dumni również dlatego, bo pokazuje, że postanowienie
o wznowieniu publikacji własnej, tej dla każdego szanującego się Muzeum najważniejszej, wydawanej regularnie,
udaje się nam zrealizować. To dla nas, muzealników częstochowskich bardzo ważne. Pokazujemy, że jesteśmy konsekwentni w realizacji danej środowisku obietnicy.
Wiele wydarzyło się od pamiętnego listopada 2005 roku, kiedy to świętowaliśmy stulecie działalności Muzeum Częstochowskiego. Kilka bardzo ważnych decyzji wówczas podjęliśmy i zaowocowały one nowymi ekspozycjami stałymi w pięknie wyremontowanych obiektach, zarówno tych posiadanych wcześniej, jak i tych zupełnie
nowych. Poszerzyła się nasza baza wystawiennicza i magazynowa, którą z przyjemnością zagospodarowujemy.
Możemy się nią szczycić w środowisku muzealnym i wśród odwiedzających nasze wystawy Częstochowian. Miłe
uwagi na temat zrealizowanych remontów, choć przecież jest to w głównej mierze zasługa władz miasta i ich decyzji inwestycyjnych, są jednak dla nas bardzo ważne. W tym miejscu ukłony w stronę Prezydenta Częstochowy
i Rady Miasta, bo zgodnie podejmowali działania na rzecz odnowienia bazy naszego Muzeum. Dziś mamy czym
dysponować i w czym realizować zamierzenia naukowe, badawcze i ekspozycyjne. O tym także jest ten Rocznik,
tom 8, rok 2007.
Wstęp wprawdzie nie daje możliwości głębszej analizy dokonań Muzeum Częstochowskiego, ma jedynie wprowadzić Czytelnika w zakres merytoryczny tego Rocznika i poruszonych w nim zagadnień, zrealizowanych w ostatnich dwóch latach, ale widzę konieczność omówienia najważniejszych kierunków działania Muzeum i przedstawienia planowanych prac.
Nasze przedsięwzięcia bardzo często inspirowane są wydarzeniami z przeszłości i okrągłymi rocznicami. Ale
nie tylko. W dziedzinie sztuki prezentujemy cenne zbiory malarstwa, grafiki i rzeźby, z pracowni wybitnych polskich i częstochowskich artystów, i w doskonałych wnętrzach pozyskanej w roku 2006 zabytkowej mieszczańskiej
kamienicy przy ulicy Katedralnej nr 8. Decyzja o umieszczeniu tam dużej i niezwykle interesującej kolekcji sztuki
nie była łatwa. Przez wiele lat malarstwo prezentowane było w dawnej „popówce” w Alei Najświętszej Maryi Panny
nr 47, by potem na 10 lat zniknąć w magazynach Muzeum i tylko sporadycznie być prezentowane w Częstochowie
i innych miastach. Katastrofalny stan tego obiektu spowodował jego wyłączenie z użytkowania i dopiero wykonany
w latach 2005 – 2007 gruntowny remont przywrócił go Muzeum.
Ale w tym czasie otrzymaliśmy jakże interesujące wnętrza kamienicy przy ulicy Katedralnej i zaczęła ważyć
się decyzja o ich zagospodarowaniu. Zastanawiać się nie było po co, bo zabytkowe pomieszczenia trzech poziomów, piękne zdobienia, plafony sufitów, sztukaterie, fragmenty malowideł na ścianach, kaflowe piece w secesyjnym
nastroju, bez zbędnych wątpliwości uzasadniały zrealizowanie w nich ciekawej galerii sztuki. Pokazujemy w niej
obecnie trzy bardzo ważne wystawy ze zbiorów własnych: Sztuka okresu Młodej Polski, Sztuka XIX i 1.połowy XX
wieku w Częstochowie, Polska sztuka awangardowa i nowoczesna. Jest w tej galerii także miejsce dla zmiennych
prezentacji, już kilkakrotnie z powodzeniem wykorzystane przez lokalne środowisko artystyczne. Dziś jesteśmy
dumni, promujemy w niej dobrą sztukę, także częstochowską i z powodzeniem realizujemy program edukacyjny dla
młodzieży. Frekwencja grup i indywidualnych osób daje nam poczucie dobrze zrealizowanego zadania.
Kolejnym przedsięwzięciem finalizującym zagospodarowanie kamienicy przy ul. Katedralnej jest urządzanie
wystawy prac i osobistych pamiątek Jerzego Dudy Gracza, wybitnego polskiego malarza urodzonego i wychowanego w Częstochowie. Już teraz wierzę, że będzie to następne interesujące miejsce artystycznej prezentacji, o którym
głośno będzie nie tylko w Częstochowie, ale także w Polsce.
Takim popularnym i znanym miejscem jest także zrealizowana w ostatnim roku stała ekspozycja poświęcona
wybitnej polskiej poetce Halinie Poświatowskiej. Urządzona jest w domu, który od rodziny poetki wynajęliśmy
i wyremontowaliśmy na muzeum jej poświęcone. Dzięki rodzinie, siostrze i bratu Poświatowskiej, którzy ofiarowali
pamiątki do opracowania i wystawy, udało się nam stworzyć niewielkie, na ile pozwalał dom, nowoczesne, wzbogacone multimedialnie muzeum poetki. Oprócz wielu autentycznych rękopisów, fotografii, dokumentów, możemy
usłyszeć głos Haliny recytującej własne wiersze. Robi to wrażenie na odwiedzających Dom Poezji – Muzeum
Haliny Poświatowskiej przy ul. Jasnogórskiej 23, a o to nam chodziło.
Mijające dwulecie, które zamykamy w tym Roczniku, to także zrealizowana stała wystawa archeologiczna
w unikalnym w skali europejskiej miejscu jakim bez wątpienia jest Rezerwat Archeologiczny przy ulicy Łukasińskiego 20. To magiczne miejsce, zachowane in situ groby ludności kultury łużyckiej sprzed 2,5 tys. lat przypominają, a może częściej nawet uświadamiają nam, że dawno temu też żyli ludzie, tworzyli określoną kulturę duchową
i materialną, pozostawili po sobie ważny ślad własnej egzystencji. O tym świadczą właśnie te zachowane fragmenty
cmentarzyska, które nasi poprzednicy, archeolodzy odnaleźli w 1955 roku i pieczołowicie zachowali. Naszą powinnością jest, i to z dumą realizujemy, zachować przeszłość dla przyszłości, komentując ją wedle obecnej wiedzy
naukowej i doświadczeń muzealnych. Uzupełnieniem cmentarzyska jest właśnie oddana w grudniu 2007 roku stała
wystawa zatytułowana Z mroku dziejów, pokazująca w wielkim skrócie ludność, jej codzienne zajęcia, wykonywane
przedmioty, broń, ozdoby metalowe, rozwój i schyłek kultury społecznej znanej dziś jako łużycka.
Liczymy, że wystawą tą wznowimy zainteresowanie przeszłością, i to bardzo odległą, sięgającą tysięcy lat wstecz.
W tym miejscu podziękowania wyrażam dla Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który dał się przekonać do idei archeologicznej w Częstochowie i przeznaczył na to zadanie środki finansowe i to niemałe. Pomógł
też Samorząd Miasta Częstochowy i udało się zrealizować archeologiczne, wymarzone od kilku lat w Muzeum
i oczekiwane przedsięwzięcie.
Nową ekspozycją możemy poszczycić się także w odnowionym Ratuszu. Mam tu na myśli historyczną wystawę
Dzieje Miasta Częstochowy, pokazującą przeszłość od pradziejów do współczesności. Jest to duże i niezwykle ważne przedsięwzięcie, realizowane etapami i na tę chwilę zamknęliśmy pierwszy jej fragment kończący się na Konstytucji 3-go Maja. Zainteresowanie zwiedzających i pozytywne opinie utwierdzają nas w przekonaniu, że realizujemy
ciekawe zadanie, bardzo potrzebne do edukacji historycznej mieszkańców Częstochowy, zwłaszcza młodzieży oraz
przybywających do nas pielgrzymów i turystów. Na szersze omówienie tej wystawy przyjdzie jeszcze czas, po całkowitym jej zakończeniu w roku 2008.
Z początkiem 2008 roku pojawi się w ofercie Muzeum Częstochowskiego, przywrócona po remoncie replika
Kopalni Górnictwa Rud Żelaza, znajdująca się pod ziemią w Parku im . Stanisława Staszica w kompleksie pawilonów muzealnych. Od ponad dziesięciu lat zapomniana, wyłączona z użytkowania ze względu na warunki techniczne, po wykonanym w latach 2006 – 2007 remoncie ponownie wraca do naszej oferty. Od kilku miesięcy pracujemy
nad merytorycznym scenariuszem ekspozycji, w której zaprezentujemy rozwój górnictwa rud żelaza na naszym
terenie, które jeszcze do niedawna było jedną z najważniejszych gałęzi przemysłu. Żelazo wydobywane i wytapiane
w Częstochowie, jego obróbka i wykonywane na przestrzeni stuleci produkty w pełni to potwierdzają. Nie możemy
dziś o tym zapominać, a mając taki obiekt, stwarzający dla zwiedzającego wrażenie pobytu w prawdziwej kopalni,
skutecznie to zaprezentujemy. Zadanie realizujemy przy współudziale środowiska górniczego Częstochowy skupionego w Naczelnej Organizacji Technicznej oraz specjalistów z Muzeum Górnictwa w Zabrzu.
Projektem, którym szczególnie chciałbym się z Czytelnikami podzielić, jest realizowane od początku 2007 roku
Muzeum Pielgrzymowania. W doskonale wyremontowanym budynku w centrum miasta, w Alei Najświętszej
Maryi Panny 47 (dawnej tzw. „popówce”), tworzymy stałą ekspozycję poświęconą fenomenowi pielgrzymowania
do Sanktuarium Jasnogórskiego, ale również do innych miejsc w Polsce i Europie, do miast sanktuariów, z którymi
Częstochowa na tym poziomie współpracuje.
Mam tu na myśli francuskie Lourdes, portugalską Fatimę, grecką wyspę Patmos, niemieckie A ltotting, włoskie
Loreto oraz hiszpańskie Santiago de Compostela, gdzie jest słynne muzeum pielgrzymowania, cieszące się ogromną popularnością, i zaprzyjaźnione z naszym Muzeum dzięki osobistym kontaktom prezydenta Tadeusza Wrony
i moimi z jego dyrektorem Bieito Quteirino.
Pielgrzymowanie to ważne zjawisko duchowe, ale również socjologiczne. Spróbujemy w stałej ekspozycji postawić te właśnie pytania o istotę i wartość społeczną pielgrzymek, ich rozwój, chwile próby we współczesnym
świecie. Pielgrzymowanie ma charakter ponadczasowy i ponad lokalny. Towarzyszy człowiekowi niemal od zarania
dziejów, a obecnie w migracjach pielgrzymkowych do głównych ośrodków kultu religijnego na świecie uczestniczy
ponad 400 milionów ludzi, z których połowę stanowią chrześcijanie.
Polska należy do tych krajów, w których zjawisko pielgrzymowania przetrwało cały okres państwowości, od
czasów najdawniejszych do współczesności. Obok katolików w migracjach tego typu uczestniczą wyznawcy islamu,
a w poprzednich stuleciach wyznawcy judaizmu. Obecnie w Polsce w ruchu pielgrzymkowym uczestniczy około
7 milionów osób rocznie, tj. ok 15 % ogółu ludności. Specyfiką typowo polską stały się piesze pielgrzymki do Częstochowy na Jasną Górę.
Przyjmując opisane wcześniej argumenty, jestem przekonany, że zrealizowanie Muzeum Pielgrzymowania w mieście, do którego rocznie przybywa około 4 milionów pielgrzymów, a w tym około 200 tys. pieszo ze
wszystkich stron kraju, jest przedsięwzięciem bardzo istotnym i ważnym z poziomu zachowania historii i tradycji.
Rozpoczęła już prace Rada Naukowa Muzeum Pielgrzymowania pod kierunkiem prof. Antoniego Jackowskiego
z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, najwybitniejszego specjalisty w tym zakresie, a w jej skład weszli
przedstawiciele nauki, zarówno świeccy, jak i ze strony kościelnej. Ważnymi członkami Rady są ojcowie paulini
i zadeklarowana przez Klasztor Jasnogórski współpraca przy tworzeniu muzeum oraz wykorzystanie eksponatów. Dowody tej przychylności mamy już od dawna i chcę w tym miejscu podziękować władzom Klasztoru, Ojcu
Przeorowi Bogdanowi Waliczkowi, Ojcu Janowi Golonce, kustoszowi zbiorów jasnogórskich, Ojcu Zachariaszowi
Jabłońskiemu i Ojcu Janowi Pachowi.
Szczególne podziękowania za przychylność i błogosławieństwo dla naszego Muzeum Pielgrzymowania przekazuję na ręce Metropolity Częstochowskiego Księdza Arcybiskupa Stanisława Nowaka.
Mając rzeczywiste wsparcie władz miasta Częstochowy oraz środowisk naukowych i społecznych, wspólnie z moimi współpracownikami wierzymy, że realizowane w minionych dwóch latach przedsięwzięcia wystawiennicze
i wydawnicze oraz badawcze w ramach powołanego w 2006 roku Ośrodka Dokumentacji Dziejów Częstochowy
kierowanego skutecznie przez historyka doktora Juliusza Sętowskiego, przyniosły spodziewane efekty naukowo –
poznawcze i edukacyjne.. Ocenę ich wartości pozostawiam Państwu, naszym odbiorcom, Czytelnikom kolejnego
Rocznika Muzeum Częstochowskiego.
Janusz Jadczyk
Dyrektor Muzeum Częstochowskiego
grudzień, 2007
HISTORIA MUZEUM CZĘSTOCHOWSKIEGO W LATACH 2005-2006
Katarzyna Jezierska
Muzeum Częstochowskie
w latach 2005-2006
History of the Częstochowa
Museum in the years
2005-2006
Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawić zmiany,
jakie zaszły w organizacji pracy, w bazie lokalowej i funkcjonowaniu instytucji w ciągu dwóch lat – 2005 i 2006 – oraz zaprezentować dorobek w zakresie organizowanych wystaw oraz
pracy wydawniczej. Przedstawiono tu również kalendarium
organizowanych przez Muzeum wydarzeń kulturalnych.
Na wstępie tego artykułu wydaje się celowe przedstawienie w skrócie najważniejszych wydarzeń, mających wpływ
na istnienie Muzeum Częstochowskiego.
M
uzeum Częstochowskie jest najstarszą instytucją
kulturalną regionu częstochowskiego. Odgrywa
ogromną rolę w jego życiu społecznym i kulturalnym, wpływa znacząco na tradycję i historię. Jest placówką
wielodziałową. Posiada zbiory z zakresu sztuki, archeologii,
historii, przyrody i etnografii. Ma bibliotekę z dużym księgozbiorem naukowym. Zajmuje się gromadzeniem i opracowywaniem eksponatów, upowszechnianiem wiedzy, prowadzi
działalność wystawienniczą oraz badawczą, edukacyjną i wydawniczą, odbywają się tu spotkania naukowe, kulturalne,
promocje publikacji oraz kameralne koncerty.
Z okazji stulecia istnienia w roku 2005 Muzeum wydało
siódmy tom Rocznika – Vademecum zbiorów, przedstawiając
w nim swą historię oraz osiągnięcia w zakresie gromadzenia
kolekcji, opracowań naukowych oraz prac związanych z organizowaniem wystaw.
Początek wydawnictw ilustrujących dokonania Muzeum
w formie zbiorczego opracowania datuje się na rok 1965.
Pierwszy tom Rocznika w całości poświęcony był wynikom
badań na cmentarzysku kultury łużyckiej w dzielnicy Częstochowa-Raków. Dwa następne Roczniki z lat 1966 i 1973
obejmowały problematykę szerszą, dotyczącą wiedzy z różnych dyscyplin naukowych. Od roku 1974 zaczęto wydawać
Roczniki w zeszytach poświęconych oddzielnie przyrodzie
(3 zeszyty), archeologii, historii (2 zeszyty), etnografii (2 zeszyty), sztuce (1 zeszyt). Do koncepcji Rocznika powrócono
w roku 1993, wydając tom szósty.
Rys historyczny
18 VI 1905
Otwarcie Muzeum Higienicznego – powołanie Muzeum
przez warszawskie Towarzystwo Higieniczne, którego oddział powstał w Częstochowie w roku 1902.
1909
Oddanie do użytku budynku Muzeum na terenie budowanych pawilonów Krajowej Wystawy Przemysłu i Rolnictwa;
piętrowy budynek zbudowano w parku pod Jasna Górą od
strony ul. Kordeckiego – w jego sąsiedztwie powstały pawilony Muzeum Przemysłu Ludowego i Zagrody Włościańskiej.
1914-1916
Przerwanie działalności statutowej z powodu wybuchu I wojny światowej – budynek Muzeum został zajęty przez wojska
niemieckie.
1916
Wznowienie działalności – po roku 1916 w salach Muzeum
oprócz wystaw z zakresu higienicznego zaczęto organizować
wystawy artystyczne i historyczne.
31 XII 1923
Przekazanie budynku miastu Częstochowie na własność –
placówką pod względem merytorycznym w dalszym ciągu
zarządzało Towarzystwo Higieniczne.
1924
Złożenie w budynku Muzeum zbiorów krajoznawczych
15
KATARZYNA JEZIERSKA
przekazanych miastu przez Częstochowski Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego – fakt ten spowodował w konsekwencji w roku 1935 zmianę nazwy placówki na
Miejskie Muzeum Krajoznawcze i Higieniczne, a w formie
skróconej Muzeum Miejskie.
skiej, 2005 – oddanie do eksploatacji po remoncie kapitalnym
Odwachu, 2006 – oddanie do eksploatacji po remoncie kapitalnym budynku A Ratusza z udostępnioną w wieży platformą widokową.
Organizacja pracy
Muzeum Częstochowskiego
1932
Przejęcie Muzeum przez Towarzystwo Popierania Kultury
Regionalnej w Częstochowie na podstawie umowy dzierżawy, która trwać miała 15 lat, poszerzenie zakresu kompletowania zbiorów o dziedziny etnografii, historii i przyrody.
Pracę Muzeum Częstochowskiego organizuje dyrektor Janusz Jadczyk wraz ze swoim zastępcą ds. naukowych Elżbietą
Miszczyńską (do 31 stycznia 2006 funkcję tę pełnił Andrzej
Kuźma) oraz z kierownikami działów merytorycznych.
Na dzień 31 grudnia 2006 roku placówka zatrudniała 41
pracowników, w tym 19 pracowników merytorycznych, 18
pracowników obsługi i 4 administracji.
W Muzeum utworzonych zostało siedem działów merytorycznych, które zajmują się gromadzeniem i opracowywaniem
zbioru eksponatów, przygotowują wystawy własne i podejmują współrealizację wystaw z innymi placówkami muzealnymi
w Polsce. Od września 2006 roku rozbudowano Dział Historii,
lokując w nim Ośrodek Dokumentacji Dziejów Częstochowy,
którego naczelnym zadaniem jest realizacja badań nad historią regionu oraz tworzenie zasobów dokumentacji przeszłości,
w tym m.in. przygotowanie niezwykle cennej publikacji, jaką
będzie Encyklopedia Częstochowy. Również w roku 2006
utworzono stanowisko głównego inwentaryzatora zbiorów,
zmieniając dotychczasową koncepcję usytuowania magazynów w działach na kompleksowe zarządzanie i kontrolowanie
zbioru wszystkich muzealiów.
Działalność Muzeum nadzorowana jest przez Radę Muzeum Częstochowskiego, która jest ciałem oceniającym i doradczym. Dwunastoosobowy skład Rady to przedstawiciele
świata nauki i muzealnictwa polskiego. Przewodniczącym
Rady jest od 2005 roku dr Lech Szaraniec, dyrektor Muzeum
Śląskiego w Katowicach.
Zbiory Działu Archeologii powstałego w 1959 roku liczą
ponad 10 200 pozycji inwentarzowych. Pozyskane one zostały
w większości w wyniku badań wykopaliskowych prowadzonych przez pracowników Muzeum w Częstochowie i przez
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zbiory te
pochodzą głównie z terenów ziemi częstochowskiej. Dział Historii utworzono w 1959 roku. Zbiór działu liczy obecnie ok.
14 377 zabytków, są to dokumenty, kartografia historyczna,
medale, sztandary, militaria, numizmatyka, sfragistyka oraz
pocztówki i fotografie. Zbiór malarstwa Muzeum Częstochowskiego liczy ponad 700 obrazów. Powstał on dzięki zakupom, darom od osób prywatnych oraz od instytucji. W Dziale
Sztuki gromadzona jest również grafika polska – ok. 600 prac.
Zasadniczy zbiór tworzą prace powstałe w końcu lat 50. i w
następnych dziesięcioleciach XX wieku. Gromadzone są także
1939-1945
Okres II wojny światowej – rozproszenie eksponatów, brak
dokumentacji zbiorów.
1945
Włączenie Muzeum do krajowej sieci muzealnej i zakwalifikowanie do muzeów regionalnych.
1951
Włączenie Muzeum do górnośląskiego okręgu muzealnego
– pieczę merytoryczną sprawowało Muzeum Górnośląskie
w Bytomiu.
4 VII 1959
Przekazanie Muzeum Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Częstochowie, podjęcie przez władze miejskie decyzji
o oddaniu na cele muzealne zabytkowego Ratusza.
VI 1965
Oddanie do użytku pawilonu wystawowego na odkrytym
cmentarzysku kultury łużyckiej w dzielnicy CzęstochowaRaków.
1968
Otwarcie Oddziału Muzeum Górnictwa Rud Żelaza w Pawilonie Wystawowym w Parku im. Stanisława Staszica.
1973
Otwarcie wystawy malarstwa polskiego XX wieku
w otrzymanym od miasta i wyremontowanym budynku
przy al. NMP 47, w tzw. Popówce.
1976
Utworzenie województwa częstochowskiego, otrzymanie
przez Muzeum statusu placówki okręgowej, a w konsekwencji większej samodzielności.
1985
Otwarcie stałej wystawy w oddanym na cele muzealne i wyremontowanym Dworku Krasińskich w Złotym Potoku.
1993-1995
Przejęcie Muzeum przez gminę miasta Częstochowy, zmiana nazwy na Muzeum Częstochowskie (1995).
1996-2006
Remonty obiektów: 1996-2000 oddanie do użytku po remoncie kapitalnym Pawilonu Wystawowego w Parku im. S.
Staszica, 2002 – udostępnienie wyremontowanego Rezerwatu Archeologicznego, 2004 – przejęcie Zagrody Włościań-
16
nych. Równocześnie w kilku obiektach trwają prace remontowe,
po ukończeniu których warunki te ulegną poprawie.
Dyrekcja Muzeum oraz pion administracyjny mieści się
w Ratuszu B, tzw. Odwachu (pełniącym niegdyś funkcję więzienia miejskiego), z tym jednak, że nie znalazły się tutaj Dział
Archeologii i Dział Etnografii, których siedziba jest w budynku przy al. NMP 49. Oba budynki Ratusza powstały w tym
samym czasie. Z końcem XX w. zostały poddane kapitalnym
remontom i oddane do użytku – w 2005 roku Odwach, zaś
Ratusz w 2006 roku.
Najbardziej reprezentacyjnym budynkiem Muzeum jest zabytkowy, wolnostojący Ratusz, zbudowany w roku 1826 w stylu klasycystycznym dla potrzeb administracji powiększającego
się, poprzez połączenie Częstochowy i Częstochówki, miasta.
Budynek, podobnie jak Pawilon Wystawowy, przystosowano
dla osób niepełnosprawnych. Zmodernizowano wieżę widokową, z której można dziś oglądać panoramę miasta.
Pawilony Wystawowe w Parku im. Stanisława Staszica
wybudowano w 1909 roku w ramach organizowania Krajowej Wystawy Przemysłu i Rolnictwa. Kompleks użytkowany przez Muzeum Częstochowskie składa się z Pawilonu
Wystawowego zbudowanego na siedzibę Muzeum Higienicznego, z Zagrody Włościańskiej i Pawilonu Przemysłu
Ludowego, tzw. Spichlerza polskiego oraz repliki kopalni
rud żelaza „Szczekaczka”. Kapitalny remont Pawilonu Wystawowego przeprowadzono w latach 1996-2000. Jest to
piętrowy gmach z dwiema salami i półpiętrem, przeznaczonymi na czasowe ekspozycje muzealne. Bryła budynku
o charakterze eklektycznym ma zachowaną formę projektu pierwotnego. Zagroda Włościańska to obiekt muzealny
usytuowany w pobliżu Pawilonu Wystawowego, przy ul. 7
Kamienic 4. Przekazany został Muzeum na cele wystawiennicze w 2004 roku po kapitalnym remoncie. Obecnie prezentowane są w nim wystawy zmienne o charakterze etnograficznym. Pawilon Przemysłu Ludowego, tzw. Spichlerz
polski, to parterowy budynek o kształcie prostokąta, wybudowany z kamienia wapiennego. Po ukończeniu trwającego
obecnie remontu w obiekcie powstać ma wystawa etnograficzna. W trakcie prac remontowych na budynku odkryto
dwa nakładające się na siebie napisy: „Muzeum” i „Szkoła
Rzemiosła Ludowego”. Pozostaną one w niezmienionej formie na froncie obiektu. Remont Spichlerza i repliki kopalni
rud żelaza ma potrwać do połowy 2007 roku.
Pawilon Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie to budynek
modernistyczny o konstrukcji żelbetowej, zbudowany na planie koła, opięty wysmukłymi przyporami, nakryty półkolistą
kopułą na tamburze z obiegającą galeryjką. W okresie międzywojennym zaadaptowany na obserwatorium astronomiczne, przekazany Muzeum w 2004 roku. Aktualnie przeznaczony jest do remontu.
prace z zakresu rzeźby – Muzeum posiada 111 prac rzeźbiarskich (trzon kolekcji to prace polskich twórców współczesnych), a także rzemiosło artystyczne. Dział Przyrody został
utworzony w 1959 roku. Zbiory przyrodnicze liczą ok. 52 000
okazów. Są to zbiory mineralogiczne, paleontologiczne, speleologiczne, botaniczne i zoologiczne. Najliczniejszy zbiór owadów – 50000 okazów, dokumentujący głównie entomofaunę
regionu częstochowskiego. Kolekcja etnograficzna jest jedną
z najstarszych w Muzeum Częstochowskim. Liczy obecnie
ok. 3000 eksponatów i obejmuje wszystkie dziedziny życia codziennego, sztukę, przedmioty użytkowe, narzędzia rolnicze,
stroje, tkaniny, elementy wyposażenia wnętrz i gospodarstwa.
Pracownicy Muzeum, oprócz działań na polu gromadzenia i opracowywania zbiorów, prowadzą również działalność
edukacyjną w oparciu o dostępne wystawy czy też pojedyncze
eksponaty muzealne. Muzeum Częstochowskie jako placówka
o charakterze regionalnym realizuje zadania związane z szeroko pojętą edukacją regionalną, spełnia jednocześnie ogromną
rolę wychowawczą i pedagogiczną w kształceniu młodzieży.
Co trzy lata odbywa się tu, organizowany przez Muzeum,
Ogólnopolski Konkurs Polskiej Sztuki Ludowej. W roku
2006 na kolejnej, III edycji, prezentowane były rzeźba i malarstwo ludowe. Muzeum jest też corocznie współorganizatorem
takich konkursów, jak międzyszkolny konkurs Przysłowie jest
dobre na wszystko (organizowany wraz ze Szkołą Podstawową
nr 39), konkurs historyczny Czy znasz historię Częstochowy i regionu częstochowskiego (organizowany wraz z Gimnazjum nr 9
i z Archiwum Państwowym w Częstochowie), ogólnopolski
konkurs fotograficzny Moja przygoda w muzeum (organizowany wraz z Muzeum Okręgowym w Toruniu).
Prezentacja zbiorów muzealnych dokonywana jest w formie wystaw stałych i wystaw czasowych w poszczególnych
obiektach muzealnych, w okresach czasowych określonych
przez dyrektora placówki na podstawie zapotrzebowania społecznego. Ceny biletów we wszystkich obiektach: normalny
4 zł, ulgowy 3 zł, rodzinny 8 zł, wstęp na wieżę widokową 2 zł
lub dopłata do biletu wejścia do Muzeum 1 zł, środa – dzień
bezpłatny. Na wybrane wystawy ceny biletów ulegają zmianie.
Dość duża liczba obiektów wystawienniczych powoduje określone perturbacje w zatrudnieniu w Dziale Obsługi. Opracowane plany zatrudnienia nie są dostosowane do czasu otwarcia
wystaw i powinny zostać urealnione.
Baza lokalowa
Muzeum Częstochowskie posiada kilka obiektów, służących do
przygotowania wystaw stałych bądź czasowych, rozmieszczonych
na terenie miasta, jak i poza nim (Złoty Potok). Baza lokalowa nie
jest zbyt duża i występują pewne trudności, przede wszystkim
w zakresie magazynowania i przechowywania zbiorów muzeal-
17
KATARZYNA JEZIERSKA
stawienniczych obfitowały wystawami czasowymi z różnych
dziedzin oraz wystawami okolicznościowymi inicjowanymi
przez władze miasta. Można to zobrazować następującym
zestawieniem:
wszystkich, którzy szukają odpoczynku na Jurze Krakowsko
-Częstochowskiej.
Budynek przy al. NMP 47 zbudowano w 1875 roku –
wówczas była to siedziba duchowieństwa prawosławnego,
stąd nazwa Popówka. W okresie dwudziestolecia międzywojennego kamienica była siedzibą biskupa rzymskokatolickiego. W roku 1973 przekazana została Muzeum. Jest to
budynek murowany, piętrowy, w stylu klasycystycznym, niegdyś z bramą wjazdową na dziedziniec. Obecnie trwa remont
obiektu, zaś po jego ukończeniu eksponowane tu będą wystawy z zakresu historii i sztuki.
Dom Poezji – Muzeum Haliny Poświatowskiej to budynek przy ul. Jasnogórskiej 23, zamieszkiwany w okresie powojennym przez poetkę i jej rodzinę. W ramach stałej wystawy prezentowane tu będą zachowane po niej pamiątki,
dokumenty i rękopisy wierszy. W programie muzeum znajdą
się też cykliczne spotkania autorskie.
Dnia 26 października 2006 roku z przeznaczeniem na
Galerię Malarstwa ze zbiorów Muzeum Częstochowskiego
przekazano Muzeum pierwsze piętro zabytkowej kamienicy
z przełomu XIX i XX wieku, gruntownie odrestaurowanej
w 2006 roku, położonej w starej części miasta, nieopodal archikatedry, przy ul. Katedralnej 8.
Willa Generalska – obiekt przy al. Wolności 30, pochodzący z początku XX wieku. Jest to budynek piętrowy
z ogrodem. Nazwę swoją zawdzięcza generałowi Januszowi
Gąsiorowskiemu, który w roku 1935 jako dowódca 7 dywizji
piechoty właśnie w tym budynku miał swoją kwaterę. W latach 2005 i 2006 mieścił się w nim Dział Sztuki (do maja
2006) i Przyrody (do początku grudnia 2006). Do listopada
2006 roku urządzano tu także wystawy czasowe. Tu prawdopodobnie od roku 2007 mieścić się będzie siedziba Ośrodka
Dokumentacji Dziejów Częstochowy.
W Pałacu Ślubów Muzeum ma dwie sale wystawowe oraz
pomieszczenie Biblioteki. Znajdują się tu również dwa biura,
zajmowane przez pracowników Muzeum.
Ratusz 2005 r.
Rezerwat Archeologiczny jest zlokalizowany w dzielnicy Częstochowa-Raków przy ul. Łukasińskiego 20. Posiada
zachowaną in situ część cmentarzyka kultury łużyckiej.
Cmentarz sprzed 2500 lat odkryto w 1955 roku. Budowę Rezerwatu Archeologicznego rozpoczęto w roku
1960. Na trwałe zakonserwowano 100 m² cmentarzyska, które zabezpieczono za pomocą odpowiedniej konstrukcji. Dookoła zbudowano galerię, a w gablotach wokół niej zorganizowano wystawę o kulturze łużyckiej.
Dawny budynek z roku 1960 przebudowano i zmodernizowano w latach 2001-2003.
Dworek Zygmunta Krasińskiego w Złotym Potoku datuje się na rok 1829. Jest to zbudowany w stylu klasycystycznym parterowy obiekt. Własnością rodziny Krasińskich stał
się w roku 1856, w 1857 roku przez kilka miesięcy mieszkał
tu wybitny poeta doby romantyzmu. Dworek został przekazany Muzeum w 1985 roku. Obecnie znajduje się w nim
stała ekspozycja związana z rodzinami Krasińskich i Raczyńskich. Eksponaty pochodzą z ich majątków. Sytuacja
prawna obiektu nie jest ostatecznie uregulowana. Dworek
stanowi niewątpliwą atrakcję turystyczną, położony jest bowiem w przepięknej okolicy, odwiedzanej chętnie przez tych
18
Rok 2005
Dworek Krasińskich w Złotym Potoku
Wystawa stała:
• Krasińscy w Złotym Potoku
Wystawy czasowe:
• Malarstwo Jolanty Madej, czerwiec
• Malarstwo Sebastiana Kotkowskiego, lipiec-wrzesień
Rezerwat Archeologiczny
Wystawa stała:
• Cmentarzysko kultury łużyckiej zachowane in situ
Wystawy czasowe:
• Wystawa fotograficzno-dokumentacyjna dotycząca powstania Rezerwatu Archeologicznego
• Cmentarzyska kultury łużyckiej – wystawa ze zbiorów własnych
Pałac Ślubów
Wystawy czasowe:
• Podróże po zbiorach historycznych. Podróż IV. Rzemiosło częstochowskie, styczeń-marzec
• Opowieść o chlebie – wystawa ze zbiorów Muzeum Wsi Radomskiej, kwiecień-czerwiec
• Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich i ich losy – wystawa przygotowano przez IPN Wrocław. Biuro Edukacji
Publicznej, październik-grudzień
• Szwecja jakiej nie znamy. Szwecja w fotografii – wystawa przygotowana przez Urząd Miasta Częstochowy przy
udziale Ambasady Szwecji w Warszawie, grudzień 2004 –
luty 2005
• Pamiątki po naszych przodkach – wystawa pokonkursowa,
styczeń-luty
• 60 lat istnienia Aeroklubu częstochowskiego – wystawa jubileuszowa, listopad-grudzień
• Tradycyjna szopka betlejemska w sztukach plastycznych – wystawa pokonkursowa, grudzień 2004 – styczeń 2005
• Wariacje na temat twórczości Juliana Fałata – wystawa pokonkursowa ogólnopolskiego konkursu plastycznego, marzec
-wrzesień
• Mikołaj Rej – człowiek poczciwy – pokonkursowa wystawa
linorytów, org. – Gimnazjum nr 18, luty-marzec
• Wystawa absolwentów Liceum Plastycznego w Częstochowie, sierpień-październik
• Vanuatu – raj nietknięty – wystawa fotografii Krzysztofa
Muskalskiego, październik-listopad
Wystawy w Muzeum Częstochowskim
w latach 2005-2006
Kilka ostatnich lat dla Muzeum to czas kapitalnych remontów w poszczególnych obiektach. Dzięki wsparciu Prezydenta Miasta Częstochowy i Urzędu Miasta nasza baza lokalowa
uległa znacznemu odnowieniu. Bardzo dużo zostało zrobione,
ale dopiero ukończenie rozpoczętych już prac remontowych
stworzy podstawę do właściwego funkcjonowania Muzeum
i to zarówno w zakresie prac badawczych, jak i wystawienniczych. Będzie można racjonalnie zaprojektować wystawy stałe, a także prezentować społeczeństwu miasta przez dłuższy
okres wystawy czasowe. Lata 2005-2006 w zakresie prac wy-
19
KATARZYNA JEZIERSKA
zów (1587-1668) (Bastion św. Rocha, listopad 2005 – styczeń
2006).
W maju 2006 roku został oddany do eksploatacji po remoncie
kapitalnym budynek Ratusza. Polepszyło to pozycję wystawienniczą Muzeum. Wystawy zorganizowane w roku 2005
obrazuje poniższe zestawienie:
Pawilon Wystawowy w Parku im. Stanisława Staszica
Wystawy czasowe:
• Historia Muzeum 1905-2005 – wystawa z okazji jubileuszu
100-lecia Muzeum w Częstochowie, listopad 2005 – styczeń
2006
• Jan Paweł II na znaczkach, pocztówkach, medalach i monetach
– wystawa okolicznościowa przygotowana przez Wydział
Komunikacji Społecznej UM Częstochowy, październiklistopad
• 2. Korpus Polski w regionie Marche 1944-1946 – wystawa
fotograficzno-dokumentalna przygotowana przez Region
Marche, kwiecień
• Nosić się z księżacka... Strój łowicki i tkanina dekoracyjna –
wystawa ze zbiorów Muzeum w Łowiczu, luty-kwiecień
• Pejzaże wyobraźni – wystawa autorska Leszka Mądzika
zorganizowana w ramach Festiwalu „Gaude Mater”, maj
• Malarstwo Alfonsy Kaniowskiej, czerwiec-lipiec *
• Malarstwo Wandy Wereszczyńskiej, sierpień-wrzesień
• Koń w malarstwie polskim – wystawa ze zbiorów Muzeum
Narodowego w Warszawie, październik 2005 – styczeń
2006
• Sztuka europejska XV-XVIII wieku – wystawa ze zbiorów
Muzeum Sztuki w Łodzi, październik 2005 – styczeń 2006
• Portrety polskie XIX wieku – wystawa ze zbiorów Muzeum
w Piotrkowie Trybunalskim, luty-kwiecień
• Najpiękniejsze owady świata, czerwiec-lipiec
• Krajowa wystawa filatelistyczna, czerwiec
Zestawienie wystaw w poszczególnych obiektach w roku 2005:
Nazwa obiektu
Ratusz
Pałac Ślubów
Pawilon Wystawowy
w Parku im. S. Staszica
Zagroda Włościańska
Odwach
Obserwatorium
Razem
Ilość wystaw
stałych
1
1
1
–
Ilość wystaw
czasowych
2
2
16
11
–
12
–
–
–
2
3
2
1
33
Rok 2006
Wystawa stała:
• Krasińscy w Złotym Potoku
Wystawy czasowe:
• Kościoły drewniane okolic Częstochowy, luty-czerwiec
• Wystawa jubileuszowa z okazji 35-lecia pracy twórczej Zdzisława Purchały, czerwiec 2005 – styczeń 2006
• Nikifor – mistrz z Krynicy – wystawa ze zbiorów Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, lipiec-wrzesień
Wystawa stała:
• Cmentarzysko kultury łużyckiej zachowane in situ
Pałac Ślubów
• Wystawa dokumentacyjno-fotograficzna dotycząca historii
powstania Rezerwatu
• Cmentarzyska kultury łużyckiej – wystawa ze zbiorów własnych
• Znalezione na powierzchni – wystawa archeologiczna,
styczeń-luty
• Wariacje na temat twórczości Leona Wyczółkowskiego, org.
PLSP w Częstochowie, luty-marzec
• Portret dziecka w krainie magii i czarów – wystawa przygotowana przez Świetlicę Środowiskową „Radosny Dom” w Częstochowie, kwiecień-maj
• Wystawa pokonkursowa SARP Oddział Częstochowa,
styczeń-luty
• Nauki dawne i niedawne – wystawa interaktywna ze zbiorów
Muzeum UJ w Krakowie, marzec-lipiec
• W starym kinie – wystawa ze zbiorów Muzeum Kinematografii w Łodzi, sierpień-listopad
• 95 lat Harcerstwa Polskiego, wrzesień-listopad
Wystawy czasowe:
Odwach
Wystawy czasowe:
• 15-lecie Samorządu, maj-lipiec
• 25-lecie Solidarności, sierpień-wrzesień
Ratusz
Wystawa stała:
• Dzieje miasta Częstochowy. Etap pierwszy: od pradziejów do
końca XVIII wieku
Obserwatorium Astronomiczne
Wystawy czasowe:
Wystawy czasowe:
• Portrety wielkich Polaków – wystawa ze zbiorów Zamku
Królewskiego w Warszawie, maj-wrzesień
• Pierwsza wystawa – wystawa z kolekcji Sztuki Współczesnej ze zbiorów Regionalnego Towarzystwa Zachęty Sztuk
Pięknych w Częstochowie, maj-lipiec
• 1966 – Milenium kontra 1000-lecie – wystawa przygotowana
przez IPN Oddz. Katowice, maj-sierpień
• Getto – projekt fotograficzny Elizy Kopcińskiej, czerwieclipiec
Ponadto w 2005 roku Muzeum Częstochowskie było współorganizatorem wystawy ze zbiorów Działu Sztuki Ekslibrisy.
Wojciech Barylski (Miejska Galeria Sztuki, maj) i ekspozycji
Jasna Góra w dobie potopu. Sanktuarium Matki Bożej za Wa-
20
• Lwów na fotografiach Adama Lenkiewicza, czerwiec-sierpień
• Benedykt XVI w obiektywie częstochowskich fotoreporterów,
czerwiec-sierpień
• Gabinety wybitnych częstochowian. Gabinet dra W. Biegańskiego, lipiec 2006 – styczeń 2007
• Cztery pory roku według Włodzimierza Puchalskiego – wystawa ze zbiorów Muzeum Przyrodniczego, Oddz. Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym, lipiec-grudzień
• Osobowość miasta – wystawa pokonkursowa studentów projektowania graficznego, sierpień-wrzesień
• Jan Paweł II z Niedzielą – jubileuszowa wystawa Tygodnika
Katolickiego „Niedziela”, wrzesień
• Juliette Binoche malarstwo oraz Juliette Binoche na fotografiach
siostry Marion Stalens, wrzesień–listopad
• Dom na wodzie i Uwaga, uwaga, nadciąga najmłodsza polska architektura... – wystawa młodych architektów – wystawy
pokonkursowe SARP-u Oddział w Częstochowie, wrzesień
-październik
• Huszer – Wspomnienia – wystawa Ani Muradyan, październik-listopad
• Katedra I – projekt fotograficzny Konrada Kucharskiego
i Piotra Wacheckiego, październik-listopad
• Wielkiemu Rodakowi Poczta Polska – kolekcja znaczków
pocztowych z pontyfikatu Jana Pawła II, czerwiec-grudzień
• Wystawa poświęcona Profesorowi Edwardowi Mąkoszy
(prezentowana wcześniej, w listopadzie 2006 roku, w Filharmonii Częstochowskiej, w ramach obchodów Święta Muzyki), grudzień
• Święta igłą malowane – wystawa pokonkursowa dziecięcych
prac plastycznych, org. Gimnazjum nr 18
Pawilon Wystawowy w Parku im. S. Staszica
Wystawy czasowe:
• Koń w malarstwie polskim – wystawa ze zbiorów Muzeum
Narodowego w Warszawie, październik 2005 – luty 2006
• Project-or, org. Regionalne Towarzystwo Zachęty Sztuk
Pięknych w Częstochowie, luty-marzec
• Historia Muzeum 1905-2005 – wystawa z okazji jubileuszu
100-lecia Muzeum w Częstochowie, listopad 2005 – luty
2006
• Oddzielać sztukę od miłości Ojczyzny nie wolno... – wystawa
ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, kwiecieńczerwiec
• Pędzlem i dłutem – wystawa pokonkursowa III Ogólnopolskiego Konkursu Polskiej Sztuki Ludowej, wrzesień-listopad
• Hej tu u nas na Kaszëbach – wystawa ze zbiorów Muzeum
Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie, wrzesień-październik
• Gdy Słowo staje się obrazem... – wystawa ilustracji biblijnej
przygotowana przez Drukarnię i Księgarnię św. Wojciecha
w Poznaniu, październik-listopad
• Z pokolenia Kolumbów... Edward Strzyżewski 1926-2005 –
wystawa monograficzna, grudzień
Wystawy czasowe:
• Idąc przez życie – wystawa jubileuszowa z okazji 35-lecia
twórczości Zdzisława Purchały, wrzesień 2005 – luty 2006
• Malarstwo na szkle z Podhala – wystawa ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, kwiecień-listopad
• Dzbany, dzieżki, talerze... – wystawa ceramiki ludowej ze
zbiorów Muzeum Częstochowskiego i Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, grudzień
Wystawy czasowe:
Odwach
Wystawy czasowe:
• Kościół w Mirowie – wystawa pokonkursowa, org. SARP
Oddział w Częstochowie, luty-marzec
• Wielkiemu Rodakowi – Poczta Polska, kwiecień-maj
• Polskie zabytki w UNESCO, org. Towarzystwo Opieki
nad Zabytkami. Oddział Śląski w Bytomiu, czerwiec
Willa Generalska
Wystawy czasowe:
• Przez poznanie Ojczyzny do jej umiłowania – 100 lat Zorganizowanego Krajoznawstwa, czerwiec-listopad
W dniach od 22 listopada do 1 grudnia 2006 roku w Filharmonii Częstochowskiej Muzeum zaprezentowało wystawę
poświęconą profesorowi Edwardowi Mąkoszy, zorganizowaną w ramach obchodów Święta Muzyki.
21
KATARZYNA JEZIERSKA
kumentacji ekspozycji będą pomocne w edukacji młodzieży
i dorosłych na lekcjach poglądowych. W latach 2005-2006
oprócz prac badawczych i naukowych związanych z posiadanymi zbiorami pracownicy Muzeum uczestniczyli w opracowaniu i wydaniu następujących publikacji:
Zestawienie wystaw w roku 2006:
Nazwa obiektu
Ratusz
Pałac Ślubów
Pawilon Wystawowy
w Parku im. S. Staszica
Odwach
Obserwatorium
Razem
Ilość wystaw
stałych
1
1
1
–
Ilość wystaw
czasowych
–
2
16
7
–
8
–
–
–
3
3
3
1
40
Rok 2005
Katalogi:
• Aleksander Jaśkiewicz, Kościoły drewniane Częstochowy
i okolic, Muzeum Częstochowskie 2005
• Aleksander Jaśkiewicz, Wereszczyńska, Muzeum Częstochowskie 2005
Foldery:
• Podróże po zbiorach historycznych. Podróż IV. Rzemiosło częstochowskie ze zbiorów Archiwum Państwowego w Częstochowie
i Muzeum Częstochowskiego, oprac. Andrzej Kuźma, Muzeum
Częstochowskie 2005
• Malarstwo Alfonsy Kanigowskiej, oprac. Anna Dylewska,
Muzeum Częstochowskie 2005
Wydawnictwa
Rozwój gospodarczy kraju oraz rozbudowana sieć informacji
medialnej zmusza Muzeum do intensyfikacji prac naukowych
poszczególnych działów merytorycznych. W ubiegłych latach
opracowano i opublikowano szereg prac dokumentujących
posiadane zbiory muzealne oraz dokonania w zakresie udostępnionych w formie wystaw eksponatów. Dyrekcja Muzeum zakłada, że opracowane dotychczas monografie zbiorów
zostaną uaktualnione i wydane ponownie w nowej, bardziej
przystępnej formie. Należy tu zaznaczyć, że placówka posiada
wykwalifikowanych pracowników z wykształceniem edytorskim, którzy zajmują się przygotowaniem do druku publikacji
napisanych tak przez własnych pracowników, jak i przez osoby
związane z Częstochową, a wydające publikacje pod patronatem Muzeum. Również strona graficzna przygotowanych
do druku publikacji opracowywana jest przez pracowników.
Niestety, nie udało się zrealizować pomysłu utworzenia działu
wydawnictw, mimo że przygotowywanie i opracowywanie zarówno strony tekstowej, jak i graficznej publikacji we własnym
zakresie znacznie zmniejsza koszty druku.
W ramach promocji instytucji w dwumiesięcznym cyklu
wydawany jest „Biuletyn”, w którym zawarta jest informacja o bieżących wystawach oraz wydarzeniach związanych
z funkcjonowaniem placówki. Dotychczas wydano 27 numerów tego informatora. Wiadomości o Muzeum Częstochowskim można znaleźć również na uaktualnianej na bieżąco
stronie internetowej www.muzeumczestochowa.pl.
Dyrekcja Muzeum stawia na utrzymanie wysokiego poziomu działań o charakterze naukowo-dokumentacyjnym.
Po ukończeniu remontów obiektów muzealnych przewiduje się utworzenie stałych wystaw z zakresu historii regionu,
archeologii, etnografii oraz sztuk pięknych. Zostaną opracowane i wydane scenariusze tych wystaw, które oprócz do-
Publikacje:
• Vademecum zbiorów. Rocznik Muzeum Częstochowskiego.
Wydanie jubileuszowe 1905-2005, t.7
• Janusz Jadczyk, Ludwik Wawrzynowicz (1870-1957). Pedagog, kompozytor i działacz muzyczny, Muzeum Częstochowskie 2005
Artykuły w wydawnictwa obcych:
• Anna Dylewska, Pałac w Kruszynie i inne fundacje wojewody
sieradzkiego Kaspra Denhoffa (1588-1645), „Almanach Częstochowy”, sierpień 2005, s. 116-134
• Anna Dylewska, O Krasińskich i innych mieszkańcach pałacu
w Potoku (Złotym) [w:] Zróżnicowanie i przemiany środowiska
przyrodniczo-kulturalnego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej,
t. 3 (suplement), Ojców 2005, s. 136-152
• Janusz Jadczyk, Katarzyna Jezierska, Muzeum w Częstochowie ma już 100 lat, „Almanach Częstochowy”, Częstochowa
2005
• Aleksander Jaśkiewicz, Artyści na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej w XIX wieku [w:] Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturalnego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, t. 3 (suplement), Ojców 2005, s. 153-159
• Aleksander Jaśkiewicz, Pamiątki z Częstochowy [w:] Bezczasowy Ogród Jedności, katalog wystawy Dziewiętnastowieczna
sztuka dewocyjna ze zbiorów polskich, Muzeum Narodowe
Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie,
Szreniawa 2005, s. 95-104
• Aleksander Jaśkiewicz, Kultura i sztuka [w:] Częstochowa.
Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego w okresie niewoli 1793–
22
1918, t. 2, Częstochowa 2005, s. 393-492
• Aleksander Jaśkiewicz, Tomasz Spychała, Przydrożne krzyże, kapliczki i figury na terenie gminy Wieluń, Wieluńska Biblioteka Regionalna nr 19, Wieluń 2005; w druku: Rocznik
Muzeum Ziemi Wieluńskiej
• Ewa Kaczmarzyk, Wystawa „Przyroda Jury Częstochowskiej
i jej badacze” [w]: Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, t. 3
(suplement), Ojców 2005, s. 117-134,
• Maciej Kosiński, Magdalena Wieczorek-Szmal, Skarby ziemi wydarte. Górny Śląsk i Pogranicze. Skarb z Białej Wielkiej,
Katowice 2005
Artykuły w wydawnictwa obcych:
• Aleksander Jaśkiewicz, Baltazar Józef Proszowski, Słownik
artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. 8, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2006 (w druku)
• Aleksander Jaśkiewicz, „Kościółek” w III Alei p.w. Najświętszego Imienia Maryi, „Aleje 3”, nr 56, lipiec-sierpień 2006,
s. 24-27
• Aleksander Jaśkiewicz, Kościół św. Zygmunta, „Aleje 3” nr
57, wrzesień-październik 2006 (w druku)
• Aleksander Jaśkiewicz, Przez dziesięciolecia [w:] 60 lat
Związku Artystów Plastyków w Częstochowie, Częstochowa
2006
• Aleksander Jaśkiewicz, Sztuka w okresie międzywojennym
[w:] Częstochowa. Dzieje miasta i klasztoru jasnogórskiego.
W czasach Polski Odrodzonej i II wojny światowej 1918-1945,
Częstochowa 2006, t. 3, s. 323-351
• Ewa Kaczmarzyk, The Explorers of the Northern Part of the
Silesia-Cracow Upland. Natural Research between the middle
of the 19th century and of the end of the 20th century [w]: The
History of Science and the Cultural Integration of Europe. 2nd
International Conference of the European Society for the History
of Science. 6–9 September 2006, Cracow, s. 135
• Maciej Kosiński, Magdalena Wieczorek-Szmal, Przewodnik archeologiczny po Polsce, część dotycząca regionu częstochowskiego, Wydawnictwo Arkady, 2006 (w druku)
Rok 2006
Katalogi:
• Oddzielać sztukę od miłości Ojczyzny nie wolno... Jan Matejko,
• III Ogólnopolski Konkurs Polskiej Sztuki Ludowej i Sztuka
Kaszubów, oprac. Elżbieta Miszczyńska, Andżelika Bilska,
Foldery:
• Lwów na fotografiach Adama Lenkiewicza, Muzeum Częstochowskie 2006
• Portrety wielkich Polaków, Muzeum Częstochowskie 2006
• Cztery pory roku wg Włodzimierza Puchalskiego, Muzeum
• Wystawa 100 lat zorganizowanego krajoznawstwa. Przez poznanie Ojczyzny do jej umiłowania..., Muzeum Częstochowskie 2006
• Gabinet dra Władysława Biegańskiego, oprac. Juliusz Sętowski, Muzeum Częstochowskie 2006
• Cmentarzyska kultury łużyckiej, Muzeum Częstochowskie
2006 (dodruk)
• Wystawa pamiątek po rodzinie Krasińskich, Muzeum Częstochowskie 2006 (dodruk)
Jako współwydawcy:
• Dariusz Złotkowski, Dzieje Spółki Akcyjnej Browaru w Częstochowie (dawniej K. Szwede), Wydawnictwo Akademii im.
Jana Długosza w Częstochowie i Muzeum Częstochowskie
2006.
Kalendarium wydarzeń kulturalnych
na terenie Muzeum w latach 2005-2006
Rok 2005
Publikacje:
• Zdzisław Sierpiński, U nasz w Częstochowie..., Muzeum
• Ojciec Święty Benedykt XVI w obiektywie częstochowskich fotoreporterów. Częstochowa 26 maja 2006, Muzeum Częstochowskie 2006
• Elżbieta Hurnikowa, Z częstochowskiej ziemi na „literacki
Parnas”, Muzeum Częstochowskie 2006
• Juliusz Sętowski, Cmentarz ewangelicko-augsburski. Przewodnik biograficzny, Muzeum Częstochowskie 2006
• Juliusz Sętowski, Działalność szkolnego związku sportowego
w Częstochowie w latach 1953-2003, Muzeum Częstochowskie 2006
19.01 – spotkanie z historykiem sztuki Darkiem Kacprzakiem
z Muzeum Sztuki w Łodzi na wystawie Sztuka europejska XV
-XVIII wieku, muzyczna część wieczoru: „Kolędy jazzowe”
w wykonaniu Pauli Kwietniewskiej (vocal) i Wojtka Puszka
(piano), w finale „Szopka Noworoczna 2005” Zbinka Janikowskiego z udziałem aktorki Czesławy Monczki,
24.01 – promocja XXXI tomu „Ziemi Częstochowskiej”,
16.02 – otwarcie wystaw Portret polski XIX wieku ze zbiorów Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim i Nosić się z księżacka... strój
łowicki i tkanina dekoracyjna ze zbiorów Muzeum w Łowiczu,
12.02 – 20.02 – udostępnienie częstochowianom oddanego po
remoncie Odwachu,
23
KATARZYNA JEZIERSKA
– otwarcie wystawy Kościoły drewniane okolic Częstochowy,
– otwarcie wystawy 2. Korpus Polski w regionie Marche:
1944-1946,
20.04 – Jak mieszkali, żyli i ubierali się Chłopi..., spotkanie
z Elżbietą Miszczyńską na wystawie Nosić się z księżacka...
strój i tkanina dekoracyjna ze zbiorów Muzeum w Łowiczu,
3.05 – wernisaż wystawy Pejzaże wyobraźni – gościem wernisażu był Leszek Mądzik, założyciel Sceny Plastycznej KUL,
29.04 – otwarcie wystawy Opowieść o chlebie,
14.05 – Noc Muzeów,
13–15.05 – współudział w III Regionalnych Dniach Książki
zorganizowanych przez Miejską Galerię Sztuki,
14.05 – prezentacja Częstochowa na starej pocztówce połączona
październik – udostępnienie w Akademii Polonijnej, ul. Pułaskiego 4/6 wystawy zorganizowanej z okazji 15-lecia Samorządu Terytorialnego III RP,
21.10 – wernisaż Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich
i ich losy,
29.10 – spotkanie w ramach III Dni Kultury Chrześcijańskiej,
poświęcone pamięci ks. Grzegorza Ułamka Okno nadal otwarte,
19.11 – 31.01 – Jasna Góra w dobie potopu. Sanktuarium Matki
Bożej za Wazów (1587-1668) wernisaż i eksponowanie wystawy w Bastionie św. Rocha oraz prezentacja Panoramy oblężenia Klasztoru Jasnogórskiego,
25.11 – uroczyste spotkanie jubileuszowe z okazji 100-lecia
Muzeum w Częstochowie, spotkaniu towarzyszyła wystawa
o historii częstochowskiego Muzeum.
23.02
2.04
Spotkanie jubileuszowe z okazji 100-lecia Muzeum w Częstochowie
zostało z wykładem popularnonaukowym,
Rok 2006
Wernisaż wystawy Opowieść o chlebie
12.03 – wykład popularnonaukowy prof. Mariana Głowackie-
– otwarcie wystawy archeologicznej Znalezione na powierzchni..., gości w świąteczno-noworoczny nastrój wprowadziła Grupa Kolędników i noworoczna „Szopka Literacka” Zbisława Janikowskiego,
4.02 – finisaż wystawy Jasna Góra w dobie potopu. Sanktuarium
Matki Bożej za Wazów (1587-1668),
16.02 – uroczyste spotkanie z członkami Stowarzyszenia Architektów Polskich w Częstochowie,
23.02 – wernisaż Ogólnopolskiej Wystawy Pokonkursowej
Wariacje na temat twórczości Leona Wyczółkowskiego przygotowanej przez Zespół Szkół Plastycznych im. J. Malczewskiego,
24.02 – otwarcie wystawy Project-or..., współorganizowanej
przez Regionalne Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych
w Częstochowie,
7.03 – otwarcie wystawy Nauki dawne i niedawne przygotowanej wg scenariusza i ze zbiorów Muzeum Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Krakowie. Otwarcie wystawy połączone
go, prezesa Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego,
– przedświąteczny pokaz zdobienia jaj wielkanocnych,
spotkanie z Elżbietą Miszczyńską i Arkadiuszem Belicą,
udział Zespołu Pieśni i Tańca „Częstochowa”,
7.04 – otwarcie wystawy Oddzielać sztukę od miłości Ojczyzny
nie wolno... ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie
Domu Jana Matejki,
26.04 – wernisaż wystawy fotograficznej Portret dziecka w krainie magii i czarów pod patronatem Prezydenta Miasta Częstochowy,
30.04 – wernisaż Malarstwo na szkle z Podhala z Muzeum Tatrzańskiego im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem,
6.05 – w ramach XVI Międzynarodowego Festiwalu Muzyki
Sakralnej „Gaude Mater” spotkanie z etnografem Elżbietą
Miszczyńską na wystawie Malarstwo na szkle z Podhala,
16.05 – otwarcie Ratusza po remoncie, otwarcie wystawy
Portrety wielkich Polaków ze zbiorów Zamku Królewskiego
w Warszawie,
22.01
z gawędą społeczno-historyczną o mieście, wystawa Ekslibrisy. Wojciech Barylski prezentowana podczas III Regionalnych
Dni Książki,
29.06 – otwarcie wystawy Malarstwo Alfonsy Kanigowskiej ze
zbiorów własnych oraz wystawy Najpiękniejsze owady świata,
25.06 – 2. Noc Kulturalna, obiekty (Pawilon, Zagroda, Odwach, Pałac Ślubów) czynne do 24.00, spotkania: 18.00
w odwachu, 19.00 w Pawilonie, projekt fotograficzny Elizy
Kopcińskiej Getto – wystawa o Romach (happening) w Obserwatorium Astronomicznym (18.00-24.00),
17.07 – otwarcie wystawy Nikifor – Mistrz z Krynicy w Zagrodzie Włościańskiej,
1.10 – otwarcie wystawy fotografii i spotkanie autorskie
z Krzysztofem Muskalskim: Vanuatu – raj nietknięty,
7.10 – wernisaż Koń w malarstwie polskim,
Wernisaż wystawy Jasna Góra w dobie potopu. Sanktuarium Matki
Bożej za Wazów (1587-1668)
24
31.03
25
KATARZYNA JEZIERSKA
8.09 – otwarcie wystawy przygotowanej z okazji 80-lecia Tygodnika Katolickiego „Niedziela”,
14.09 – otwarcie wystawy zorg. przez komendę Hufca Związku Harcerstwa Polskiego w Częstochowie: 95-lecie Harcerstwa Ziemi Częstochowskiej,
20.09 – otwarcie wystawy Uwaga, uwaga!!! Nadciąga najmłodsza polska architektura i wystawy prac nagrodzonych i wyróżnionych w ogólnopolskim konkursie architektonicznym zorg.
przez fundację ANIMATICA na projekt koncepcyjny Dom
na wodzie,
21.09 – otwarcie wystaw Juliette Binoche malarstwo i Juliette Binoche na fotografiach siostry Marion Stalens,
22–24.09 – 2. Kongres Częstochowian,
11.10 – otwarcie wystawy Gdy Słowo staje się obrazem..., towarzyszącej VI Triennale Sztuki Sacrum, zorganizowanej
przez MGS w Częstochowie, koncert Tovy Ben-Zvi, znanej
śpiewaczki izraelskiej,
Monique Stalens — matka Juliette Binoche podczas wernisażu
Otwarcie Ratusza po remoncie
zny nie wolno..., spotkanie poprowadziła Teresa Jaśkiewicz,
24.06 – udostępnienie Dworku Krasińskich do godz. 24.00,
o 21.30 wieczór poetycki – współudział w Dniach Janowa,
27.06 – uroczysta promocja XXXII tomu „Ziemi Częstochowskiej” (Częstochowskie Towarzystwo Naukowe i Muzeum Częstochowskie),
29.06 – otwarcie wystawy fotograficznej Benedykt XVI w obiektywie częstochowskich fotoreporterów,
21.07 – otwarcie wystawy Gabinety wybitnych częstochowian.
Gabinet dra Władysława Biegańskiego,
28.07 – wernisaż Cztery Pory Roku wg Włodzimierza Puchalskiego,
5-6.08 – „Kultura na 6”,
11.08 – otwarcie wystawy studentów AJD z pracowni projektowania graficznego Częstochowa – Osobowość miasta,
24.08 – 650-lecie Lokacji Częstochowy,
2.09 – otwarcie wystawy pokonkursowej III Ogólnopolskiego
Konkursu Polskiej Sztuki Ludowej Pędzlem i dłutem i ekspozycji Hej tu u nas na Kaszëbach,
5.09 – finał konkursu i wernisaż wystawy pokonkursowej Impresje Ratuszowe. Ratusz w oczach dzieci,
– spotkanie i wykład ks. prałata Mariana Dudy Kościół
w XX wieku i wybitni papieże – oczekiwanie na przyjazd Benedykta XVI,
27.05 – otwarcie wystawy ze zbiorów Regionalnego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych Pierwsza wystawa,
25.05 – otwarcie wystawy 1966-Milenium kontra 1000-lecie
przygotowanej przez Instytut Pamięci Narodowej w Katowicach Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu,
7.06 – wykład Andrzeja Sznajdera Obchody milenijne 1966-1967
w województwie katowickim, prezentacja filmu dokumentalnego powstałego w oparciu o materiały archiwalne IPN, zatytułowanego 1000-lecie kontra Milenium,
3-4.06 – 3. Noc Kulturalna,
8.06 – otwarcie wystawy Przez poznanie Ojczyzny do jej umiłowania – obchody jubileuszu stulecia polskiego Krajoznawstwa,
8.06 – otwarcie wystawy Lwów na fotografiach Adama Lenkiewicza,
23.06 – spotkanie na wystawie Oddzielać sztukę od miłości Ojczy24.05
26
Fragment wystawy Gabinet dra Władysława Biegańskiego
Otwarcie stałej wystawy historycznej miasta Częstochowy
27
KATARZYNA JEZIERSKA
13.12 – otwarcie wystawy ceramiki ludowej Dzbany, dzieżki,
talerze... ze zbiorów Muzeum Częstochowskiego i Muzeum
Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi oraz wystawy
monograficznej Z pokolenia Kolumbów... Edward Strzyżewski
(1926-2005).
gę na właściwe zabezpieczenie posiadanych muzealiów oraz
znalezienie pomieszczeń, gwarantujących bezpieczeństwo,
w których będzie je można przechowywać. Podkreślono konieczność utworzenia stałych ekspozycji wystawienniczych
z prawidłowo opracowanymi scenariuszami wystaw oraz
z towarzyszącymi im publikacjami.
W końcu listopada 2006 roku pracownicy Muzeum
Częstochowskiego przebywali w Warszawie. Głównym celem było zwiedzenie jednego z najbardziej nowoczesnych
w kraju muzeów – Muzeum Powstania Warszawskiego,
przypomnienie i przybliżenie wiadomości o historii Polski,
o tak ważnym dla Polaków wydarzeniu, jakim była bohaterska walka o niepodległość. Równie istotne było zapoznanie
się ze sposobem aranżacji ekspozycji, z pomysłami innych,
które często są inspiracją i pomagają w codziennej pracy.
Pracownicy Muzeum Częstochowskiego mieli też okazję
zapoznać się z nowym projektem, związanym z powstaniem
w Warszawie Muzeum Historii Żydów Polskich, które będzie nowoczesną, multimedialną prezentacją tysiąca lat
wspólnych historycznych doświadczeń Żydów i Polaków,
od średniowiecza po czasy współczesne. Wyjazd do Warszawy, poza walorem poznawczym, był także dobrą lekcją
nowoczesnego muzealnictwa.
Muzeum Częstochowskie jest prężnie działającą placówką kulturalną. Poszerza i pogłębia wiedzę o regionie,
o naszej „małej ojczyźnie”. Lata 2005 i 2006 były niezwykle bogate w wydarzenia, kształtujące obraz współczesnej
Częstochowy. Pozostaje więc mieć nadzieję, że w przyszłości instytucja jeszcze lepiej będzie służyć społeczeństwu,
przekazując kolejne wystawy i publikacje, będące efektem
pracy badawczej muzealników.
Podsumowanie
Lata 2005-2006 był to dla Muzeum dalszy ciąg remontów kapitalnych w poszczególnych obiektach. Stwarzało to określone
problemy związane z organizowaniem wystaw oraz prowadzeniem badań naukowych nad posiadanymi zbiorami. Pomimo
tych trudności praca przebiegała bez większych zakłóceń. Ilość
przeprowadzonych wystaw, opracowań wydawniczych oraz
działań kulturalnych świadczy o właściwej organizacji pracy.
Mogła ona przebiegać prawidłowo dzięki zwiększonemu wysiłkowi pracowników oraz dzięki wsparciu Prezydenta Miasta
i Rady Miasta Częstochowy w podejmowanych działaniach
oraz poprzez inicjowanie niektórych z nich.
Na ostatnim posiedzeniu Rady Muzeum Częstochowskiego w dniu 18 października 2006 roku pozytywnie
ustosunkowano się do powołania Ośrodka Dokumentacji
Dziejów Częstochowy i do podjęcia prac nad publikacją Encyklopedii Częstochowy, do utworzenia stanowiska głównego inwentaryzatora, powołania komisji do spraw zakupów
muzealiów i do bieżącej działalności Muzeum. Członkowie
Rady docenili możliwość stworzenia galerii malarza Jerzego
Dudy-Gracza w pozyskanych od miasta pomieszczeniach
kamienicy przy ulicy Katedralnej, stworzenie Domu Poezji
częstochowskiej poetki Haliny Poświatowskiej oraz utworzenie Muzeum Pielgrzymowania. Z troską zwrócono uwaPromocja książki Z częstochowskiej ziemi na „literacki Parnas”
– spotkanie autorskie z dr. Jackiem Laberschekiem,
członkiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie,
twórcą książki Częstochowa i jej okolice w średniowieczu,
14.10 – promocja albumu Ojciec Święty Benedykt XVI w obiektywie częstochowskich fotoreporterów,
18.10 – otwarcie wystawy stałej Dzieje Miasta Częstochowy.
Etap pierwszy: od pradziejów do końca XVIII wieku,
20.10 – wernisaż wystawy autorstwa Ani Muradyan Huszer
– Wspomnienia,
21.10 – otwarcie wystawy fotograficznej Katedra I,
24.10 – spotkanie z ks. dr. Pawłem Deskurem, dyrektorem
i członkiem Zarządu Drukarni i Księgarni św. Wojciecha
w Poznaniu na wystawie Gdy Słowo staje się obrazem... –
w ramach Dni Kultury Chrześcijańskiej,
– promocja książki Elżbiety Hurnikowej Z częstochowskiej ziemi na „literacki Parnas”,
5.11 – rozstrzygnięcie konkursu na Nagrodę Publiczności
wyłonioną spośród prac prezentowanych na wystawie pokonkursowej Pędzlem i dłutem. W programie: ogłoszenie
wyników, prezentacja nagrodzonej przez publiczność pracy
oraz wręczenie nagrody jej autorowi, losowanie nagrody dla
uczestników konkursu; spotkanie uświetnił występ Zespołu Pieśni i Tańca „Częstochowa”,
8.11 – przekazanie do użytkowania po remoncie Domu Poezji – Muzeum Haliny Poświatowskiej,
22.11 – otwarcie wystawy poświęconej Profesorowi Edwardowi Mąkoszy w Filharmonii Częstochowskiej,
11.10
26.10
28
*
Wszystkie wystawy omawiane w dalszej czesci artykulu, przy których nie ma odnosnika do konkretnych instytucji, pochodza ze zbiorów Muzeum Czetochowskiego.
29
SUMMARY
GŁOWICA BUŁAWY Z ZAMKU OGRODZIENIEC
Maciej Kosiński
Głowica buławy z zamku
Ogrodzieniec1
Katarzyna Jezierska
History of the Częstochowa
Museum in the years
2005-2006
Head of a mace from
the castle of Ogrodzieniec
Na głowicę buławy natrafiono najprawdopodobniej
w wybieranym do głębokości 1-2 m gruzie, w piwnicy
„Studziennej”, w której odsłonięto koronę ocembrowania studni, zbudowanej z drobnych kamieni wapiennych,
słabo związanych zaprawą. Wśród zabytków wydobytych
z tego miejsca oprócz ułamków naczyń i kafli nowożytnych oraz późnośredniowiecznych (3 fragmenty brzuśców
barwy szarej, pokryte dookolnymi poziomymi żłobkami),
fragmentów detali architektonicznych i wyrobów żelaznych, dr Włodzimierz Błaszczyk wymienia przedmiot
„o wielobocznych: trójkątnych i kwadratowych płaszczyznach z otworem na wylot” 3, posiadający identyczną wysokość i szerokość wynoszącą 6 cm. Jak się wydaje, jest to
interesujący nas zabytek.
Ta wielopłaszczyznowa głowica o kształcie sześcianu
ze ściętymi narożami i otworem na rękojeść pośrodku
wykonana została z żelaza (tabl. 1). Jej wymiary wynoszą:
wysokość ogólna – 5,8 cm, szerokość – 5,8x5,7 cm, światło
otworu (maksymalnie) – 1,8 cm 4. Waży 974 g. Odpowiada
ona typowi II zgodnie z systemem klasyfikacyjnym opracowanym przez A.N. Kirpičnikova 5 i opartym w dużym
stopniu na nim podziałem L. Kovácsa 6. Obaj badacze datują tego typu buławy na XII-XIII stulecie. Występują one
przede wszystkim na Rusi i Nizinie Panońskiej, przy czym
Ruś była dla nich zapewne terenem rozwojowym.
Summary
The Częstochowa Museum is the oldest cultural institution
in the region of Częstochowa. It plays an enormous role in the
social and cultural life of the region with its varied activity,
it significantly influences its history and its tradition. It is an
establishment of many sections. It possesses collections within the domains of art, archaeology, history, natural science
and ethnography. It has a library with a large scientific book
collection. It undertakes the collection and compilation of
exhibits, the propagation of knowledge, and it conducts exhibition, research, educational and publishing activity; scientific, cultural and publication promotion meetings take place
here, as do chamber orchestra concerts.
This article is a summary of the two-year activity of the establishment (2005-2006). Information connected in addition
to administrative affairs as well as records of publications,
exhibitions and events which took place in the Częstochowa
Museum can be found in it.
J
ednym z ciekawszych militariów znajdujących się w zbiorach Działu Archeologii Muzeum Częstochowskiego jest
głowica buławy znaleziona podczas nadzoru archeologicznego sprawowanego przez dra Włodzimierza Błaszczyka nad
odgruzowaniem zamku ogrodzienieckiego w roku 19622.
Prace te były związane z podjęciem przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach za pośrednictwem
P.P. Pracowni Konserwacji Zabytków w Krakowie zabiegów
zabezpieczających ruiny renesansowej rezydencji Bonerów
oraz próby odsłonięcia pierwotnych, późnośredniowiecznych
reliktów zabudowy. Objęto nimi przede wszystkim mieszczące
się w dolnej kondygnacji północno-zachodniej części zamku
górnego piwnice, tzw. Strzelniczą, Przejściową i Studzienną,
oraz fragmentarycznie dziedziniec główny i przylegające do
niego od strony wschodniej „sklepiki”. Założono również dwa
wykopy sondażowe, jeden od strony południowo-wschodniej
skrzydła mieszkalnego posadowionego na skale południowej,
drugi w korytarzu pawilonu zwanego „Kurzą Nogą”.
1
Komunikat przygotowany na sesję Architectura, homines, arma. Obronność na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, która odbyła się 11 i 12 grudnia 2003 r.
w Muzeum Częstochowskim.
2
W. Błaszczyk, Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przy odgruzowaniu zamku w Ogrodzieńcu, pow. Zawiercie, przeprowadzonym w 1962 r., Badania archeologiczne
na Górnym Śląsku w latach 1961-1962, Biuletyn nr 40, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, 1964, s. 93-95. Niestety, brak jest części pozyskanego wówczas materiału
zabytkowego, jak również jakiejkolwiek dokumentacji z tego nadzoru.
3
id., Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego nad odgruzowaniem zamku w Ogrodzieńcu, pow. Zawiercie, przeprowadzonym w 1962 roku, „Studia Archeologiczne” t. II,
Acta Universitatis Wratislaviensis nr 56, Wrocław 1967, s. 403.
4
Osada nieregularna, zniekształcona przez korozję.
5
A.N. Kirpičnikov, Drevnerusskoe oružie, cz. II: Kopja, sulicy, boevye topory, bulavy, kisteni IX-XIII vv., „Archeologia SSSR”, E1-36, Moskva 1966, s. 49.
6
L. Kovács, A Magyar Nemzeti Múzeum Fegyvertárnának XI-XIV. Századi csillag alakú buzogányai, „Folia Archaelogica”, t. 22, 1971, s. 166.
30
31
MACIEJ KOSIŃSKI
GŁOWICA BUŁAWY Z ZAMKU OGRODZIENIEC
Buława wywodzi się bezpośrednio od zwykłej maczugi
będącej najstarszą i najprostszą odmianą broni obuchowej.
Na naszych ziemiach jest to wyjątkowo rzadko spotykany
element uzbrojenia, co świadczy o jego małej popularności
w średniowiecznej Polsce. Do tej pory znanych jest bowiem
14 innych głowic7, z czego cztery o podobnej do naszego okazu formie: jedna brązowa z fosy zamku w Ciechanowie odkryta podczas badań archeologicznych, dokładnie datowana
na 1. połowę XV w. i dwie żelazne znalezione przypadkowo
w Mielnicy Dużej z XIII-XV w.8 oraz tak samo datowany zabytek z Mościsk9.
Średniowieczne źródła pisane dotyczące Polski tylko raz
wspominają o buławie w tekście z 1482 roku – „vidisti… in
manibus portari… bacellum seu feriaticum ferreum wulgariter
<Bulava>” 10. Również w źródłach ikonograficznych z terenu
Polski broń ta pojawia się niezwykle rzadko. Przedstawienie,
które z całą pewnością można uznać za wyobrażenie buławy,
pochodzi ze sceny nawrócenia św. Pawła na tryptyku z Trójcą
Świętą znajdującym się w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu
i jest datowane na ok. 1470 rok.11
Niestety, z powodu pozyskania egzemplarza z Ogrodzieńca
w niejasnej sytuacji stratygraficznej, zmuszony jestem przyjąć
jego datowanie w ogólnych ramach na okres od około połowy XIV (dolna granica chronologiczna materiałów będących
w posiadaniu Muzeum Częstochowskiego, pochodzących
z badań na tym zamku)12 po wiek XV, co jednak potwierdza
fakt używania głowic typu II w okresie późniejszym, niż to
zdarzyło się na obszarach byłego ZSRR czy Węgier. Nie jest
to niczym dziwnym, zważywszy że głowice takie pojawiają
się również w XIV-XV stuleciu na terenie byłej Jugosławii,
a w źródłach ikonograficznych egzemplarz o cechach najbardziej zbliżonych do naszego ukazano na obrazie z 2. połowy
XIV w., przedstawiającym ukrzyżowanie Chrystusa, z kolekcji Deutsches Museum w Berlinie13.
Nie posiadamy dowodów przemawiających za pełnieniem
przez buławę w tym czasie roli atrybutu władzy wojskowej,
natomiast z całą pewnością stanowiła ona bardzo poręczny
rodzaj broni zaczepnej, używany przeważnie przez wojowników konnych.
Zamek Ogrodzieniec. Żelazna głowica buławy,
nr inwentarza M.Cz. I.3436:4, wielkość naturalna
Zamek Ogrodzieniec.
Głowica buławy
7
M. Głosek, Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa-Łódź 1996, s. 95; K. Kamiński, Paradna głowica buławy ze Starego Miasta we Wrocławiu,
„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XLVIII, nr 3-4, Warszawa 2000, s. 163-169; O. Ławrynowicz, P. Strzyż, Nowe zabytki broni obuchowej z okolic Roztocza,
„Archeologia Polski Środkowowschodniej”, t. VI, 2001, Lublin 2003, s. 261; B. Muzolf, Badania na Górze Birów w Podzamczu, woj. katowickie, „Badania archeologiczne na
Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1995 roku”, Katowice1998, s. 115; A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI, XII wieku, Łódź 1954, s. 198-199.
8
id., op. cit., s. 55-56, 95, nr kat. 1, 3, 4, tabl. XXXII, E, B, C.
9
O. Ławrynowicz, P. Strzyż, op. cit., s. 261.
10
M. Głosek, op. cit., s. 57; Acta Rectoralia Almae Universitatis Studii Cracoviensis, I, a. 1469-1537, ed. W. Wisłocki, Kraków 1893-1897, s. 191.
11
id., op. cit., s. 57-58, ryc.19.
12
Najstarsza ceramika datowana jest na okres od ok. połowy XIV po początek 2. połowy XV w.
13
A. Matéjček, J. Pešina, La peinture gothique 1350-1450, Prague 1950, ryc. 33, 35.
32
33
SUMMARY
40 LAT REZERWATU ARCHEOLOGICZNEGO W CZĘSTOCHOWIE
Maciej Kosiński
40 lat Rezerwatu
Archeologicznego
w Częstochowie (1965-2005)
Maciej Kosiński
Head of a mace from the castle
of Ogrodzieniec
Summary
którym odkryto 11 grobów o mieszanym obrządku pogrzebowym, ciałopalnym i szkieletowym. Pozyskane wówczas materiały zostały opracowane przez Janinę Prokopowicz1. Wśród
odkrytych grobów większość (siedem obiektów) stanowią
groby szkieletowe, dwa groby to pochówki ciałopalne, a dwa
zostały uznane za obiekty nieokreślone. Prawie wszystkie były
wyposażone w ceramikę bądź przedmioty metalowe. Analiza
obiektów wraz z ich wyposażeniem wykazała, że cmentarzysko to było założone przez ludność kultury łużyckiej, która
kiedyś zamieszkiwała tereny dzisiejszej Częstochowy i posiadała zwyczaj grzebania zmarłych w obrządku birytualnym.
Odkryte obiekty wzbudziły zainteresowanie, gdyż było to
40 Years of the Archaeological
Reservation in Częstochowa
(1965-2005)
The head of a mace found during archaeological supervision
performed by Dr Włodzimierz Błaszczyk of the removal of
rubble from the castle of Ogrodzieniec in 1962 is one of the
most interesting military objects in the collections of the Archaeological Section of the Częstochowa Museum.
This multi-surfaced head of a six-sided shape with bevelled corners and an opening for the handle in the middle was
made of iron. Its dimensions are: total height – 5.8 cm, width
– 5.8 x 5.7 cm, the maximal opening – 1.8 cm. It weighs 974
g. It corresponds to type II according to the classification system drawn up by A.N. Kirpičnikov and to the classification
of L. Kovács, which is based to a large degree on the one by
Kirpičnikov. Both researchers date this type of mace from
the 12th-13th century. They appear mostly in Ruthenia and
the Panonian Lowlands.
A mace in our territories is an exceptionally rarely found weapon, which testifies to its low popularity in medieval Poland,
since to this day 14 other heads have been found, four of which
are similar to our exhibit’s form. Because this example was found at Ogrodzieniec in an unclear stratigraphic situation, it is
generally dated from within the period around the mid 14th to
the 15th century which however, confirms the fact of the use
of the type II head in later periods than the occurrences in the
areas of the former Soviet Union or Hungary.
R
ezerwat Archeologiczny znajdujący się w Częstochowie,
w dzielnicy Raków, obchodził w ubiegłym roku 40-lecie
istnienia. Historia odkrycia stanowiska archeologicznego w tym miejscu rozpoczęła się jednak dużo wcześniej. Już
bowiem na początku ubiegłego wieku, a także w latach późniejszych, właściciele pól z okolicznych domów wykopywali
ciekawe znaleziska. Pierwsze prace archeologiczne przeprowadzone były dopiero w 1955 roku, kiedy to w trakcie prac
ziemnych przy budowie arterii komunikacyjnej przecinającej
dzielnicę Raków natrafiono na groby, a w nich na naczynia
oraz metalowe przedmioty. O tych interesujących odkryciach
powiadomił Muzeum Regionalne w Częstochowie woźnica
Adolf Kula. Na wniosek Heleny Ciszewskiej-Hohensee, kierownika Muzeum, wstrzymano prace ziemne na tym odcinku
i przeprowadzono badania, które miały za zadanie rozpoznać
zasięg oraz stopień zniszczenia stanowiska. Badaniami kierował na przełomie lipca i sierpnia 1955 roku Adam Krauss,
inspektor-rzeczoznawca zabytków archeologicznych na województwo krakowskie, rzeszowskie i katowickie. W wyniku
tych prac rozpoznano zaledwie fragment cmentarzyska, na
Badania wykopaliskowe na cmentarzysku kultury łużyckiej
w Częstochowie-Rakowie w roku 1961
J. Prokopowicz, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Materiały Archeologiczne III, Kraków 1961
1
34
35
MACIEJ KOSIŃSKI, MAGDALENA WIECZOREK-SZMAL
Badania wykopaliskowe na cmentarzysku kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie w roku 1961
pierwsze cmentarzysko kultury łużyckiej zlokalizowane na
terenie miasta Częstochowy, a jednocześnie kolejna na mapie naszego regionu nekropolia o specyficznym obrządku
pogrzebowym. Kilka lat później dr Włodzimierz Błaszczyk
(ówczesny dyrektor Muzeum) podjął badania wykopaliskowe
na tym stanowisku. Nowe odkrycia miały uzupełnić obraz
o ciekawych zwyczajach pogrzebowych grupy ludzi zamieszkujących te tereny i przybliżyć ich kulturę materialną, a jednocześnie uchronić stanowisko przed zniszczeniem w trakcie
prac budowlanych w tej części miasta.
Prace wykopaliskowe dr Włodzimierz Błaszczyk wznowił
w 1960 i 1961 roku, w ich trakcie odkryto 69 obiektów. Wyniki badań zostały opublikowane w „Roczniku Muzeum w Czę-
stochowie I” 2. Potwierdziły one, że cmentarzysko na Rakowie
charakteryzuje się birytualnym obrządkiem pogrzebowym.
Znaleziono bowiem 33 pochówki szkieletowe (przy czym
w dwóch z nich stwierdzono, obok szkieletowego, pochówek
ciałopalny) oraz 22 pochówki ciałopalne. Pozostałe obiekty ze
względu na zły stan zachowania nie zostały zidentyfikowane
co do rodzaju. Groby szkieletowe charakteryzowały się podłużną jamą grobową, zorientowaną w przybliżeniu wzdłuż
linii północ-południe. Ułożenie kości w jamie wskazuje, że
zmarli byli chowani do grobu w pozycji wyprostowanej, na
wznak, głową skierowaną w kierunku południowym, z rękami wyprostowanymi wzdłuż ciała. Groby ciałopalne stanowiły mniejszą liczebnie grupę na cmentarzysku. Są to po-
chówki naśladujące konstrukcją groby szkieletowe, w których
spalone kości składano do podłużnej jamy grobowej. Prawdopodobnie istniał związek pomiędzy ułożeniem zmarłego,
kierunkiem jamy grobowej i wierzeniami tej ludności a kultem słońca. Obrządek pogrzebowy ludności kultury łużyckiej
dyktował składanie zmarłemu do grobu darów. Spotykane
są również groby, które nie posiadały żadnego wyposażenia.
Podczas badań odkryto naczynia ceramiczne, które składano
przy głowie bądź przy nogach zmarłego. Są to garnki, misy,
czarki czy czerpaki. Dość licznie wystąpiły na cmentarzysku
zabytki metalowe, z brązu oraz z żelaza. Reprezentują one
narzędzia, części stroju, ozdoby, a nawet broń. W niektórych
przypadkach ułożenie wyposażenia w grobie dostarcza nam
informacji na temat jego funkcji. Najliczniej wystąpiły ozdoby. Głowę zdobiły zawieszki – wykonane z drutu brązowego
spiralnie zwiniętego w kilka zwojów, odnalezione przy skroniach zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Dodatkowo na głowę
zakładano przepaskę z materiału organicznego (len, rzemień
skórzany, wełna), do której przyczepiano guziczki brązowe.
Przykładem obiektu z takim wyposażeniem jest grób nr 12,
znajdujący się w Rezerwacie Archeologicznym, w którym na
czaszce kobiety zachowane są opisywane zabytki. Kolejne
ozdoby reprezentowane są przez naszyjniki, a także szpile,
które służyły do spinania szat. Ciekawym znaleziskiem jest
zawieszka w kształcie koła z wpisanym niepełnym krzyżem,
która uważana jest za przedmiot kultowy. Została znaleziona
w grobie nr 8 w okolicach klatki piersiowej kobiety w wieku
około 20 lat. Pojawiające się na zabytkach kultury łużyckiej
znaki krzyża, pradawnego symbolu kultowego, prawdopodobnie symbolizują bóstwo słoneczne3. Licznie wystąpiły na
cmentarzysku bransolety wykonane z brązu i żelaza, a także
nagolenniki. Spośród ozdób na uwagę zasługuje także znaleziony w grobie nr 64 paciorek bursztynowy. Odkryte narzędzia to dość liczne noże żelazne oraz sierp z brązu. Broń
reprezentowana jest tylko przez dwa groty żelazne do włóczni
oraz wykonany z brązu grocik strzały, który znaleziono w grobie młodego mężczyzny, na wysokości żeber z lewej strony.
Analiza materiałów odkrytych na cmentarzysku wykazała, że
nekropolia użytkowana była we wczesnej epoce żelaza (około 750-550 r. p.n.e.) przez ludność kultury łużyckiej. Kultura
łużycka wchodzi w skład dużego kompleksu kultur pół popielnicowych, który przyjął nazwę od rozległych cmentarzysk
z grobami ciałopalnymi, na ogół popielnicowymi. Region
północno-wschodniego Górnego Śląska i północno-zachodniej Małopolski wyróżnia się na tle kultury łużyckiej odmien-
nym obrządkiem pogrzebowym. W regionie tym spotyka się
pochówki szkieletowe4. Stanowisko w dzielnicy Raków posiada szereg cech charakterystycznych dla birytualnych cmentarzysk naszego regionu, użytkowanych w najmłodszym okresie
epoki brązu lub we wczesnej epoce żelaza. Dlatego też jego
odkrycie w latach 60., ze stosunkowo dobrze zachowanymi
obiektami grobowymi, zrodziło pomysł utworzenia Rezerwatu Archeologicznego.
Dnia 20 października 1960 roku władze miasta podjęły
decyzję o wzniesieniu pawilonu, który zabezpieczałby 100 m²
cmentarzyska i o powołaniu Społecznego Komitetu Budowy
Rezerwatu pod przewodnictwem red. Rajmunda Piersiaka.
Podczas konferencji zwołanej 9 listopada 1960 roku przedstawiono sposób zabezpieczenia podłoża cmentarzyska metodą petryfikacji, opracowaną przez prof. Romualda Cebertowicza z Politechniki Gdańskiej, omówiono również pozostałe
metody konserwacji.
Posiedzenie Komisji Archeologicznej
Śląskiego Instytutu Naukowego, Częstochowa, 18 maja 1961 r.
W dniu 18 maja 1961 roku, w posiedzeniu Komisji Archeologicznej Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach
poświęconemu m.in. badaniom archeologicznym i antropologicznym na cmentarzysku, udział wzięli wybitni polscy
profesorowie: Rudolf Jamka, Konrad Jażdżewski, Ireneusz
Michalski, Romuald Cebertowicz.
I. Młodkowska-Przepiórowska, Praktyki wierzeniowe ludności grupy górnośląsko-małopolskiej, Śląskie Prace Prahistoryczne, t. 4, Katowice 1995, s. 118-119.
M. Gedl, Współwystępowanie pochówków ciałopalnych i szkieletowych na cmentarzysku z epoki brązu na pograniczu Śląska i Małopolski, „Funeralia Lednickie – Spotkanie 4”,
Sobótka-Wrocław 2002, s. 205-221.
3
Rocznik Muzeum w Częstochowie I, opracowanie zbiorowe pod red. W. Błaszczyka, Częstochowa 1965.
2
36
4
37
dopodobniej z żelaza meteorytowego, o dużej zawartości
niklu. Według inż. Jerzego Zimnego świadczy to, choć jest
to wyjątkowo rzadki przypadek, o jego przeróbce przez miejscową ludność.
Projekt pierwszego pawilonu Rezerwatu Archeologicznego w Częstochowie-Rakowie wykonał artysta plastyk, architekt Włodzimierz Ściegienny. Obiekt został zaprezentowany
wraz z modelami budynku na V Konferencji Archeologicznej,
zorganizowanej przez PAN, Ministerstwo Kultury i Sztuki
oraz Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego, która odbyła się
w grudniu 1960 roku w Poznaniu, gdzie uzyskał pochlebną
opinię czołowych polskich archeologów, jako wzorowy przykład pawilonu wystawowego.
Włodzimierz Ściegienny jest również autorem mozaiki,
która znajdowała się na elewacjach pawilonu oraz teki ekslibrisów w gipsorycie, związanych tematycznie: z budynkiem Rezerwatu, z zabytkami, pochówkami szkieletowymi odkrytymi
na cmentarzysku, a także ze zdobieniami ceramiki kultury
łużyckiej, m.in. ze stylizowanymi postaciami ludzi i zwierząt
przedstawionymi w scenie na naczyniu glinianym znalezionym w Łazach (woj. dolnośląskie).
Wystawę ekslibrisów zaprezentowano w sali czytelni
miejskiej w dniu 9 czerwca 1965 roku, wiązało się to z uroczystością otwarcia Rezerwatu. Ekspozycji towarzyszył
Ekslibris
Rezerwatu
Archeologicznego
autorstwa
W. Ściegiennego
Rezerwat Archeologiczny wg projektu architekta W. Ściegiennego
Dnia 9 czerwca 1965 roku nastąpiło uroczyste otwarcie
Rezerwatu oraz mieszczącej się w nim wystawy stałej wg scenariusza prof. Marka Gedla i dra Włodzimierza Błaszczyka
oraz aranżacji plastycznej Fryderyka Haydera pt. Kultura łużycka.
W tym samym roku opublikowano pierwszy „Rocznik
Muzeum w Częstochowie”, zamieszczając w nim kompleksowe opracowanie wyników badań stanowiska. Warto
odnotować, że wśród materiałów znalezionych podczas wykopalisk znajdowały się dwie bransolety wykonane najpraw-
Pawilon Rezerwatu Archeologicznego wg projektu architekta L. Nowotarskiego
Ekslibris Rezerwatu Archeologicznego
autorstwa W. Ściegiennego
Uroczyste otwarcie
Rezerwatu w dniu
9 czerwca 1965 r.
38
39
się na zachowanej części cmentarzyska, przez specjalistów
z Działu Konserwacji Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, oraz zamontowano lakprofil, wykonany w Pracowni Kopii ww. muzeum. Pozostałymi pracami
konserwatorskimi zajęli się autorzy niniejszego artykułu.
Ponowne udostępnienie pawilonu Rezerwatu Archeologicznego dla zwiedzających nastąpiło w marcu 2004 roku.
W Rezerwacie Archeologicznym, poza stałą wystawą,
prezentowane były w holu dawnego obiektu ekspozycje
czasowe, m.in.: Militaria z zamków jurajskich, Neolityczne
topory i siekierki, Zabawki w pradziejach. Na bazie przygotowanych ekspozycji muzealnych, a także cmentarzyska in
situ, prowadzone były pod koniec lat 90. lekcje muzealne
z zakresu tematyki pradziejowej. Działalność edukacyjną
wznowiono w 2004 roku, kiedy obiekt został oddany po
remoncie. Podczas zajęć w Rezerwacie młodzież poznaje przeszłość poprzez treści teoretyczne, a także poprzez
zabytki – autentyczne przedmioty pradziejowe, które na
pewno pobudzają wyobraźnię młodego człowieka. W sali
edukacyjnej (o którą wzbogacił się Rezerwat po remoncie)
uczniowie mogą odtwarzać w glinie eksponaty z wystawy – naczynia, ozdoby, narzędzia itp. W chwili obecnej
dopełnieniem gruntownych zadań przeprowadzanych do
tej pory w Rezerwacie będzie przygotowanie i aranżacja
plastyczna stałej ekspozycji, która przybliży problematykę
ludności kultury łużyckiej.
Do zagospodarowania są przygotowane gabloty ścienne,
w których będziemy się starali stworzyć ekspozycję komunikatywną i atrakcyjną dydaktycznie. Ułatwić zwiedzanie
mają plansze informacyjne na temat chronologii, powiązań
ludności kultury łużyckiej z innymi regionami Europy, a także z genezą ważnych procesów społecznych. Dla najmłodszych odbiorców, którzy stanowią dominującą grupę wśród
zwiedzających, nieocenione będą wykorzystane na wystawie
modele ludzi, makiety domostw na tle środowiska charakterystycznego dla ówczesnej epoki. Osoby zainteresowane tematyką z zakresu archeologii będą mogły poszerzyć wiedzę
za pomocą obszernego przewodnika bądź interaktywnego
stanowiska komputerowego.
Rezerwat Archeologiczny spełnia ważną rolę. Zwiedzający poznają przeszłość naszego regionu. Bezpośredni kontakt
z zabytkiem w miejscu jego złożenia ponad 2500 lat temu
wzbudza wśród młodzieży poczucie szacunku dla przeszłości.
Jednocześnie daje to świadomość, że zabytki archeologiczne
stanowią namacalne świadectwo przeszłych stuleci, cenne
dziedzictwo kulturowe naszego kraju. Odkrycia archeologiczne zawsze budziły zainteresowanie społeczeństwa, a prezentacja ich wyników in situ jest szeroko stosowana w Polsce
i w Europie. Rezerwat Archeologiczny stwarza możliwość popularyzacji archeologii zwłaszcza wśród młodzieży, zwraca jej
uwagę na problem ochrony zabytków. Stanowi również bardzo
ważny punkt na mapie atrakcji turystycznych naszego miasta.
5
Opracowanie materiałów z badań w 2001 roku jest zamieszczone w niniejszym Roczniku, w artykule Badania ratownicze na cmentarzysku kultury łużyckiej w Rezerwacie Archeologicznym.
Fragment zachowanego cmentarzyska
także katalog, który został wydany dzięki pomocy Koła Miłośników Ekslibrisu Polskiego Towarzystwa Archeologicznego w Warszawie. Katalog można było nabyć razem z teką
12 wybranych ekslibrisów.
Na jednej ze ścian Rezerwatu umieszczony był napis informujący, że jest on Pomnikiem Kultury Prasłowiańskiej,
wzniesionym wysiłkiem społeczeństwa Częstochowy dla
uczczenia Tysiąclecia Państwa Polskiego. Dziś wiemy, że etniczna interpretacja kultury łużyckiej jest niezwykle trudna.
Opierając się jedynie na materiałach archeologicznych, przy
braku jakichkolwiek źródeł pisanych odnoszących się do
omawianej kultury, niemożliwe jest niestety identyfikowanie
jej plemion z Prasłowianami.
W roku 2001, po przeszło 35 latach, z powodu bardzo
złego stanu technicznego, rozpoczęto przebudowę pawilonu Rezerwatu, podjętą z inicjatywy Iwony MłodkowskiejPrzepiórowskiej, ówczesnego dyrektora Muzeum Częstochowskiego, wg projektu architekta Lecha Nowotarskiego.
W tym samym roku natrafiono podczas robót budowlanych
na kolejne 5 grobów, znajdujących się pod posadzką holu Rezerwatu. Przeprowadzone zostały badania ratownicze przez
pracowników Muzeum: Iwonę Młodkowską-Przepiórowską,
Macieja Kosińskiego, Magdalenę Wieczorek-Szmal 5.
Zakończenie prac budowlanych i modernizacyjnych nastąpiło w końcu 2002 roku. W latach 2003-2004 dokonano
konserwacji zabytków i materiałów kostnych, znajdujących
40
Literatura
Błaszczyk W., Muzeum – Rezerwat Archeologiczny w Częstochowie-Rakowie, przewodnik, Częstochowa 1966
Gedl M., Współwystępowanie pochówków ciałopalnych i szkieletowych na cmentarzysku z epoki brązu na pograniczu Śląska i Małopolski,
„Funeralia Lednickie – Spotkanie 4”, Sobótka-Wrocław 2002, s. 205-221
Młodkowska-Przepiórowska I., Praktyki wierzeniowe ludności grupy górnośląsko-małopolskiej, „Śląskie Prace Prahistoryczne”,
t. 4, Katowice 1995, s. 113-122
Prokopowicz J., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, „Materiały Archeologiczne III”, Kraków 1961, s. 51-64
Zimny J., Halsztackie wyroby z żelaza meteorytowego z Częstochowy-Rakowa (ok. 700-500 r. p.n.e.), „Z Otchłani Wieków”,
Rok XXXII, z. 1, Wrocław-Poznań 1966
Rocznik Muzeum w Częstochowie I, opracowanie zbiorowe pod red. W. Błaszczyka, Częstochowa 1965
Rezerwat Archeologiczny, cmentarzysko łużyckie, opracowanie zbiorowe pod red. W. Błaszczyka, Częstochowa 1961
Żurowski T., Teka ekslibrysów Włodzimierza Ściegiennego dla Rezerwatu Archeologicznego w Częstochowie-Rakowie, Warszawa 1965
41
SUMMARY
MATERIAŁY Z BADAŃ RATOWNICZYCH W 2001 ROKU NA CMENTARZYSKU KULTURY ŁUŻYCKIEJ
Maciej Kosiński
Maciej Kosiński
Magdalena Wieczorek-Szmal,
Materiały z badań
ratowniczych w 2001 roku
na cmentarzysku kultury
łużyckiej w CzęstochowieRakowie
40 Years of the Archaeological
Reservation in Częstochowa
(1965-2005)
Summary
The Archaeological Reservation in Częstochowa-Raków
includes part of a Lusatian culture’s cemetery preserved in
situ. Last year the site celebrated the 40th anniversary of its
existence.
The site was identified during research and excavations conducted in 1955 by Adam Krauss as well as during the research
of Dr Włodzimierz Błaszczyk in the years 1960-1961. In the
course of those works 80 graves were discovered. Archaeological analysis showed that the cemetery in Raków is characterised by bi-ritual funeral rites. 40 buried skeletons as well as 22
cremation burials were found. The rest of the objects with regard to their poor physical condition were not identified by category. During the research ceramic vessels which were placed
by the head or by the legs of the dead person were discovered.
Metal artefacts of bronze and iron appeared quite numerously
in the cemetery. They represent tools, parts of clothing, ornaments and even weapons. The analysis of materials discovered
in the cemetery showed that the necropolis had been used in
the early Iron Age (about 750-550 B.C.) by the people of the
Lusatian culture. In 1960 the city authorities decided to erect
a pavilion, which would protect 100 m² of the cemetery.
On 9th June 1965 the ceremonial opening of the Reservation and of the permanent exhibits situated inside it, under
the name Lusatian Culture, took place. In the same year the
first „Częstochowa Museum Annual” was published, including comprehensive studies of the results of the analysis of
the site. The design of the first building of the Archaeological
Reservation was drawn up by W. Ściegienny, who was also
the author of a portfolio of ex libris in plaster engraving, thematically connected: with the building of the Reservation,
with the artefacts, with the buried skeletons discovered in
the cemetery as well as with the decorated ceramics of the
Lusatian culture. In 2001, after over 35 years, because of its
very poor physical condition, reconstruction of the building
was started. In the same year, in the course of construction
works five other graves were found underneath the hall of the
Reservation. The museum staff conducted rescue research.
The Reservation reopened for visitors in March 2004.
arterii komunikacyjnej w dzielnicy Raków. Pierwsze badania
ratownicze – wykopaliskowe, prowadził w 1955 roku Adam
Krauss, konserwator zabytków archeologicznych 2. Odkryto
wówczas 11 obiektów grobowych (siedem grobów szkieletowych, dwa ciałopalne jamowe, dwa nieokreślonego typu). Już
wtedy, w trakcie prac ziemnych, poważna część cmentarzyska została zniszczona.
Badania archeologiczne były kontynuowane w latach 19601961, kierował nimi dr Włodzimierz Błaszczyk. Ponownie
wiązało się to z pracami budowlanymi, które były przeprowadzane w Częstochowie-Rakowie, a mianowicie z budową
wiaduktu przy al. Pokoju. W trakcie tych wykopalisk odkrytych zostało 69 obiektów grobowych3. Według informacji
zawartych w opracowaniu dra W. Błaszczyka, cmentarzysko
leżało na piaszczystej wydmie, na lewym brzegu nieistniejącego dziś strumyka, rozciągało się na powierzchni ok. 2 ha.
Zachowany i poddany badaniom obszar stanowiska to ok. 5
arów, z czego i tak część uległa zniszczeniu. Prawdopodobnie
nieprzebadana część cmentarzyska znajduje się pod nasypem
ziemnym wiaduktu.
Przedmiotem niniejszego opracowania są materiały odkryte w trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych prowadzonych w październiku 2001 roku, w holu, pod posadzką
przebudowywanego Rezerwatu. Numeracja grobów nawiązuje do badań dra W. Błaszczyka z 1961 roku. Analiza materiałów antropologicznych zawarta jest w osobnym artykule
zamieszczonym w niniejszym tomie4.
Pozyskane w trakcie badań materiały znajdują się w zbiorach Działu Archeologii Muzeum Częstochowskiego.
Materials from Rescue
Research in 2001 at the
Lusatian Culture Cemetery in
Częstochowa-Raków
W
2001 roku podczas prac budowlanych prowadzonych
w pawilonie Muzeum, w Rezerwacie Archeologicznym w Częstochowie, w dzielnicy Raków, pracownicy natrafili na szczątki kostne oraz naczynie ceramiczne. Natychmiast podjęte zostały ratownicze badania archeologiczne
prowadzone przez Iwonę Młodkowską-Przepiórowską oraz
autorów niniejszego artykułu.
Rezerwat Archeologiczny mieści zachowaną in situ część
cmentarzyska ludności kultury łużyckiej1. Stanowisko to zostało przypadkowo odkryte w 1955 roku, podczas budowy
Historię badań wykopaliskowych na stanowisku oraz charakterystykę obiektu przybliża artykuł 40 lat Rezerwatu Archeologicznego w Częstochowie
zawarty w niniejszym tomie.
2
J. Prokopowicz, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Materiały Archeologiczne III, Kraków 1961.
3
W. Błaszczyk, Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie I, Częstochowa 1965.
4
Analiza materiałów antropologicznych zawarta jest w artykule dr A. Szczepanek zamieszczonym w tomie Analiza antropologiczna szcząstków kostnych z CzęstochowyRakowa – badania z 2001 roku.
1
42
43
Materiały
Grób 71 – szkieletowy
Na głębokości około 100 cm od posadzki zarysowała się
brunatna jama grobowa, zorientowana w kierunku N-S,
o wymiarach 250x50 cm, w której w północnej części tkwiły
kamienie I warstwy bruku. Poniżej wystąpiła kolejna warstwa bruku, w której znajdowały się fragmenty ceramiki.
W południowej części, na tej samej głębokości pojawiły się
kości czaszki. Po usunięciu kamieni, na głębokości ok. 120140 cm, odsłonięto kości szkieletu. Z ich układu wynika, że
zmarły spoczywał w pozycji wyprostowanej na wznak, z głową zwróconą na południe i z rękami wyciągniętymi wzdłuż
tułowia. W okolicy czaszki znaleziono szpilę brązową, na
1
Grób 70 – szkieletowy zniszczony
W południowo-zachodniej części holu pracownicy w trakcie
prac budowlanych natrafili na fragmenty naczynia oraz kości.
Grób został przez nich częściowo uszkodzony. Na głębokości ok. 100-130 cm (od posadzki) zarysowała się jama grobowa zorientowana w kierunku N-S, posiadająca wymiary
170x50 cm o zabarwieniu ciemnobrunatnym. W jamie znajdowały się pozostałości szkieletu. Z układu kości wynika, że
zmarły spoczywał w pozycji wyprostowanej na wznak, z głową skierowaną na południe. Koło czaszki leżały dwa skręty
z drutu brązowego, poniżej czaszki szpila brązowa. W południowej części jamy znajdował się czerpak. Na skraju jamy,
w pobliżu czaszki tkwił pojedynczy kamień.
Inwentarz:
1. skręt z drutu brązowego o przekroju okrągłym, 1,5-zwojowy o średn. 2,7 cm, [1:4],
2. skręt z drutu brązowego o przekroju okrągłym, 2-zwojowy o średn. 3,2 cm, [1:3],
3. szpila brązowa wykonana z drutu brązowego o przekroju
okrągłym, dł. 11 cm, [1:5],
4. czerpak profilowany bez wyodrębnionego dna, czarny,
gładki, o wymiarach: średn. otw. 10,7 cm, średn. brzuśca ok.
12 cm, wysokość 6,3 cm. [1:2],
Analiza antropologiczna: wiek – Adultus, płeć – kobieta.
0
30cm
N
B
A
1
2
N
2
0
0
3-5
0
30cm
2cm
3cm
2
Ryc. 1 Częstochowa-Raków
1 – plan grobu 70 na głębokości 100-130 cm
(A – skręt, B – czerpak);
2-5 – inwentarz grobu 70
N
1
3
3
44
4
0
1 – plan grobu 71 na głębokości 100 cm
30cm
5
45
kręgach szyjnych leżał naszyjnik brązowy. Na prawej kości
przedramienia umieszczona była żelazna bransoleta, w pobliżu znajdował się nóż żelazny, natomiast w okolicy kości
udowej – kieł świni. W południowej części jamy, w okolicach
głowy zmarłego ustawiony był czerpak. Dwa dalsze naczynia
(misa i garnek) znajdowały się w północnej części obiektu.
Inwentarz:
1. szpila brązowa z główką rozklepaną i zwiniętą w uszko,
trzonek szpili mocno wygięty, dł. 12 cm, [5:1]
2. nóż żelazny o łukowato wygiętym tylcu, przekroju klinowatym, dł. 16 cm, szer. 3,5 cm, [4:1]
3. naszyjnik z drutu skośnie żłobkowanego o końcach rozklepanych i zwiniętych w uszko, średn. około 14 cm, [6:2]
4. bransoleta żelazna wykonana z pręta o przekroju okrągłym, średn. około 7,5 cm, [6:1]
5. garnek jajowaty, z wklęsłym dnem, ceglasto-brązowy,
wewnątrz szary, o powierzchni zewnętrznej obmazywanej,
o wymiarach: średn. otw. 14,6 cm, średn. brzuśca 16 cm,
średn. dna 8 cm, wysokość 15,8 cm, [5:2]
6. misa półkulista o brzegu zagiętym do środka, z uchem poziomo przekłutym umieszczonym na największej wydętości
brzuśca, czarna, gładka, o wymiarach: średn. otw. 20 cm,
średn. dna 5,7 cm, wysokość ok. 9,5 cm, [3:2]
7. czerpak półkulisty z wklęsłym dnem, czarny, gładki,
o wymiarach: średn. otw. ok. 8,4 cm, średn. dna ok. 1,5 cm,
wysokość ok. 3 cm, [4:2]
8. kieł świni, zniszczony.
Analiza antropologiczna: wiek – Adultus, płeć – mężczyzna.
F
E
N
0
30cm
C
A
0
3cm
D
1
(A – nóż, B – bransoleta, C – kieł świni, D –
czerpak, E – misa, F – garnek);
2 – inwentarz grobu 71
0
46
3cm
2
1
0
2cm
47
2
1
0
1
2cm
0
1-2
2cm
2
0
3
6cm
2
48
49
Grób 72 – ciałopalny zniszczony
W południowej części holu, około 120 cm pod posadzką natrafiono na grób ciałopalny. Grób został uszkodzony w trakcie prac budowlanych. Materiał kostny był przemieszany (ze
żwirem i gruzem budowlanym). W pobliżu kości znajdowały
się trzy kamienie. Z grobu pochodzą dwa częściowo zniszczone naczynia – czerpak i garnek oraz fragmenty pochodzące z nieokreślonej ozdoby. Ułożenie naczyń w grobie jest
niemożliwe do ustalenia.
Inwentarz:
1. pięć fragmentów drucika brązowego pochodzących z nieokreślonej ozdoby, [7:3]
2. garnek jajowaty, o chropowaconej powierzchni, barwy
brązowo-ceglastej, o wymiarach: średn. otw. 13,8 cm, średn.
brzuśca 14,3 cm, średn. dna 6 cm, wysokość 10,8 cm, [7:1]
3. fragmentarycznie zachowany czerpak półkolisty, o mocno zniszczonej powierzchni, barwy brązowo-szarej, gładki,
o wymiarach: średn. otw. 11,6 cm, średn. dna 3 cm, wysokość
4,6 cm, [7:2].
Analiza antropologiczna: wiek – Maturus, płeć – mężczyzna.
W południowej części holu, na gł. 110-120 cm od posadzki
pojawiła się zwarta część bruku kamiennego, w obrębie którego wystąpiły fragmenty ceramiki. Pod brukiem znaleziono kości czaszki. Grób nie został wyeksplorowany w całości
z powodów technicznych, nad pozostałą jego częścią znajdowała się posadzka i słup podtrzymujący strop.
Analiza antropologiczna: wiek – Maturus-Senilis, płeć – kobieta.
1
1-2
0
3cm
2
W zachodniej części holu, w miejscu, nad którym znajdowała się kasa, znaleziono grób szkieletowy. W zasadzie połowa obstawy kamiennej i jamy grobowej została zniszczona
w trakcie budowy Rezerwatu w pierwszej połowie lat 60.
Na głębokości 145-175 cm od posadzki pojawiła się jama
grobowa, barwy jasnobrunatnej, zorientowana w kierunku
N-S. Jama była otoczona obstawą kamienną. W jej obrębie
wystąpiły kości dolnej partii szkieletu. W północnej części
jamy znajdowały się trzy naczynia: waza, misa, garnek oraz
dwa czerpaki wewnątrz garnka.
Inwentarz:
1. waza dwustożkowata zaopatrzona w dwa ucha poziomo
przekłute umieszczone powyżej największej wydętości brzuśca, czarna, gładka, o wymiarach: średn. otw. 13 cm, średn.
brzuśca 18,4 cm, średn. dna 6,6 cm, wysokość 14 cm, [9:5]
2. misa profilowana z uchem poziomo przekłutym umieszczonym na największej wydętości brzuśca, powierzchnia
gładka, barwy szarobrunatnej, o wymiarach: średn. otw.
14,3 cm, średn. brzuśca 14,1 cm, średn. dna 6, 1 cm, wysokość 8, 2 cm, [9:4]
3. garnek jajowaty o wklęsłym dnie, barwy jasnobrązowej,
zewnątrz chropowacony, wewnątrz gładki, o wymiarach:
średn. otw. ok. 15,6 cm, średn. brzuśca 16 cm, średn. dna
8 cm, wysokość 14, 3 cm, [9:3]
4. czerpak półkolisty z wklęsłym dnem, ciemnoszary, gładki,
o wymiarach: średn. otw. 9,5 cm, średn. dna 2,7 cm, wysokość 4-5,2 cm, [9:2]
5. czerpak profilowany zdobiony dwoma trójkątnymi występami
umieszczonymi na krawędzi wylewu, w pobliżu nasady ucha,
czarny, gładki, o wymiarach: średn. wylewu 10,3 cm, średn.
brzuśca 11,5 cm, średn. dna 3 cm, wysokość 5, 7 cm, [9:1]
Analiza antropologiczna: wiek – osobnik dorosły, płeć – nieokreślona.
C
B
A
N
Analiza
0
50
2cm
3
0
W trakcie badań ratowniczych w Rezerwacie Archeologicznym w 2001 roku znaleziono 11 naczyń zachowanych w całości bądź fragmentarycznie. Wśród nich znajdują się: trzy
garnki, dwie misy, jedna waza, pięć czerpaków. Wszystkie
naczynia są nieornamentowane.
Garnki wystąpiły w trzech obiektach grobowych, jako wyposażenie. Dwa egzemplarze złożone były w grobach szkieletowych, w północnej części jamy grobowej, przy nogach zmarłego (groby nr 71 i 74), trzeci pochodzi z grobu ciałopalnego
zniszczonego, w którym niemożliwe jest odtworzenie rozmieszczenia inwentarza. Wszystkie garnki reprezentują jeden
typ, posiadają jajowate brzuśce, brzegi zagięte do środka, dna
lekko wyodrębnione, silnie wklęsłe. Powierzchnie zewnętrzne
30cm
1
1 – plan grobu 74 na głębokości 170 cm
(A – garnek, B – waza, C – misa)
51
2
1
0
1-5
3cm
4
3
tych naczyń są chropowacone i obmazywane, barwy jasnobrązowej bądź ceglastej, wewnątrz natomiast wygładzone barwy
szarej lub jasnobrązowej. Garnki jajowate to naczynia powszechne w kulturze łużyckiej. Występują w grobach datowanych zarówno na V okres epoki brązu, jak i na okres halsztacki.5. Nawiązują one do form garnków pochodzących z innych
cmentarzysk grupy górnośląsko-małopolskiej, najbliższych
analogii dostarczyło cmentarzysko w Częstochowie-Wyczerpach Dolnych oraz w Częstochowie-Mirowie. Na cmentarzysku na Rakowie garnki są obok czerpaków najliczniejszą formą
ceramiczną, która stanowiła wyposażenie grobowe.
Dwie misy, które wystąpiły na przebadanej części, różnią
się od siebie formą. Misa z grobu nr 71 jest półkolista z brzegiem lekko zagiętym do środka, płaskim dnem, posiada uszko
poziomo przekłute umieszczone poniżej brzegu. Natomiast
egzemplarz z grobu nr 75 reprezentuje typ mis profilowanych
z uszkiem umieszczonym nieco powyżej największej wydętości
brzuśca. Powierzchnie tych naczyń są starannie wygładzone,
barwy szarej bądź jasnobrązowej. Misy są formami powszechnymi w grupie górnośląsko-małopolskiej. Misy o brzegu
zagiętym do środka występują w obrębie grupy górnośląskomałopolskiej w V okresie epoki brązu bądź we wczesnej fazie
okresu halsztackiego6. Natomiast misy profilowane tego typu
występują powszechnie u schyłku epoki brązu i w początkach
wczesnej epoki żelaza. Najbardziej jednak typowe są dla V
okresu epoki brązu7.
W grobie szkieletowym nr 74 wystąpiła czarka. Posiada
ona brzusiec dwustożkowaty, lekko wyodrębnioną szyję oraz
uszka umieszczone powyżej największej wydętości brzuśca.
Powierzchnia jest wygładzona, barwy ciemnoszarej, nieornamentowana. Jest to jedyna czarka znaleziona w 2001 roku.
W trakcie badań dra W. Błaszczyka w latach 60. czarki występowały licznie jako wyposażenie w grobach, większość była
również nieornamentowana. Czarki na terenie grupy górnośląsko-małopolskiej występują powszechnie w młodszych fazach
epoki brązu, lecz spotyka się je także w okresie halsztackim8.
Najliczniejszą grupą naczyń odkrytych są czerpaki. Znaleziono ich pięć sztuk w czterech grobach. Trzy egzemplarze
z grobów nr 71, 72 i 74 to formy półkoliste z dnem płaskim
(grób nr 72) lub lekko wklęsłym (groby nr 71, 74). Pozostałe czerpaki (groby nr 70, 74) mają kształt profilowany, przy
czym czerpak z grobu nr 74 posiada wklęsłe dno oraz dwa
trójkątne występy umieszczone na krawędzi wylewu, przy
nasadzie ucha. Wszystkie posiadają powierzchnie wygładzone, barwy czarnej bądź szarej. W grobach ułożone były
w południowej części jamy, za głową zmarłego (groby nr 70,
71), natomiast w grobie nr 74 dwa czerpaki włożone były do
wnętrza garnka. Czerpaki są formami powszechnymi i długotrwałymi w kulturze łużyckiej, nie mają większego znaczenia przy ustalaniu chronologii. Należy je datować ogólnie
na koniec epoki brązu i początek wczesnej epoki żelaza9.
Na cmentarzysku na Rakowie w czasie badań w 2001 roku
znaleziono siedem przedmiotów metalowych. Do zabytków
wykonanych z brązu należą: naszyjnik, dwie szpile, skręt, natomiast przedmioty żelazne to bransoleta i nóż.
Naszyjnik odkryty został w grobie szkieletowym nr 71,
w którym pochowany był mężczyzna w wieku Adultus. Wykonany był ze skośnie żłobkowanego pręta brązowego, którego końce były rozklepane i zwinięte w uszko. Na cmentarzysku na Rakowie w części przebadanej w latach 60. odkrytych
zostało siedem naszyjników brązowych (groby nr 15, 50, 57,
59, 60, 61 i znalezisko luźne). Naszyjniki z grobu szkieletowego nr 59 oraz ciałopalnego nr 60 reprezentują ten sam typ,
co naszyjnik z grobu nr 71. Pojedyncze naszyjniki ze skośnie
żłobkowanego pręta brązowego datowane są na V okres epoki brązu i wczesną fazę okresu halsztackiego10.
Szpile brązowe wystąpiły wśród wyposażenia grobów
szkieletowych nr 70 i 74. Szpila z grobu nr 70 reprezentuje typ popularny w grupie górnośląsko-małopolskiej kultury
łużyckiej, a mianowicie szpilę z główką rozklepaną i zwiniętą w uszko. Trzonek szpili jest mocno wygięty. Druga szpila (grób nr 74) jest typologicznie zbliżona do egzemplarza
z grobu nr 70, ponieważ wykonana jest z drutu o przekroju
okrągłym z wygiętym haczykowato końcem, który stworzył
w ten sposób główkę szpili. Szpile obydwu opisanych typów
należą do form raczej pospolitych w grupie górnośląsko-ma-
M. Gedl, Szkieletowy obrządek pogrzebowy w kulturze łużyckiej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego XC, Prace Archeologiczne, z. 6, Kraków 1964, s. 50-51.
id., Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, s. 37.
7
id., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, woj. częstochowskie cz. IV (materiały z badań prowadzonych w latach 1969-1972), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t.6, Kraków 1991, s. 191-253.
8
id., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, woj. częstochowskie cz. IV (materiały z badań prowadzonych w latach 1969-1972), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t.6, Kraków 1991, s. 191-245; I. Młodkowska-Przepiórowska, Cmentarzysko kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Częstochowie- Mirowie, Zeszyty
Muzeum Częstochowskiego, Archeologia, z. nr 3, Częstochowa 1999, s. 110.
9
I. Młodkowska-Przepiórowska, Cmentarzysko grupy górnośląsko-małopolskiej w Częstochowie-Wyczerpach Dolnych, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Archeologicznego tom XXII, Rzeszów-Krosno-Tarnów 2001, s. 264.
10
M. Gedl, Szkieletowy obrządek pogrzebowy w kulturze łużyckiej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego XC, Prace Archeologiczne, Kraków 1964, s. 50-51;
Szydłowska E., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, pow. Zawiercie. Omówienie materiałów, Rocznik Muzeum Górnośląskiego, Archeologia, z. 9, Bytom 1972.
5
6
5
52
53
łopolskiej kultury łużyckiej. Szpile te nie stanowią elementu
datującego, występują w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza. Na terenie grupy górnośląsko-małopolskiej występują
głównie w końcowej fazie epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza11. Na cmentarzysku na Rakowie w trakcie badań
w 1960-1961 roku odkryte zostały trzy szpile brązowe, które
posiadają główki w postaci spiralnie zwiniętej tarczki (groby
szkieletowe nr 12 i 66 oraz znalezisko luźne).
W grobie nr 70, w pobliżu czaszki znaleziono dwa skręty
zwinięte w kręgi – 1,5-zwojowy oraz 2-zwojowy. Wykonane
są z drutu o przekroju okrągłym, o średnicy około 3 cm.
Obserwacje poczynione na cmentarzyskach birytualnych
wskazują, że w grobach szkieletowych skręty brązowe były
zlokalizowane głównie w pobliżu czaszki i stanowiły ozdobę
głowy. Przedmioty tego typu występują powszechnie wśród
inwentarzy grobów ciałopalnych i szkieletowych grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej, zarówno w grobach
z końca epoki brązu, jak i z wczesnej fazy okresu halsztackiego. Nie stanowią elementu datującego12.
W grobie ciałopalnym nr 72, wśród materiału kostnego
znaleziono pięć fragmentów drucika brązowego, pochodzących z bliżej nieokreślonej ozdoby.
Dwa wyroby żelazne – nóż i bransoleta, odkryte były
w grobie szkieletowym nr 71. Przedmioty te były mocno skorodowane, bransoleta zachowała się w dwóch częściach. Nóż
reprezentuje najprawdopodobniej typ o łukowato wygiętym
tylcu, przekrój noża jest w przybliżeniu klinowaty. Na cmentarzysku w Częstochowie-Rakowie znaleziono sześć noży,
pięć egzemplarzy (groby nr 11, 24, 48, 64) reprezentuje typ
o łukowato wygiętym tylcu, natomiast nóż z grobu nr 16 zalicza się do typu o łukowato wygiętym ostrzu. Wyniki analizy antropologicznej wskazują, że noże były składane do grobów osobnikom obu płci. W grobie nr 11 pochowano dziecko
w wieku Infans II, w grobie nr 48 odkryto spalone szczątki
kobiety (Adultus) oraz dziecka, natomiast szczątki mężczyzn
znaleziono w grobach nr 16 (Maturus), 24 (Adultus/Maturus),
64 (Adultus) oraz w grobie nr 71 (Adultus). Noże znajdowały
się w grobach szkieletowych (nr 11, 16, 24, 64, 71) i w grobie ciałopalnym jamowym (nr 48). Groby szkieletowe posiadały orientację jamy w kierunku N-S oraz rozbudowaną
konstrukcję kamienną. W grobie ciałopalnym nr 48 szczątki
kostne były złożone do podłużnej jamy, naśladującej kształ-
tem i orientacją groby szkieletowe. Noże żelazne tego typu
występują we wczesnej epoce żelaza13. Analogiczne egzemplarze zostały odkryte na cmentarzyskach w CzęstochowieWyczerpach Dolnych oraz w Częstochowie-Mirowie14.
Bransoleta żelazna została znaleziona na kości prawej
ręki. Wykonana była z pręta o przekroju okrągłym, a końce
stykały się ze sobą. Wśród całości odkrytych materiałów na
cmentarzysku znaleziono osiem sztuk bransolet żelaznych
różnego typu. Analogiczna bransoleta do odkrytej w 2001
roku została znaleziona wśród inwentarza grobu nr 1.
Badania wykopaliskowe na cmentarzysku na Rakowie
w 2001 roku prowadzone były w trakcie przebudowy Rezerwatu, pod posadzką holu pawilonu. Odkrytych zostało
pięć grobów, z czego cztery zostały uszkodzone (okoliczności
zniszczenia grobów opisane zostały w części materiałowej).
Wśród rozpoznanych obiektów cztery to groby szkieletowe
(nr 70, 71, 73, 74). Jamy grobowe tych obiektów były kształtu wydłużonego, słabo czytelne, zorientowane w kierunku
N-S. W trzech grobach wystąpiły konstrukcje kamienne.
W obiekcie nr 71 były to dwie warstwy bruku kamiennego,
który zalegał nad północną częścią jamy grobowej, natomiast
w grobie nr 74 jamę okalała gęsta i zwarta obstawa złożona
z kamieni. Wśród kamieni znaleziono skorupy pochodzące
z różnych naczyń, głównie garnków chropowaconych oraz
czerpaków. Na podstawie obserwacji ułożenia pozostałości
niespalonych kości można stwierdzić, że zmarli układani byli
w pozycji wyprostowanej na wznak, z rękami wzdłuż tułowia, z głową skierowaną na południe.
Groby wyposażone były w naczynia ceramiczne, układane
zarówno przy głowie, jak i przy nogach zmarłego. Liczba naczyń również była różna, od jednego naczynia w grobie nr 70,
po trzy naczynia w grobie nr 71. Najwięcej, bo pięć naczyń,
znaleziono w grobie nr 74, w którym ciekawy był ich układ,
bowiem czarka, misa i garnek ułożone były przy nogach zmarłego, a we wnętrzu garnka znajdowały się dwa czerpaczki. Jeśli chodzi o wyroby metalowe, to najbogatszy zestaw wystąpił
w grobie nr 71. Był to grób mężczyzny, który posiadał naszyjnik wykonany z brązu, bransoletę żelazną, nóż żelazny oraz
szpilę brązową. W obiekcie tym znaleziono również w pobliżu
kości miednicy, z lewej strony, mocno zniszczony kieł świni.
Na stanowisku, w części przebadanej przez dra W. Błaszczyka, w grobie nr 51 również znajdował się kieł świni.
id., Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, s. 88; Szydłowska E., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, pow. Zawiercie.
Omówienie materiałów, Rocznik Muzeum Górnośląskiego, Archeologia, z. 9, Bytom 1972, s. 38-39.
12
id., Szkieletowy obrządek pogrzebowy w kulturze łużyckiej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego XC, Prace Archeologiczne, z. 6, Kraków 1964, s. 39.
13
id., Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, s. 79.
14
I. Młodkowska-Przepiórowska, Cmentarzysko grupy górnośląsko-małopolskiej w Częstochowie-Wyczerpach Dolnych, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego tom XXII, Rzeszów-Krosno-Tarnów 2001, s. 258; I. Młodkowska-Przepiórowska, Cmentarzysko kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Częstochowie- Mirowie, Zeszyty Muzeum Częstochowskiego, Archeologia, z. 3, Częstochowa 1999, s. 113.
11
54
i nie wpłynęły na zmianę chronologii cmentarzyska. Należy je
uznać za charakterystyczne i typowe dla grupy górnośląskomałopolskiej kultury łużyckiej. Cmentarzysko w CzęstochowieRakowie posiada szereg typowych cech cmentarzysk podgrupy
częstochowsko-gliwickiej, przede wszystkim birytualny obrządek pogrzebowy oraz zestaw inwentarzy grobowych. Materiały
wykazują duże podobieństwo do form odkrytych na cmentarzysku w Częstochowie-Mirowie, datowanego również na wczesna
epokę żelaza, przy czym cmentarzysko mirowskie było jeszcze
użytkowane w późnej fazie tej epoki, natomiast stanowisko na
Rakowie należy datować na okres halsztacki C.
W 2001 roku odkryto jeden grób ciałopalny (nr 72), który był mocno zniszczony, stąd informacje o tym obiekcie są
skąpe. Wiadomo jedynie, że wyposażony był w dwa naczynia
– garnek i czerpak.
Uwagi końcowe
Cmentarzysko na Rakowie zostało na podstawie inwentarza zabytkowego odkrytego w czasie badań w 1955, 1960 i 1961 roku
datowane na okres halsztacki C. Materiały odkryte w czasie
badań ratowniczych w 2001 roku są do niego porównywalne
Literatura
Błaszczyk W., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie I, Częstochowa 1965, s. 25-224
Gedl M., Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962, s. 37
Gedl M., Szkieletowy obrządek pogrzebowy w kulturze łużyckiej, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego XC, „Prace Archeologiczne”,
z. 6, Kraków 1964, s. 50-51
Gedl M., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Zbrojewsku, woj. częstochowskie cz. IV (materiały z badań prowadzonych w latach 1969-1972),
„Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, t. 6, Kraków 1991, s. 191-253
Kapica Z., Analiza antropologiczna materiałów osteologicznych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum
w Częstochowie I, Częstochowa 1965, s. 225-318
Kubasiewicz M., Kości zwierzęce z cmentarzyska kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie I, Częstochowa
1965, s. 325-328
Młodkowska-Przepiórowska I., Cmentarzysko kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w Częstochowie- Mirowie, Zeszyty Muzeum
Częstochowskiego, „Archeologia”, z. 3, Częstochowa 1999, s. 110
Młodkowska-Przepiórowska I., Cmentarzysko grupy górnośląsko-małopolskiej w Częstochowie-Wyczerpach Dolnych Materiały i Sprawozdania
Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, tom XXII, Rzeszów-Krosno-Tarnów 2001, s. 264
Prokopowicz J., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Materiały Archeologiczne III, Kraków 1961
Szydłowska E., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach, pow. Zawiercie. Omówienie materiałów, Rocznik Muzeum Górnośląskiego,
Archeologia, z. 9, Bytom 1972
55
ANALIZA ANTROPOLOGICZNA SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Z CZĘSTOCHOWY-RAKOWA
SUMMARY
Anita Szczepanek (Kraków)
Analiza antropologiczna
szczątków kostnych
z Częstochowy-Rakowa –
badania z 2001 roku*
Maciej Kosiński
Materials from Rescue
Research in 2001 at the
Lusatian Culture Cemetery
in Częstochowa-Raków
Summary
In 2001 at the Archaeological Reservation at CzęstochowaRaków, archaeological rescue research was conducted during
construction works. During that research five graves were discovered, four of which were damaged.
Among the discovered objects, four are skeletal graves,
and one – a cremation cavity. The cavities of the skeletal graves were of elongated shape, weakly discernable, oriented in
a north-south direction. There were stone constructions in
three graves. On the basis of the observation of the arrangement of the remains of unburnt bones one may state that
the dead were placed in a straight supine position with their
arms extended beside the trunk, with the head directed to
the south. In the graves eleven vessels were found remaining
intact or in pieces. Among them there were: three pots, two
bowls, one vase and five ladles. None of the vessels were ornamented. Seven metal objects were also found. The bronze
artefacts are: a necklace, two large pins, a twisted pendant,
while the iron objects are a bracelet and a knife.
On the basis of the catalogue of artefacts, which was
discovered during earlier archaeological research in 1955,
1960 and 1961, the cemetery in Raków was dated from the
Hallstatt C period, circa 750-550 B.C. The materials discovered during the rescue research in 2001 are comparable to
the cemetery and give no cause to change its chronology. It
should be regarded as typical of the Częstochowa-Gliwice
sub-group of the Upper Silesia – Lesser Poland group of the
Lusatian culture. The cemetery in Częstochowa - Raków has
a range of traits characteristic of this sub-group, primarily biritual funeral rites and a grave stock set. The material displays
great similarity to the forms discovered at the cemetery in
Częstochowa-Mirów, dated likewise as early Iron Age. While the Mirów cemetery was still used in the later phase of this
epoch, the site in Raków should be dated exclusively from the
Hallstatt C period.
kością skroniową. Zachowane elementy wskazują na stosunkowo delikatną budowę czaszki. Na kości czołowej łagodnie
zaznaczone są łuki brwiowe, guzy czołowe mierne. Łuska
kości potylicznej słabo urzeźbiona, silnie wydatna w górnej
części, wyrostki sutkowate mierne. W okolicy nasady prawego
wyrostka jarzmowego kości skroniowej kość jest zazieleniona
od przedmiotu wykonanego z brązu, podobne przebarwienie
kości występuje z lewej strony, ale ta część czaszki jest bardziej
zniszczona. Zachowane są wszystkie zęby żuchwy oraz lewej
szczęki. Z uszkodzonej szczęki prawej obecne są obydwa zęby
przedtrzonowe oraz M3. Zęby są starte prawie równomiernie
(10) za wyjątkiem silniej startego M1 żuchwy (20). Na lewym
I1, wszystkich kłach oraz zębach trzonowych szczęki (M1, M 2)
widoczne są zmiany hypoplastyczne szkliwa w postaci linii
równoległych.
Kręgosłup reprezentowany jest przez fragmenty łuków kręgów lędźwiowych oraz górną część kości krzyżowej z fragmentem lewej powierzchni uchowatej. Zachowany trzon prawego
obojczyka jest budowy delikatnej, koniec barkowy i mostkowy
uszkodzone. Z prawej łopatki zachowany jest jedynie fragment
grzebienia i brzegu bocznego. Kończyny górne reprezentowane są przez dolną część trzonu prawej kości ramiennej, fragment górnej części trzonu kości promieniowej i łokciowej
prawej oraz fragmenty kości haczykowatej nadgarstka. Prawa
kość miedniczna jest w znacznym stopniu uszkodzona, zachowała się tylko panewka stawu biodrowego i część talerza kości
biodrowej z powierzchnią uchowatą; wcięcie kulszowe większe jest zatokowe. Zachowana jest górna część trzonu z nasadą
prawej kości udowej, krętarz większy i mniejszy zniszczone.
W analizowanym materiale wyróżniono duże fragmenty trzonów i nasad nieprzepalonych kości zwierzęcych.
Anthropological analysis
of bone fragments from
the Częstochowa-Rakow
cemetery – examination
in 2001
S
zkielety odkryte w trakcie ratowniczych badań wykopaliskowych związanych z przebudową Rezerwatu
Archeologicznego w Częstochowej-Rakowie (patrz:
Kosiński, Wieczorek-Szmal w tym tomie) zostały poddane
kompleksowej analizie antropologicznej przy zastosowaniu
standardowych metod (Martin, Knussman 1988; Ubelaker
1989; Buikstra, Ubelaker 1994). Analizą objęto szczątki pochodzące z 4 grobów szkieletowych i 1 ciałopalnego.
Grób 70 – pochówek szkieletowy
Zrekonstruowano fragmenty sklepienia czaszki złożone z kości
czołowej połączonej z fragmentami kości ciemieniowych oraz
oddzielnie łuski kości potylicznej połączonej z prawą i lewą
Pracownicy Działu Archeologii Muzeum Częstochowskiego składają serdeczne podziękowania dr Anicie Szczepanek z Zakładu Antropologii UJ za wykonanie analizy
materiałów kostnych.
*
56
57
ANITA SZCZEPANEK
Obserwacja cech morfologicznych czaszki oraz zachowanych części miednicy pozwala ustalić, że szkielet należał do
kobiety w wieku Adultus.
lewej rzepki, I kość śródstopia lewej strony oraz fragmenty
paliczków stopy. Na podstawie analizy cech morfologicznych
czaszki oraz zachowanych elementów szkieletu postkranialnego można stwierdzić, że szkielet należał prawdopodobnie
do mężczyzny w wieku Adultus o przyżyciowej wysokości
ciała ok. 170 cm (wg metody Trotter, Gleser 1952). Określenie płci utrudnia widoczny na kości czołowej metopion, ale
należy zwrócić uwagę, że prowadzone na czaszkach z obecnym szwem czołowym obserwacje wskazują, że metopizm
wywołuje feminizację czaszki – gracylizację, zmniejszenie
puszki mózgowej, prostsze ustawienie czoła, podwyższenie oczodołów. Dlatego też niektórzy autorzy są zdania, że
w przypadkach wątpliwych czaszki metopiczne częściej zalicza się do żeńskich niż do męskich (Kozincev, 1975).
Czaszka posiada wtórnie zniszczoną prawą część twarzową (ryc. 1). Wskaźnik główny czaszki (75,6) klasyfikuje ją
jako pośrednią (tabela 1). Jest budowy średnio masywnej,
miernie urzeźbiona, kości są dość cienkie. Potylica wydatna
w górnej części łuski, kresy karkowe dolne są wykształcone
w postaci wałeczka kostnego, kresy skroniowe delikatnie zaznaczone, wyrostki sutkowate mierne. Czoło szerokie (wsk.
czoła: 74,2), ustawione pionowo, guzy czołowe zaznaczone,
gładyszka wydatna, łuki brwiowe zaznaczone w części przyśrodkowej. Na kości czołowej widoczny jest metopion (sutura
metopica), szwy czaszkowe wolne, w szwie węgłowym obecne
liczne kości wstawkowe (ossa sut. lambdoideae). Twarz i nos
wąskie (wsk. twarzy górnej: 56,9; wsk. nosa: 42,8), oczodoły
wysokie (wsk. oczodołowy: 87,1). Tuberculum marginale widoczny na zachowanej, lewej kości jarzmowej, doły nadkłowe
płytkie, wcięcia szczękowe zatokowe, dolna krawędź otworu
gruszkowatego ostra. Żuchwa posiada wydatną bródkę i wyraźnie urzeźbione kąty. W żuchwie zachowały się wszystkie
zęby, za wyjątkiem I1 strony lewej, w lewej szczęce brak także tylko I1 strony lewej, a w prawej brak post mortem I1, C,
P1, P2 i M3. Zęby są starte nierównomiernie: najsilniej (30)
siekacze, kły, przedtrzonowe oraz pierwsze zęby trzonowe,
słabiej (20) M 2, natomiast M3 mają startą tylko powierzchnię
szkliwa (10).
Kości szkieletu osiowego reprezentowane są przez kręgi
II-VII odcinka szyjnego, komplet kręgów piersiowych i lędźwiowych, górną część kości krzyżowej, 11 żeber lewej i 10
prawej strony oraz rękojeść mostka. Prawy i lewy obojczyk
mają uszkodzone końce barkowe, w znacznym stopniu uszkodzone są prawa i lewa łopatka. Na lewej powierzchni stawowej górnej II kręgu szyjnego, części barkowej obojczyka i na
trzonie I-szych żeber prawej i lewej strony kość jest zazieleniona od przedmiotów wykonanych z brązu. Kości ramienne
mają zniszczone nasady bliższe, w nasadach dalszych widoczny jest foramen supratrochleare. Kości łokciowa i promieniowa
strony lewej mają uszkodzone nasady dalsze, zachowany jest
tylko fragment trzonu z nasadą dalszą kości promieniowej
prawej. Lewy nadgarstek reprezentowany jest przez kości:
łódeczkowatą, księżycowatą, główkowatą i haczykowatą, zachowane są 2 kości prawego śródręcza oraz kilka paliczków
prawej ręki. Lewa kość miedniczna ma uszkodzoną kość łonową, z prawej zachowany jest fragment talerza. Kość udowa
lewa kompletna (pomiar M1: 459 mm), prawa ma uszkodzoną
nasadę dalszą. Kości piszczelowa i strzałkowa strony lewej
mają zniszczone obie nasady. Wyróżniono także fragmenty
Tabela 1. Pomiar i wskaźniki czaszki osobnika z grobu 71
wartość
[mm]
wskaźnik
wartość
g-op
185
eu-eu/g-op
75,6
eu-eu
140
ba-b/g-op
77,8
wysokoczaszkowy
ba-b
144
ba-b/eu-eu
102,9
wysokoczaszkowy
pomiar
klasyfikacja wskaźnika
średnioczaszkowy
po-b
121
po-b/g-op
65,4
wysokoczaszkowy
zy-zy
130
po-b/eu-eu
86,4
wysokoczaszkowy
sbk-spa
34
ft-ft/eu-eu
74,2
szerokoczołowy
n-pr
74
n-pr/zy-zy
56,9
wąskotwarzowy
n-ns
56
sbk-spa./mf-ek
87,1
wysokooczodołowy
ft-ft
104
apt-apt /n-ns
42,8
wąskonosy
mf-ek
39
apt-apt
24
Grób 72 – pochówek ciałopalny
Kości przepalone silnie, równomiernie; barwa beżowo-kremowa. Zachowane liczne duże fragmenty kości mózgoczaszki, szwy od wewnątrz obliterowane; w szwie węgłowym widoczne kości wstawkowe (ossa sut. lambdoideae). Obecne: fr.
k. skroniowej – prawa piramida, fr. żuchwy z zębodołami, fr.
prawej i lewej głowy żuchwy, fr. szczęki, korzenie zębów stałych: siekaczy, kłów, zębów przedtrzonowych i trzonowych.
Ze szkieletu postkranialnego zachowane liczne fr. kręgów
(m. in. ząb obrotnika) i żeber, fr. łopatki – wydrążenie stawowe, fr. k. miednicznej, fr. rzepki, fr. trzonów i nasad kości
długich, fr. paliczków. Pomiędzy przepalonymi kośćmi ludzkimi znaleziono przepalone kości zwierzęce.
Analiza zachowanych, diagnostycznych elementów szkieletu wskazuje, że szczątki należały prawdopodobnie do mężczyzny w wieku Maturus.
58
Częstochowa-Raków,
grób 71 (2) – czaszka
59
ANITA SZCZEPANEK
Zachowane elementy szkieletu postkranialnego pozwalają
jedynie określić, że szczątki należały do osobnika dorosłego,
płci nieokreślonej.
Zachowane elementy kostne pozwoliły na rekonstrukcję częściowo uszkodzonego sklepienia czaszki. Czaszka jest delikatna, kości są dość cienkie. Na kości czołowej łuki brwiowe zaznaczone są w części przyśrodkowej, a guzy czołowe wyraźnie
widoczne. Zachowane odcinki szwów od wewnątrz obliterowane, od zewnątrz w fazie końcowej obliteracji. Łuska kości
potylicznej słabo urzeźbiona, silnie wydatna w górnej części,
wyrostki sutkowate mierne. W żuchwie i szczęce zachowały
się wszystkie zęby. Zęby są starte nierównomiernie: najsilniej
(3-40) zęby trzonowe, pozostałe słabiej (20). Zębodoły M2-3
prawej i lewej strony żuchwy objęte są przykorzeniowym stanem zapalnym. Na zębach obecny kamień nazębny.
Ze szkieletu postkranialnego zachowały się kręgi szyjne
I-VI, fr. trzonu obojczyka lewego, fr. lewej łopatki z zachowanym wydrążeniem stawowym o widocznych zmianach
zwyrodnieniowych, fr. nasady bliższej k. ramiennej oraz fr.
trzonu kości piszczelowej. Znaleziono także fragment nieprzepalonej kości zwierzęcej.
***
Odkryte w 2001 r. szkielety są kolejnymi pozyskanymi
z cmentarzyska kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie.
Analiza antropologiczna materiałów z badań prowadzonych
w latach 1960-1961 przez Wł. Błaszczyka (1965) została wykonana i opublikowana przez Z. Kapicę (1965). Nekropolia
w Częstochowie-Rakowie jest cmentarzyskiem birytualnym,
na którym przeważają groby szkieletowe. Niestety, szkielety są
słabo zachowane i tylko dla nielicznych możliwe było wykonanie pomiarów antropometrycznych.
Charakterystyczną cechą obrządku pogrzebowego kultury łużyckiej jest niemal zupełna dominacja ciałopalenia nad
inhumacją. Jedyną zwartą enklawą występowania grobów
szkieletowych w tej kulturze jest podgrupa częstochowskogliwicka grupy górnośląsko-małopolskiej. Cmentarzyska zaliczane do tej podgrupy są zwykle birytualne – groby ciałopalne
i szkieletowe występują w przemieszaniu, nie tworząc na nekropoliach oddzielnych skupisk, zdarzają się także pochówki birytualne (Gedl 1966; Szydłowska 1982; Szczepanek,
Wieczorek-Szmal, Jarosz 2001). Równoległe stosowanie obu
typów obrządku bywa tłumaczone przynależnością zmarłych do różnych grup rodowych i lineaży (Rysiewska 1996),
a występowanie inhumacji uważa się za kontynuację obrządku pogrzebowego kultur mogiłowych (Gedl 1982) lub wiąże
się z infiltracją iliryjską (Hensel 1980). Z terenów objętych
osadnictwem kultury łużyckiej znane są także pojedyncze
znaleziska szkieletów na osadach – złożone w jamach osadowych, bądź porzucone (np. Wicina – Gedl, 1989a). Większa
seria szkieletów reprezentujących kulturę łużycką pochodzi
z cmentarzyska w Przeczycach (Kapica, Łuczak 1971). Ze
względu na dominację ciałopalenia każdy zachowany szkielet
z tego okresu czasu stanowi cenne źródło informacji.
Do celów porównawczych z seriami reprezentującymi kulturę łużycką może być wykorzystana jedynie stosunkowo dobrze zachowana czaszka mężczyzny z grobu nr 71 (2) (ryc. 2).
Na wykresie przedstawiono wartości klasycznych wskaźników
określających proporcje czaszki.
Czaszka mężczyzny pochowanego w grobie 71 (2) pod
względem wartości wskaźnika głównego i czołowo-szerokościowego mieści się w zakresie zmienności obserwowanej w seriach męskich z Przeczyc i Częstochowy-Rakowa.
Pozostałe wskaźniki wskazują na jej odmienne proporcje –
posiada ona wąską twarz i nos oraz wysokie oczodoły. Spostrzeżenia te zgodne są z przeprowadzoną analizą wskaźników czaszkowych, metodą „punktów odniesienia” Wankego
(1955) w modyfikacji Kočki (1958). Skład rasowy wykazał
$
#
#
"
"
!
!
.e=
;
2
.e=
;
2
.e=
;
2
.e=
;
2
.e=
;
2
Porównanie czaszki z grobu 2 z seriami męskimi z CzęstochowyRakowa i Przeczyc: Cz-R – Częstochowa-Raków, P – Przeczyce, G2
– grób 71 (2); 1 – wskaźnik szerokościowo-długościowy, 2 – wskaźnik
czołowo-szerokościowy, 3 – wskaźnik twarzy górnej, 4 – wskaźnik
oczodołów, 5 – wskaźnik nosa
Na podstawie obserwowanych cech morfologicznych można stwierdzić, że szkielet należał do kobiety w wieku Maturus
-Senilis.
Szkielet postkranialny reprezentowany przez fr. trzonów kości: ramiennej, udowej, łokciowej oraz fr. nasady bliższej k.
ramiennej.
60
dominację elementu armenoidalnego przy dość wysokim
udziale elementu śródziemnomorskiego i nordycznego (a =
23; e = 29,9; h = 32,7; l = 7,8; p = 6,5; h>e>a>l>p). W seriach
męskich z Przeczyc i Częstochowy-Rakowa widoczna jest
natomiast przewaga elementu śródziemnomorskiego przy
dość wysokiej frakcji elementu paleoeuropoidalnego (Szczepanek 2001).
Serie kultury łużyckiej z Przeczyc i Częstochowy-Rakowa
wykazują duży zakres zmienności wymiarów bezwzględnych
i proporcji czaszek. Zróżnicowanie przejawia się obecnością
w zbliżonej ilości osobników pośrednio- i długogłowych oraz
sporadycznym występowaniem osobników krótkogłowych.
Obecność czaszek długogłowych świadczy o archaiczności
grupy (Wierciński 1976; Wiercińscy 1983) i jest zgodna z obserwacjami archeologicznymi wskazującymi na przetrwanie
w obrębie grupy górnośląsko-małopolskiej starszych tradycji
grzebalnych. Duży zakres zmienności wartości wskaźnika
głównego czaszki może sugerować poligenetyczność podłoża, na którym doszło do krystalizacji kultury łużyckiej, która
ujednoliciła pod względem kulturowym odrębne morfologicznie grupy. Zróżnicowanie morfologiczne osobników na cmentarzyskach zdaje się wskazywać, że na nekropoliach chowano
przedstawicieli egzogamicznych grup rodowych, a tym samym
potwierdzać hipotezę T. Rysiewskiej (1996).
Literatura
Błaszczyk W., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum w Częstochowie 1965, t. 1, s. 25-224
Buikstra J.E., Ubelaker D.H., Standarts for Data Collections from Human Skeletal Remains,
Arkansas Archeological Survey Researches Series 1994, s. 4
Gedl M., Groby szkieletowe w kulturze łużyckiej, Przegląd Archeologiczny1966, t. 17, s. 5- 45
Gedl M., Periodyzacja i chronologia kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce [w:] Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej
kultury z południem, Kraków-Przemyśl 1982, s. 11-33
Gedl M., Środkowa i młodsza epoka brązu i wczesna epoka żelaza [w:] red. J. Kmieciński, Pradzieje Ziem Polskich, t. I, cz. 2,
Warszawa-Łódź 1989, s. 488-570
Hensel W., Polska starożytna, wyd. II, Wrocław 1980
Kapica Z., Analiza antropologiczna materiałów osteologicznych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, Rocznik Muzeum
w Częstochowie 1965, t. 1, s. 225-280
Kapica z., Łubczak B., Cmentarzysko kultury łużyckiej w Przeczycach pow. Zawiercie w świetle badań antropologicznych, Rocznik Muzeum
Górnośląskiego w Bytomiu 1971 – Archeologia 8
Kočka W., Zagadnienia etnogenezy ludów Europy, Materiały i Prace Antropologiczne 1958, nr 22
Kozincev A.G., Metopizm u współczesnej ludności Europy, P Antr 1975, t. 41, z. 1, s. 7-23
Martin R., Knussman R., Anhropologie. Handbuch der vergleichenden Biologie des Menschen. Band I, Wesen und Methoden der
Anthropologie. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, New York 1988
Rysiewska T., Struktura rodowa w społecznościach pradziejowych, Wrocław 1996
Szczepanek A., Analiza anatomo-antropologiczna szkieletów kultury trzcinieckiej – pochówki zbiorowe, maszynopis pracy doktorskiej, Zakład
Antropologii UJ 2001
Szczepanek A., Wieczorek-Szmal M., Jarosz P., Sprawozdanie z badań ratowniczych na cmentarzysku z epoki brązu w Opatowie (stanowisko
1), województwo częstochowskie, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1998 roku,
Katowice 2001, s. 39-44
Szydłowska E., W sprawie interpretacji specyfiki kulturowej podgrupy częstochowsko-gliwickiej kultury łużyckiej [w:] Południowa strefa
kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z południem, Kraków-Przemyśl 1982, s. 37-46
Trotter M., Gleser G.C., Estimation of Stature from long Bones of American Whites and Negroes,
American Journal of Physical Anthropology 1952, t. 10, s. 463-514
Ubelaker D.H., Human skeletal remains, Excavation, analysis, interpretation, Taraxacum, Washington 1989
Wanke A., Indywidualne określenia taksonomiczne, Przegląd Antropologiczny1955, t. 21
Wierciński A., Problem strukturalnej i procesualnej identyfikacji antropologicznej Prasłowian, Slavia Antiqua 1976, t. XXIII, s. 1-16
Wiercińska A., Wierciński A., Ludność kultury trzcinieckiej i kultury łużyckiej a problem Prasłowiańszczyzny [w:] Przemiany ludnościowe
i kulturowe I Tysiąclecia p. n. e. na ziemiach między Odrą a Dnieprem, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 433-448
61
KONCEPCJA DOMU POEZJI – MUZEUM HALINY POŚWIATOWSKIEJ
SUMMARY
Iga Czerkieska
Koncepcja Domu Poezji
– Muzeum Haliny
Poświatowskiej
Anita Szczepanek (Kraków)
Anthropological analysis of
bone fragments from the
Częstochowa-Raków cemetery
– examination in 2001
o 7 lat młodszą Elżbietę (zmarła jako trzyletnie dziecko),
o 12 lat młodszą Teresę Małgorzatę oraz o 16 lat młodszego
brata Zbigniewa.
The Concept of the House
of Poetry – the Halina
Poświatowska Museum
Summary
The anthropological analysis included the remains discovered
during rescue research at the diggings connected with the
rebuilding of the archaeological reservation in CzęstochowaRaków. The analysis was made, using the classic examination
methods. It was confirmed that in grave 70 (1) was buried a
woman of age Adultus, in grave 71 (2) a man of age Adultus
with a height while living of about 170 cm, in the cremation
grave 72 (3) a man of age Maturus, in grave 73 (4) a woman of
age Maturus-Senilis, and in grave 74 (5) a full grown person
of undetermined sex.
Comparative analysis of material described from the series
of Lusatian cultures from Przeczyce and Częstochowa-Rakowa originating from the research of the 1960-1961 indicates a
large extent of total measurements and skull proportions. The
morphological variation of persons buried in the cemetery
seems to indicate that there are representatives of exogamous
groups of peoples buried in the necropolis.
B
udynek położony przy ulicy Jasnogórskiej 23 w Częstochowie był domem jednej z największych polskich
poetek – Haliny Poświatowskiej. Dziś Muzeum Częstochowskie ma za zadanie stworzyć w tej odrestaurowanej
oficynie muzeum poetki, które byłoby jednocześnie, poza izbą
pamięci po samej Poświatowskiej, miejscem spotkań pisarzy,
poetów oraz wszystkich tych, którym nie jest obojętna literatura i sztuka.
Dzięki życzliwości rodziny Haliny Poświatowskiej Muzeum Częstochowskie otrzymało w depozyt szereg oryginalnych pamiątek, dokumentów, rękopisów, fotografii, które
znajdą się na ekspozycji w domu poetki.
Kim była Halina Poświatowska? Biografia tej niezwykłej
postaci zamyka się w wąskim przedziale 32 lat, który został
wyznaczony jej przyjściem na świat 9 maja 1935 roku, a śmiercią tuż po drugiej operacji serca 11 października 1968 roku.
Halina Myga urodziła się w Częstochowie w jednym
z domów przy ulicy 7 Kamienic, gdzie z okazji rocznicy jej
70. urodzin pojawiła się tablica upamiętniająca to wydarzenie. Do końca wojny rodzina Mygów kilkakrotnie zmieniała
miejsce zamieszkania, by ostatecznie zająć dom przy Jasnogórskiej 23. Halina, a właściwie Helena, bo tak brzmiało jej
imię przyjęte w akcie urodzenia i chrztu, zmienione urzędowo dopiero pod koniec 1961 roku, miała troje rodzeństwa:
62
Halina Poświatowska, 1958 r.
Ukrywanie się w zimnej i wilgotnej piwnicy domu w czasie wyzwolenia Częstochowy, w styczniu 1945 roku, wywarło piętno śmiertelnej choroby serca u poetki. Konsekwencje
przebytej anginy i poważne powikłania uczyniły zdrową
dotychczas dziewczynkę kaleką, która nie mogła normalnie
funkcjonować. Problemy zdrowotne nasiliły się w czasie nauki w Liceum im. J. Słowackiego, przez co Halina musiała
uczyć się pod opieką nauczycielki w domu. Maturę zdała
w Liceum Korespondencyjnym. Jej życie, mimo że tak jak
pisała kiedyś jej matka Stanisława Mygowa, było pasmem
pobytów w szpitalach urozmaicanych czasem rehabilitacyjnymi wyjazdami do sanatoriów, stało się legendą i wzruszającą historią człowieka umiejącego wykorzystać każdą daną
od życia chwilę.
W czasie pobytu latem 1953 roku w sanatorium w Kudowie Halina poznała młodego studenta Łódzkiej Szkoły
63
IGA CZERKIESKA
Filmowej, Adolfa Poświatowskiego, zresztą równie chorego
jak ona na serce. Upór Haśki i Adolfa doprowadził ich do
ołtarza w rok później. Małżeństwo mieszkało wraz z rodziną
poetki przy Jasnogórskiej, tak więc matka Haliny musiała się
teraz zaopiekować dwojgiem ciężko chorych młodych ludzi.
Wspólne życie Poświatowskich było pasmem namiętności
i miłości, splecionych z walką o każdy dzień życia. Halina
dodatkowo rujnowała swoje zdrowie, zamartwiając się nocnymi atakami duszności męża, jego upartym dążeniem do
ukończenia studiów i rozpoczęciem pracy.
Adolf zmarł po niecałych dwóch latach od ich ślubu,
w marcu 1956 roku, na atak serca w hotelu w Krakowie. Halina w tym czasie była w sanatorium i o tragicznym wydarzeniu dowiedziała się od swojego ojca, który przyjechał po
córkę.
Również w 1956 roku Halina poznała Ireneusza Morawskiego, młodego literata, późniejszego adresata Opowieści dla
przyjaciela, a w grudniu zadebiutowała w lokalnej „Gazecie
Częstochowskiej”, gdzie za namową pani Mygowej poeta i krytyk literacki Tadeusz Gierymski zamieścił wiersze
Szczęście i Człowiek z Annapurny. Ogólnopolski debiut nastąpił już w styczniu roku przyszłego w „Lewarach” (26 stycznia
1957) i „Kierunkach” (27 stycznia 1957).
Wśród zbioru pamiątek po poetce są książki z dedykacjami dla Haliny. Do grona dedykujących swoje publikacje
autorów należą: S. Grochowiak, T. Śliwiak, J. Sito, J. Harasymowicz, H. Mortkowicz-Olczakowa oraz W. Szymborska,
która w tomiku Wołania do Yeti napisała: „Halinie Poświatowskiej z przyjaźnią i życzeniami, aby jaknajprędzej wydała
własny tomik-WS. Wrzesień, 1957”.
Noblistka była artystyczną opiekunką młodziutkiej pacjentki prof. Aleksandrowicza w krakowskiej III Klinice Cho-
Tomik Wołania do Yeti
z dedykacją dla Haliny
Poświatowskiej
rób Wewnętrznych przy ul. Kopernika, dzięki czemu Halina
mogła rozwijać swoje skrzydła pod okiem Mistrzyni. Poetyckie pasje ciężko chorej pacjentki dodatkowo wspierał sam
prof. Aleksandrowicz, nie tylko lekarz, ale również znakomity psycholog i oddany przyjaciel. Dzięki niemu oraz dzięki
pomocy dalekiej rodziny i przyjaciół, Poświatowskiej udało
się wyjechać w 1958 roku na pierwszą operację serca. Wyjazd do Stanów Zjednoczonych i udana operacja wyznaczyły
poetce nowy etap w życiu. Ku zdziwieniu rodziny w Polsce
i USA poetka postanowiła pozostać w Ameryce i rozpocząć
studia filozoficzne. Zaskoczenie wynikało nie tylko z faktu,
że Halina prawie zupełnie nie znała języka angielskiego, ale
również dlatego, że była zupełnie pozbawiona środków do
życia. Polonia amerykańska i instytucje, które zorganizowały bilet oraz pokrycie kosztów operacji i rehabilitacji młodej
poetki, nie mogły i nie chciały dalej finansować kosztów jej
utrzymania. Pomysł ten był nie tylko mało racjonalny, ale
również niebezpieczny – rodzina w Stanach i w Polsce domagała się, by Haśka wracała natychmiast po skończeniu
leczenia do kraju, obawiając się, że wysiłki związane z koniecznością uzyskania środków na utrzymanie zaprzepaszczą
sukces odniesiony przez lekarzy. Halina po swojej stronie
miała tylko kuzyna Jerzego Bigosińskiego, który pomógł jej
napisać listy do amerykańskich uczelni z prośbą o przyjęcie
na studia. Poświatowska oprócz koniecznych dokumentów
wysyłała również „zielone tomiki”, czyli swój debiut poetycki
Hymn bałwochwalczy, które do Stanów przysłała jej matka.
Odpowiedzi aż trzech uczelni okazały się pozytywne, dlatego wyboru miejsca studiów Halina dokonała według oferowanej kwoty stypendium i przyjęła miejsce w elitarnej uczelni
żeńskiej Smith College w Northampton w stanie Massachusetts, która zagwarantowała jej 2200 $ rocznie. Studia trwały
Indeks Haśki z Uniwersytetu Jagiellońskiego
64
65
IGA CZERKIESKA
dwa lata, od 1959 do 1961 roku (po pierwszym roku uzyskała
zgodę na przeniesienie na rok trzeci), po których ukończeniu
uzyskała tytuł „Bachelor of Arts”.
Kiedy w kwietniu 1961 roku Poświatowska podjęła decyzję o powrocie do Polski, trzy amerykańskie uniwersytety
oferowały jej miejsce w celu podjęcia dalszych studiów. Jednak odrzuciła je i będąc jeszcze za oceanem, rozpoczęła starania o kontynuację studiów na uniwersytecie w Warszawie
lub w Krakowie. Nie dając sobie chwili wytchnienia, zaraz po
powrocie do kraju 20 sierpnia 1961 roku i po zaledwie kilkudniowej wizycie w Częstochowie wyjechała do Krakowa, by
ukończyć studia na Wydziale Filozoficzno-Historycznym.
Praca magisterska zatytułowana Przyczynowość w systemie
logiki J.St. Milla została bardzo dobrze oceniona przez recenzenta, wybitnego uczonego – prof. Romana Ingardena.
W 1964 roku poetka otrzymała propozycję pracy na stanowisku asystenta na Wydziale Filozofii Przyrody, którą rozpoczęła w październiku tegoż roku.
Jej stan zarówno fizyczny, jak i psychiczny ciągle się pogarszał. Mimo nieodłącznych problemów zdrowotnych
poetka postanowiła rozpocząć prace nad doktoratem. Promotorem pracy pod tytułem Etyczne zasady Martina Luthera
Kinga w jego pismach i działaniach antyrasistowskich została
prof. Maria Ossowska z Uniwersytetu Warszawskiego. Wybór takiego tematu był echem pobytu Haśki w USA. Potrzebne do pracy materiały mogła uzyskać dzięki kontaktom
z licznymi amerykańskimi przyjaciółmi.
Częste wyjazdy do Warszawy i Częstochowy tylko
pogłębiały zły stan zdrowia poetki.
W 1962 roku Halina Poświatowska została członkiem
Związku Literatów Polskich oraz rozpoczęła starania o zgodę na wyjazd do Francji, co łączyło się z koniecznością rozpoczęcia nauki języka francuskiego.
Latem 1966 roku Halina pojechała na wakacje do Jugosławii ze swoją przyjaciółką ze Stanów Caroline Karpiński oraz,
po jej wyjeździe, ze swoim przyjacielem Janem Adamskim.
Wymarzoną podróż do Paryża odbyła w okresie od października do grudnia.
Od początku 1967 roku jej stan zdrowia ciągle się pogarszał, aż w czerwcu podjęto decyzję o konieczności przeprowadzenia drugiej operacji serca. Haśka była bliska załamania
nerwowego. Operację przeprowadzono 3 października 1967
roku w Warszawie. Po ośmiu dniach pacjentka zmarła. Jej
ciało spoczęło obok męża i siostry Elżbiety na cmentarzu
św. Rocha w Częstochowie.
Miłość i śmierć – to nieodłączne elementy życia Poświatowskiej, zawsze czującej zbliżający się koniec, nigdy nie
mogącej żyć tak, jak tego pragnęła. Fenomen jej, jako osoby
śmiertelnie chorej, można dostrzec chociażby w sposobie bycia i w ciągłym dążeniu do doskonalenia siebie. Niezwykłe
Brulion rękopisu
Haśki z jej
życiorysem
Maszyna do pisania Haliny
jest, że mimo przeciwności losu osiągnęła zamierzone cele,
dając świadectwo niezwykłej siły ducha.
Wśród udostępnionych przez rodzinę rzeczy po Haśce znalazły się różne cenne pamiątki, część z nich znajdzie
się na ekspozycji w budynku przy Jasnogórskiej. Poetka nie
pozostawiła po sobie żadnych mebli, ubrań i innych rzeczy
osobistych. Jedyną pamiątką – przedmiotem użytkowym
ofiarowanym na wystawę – jest maszyna do pisania „Olimpia” (łącznie z walizką), którą Halina kupiła w Stanach Zjednoczonych. Rodzina dysponuje jednak sporą ilością fotografii, dokumentów, rękopisów i tomików poezji (w tym wydań
obcojęzycznych). Spis eksponatów jest długi, a na wystawie
poświęconej biografii poetki wykorzystane zostaną m.in. takie dokumenty:
– metryka urodzenia i chrztu wydane przez parafię św. Barbary w Częstochowie,
– odpis skrócony aktu małżeństwa Haliny i Adolfa Poświatowskich,
– wyciąg z aktu zgonu,
– streszczenie historii choroby,
66
67
IGA CZERKIESKA
– list prof. J. Aleksandrowicza do Haliny z dn. 28.03.1958
roku,
– telegram od prof. J. Aleksandrowicza, A. Orłowskiej
i K. Filipowicza do Haliny Poświatowskiej z dnia 08.08.1958
roku,
– telegram Haliny do matki z 21.08.1958 roku,
– telegram od dra Derenia do S. Mygowej z 17.11.1958 roku,
– dyplom ukończenia studiów w Smith College,
– indeks UJ nr 10484,
– kserokopia opinii prof. R. Ingardena o pracy magisterskiej
Haliny z 25.06.1963 roku,
– dyplom ukończenia studiów na UJ Wydz. FilozoficznoHistorycznym,
– karta biblioteczna nr 163 Biblioteki Jagiellońskiej,
– angaż na stanowisko asystenta przy Katedrze Filozofii
Nauk Przyrodniczych z 03.11.1964 roku,
– legitymacja pracownicza wydana przez UJ 07.12.1964
roku,
– list ze Związku Literatów Polskich do Haliny Poświatowskiej z 18.06.1962 roku,
– legitymacja ZLP wydana 25.06.1962 roku,
– umowa wydawnicza zawarta między poetką a Wydawnictwem Literackim z dnia 09.10.1965 roku,
– legitymacja ubezpieczeniowa,
– elektrokardiogram wykonany w Krynicy 17.12.1965 roku,
– Carte D’Étudiant Étranger z 10.10.1966 roku,
– wkładka paszportowa,
– panorama miasta Nowy Jork,
– broszura Smith College Campus Gide,
– pocztówka Smith College Alumnae House,
– pocztówka z Metopolitan Museum of Art.,
– rękopis wiersza Adolfa Poświatowskiego,
– „Książeczka gościnna” – kolaż wykonany przez Halinę
11.08.1958 roku,
– list do brata z dn. 15.02.1959 roku.
Do perełek ofiarowanych przez rodzinę poetki Muzeum
Częstochowskiemu należy rękopis wiersza Dla mojej Mamy
z około 1950 roku. Jego wagę podnosi fakt, że jest to wiersz
jeszcze niepublikowany, pomimo powstawania wciąż nowych wydań twórczości Poświatowskiej. Ponadto pamiątki
po poetce wzbogacają maszynopisy i notatki z prac kontrolnych oraz opracowań lektur z okresu studiów w Smith College i na Uniwersytecie Jagiellońskim. O sposobie pracy nad
podręcznikami świadczą egzemplarze, w których możemy
dostrzec notatki na marginesach – mamy tu pisma Kanta
(Prolegomena), Kartezjusza (Meditations), Berkley’a (A Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge), Sartre’a
(L’existenialisme est un humanisme). Te cenne dokumenty przybliżają postać Haliny Poświatowskiej jako niezwykle pilnej
i intensywnie pracującej studentki, a później doktorantki (tu
notatki z lektury Strength to Love Martina Luthera Kinga).
Do Muzeum przekazano również plan miasta Nowy Jork,
o którym czytamy w artykule Janusza Płoweckiego zamieszczonym w „Życiu Częstochowy” 7 listopada 1961 roku: „Na
ścianie, napięty pineskami wisi kolorowy plan New Yorku.
Powoduje to pytanie.
Lubi Pani to miasto?
Och, to jest miasto szalonych kontrastów. Dzielnice bogactwa, nieprawdopodobnego wprost bogactwa, graniczą
z dzielnicami najgorszej nędzy. Powiesiłam sobie ten plan,
aby pisząc tłumaczenie sztuki Edwarda Albee, odczuwać jakoś klimat New Yorku. Proszę mi wierzyć – to pomaga.” 1
O licznych, zwłaszcza jak na osobę ciężko chorą, podróżach, świadczą kartki pocztowe i listy oraz telegramy kierowane do matki, ojca, siostry, przyjaciółek – Anny Orłowskiej
i Caroline Karpiński – z różnych miast Polski oraz z zagranicy: z USA, Jugosławii, Francji.
Do niezwykle ciekawych pamiątek należy również brulion
rękopisu Haśki, w którym na dziesięciu kartkach A5 zapisała
swój życiorys. Co ciekawe, mimo iż dokument ten pochodzi
z 1961 roku, poetka sama powieliła w nim błędną datę swojego
urodzenia, która pojawiła się w akcie urodzenia z USC i była
powtórzona w metryce chrztu wydanej przez parafię pod wezwaniem św. Barbary w Częstochowie. Ciągle myloną datę
urodzin – 9 maja z 9 lipca – ostatecznie ustaliła Małgorzata Szułczyńska, pierwsza biografka Haliny. Dopiero w 1990
roku (wtedy pojawiło się pierwsze wydanie owej biografii pt.:
Nie popełniłam zdrady. Rzecz o Halinie Poświatowskiej) Szułczyńska podała prawidłową datę jej urodzenia – 9 maja 1935
roku po, jak pisze, rozmowie z „jedyną kompetentną w tej
sprawie osobą” 2, czyli Stanisławą Mygową, matką poetki.
Oprócz ww. pamiątek, na potrzeby ekspozycji w częstochowskim domu rodziny Mygów przekazano kilkadziesiąt
fotografii, głównie z okresu pobytu w Stanach Zjednoczonych. Na zdjęciach mamy przede wszystkim Halinę z rodziną i Polonią amerykańską, osobami, dzięki którym wyjazd na
operację doszedł do skutku. Na zdjęciach rozpoznajemy pp.
Wittlinów, pp. Bigosińskich, pp. Zachariasiewiczów, lekarza
Tadeusza (Leszka) Derenia, który asystował podczas operacji
Haliny, oraz przyjaciółki – Amerykankę Caroline Karpiński
i Japonkę Yasuko Nogami.
Oprócz pamiątek ofiarowanych przez rodzinę Poświatowskej, Muzeum Częstochowskie ma w swoich zbiorach
list Haliny do kuzyna Jerzego Romana, medale pamiątkowe
przedstawiające postać Haśki, plakaty wg projektu częstochowskiego plastyka Jerzego Sztuki oraz szkic portretowy
(ołówek) wg fotografii, sygnowany „K. Orzechowska 12 IX
1975 r.”
Warto zaznaczyć, że w historii Muzeum Częstochowskiego miały miejsce dwie ekspozycje związane z postacią poetki
wywodzącej się z Częstochowy. Pierwsza była zorganizowana w październiku 1977 roku z okazji 10. rocznicy śmierci
Poświatowskiej i oprócz pamiątek wypożyczonych przez rodzinę (rękopisy, pamiątki osobiste, fotografie), można było
obejrzeć publikacje, przekłady utworów, wycinki prasowe.
Ekspozycja została wzbogacona pracami graficznymi i rzeźbami powstałymi w latach 1975-1977 wspomnianego już Jerzego F. Sztuki, które były inspirowane twórczością właśnie
Haliny Poświatowskiej. Dodatkowo można było posłuchać
nagrań dźwiękowych oraz podziwiać fotogramy Wojciecha
Prażmowskiego.
Druga ekspozycja poświęcona Poświatowskiej, prezentowana w grudniu 1992 roku, miała podobny do poprzedniej
charakter. Marek Czarnołęski w artykule o wystawie napisał:
„Twórczość rysunkowa, malarska i medalierska prof. Jerzego
Filipa Sztuki jest przykładem żywego związku między plastyką, poezją i muzyką. Jedną z ważniejszych inspiracji artysty, obok innych bodźców kształtujących jego twórczość, jest
poezja i proza Haliny Poświatowskiej. Zauroczenie sztuką
poetki zaowocowało lirycznymi, a jednocześnie ekspresyjnymi dziełami. Można je zobaczyć na wystawie, która zorganizowana została w salach wystawowych Muzeum Okręgowego w Częstochowie. Jest to ekspozycja o dużym ładunku
osobistych i intymnych emocji, łączących postawy twórcze
Poświatowskiej i Sztuki. Wyrazem są zarówno treściowe,
jak i formalne, plastyczne środki budujące kompozycje (...).
Rysunki nie pretendują do miana ilustracji utworów poetki.
Wynikły raczej z potrzeby dialogu malarza z twórczością
Haliny Poświatowskiej. W utworach artysta odnalazł wątki
filozofii życiowej, bliskie własnym przemyśleniom. Rysunki
należące do cyklu Przetworzenie są jedynym łącznikiem tej
wystawy z tą sprzed piętnastu lat, która z okazji dziesiątej
rocznicy śmierci poetki, również miała miejsce w Muzeum.
Wystawa z 1977 roku była ekspozycją szarą i walorową, którą
zdominowały rysunki i medale.” 3
Dom Poezji – Muzeum Haliny Poświatowskiej, jak już
wspomniano, będzie również miejscem spotkań, odczytów,
recytacji, lekcji muzealnych, wykładów, dlatego ekspozycja będzie dodatkowo urozmaicona zastosowaniem różnych
multimediów (m.in. zaprezentowane zostanie autentyczne
nagranie głosu recytującej Poświatowskiej), które niewątpliwie wzbogacą ostateczny charakter wystawy.
Folder z wystawy
w Muzeum
Częstochowskim
w 1992 roku
Literatura
Czarnołęski M., Romans z Poświatowską, „Gazeta Częstochowska”, 3.12.1992
Płowecki J., Bardzo dziwna poetka, „Życie Częstochowy”, nr 264, 7.11.1961
Szułczyńska M., Nie popełniłam zdrady. Rzecz o Halinie Poświatowskiej, Kraków 1990, wyd. 1, s. 24
M. Szułczyńska, Nie popełniłam zdrady. Rzecz o Halinie Poświatowskiej, Kraków 1990, wyd. 1, s. 24.
M. Czarnołęski, Romans z Poświatowską, „Gazeta Częstochowska”, 3.12.1992.
J. Płowecki, Bardzo dziwna poetka, „Życie Częstochowy”, nr 264, 7.11.1961.
2
1
3
68
69
PAMIĄTKI PO PROFESORZE EDWARDZIE MĄKOSZY
SUMMARY
Katarzyna Ozimek
Janusz Jadczyk
Iga Czerkieska
Pamiątki po profesorze
Edwardzie Mąkoszy
The Concept of the House
of Poetry – the Halina
Poświatowska Museum
Memorabilia of Professor
Edward Mąkosza
Summary
compositions from the period of her studies at Smith College in the United States and at the Jagiellonian University.
A testimony of the numerous journeys, especially so for
a person who was seriously ill, is provided by the postcards and letters as well as telegrams sent to her mother, her
father, sisters and friends – Anna Orłowska i Caroline Karpiński – from various cities in Poland and abroad: from the
USA, Yugoslavia and France.
Apart from the memorabilia offered by the family of Poświatowska, the Częstochowa Museum houses in its own
collections a letter from Halina to her cousin Jerzy Roman,
as well as souvenir medals representing the figure of Haśko,
posters according to the design of the Częstochowa artist
Jerzy Sztuka and a portrait sketch (pencil) from a photograph, signed „K. Orzechowska 12 IX 1975”.
The House of Poetry – the Halina Poświatowska Museum, as already mentioned, shall be likewise a place for meetings, readings, recitations, museum lessons and lectures;
therefore the exhibition will be additionally diversified by
the application of various multimedia facilities (including an
authentic recording of the voice of Poświatowska reciting),
which will with no doubt enrich its ultimate character.
The building, located at 23, Jasnogórska Street in Częstochowa, was the home of one of the greatest female poets
of Poland – Halina Poświatowska. Today the Częstochowa
Museum has the task to create a museum for the poet in
this restored annexe, which apart from a room dedicated
to the memory of Poświatowska, would also be a place for
meetings of writers and poets and all those who are not indifferent to literature and art.
Thanks to the goodwill of the family of Halina Poświatowska the Częstochowa Museum received on loan a
number of original mementos, documents, manuscripts and
photographs, which will be exhibited in the home of the
poet. Poświatowska did not leave any furniture, pieces of
clothing nor other personal things. The only memento – a
utilitarian object offered to the exhibition – is the „Olympia” typewriter (along with its case) which Halina had bought in the United States. Among the treasures offered by the
family of the poet to the Częstochowa Museum is the poem
manuscript For my Mummy from about 1950. Its importance is enhanced by the fact that it has not been published
yet, despite the appearance of constantly new publications
of Poświatowska’s works.
Furthermore the mementos of the poet are enriched by
typescripts and notes from test papers as well as lecture
70
i w Pradze. Pobierał nauki m.in. u profesora Noskowskiego
i Surzyńskiego, a także u takich sław operowych, jak bracia
Jan i Edward Reszke. W 1904 roku założył w Wolborzu k.
Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie przeprowadził się z całą rodziną, chór mieszany, orkiestrę dętą i smyczkową oraz teatr
amatorski.
W
2006 roku minęła 120. rocznica urodzin profesora
Edwarda Mąkoszy – kompozytora, pedagoga, dyrygenta, organisty, etnomuzykologa.
Muzeum Częstochowskie z okazji VIII obchodów Święta
Muzyki zorganizowało w gmachu Filharmonii Częstochowskiej wystawę poświęconą temu wybitnemu muzykowi, związanemu przez ponad 60 lat z naszym miastem. Większość
zaprezentowanych na niej pamiątek pochodziła ze zbiorów
rodziny, syna Andrzeja oraz wnuczek: Ewy Kłak i Ireny Domańskiej, a także z Biblioteki Miejskiej im. dra Władysława
Biegańskiego w Częstochowie, z Archiwum Państwowego
w Częstochowie, z Filharmonii Częstochowskiej, z Zespołu
Szkół Muzycznych im. Marcina Józefa Żebrowskiego, z Liceum im. Henryka Sienkiewicza oraz od osób prywatnych.
Wystawa została otwarta 22 listopada 2006 roku, a następnie
– na początku grudnia – przeniesiona do jednej z sal ekspozycyjnych Ratusza Miejskiego. Zostały na niej zaprezentowane fotografie, partytury, dokumenty, programy i plakaty
archiwalne koncertów, odznaczenia oraz dyplomy muzyka.
Nie sposób pisać o pamiątkach po Edwardzie Mąkoszy, nie przybliżając na wstępie jego biografii. Urodził się
13 października 1886 roku w Liskowie k. Kalisza. Pochodził z muzykalnej rodziny – ojciec Stanisław Mąkosza był
organistą. Właśnie pod jego okiem młody Edward rozwijał
swoje pierwsze muzyczne zainteresowania. Już jako kilkuletni chłopiec zaczął się uczyć gry na fortepianie i organach.
Później kształcił swoją pasję w Kaliszu, Łodzi, Warszawie
Edward Mąkosza
71
KATARZYNA OZIMEK, JANUSZ JADCZYK
Począwszy od 1912 roku aż do śmierci, czyli do roku 1974,
mieszkał w Częstochowie. Uczył muzyki i śpiewu w częstochowskich szkołach średnich: w prywatnym Gimnazjum
Jadwigi Chrzanowskiej (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Juliusza Słowackiego), w Gimnazjum im. Henryka
Sienkiewicza, w Państwowej Szkole Muzycznej I i II stopnia w Częstochowie (obecnie Zespół Szkół Muzycznych im.
Marcina Józefa Żebrowskiego), w Gimnazjum Sióstr Nazaretanek, w Żeńskiej Szkole Zawodowej i Żeńskim Seminarium Nauczycielskim.
Obok działalności pedagogicznej prowadził także działalność dyrygencką. W latach 1912-1939 kierował między
innymi Społecznym Towarzystwem Śpiewniczym „Lutnia”,
był również kapelmistrzem orkiestry Ochotniczej Straży
Pożarnej i prowadził orkiestrę symfoniczną w klasztorze oo.
Paulinów na Jasnej Górze. Jednocześnie pełnił funkcję referenta do spraw orkiestr i chórów strażackich w Głównym
Związku Straży Pożarnych w Warszawie. Podczas okupacji
był komendantem OSP i działał w konspiracji, prowadził tajne nauczanie. W 1941 roku wykradł z budynku teatru instrumenty muzyczne skonfiskowane wcześniej „Lutni”. Po wojnie
przysłużyły się one Miejskiej Orkiestrze Symfonicznej.
Mąkosza jako strażak wykazał się wielką roztropnością
i poświęceniem. Miał na koncie wiele znaczących akcji – najważniejszą z nich było powstrzymanie pożaru w jasnogórskim klasztorze 16 stycznia 1945 roku. W tym dniu Niemcy,
ewakuując się z jego terenów, zaminowali przyklasztorne
stajnie i podłożyli w ich pobliżu ogień. To właśnie profesor,
przeprowadzając w odpowiedni sposób akcję ratowaniczą,
przyczynił się do uratowania klasztoru przed zniszczeniem.
Po wojnie Mąkosza stał się jednym z najważniejszych animatorów odradzającego się życia muzycznego Częstochowy.
ska, oparta na motywach pieśni ludowych. Znaczna część
jego twórczości, jak na miłośnika folkloru przystało, była
inspirowana właśnie melodiami wsi. Pierwszy utwór skomponował, mając 19 lat – była to polka „Kozia mać”. Rękopisy większości kompozycji Mąkoszy przechowuje Biblioteka
Jasnogórska. Partytury przekazane przez rodzinę na cele
ekspozycyjne to m.in. Ballada, Piosenki (Ziemi Częstochowskiej), Polonez Piękna Polska, Prelud, A gdy śpiewać, Strumyk,
Kujawiak, Melodia.
Edward Mąkosza, dbając o prestiż sceny muzycznej naszego miasta, zorganizował w Częstochowie koncerty wielu
cenionych śpiewaków, m.in. Jana Kiepury. W trakcie swojego
intensywnego życia zawarł również wiele ciekawych znajomości z ówczesnymi literatami. W młodości poznał osobiście
Marię Dąbrowską, później Jana Kasprowicza, Władysława
Reymonta, współpracował ze Stefanem Żeromskim.
Osiągnięcia twórcze i pedagogiczne Mąkoszy, a także jego
działalność społeczna, zasługują na wielkie uznanie. W artykule Małgorzaty Szczodrowskiej czytamy o nim:
„- A jaki był na co dzień?
– Przede wszystkim bardzo zapracowany – wspomina córka – pani Barbara Konczyńska. Zawsze czynny. Mając ponad
osiemdziesiąt lat jeszcze prowadził działalność pedagogiczną. (...) Wiele było w ojcu radości i pogody...
Aby dokonać tego wszystkiego, co zrobił Edward Mąkosza w ciągu swego pobytu w Częstochowie od 1912 roku,
trzeba było rzeczywiście ogromnego wysiłku, talentu i pasji
popartej gruntownym wykształceniem” 1.
Na wystawie poświęconej Edwardowi Mąkoszy znalazły
się m.in. następujące dokumenty: kopia własnoręcznie spisanego życiorysu, kopia odpisu aktu urodzenia, świadectwo
szkolne z Łódzkiej Szkoły Muzycznej z 1902 roku oraz świa-
Orkiestra
w Wolborzu
1906 r.
Katalog utworów na symfoniczną orkiestrę Edwarda Mąkoszy
W 1944 roku i później współorganizował w Częstochowie
Miejską Orkiestrę Symfoniczną, składającą się z muzyków
częstochowskich i warszawskich (obecnie Orkiestrę Symfoniczną Filharmonii Częstochowskiej). Później był jednym
z inicjatorów budowy gmachu Filharmonii Częstochowskiej.
Był także aktywnym członkiem działającego od 1932 roku
Towarzystwa Popierania Kultury Regionalnej, a w 1953
roku współzałożycielem istniejącego do dziś Zespołu Pieśni
i Tańca Ziemi Częstochowskiej (obecnie pod nazwą Zespół
Pieśni i Tańca „Częstochowa”). Od dzieciństwa jego wielką
pasją były pieśni ludowe, dlatego też zajmował się zbieraniem
i katalogowaniem folkloru muzycznego ziemi częstochowskiej. Dzięki jego zabiegom ocalało około 2 tysięcy melodii.
Cennym eksponatem, zaprezentowanym na wystawie, był
Katalog utworów na symfoniczną orkiestrę Edwarda Mąkoszy,
a wśród nich spis pieśni z regionu częstochowskiego na chór
z orkiestrą.
Dorobek kompozytorski Mąkoszy liczy około tysiąca
utworów. Jednym z najważniejszych dzieł jest Symfonia Wiej-
Edward Mąkosza z Orkiestrą Symfoniczną Kleryków Paulińskich
72
1
M. Szczodrowska, O Edwardzie Mąkoszy, „Życie Częstochowy” 1984, nr 36, s. 8.
73
dectwo ukończenia Kursu Muzycznego Gry na Fortepianie
z 1907 roku, paszport wydany 13 października 1915 roku.
Ciekawą pamiątką był notes muzyka z 1972 roku zatytułowany Ród Mąkoszów, w którym starał się on odtworzyć genealogię swojego rodu.
Ekspozycję wzbogacił zbiór fotografii przekazanych głównie przez rodzinę. Zdjęcia przedstawiają Mąkoszę z prowadzonymi przez niego chórami i orkiestrami, m.in. chórem
baczyć wolborzański chór „Cantate Deo”, w setną rocznicę
jego założenia.
Cenną pamiątką jest zdjęcie Jana Kiepury z dedykacją dla
Edwarda Mąkoszy: „Bardzo miłemu Panu prof. Mąkoszy
w dowód uznania – Jan Kiepura, tenor Opery Warsz. 9.2.26”.
Właśnie w 1926 roku odbył się jeden z pierwszych występów
młodego śpiewaka, zorganizowany przez Mąkoszę w Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza. Kiepura gościł w Częstochowie jeszcze w 1933 roku, śpiewał przy akompaniamencie
profesora podczas mszy na Jasnej Górze.
Część ekspozycji poświęconej Edwardowi Mąkoszy zawierała szereg przyznanych mu odznaczeń, wśród nich:
odznakę 7 Pułku Artylerii Lekkiej, medal pamiątkowy „Za
wojnę 1918-1921”, srebrny i brązowy medal „Za długoletnią
służbę”, Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, odznakę „Zasłużonemu w rozwoju województwa katowickiego”.
Szczególnie wartościowym wyróżnieniem w odczuciu samego muzyka był order papieski „Pro Ecclesia et Pontifice”
wraz z dyplomem jego nadania z dnia 10 listopada 1965 roku.
Tę i podobne pamiątki mogliśmy również podziwiać na wystawie, a wśród nich: Dyplom Członka Konfraterni Zakonu
Św. Pawła Pustelnika z dnia 25 grudnia 1972 roku, podziękowanie za siedmioletnią Pracę Profesorską od Kleryków Paulińskich (Leśniów, 11 lipca 1946 roku) czy życzenia z okazji
25-lecia pracy zawodowej od ojca genarała Piusa Przezdzieckiego z 4 grudnia 1937 roku.
Kolejną pasją Edwarda Mąkoszy było krajoznawstwo. Dla
młodzieży, z którą pracował, organizował liczne wycieczki
piesze i rowerowe do zamków Jury Krakowsko-Częstochowskiej oraz w Tatry. Za zdobycie wszystkich tarzańskich
szczytów został uhnorowany złotą odznaką PTTK, otrzymał
także odznakę „1873-PTTK-1973” i dyplom za Działalność
w Krzewieniu Krajoznawstwa i Turystyki przyznane przez
Zarząd Polskiego Towarzystwa Krajoznawstwa i Turystyki
w Częstochowie.
Odznaczeniae
„Pro Ecclesia
et Pontifice”
Zdjęcie Jana Kiepury z dedykacją dla E. Mąkoszy
mieszanym Orkiestry Symfonicznej w Częstochowie, chórem przy kościele św. Zygmunta w Częstochowie (zdjęcie
z 1914 roku), z orkiestrą Straży Ogniowej, z Orkiestrą Symfoniczną Kleryków Paulińskich. Zachowała się fotografia
wspomnianej wcześniej orkiestry w Wolborzu, pochodząca
z 1906 roku. Na zdjęciu z 2004 roku mogliśmy również zo-
74
Dyplom odznaczenia „Pro Ecclesia et Pontifice”
Pośród zaprezentowanych dyplomów mogliśmy zobaczyć
także:
– dyplom uznania z dnia 15 stycznia 1953 roku nadany
przez Zjednoczenie Polskich Zespołów Śpiewaczych i Instrumentalnych Zarząd Główny w Warszawie za działalność
artystyczną w roku 1952,
– dokument nadania odznaki honorowej stopnia pierwszego przez Radę Naczelną Zjednoczenia Polskich Związków Śpiewaczych i Muzycznych (Warszawa, 13 listopada
1954 roku),
– dyplom z okazji 50-lecia pracy kompozytorskiej i artystycznej przyznany w dniu 25 lutego 1956 roku przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Częstochowie,
– dyplom uznania z okazji „Dnia Nauczyciela” przyznany
przez Prezydium Zarządu Okręgowego Związku Zawodowego Pracowników Kultury i Sztuki w Katowicach (Katowice, 20 listopada 1961 roku),
– dyplom za wybitne zasługi w rozwoju miasta Częstochowy nadany dnia 16 stycznia 1965 roku przez Prezydium
Miejskiej Rady Narodowej w Częstochowie,
– dyplom uznania za wieloletnią pracę z okazji 25-lecia
Państwowych Szkół Muzycznych w Częstochowie wydany
dnia 14 marca 1971 roku przez Dyrektora Szkoły i Radę Zakładową.
Na uwagę zasługują także odznaczenia i dyplomy uzyskane
za działalność w Ochotniczej Straży Pożarnej, m.in. odznaka
pamiątkowa „Edwardowi Mąkosza w dniu Imienin 13.X.1913
od Orkiestry Straży Ogn. Och. w Częstochowie”, jubileuszowa odznaka „50 – Zw. Ochotn. Straży Poż. Za Wysługę Lat”
z legitymacją, list pochwalny dla Członka Straży Pożarnej
Ochotniczej w Częstochowie Mąkoszy Edwardowi w uznaniu
wyróżniającej się działalności na polu Pożarnictwa Ojczystego
z dnia 20 marca 1927 roku od Rady Naczelnej Związku Straży
Pożarnych R.P. Zachowała się również jego legitymacja wydana
75
przez Ochotniczą Straż Pożarną w Częstochowie 10 sierpnia
1940 roku.
Część muzealnej wystawy została poświęcona pedagogicznej pasji Edwarda Mąkoszy. Jak wspomniano wcześniej,
realizował się on jako świetny nauczyciel w wielu częstochowskich szkołach. Wdzięczni wychowankowie utrzymywali
kontakt ze swoim profesorem jeszcze przez długie lata po
ukończeniu nauki, mimo często dzielącej ich ogromnej odległości. Przysyłali mu listy i zdjęcia – czasem przedstawiające
przebieg ich muzycznej kariery. Takimi uczniami
byli m.in.: Piotr Ikowski – śpiewak Opery Wrocławskiej, a także Władysław Jay-Jędrzejewski – lekarz, któremu gra na wiolonczeli uratowala życie
w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu.
Na ekspozycji zaprezentowany został także
szereg programów koncertów oraz plakaty i afisze,
m.in.:
– afisz Koncertu Symfonicznej Orkiestry „Lutni” pod dyrekcją prof. Edwarda Mąkoszy z współudziałem światowej sławy skrzypaczki Ireny Dubiskiej, Teatr Miejski w Częstochowie, 10 marca
1939 roku,
– Wielki Koncert Symfoniczny, Miejska Orkiestra Symfoniczna pod dyrekcją prof. Jarzębskiego,
Teatry Miejskie, 30 grudnia 1945 roku (Edward
Mąkosza – baryton),
– Poranek Symfoniczny, Orkiestra Symfoniczna pod dyr.
Edwarda Mąkoszy, Sala Koncertowa w Częstochowie, 24
kwietnia 1949 roku,
– Festiwal Polskiej Muzyki Ludowej, w programie m.in.
występ 1000-osobowego Chóru Międzyszkolnego z udziałem Orkiestry Symfonicznej pod dyr. Edwarda Mąkoszy, 28
i 29 maja1949 roku,
– Koncert Kompozytorski Edwarda Mąkoszy, Państwowa Orkiestra Symfoniczna w Częstochowie, 24 kwietnia
1959 roku,
– Koncert Symfoniczny, Państwowa Orkiestra Symfoniczna, 13 lutego 1961 roku,
– afisz Koncertu Pamięci Edwarda Mąkoszy, Polski
Związek Chórów i Orkiestr, 12 maja 1985 roku.
Szczególnie cenne są plakaty, dokumentujące pierwsze
występy (w lutym i marcu 1945 roku) Miejskiej Orkiestry
Symfonicznej w Częstochowie, założonej m.in. przez Mą-
koszę jeszcze w czasie okupacji (w listopadzie 1944 roku).
W programach koncertów znalazły się utwory: Chopina, Moniuszki, Niewiadomskiego, Wieniawskiego,
M łynarskiego:
– Koncert orkiestry pod batutą prof. Edwarda Mąkoszy,
Teatr Miejski w Częstochowie, 4 lutego 1945 roku,
– Koncert orkiestry pod batutą prof. Edwarda Mąkoszy,
Teatr Miejski w Częstochowie, 9 lutego b.roku,
– Poranek symfoniczny orkiestry pod batutą prof. Edwarda
Mąkoszy, Teatr Miejski w Częstochowie, 11 marca 1945 r.
Wystawa poświęcona profesorowi Edwardowi Mąkoszy,
zrealizowana w ramach VIII Dni Muzyki w 2006 roku, zaprezentowała postać wybitnego muzyka, uwzględniając różnorodne aspekty życia i pracy twórczej. Dzięki ekspozycji
pamiątek po tym niezwykłym człowieku mieliśmy okazję
poznać jego pasje, zainteresowania, a także przyjrzeć się
z bliska jego dziełom.
Legitymacja strażacka Edwarda Mąkoszy
Afisz koncertu
z 4 lutego
1945 r.
Literatura
Franc B., Katalog tematyczny dzieł Edwarda Mąkoszy, praca magisterska, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, 1995
Jelonek L., Z dziejów życia muzycznego w Częstochowie, Wydawnictwo WSP, Częstochowa 1995
Karcz B., Wkład Edwarda Mąkoszy w życie muzyczne Częstochowy, praca magisterska, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Katowicach,
1973
Malko W., Edward Mąkosza, „Ziemia Częstochowska”, t. XV, Częstochowa 1984, s. 117
Piersiak R., Chlubne półwiecze – na jubileusz prof. E. Mąkoszy, „Życie Częstochowy” 1965, nr 47
Skuza M., Album poświęcony Edwardowi Mąkoszy, praca dyplomowa, Państwowa Szkoła Muzyczna Drugiego Stopnia w Częstochowie, 1996
Szczodrowska M., O Edwardzie Mąkoszy, „Życie Częstochowy” 1984, nr 36, s. 8
76
77
GABINET DOKTORA WŁADYSŁAWA BIEGAŃSKIEGO
SUMMARY
Janusz Pawlikowski, Juliusz Sętowski
Gabinet doktora
Władysława Biegańskiego.
Wystawa z cyklu Gabinety
wybitnych częstochowian
w Muzeum Częstochowskim
(lipiec 2006 – styczeń 2007)
Katarzyna Ozimek
Janusz Jadczyk
Memorabilia of Professor
Edward Mąkosza
Summary
As a part of the 7th celebration of the Music Festival, the
Częstochowa Museum organised in the Częstochowa Philharmonic Hall and next in the City Hall in 2006 an exhibition dedicated to the memory of Professor Edward Mąkosza
(1886-1974), composer, pedagogue, conductor, organist, folk
music enthusiast, who was connected with our city for over
60 years. The exhibition contained scores, documents, photographs, programmes and concert posters from archives as
well as numerous awards and diplomas of the musician.
The majority of the memorabilia came from the family
collections of his son Andrzej and granddaughters: Ewa Kłak
and Irena Domańska, also from the Dr Władysław Biegański
City Library in Częstochowa, the Częstochowa State Archive, the Częstochowa Philharmonic Hall, the Marcin Józef
Żebrowski Music Schools Group, the Henryk Sienkiewicz
Secondary School and from private persons.
At the exhibition one could admire: the Papal order „Pro
Ecclesia et Pontifice” along with its award diploma, the Catalogue of works for symphony orchestra by Edward Mąkosza,
and among them a record of Częstochowa regional songs for
choir with orchestra, a photograph by Jan Kiepura with a dedication for Edward Mąkosza. An interesting memento was
a notebook of the musician from 1972 entitled „The Mąkosza
Family”, in which he endeavoured to reveal the genealogy of
his family. The exhibition was enhanced by a collection of
photographs presenting Mąkosza with the choirs and orchestras that he had conducted.
The following parts of the exhibition were dedicated to the
interests of Edward Mąkosza: teaching, tourism and also his
activity in the Volunteer Fire Brigade.
Particularly treasured were posters documenting the premier appearances (in February and March 1945) of the Częstochowa City Symphony Orchestra founded among others
by Mąkosza during the occupation period.
The exhibition dedicated to Professor Edward Mąkosza
presented his person by putting on display various aspects of
his life and his creative work. Thanks to the exhibition of the
memorabilia of that unusual man we had an opportunity to
become more acquainted with his interests as well as become
more familiar with his works.
W założeniu wystawa ta nie miała być wierną rekonstrukcją. Koncepcja przedsięwzięcia była taka, aby pokazać gabinet
– miejsce pracy twórczej częstochowskiego lekarza-społecznika w takiej formie, by poprzez zgromadzone przedmioty związane z Biegańskim lub z czasami, w których żył, opowiedzieć
o wszystkich etapach życia twórcy Myśli i aforyzmów o etyce
lekarskiej, o jego związkach z Częstochową, o epoce, w której
działał. Przygotowując wystawę, starano się tak dobrać obiekty, by oglądający mogli dowiedzieć się o zainteresowaniach
doktora, jego przyzwyczajeniach, trybie życia, wreszcie w szerokiej perspektywie ukazać go jako człowieka.
Przygotowanie ekspozycji nie było zadaniem łatwym.
W materiale dokumentacyjnym, który autorom udało się zgromadzić, znalazły się zaledwie: fotografia gabinetu pochodzącą
z około 1929 roku, a także niewielkie opisy wnętrza domu i gabinetu Biegańskiego zawarte w książce jego żony Mieczysławy
Władysław Biegański, życie i praca (Warszawa, 1930).
The Study of Doctor Władysław
Biegański. Exhibition in the
Series Studies of Outstanding
Częstochowa Citizens
in the Częstochowa Museum
(July 2006 – January 2007)
W
ystawa Gabinet doktora Władysława Biegańskiego została przygotowana w ramach projektu Gabinety wybitnych częstochowian1. Była pierwszą, jaką postanowiono przedstawić w tym cyklu.
Pomysł wystawy wyszedł od Janusza Jadczyka, dyrektora Muzeum Częstochowskiego. Przygotowanie scenariusza
ekspozycji zaproponowano dr. Juliuszowi Sętowskiemu.
Gabinet dra W. Biegańskiego z książki M. Biegańskiej
Władysław Biegański, życie i praca
1
Władysław Biegański (1857-1917) – lekarz, filozof, pedagog, działacz społeczny. Urodził się 28 kwietnia 1857 r. w Grabowie, powiat ostrzeszowski, był synem
Tomasza, właściciela małego folwarku, ślusarza wiejskiego, i Bibianny z Danielewiczów. Ukończył w 1875 r. gimnazjum w Piotrkowie, później studiował medycynę i filozofię na Uniwersytecie Warszawskim. W 1880 r. uzyskał dyplom lekarza i w roku następnym wyjechał do Rosji. W latach 1881-1882 był lekarzem ziemskim w Kcyni,
78
79
JANUSZ PAWLIKOWSKI, JULIUSZ SĘTOWSKI
Gabinet dra W. Biegańskiego, biurko i szafy biblioteczne
Oryginalny gabinet naukowy – miejsce pracy doktora – znajdował się w domu (przy ulicy Teatralnej, obecnie
al. Wolności 16), w którym od 1885 roku zamieszkiwała rodzina Biegańskich.
O tym, jak wielką wagę w procesie odtwarzania gabinetu
przywiązywano do tego, by był on do pewnego stopnia zgodny z oryginałem, najlepiej świadczy fakt, że nawet miejsce
prezentacji (dwie sale w częstochowskim Ratuszu) dobrano
tak, by pomieszczenia swoim układem przypominały rozkład autentycznych pokoi w domu Biegańskiego – gabinet
i sąsiadujący z nim pokój dziecinny córek.2
Organizatorzy wystawy – wiedząc o tym, że Muzeum
Częstochowskie nie dysponuje eksponatami dotyczącymi lekarza – zwrócili się przed wszystkim do Głównej Biblioteki
Lekarskiej w Warszawie. Zdecydowana większość przedmiotów pochodziła właśnie z tego źródła, były to m.in.: trzy
eklektyczne szafy biblioteczne, stolik z blatem marmurowym, kosz, parasolnik, laska drewniana (kostur, z którym
wędrował po górach), zegar, cztery obrazy, talerz ozdobny,
barometr, zegar wiszący, tablica laudacyjna, cztery plakiety
z medalami przedstawiającymi popiersia królów polskich
i portret Biegańskiego.3
W szafach bibliotecznych znalazły się oryginalne czasopisma, a także książki należące do Biegańskiego i te, które wyszły spod jego pióra (w znaczącej części pierwodruki
jego prac). Pochodziły one ze zbiorów częstochowskich –
Biblioteki Publicznej w Częstochowie (głównie czasopisma
lekarskie), częstochowskiego oddziału Głównej Biblioteki
Lekarskiej (książki) i Biblioteki Muzeum Częstochowskiego
(wydawnictwa encyklopedyczne). Kilkadziesiąt woluminów
(książek, czasopism medycznych polskich i niemieckich),
które należały wcześniej do Biegańskiego i do jego szwagra Karola Rozenfelda udostępniło Towarzystwo Lekarskie
Częstochowskie. Niektóre elementy wyposażenia gabinetu
pochodziły ze zbiorów prywatnych, na przykład: eklektyczne
biurko udostępnił mecenas Marek Szostak, krzesła zostały
wypożyczone przez Zbigniewa Roesslera. Pomocą służyli
również przekazując przedmioty: Ryszard Kapral, którego
matka, Bogusława była blisko związana z rodziną Biegańskich, Krystyna Miśkiewicz, Teresa Jaśkiewicz, Jan Kosiński, Piotr Karoński, Małgorzata i Juliusz Sętowscy, lekarze:
dr Mieczysław Wyględowski, dr Stanisław Gawrychowski,
dr Beata Zawadowicz. Za sprawą Towarzystwa Lekarskiego
Częstochowskiego (TLCz) wystawa wzbogaciła się o cenne
eksponaty, oprócz wspomnianych wcześniej książek i czasopism o oryginalny rękopis artykułu Biegańskiego, protokoły posiedzeń TLCz z początku XX wieku, a także należący
do doktora stolik szachowo-kawowy. W efekcie powstała
prezentacja z wieloma istotnymi elementami. Każdy, nawet
drobny przedmiot miał tu walor poznawczy.
Poczesne miejsce w gabinecie zajęło pokaźnych rozmiarów biurko. Wraz ze znajdującymi się na nim przedmiotami mówiło nam wiele o jego właścicielu. Położono na nim
kilka stron ręcznie pisanego tekstu artykułu filozoficznego.
Obok pióro i nóż do przecinania papieru. Znalazł się tu także
eklektyczny kałamarz, otrzymany w roku 1905 z okazji jubileuszu pracy. Inny przedmiot – popielnica z muszli, znalazł
się na biurku, świadcząc o nałogu doktora, jakim było palenie tytoniu. Jej umieszczenie pozwoliło zasygnalizować przy
okazji jedno z zainteresowań doktora: Biegański miał bogatą
w guberni kałuskiej. Później uzupełnił wiedzę medyczną na uniwersytetach w Berlinie i Pradze. W październiku 1883 r. powrócił do kraju i wkrótce objął posadę lekarza
w szpitalu Najświętszej Maryi Panny w Częstochowie. W okresie 1884-1905 pracował jako lekarz w fabrykach włókienniczych: La Czenstochovienne i Mottego oraz
w latach 1884-1910 na Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.
Zasługą Biegańskiego było rozbudzenie wśród częstochowskich lekarzy ruchu naukowego: od 1895 r. był organizatorem systematycznych spotkań kółka samokształceniowego lekarzy i farmaceutów, a także współzałożycielem, następnie prezesem (1901-1917) Towarzystwa Lekarskiego Częstochowskiego. Doprowadził również
do utworzenia oddziału częstochowskiego Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego oraz w 1905 r. Muzeum Higienicznego. Biegański działał w Towarzystwie
Dobroczynności dla Chrześcijan: organizował ochronki, kuchnie dla ludzi niezamożnych, kolonie letnie dla dzieci. Propagował krajoznawstwo. Dzięki jego staraniom
w 1908 r. powstał w Częstochowie oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego; w latach 1908-1914 był prezesem tego oddziału. W związku z Wystawą Przemysłu
i Rolnictwa w Częstochowie (1909) zespół redakcyjny pod jego kierunkiem opracował Przewodnik po Częstochowie. Biegański pracował też jako pedagog; w latach 19061907 i 1915-1916 prowadził zajęcia z logiki w gimnazjach polskich w Częstochowie, a także na kursach samokształceniowych. W 1914 r. z powodu postępującej choroby
nie przyjął proponowanej mu Katedry Logiki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Biegański był pionierem polskich badań z zakresu metodologii wiedzy medycznej i logiki lekarskiej. Za najwybitniejsze jego dzieło uważa się pracę Logika medycyny czyli zasady ogólnej metodologii nauk lekarskich (1894). W jego dorobku znalazło się
około stu dwudziestu prac, głównie z zakresu medycyny i filozofii. Jedna z jego najbardziej znanych publikacji – Myśli i aforyzmy o etyce lekarskiej (1899), doczekała się
czterech wydań.
Do największych pasji Biegańskiego należało bibliofilstwo, zgromadził duży księgozbiór z zakresu medycyny i filozofii (jego część została przekazana w 1917 r. na rzecz
tworzącej się biblioteki miejskiej). Zmarł 29 stycznia 1917 r. w Częstochowie, pochowany został na cmentarzu Kule. Jego imieniem został nazwany centralny plac miasta,
a także szpital, Biblioteka Publiczna i Liceum Ogólnokształcące (wcześniej Liceum Medyczne) w Częstochowie. W 1997 r. przy budynku dworca kolejowego w Częstochowie ustawiono popiersie Biegańskiego autorstwa Szymona Wypycha, ufundowane przez Towarzystwo Lekarskie Częstochowskie.
2
Dzięki uprzejmości państwa Danuty i Stefana Ścibichów – właścicieli domu przy al. Wolności 16 (dawniejszego domu Biegańskich), udało się obejrzeć pomieszczenie,
w którym znajdował się gabinet dra Biegańskiego.
3
W miarę pełne wyposażenie gabinetu Biegańskiego (wraz z główna częścią księgozbioru) znajdujące się w zbiorach specjalnych Głównej Biblioteki Lekarskiej (GBL)
w Warszawie, trafiło tam z woli żony Biegańskiego – Mieczysławy, już po jej śmierci w 1954 r. Na decyzję tę niewątpliwie miały wpływ rozmowy prof. Stanisława Konopki – dyrektora GBL z Biegańską.
80
81
Gabinet dra W. Biegańskiego, pokój dziecinny
JANUSZ PAWLIKOWSKI, JULIUSZ SĘTOWSKI
W rogu pokoju, pod zawieszonymi na ścianie stylowym
zegarem i dwoma portretami profesorów klinik berlińskich,
stanął stolik do gry w szachy; można było też wypić przy nim
kawę. Położono na nim jakby na moment odłożone egzemplarze czasopisma „Świat” z września 1909. Znajdowały się
w nim obszerne notatki o częstochowskiej Wystawie Przemysłu i Rolnictwa z 1909 roku, w przygotowania której Biegański był również zaangażowany. Vis-à-vis biurka stanęła szafa
biblioteczna z książkami autorstwa doktora bądź z jego zbioru literatury medycznej i czasopism lekarskich. Na ścianie,
również w najbliższym sąsiedztwie biurka, zawisło tableau
z dyplomem – podziękowaniem od pracowników i pacjentów
Szpitala V Oddziału Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej z 1910
roku, zdobione motywami młodopolskimi oraz dwoma
przedstawieniami malarskimi, ukazującymi pomieszczenia
przychodni kolejowej, w której Biegański pracował, a także
ówczesny widok dworca Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.
Wiszące na jednej ze ścian akwarela Franciszka Kostrzewskiego Żyd oglądający monetę oraz obraz olejny Głowa
Arabki Zygmunta Papieskiego, ponadto talerz z motywami
orientalnymi, miały zaznaczyć zainteresowanie orientem.
Grafika ukazująca most Karola w Pradze nawiązywała do
okresu studiów Biegańskiego w tym mieście. Nie brakowało
drobiazgów, takich jak rodzinne fotografie (ślubna Władysława i Mieczysławy Biegańskich, portret ojca doktora – Tomasza oraz córki Haliny), oprawione w ramę z epoki medale
z podobiznami polskich monarchów, torba lekarska, wreszcie
sam portret lekarza autorstwa nieokreślonego malarza z końca XIX – początku XX w.
Wystawę otwarto 20 lipca 2006 roku. Miłym akcentem było, że wśród gości zaproszonych z tej okazji znalazł
się Jakub Żbikowski, kierownik działu zbiorów specjalnych
Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie, który pieczołowicie strzeże otrzymanej w testamencie od Mieczysławy
Biegańskiej spuścizny po częstochowskim lekarzu. Obecny
był także prawnuk Biegańskiego, Witold Grajter z Łodzi.
Otwarciu towarzyszyła prelekcja dra Juliusza Sętowskiego,
kuratora ekspozycji, na temat Doktor Władysław Biegański –
człowiek i dzieło. Współtwórca wystawy oprowadził po niej
przybyłych gości.
Przedsięwzięcie służyło dorosłym i młodym częstochowianom. W trakcie trwania wystawę odwiedziły liczne
grupy szkolne z gimnazjów, liceów, szkół podstawowych.
Nie zabrakło wśród nich młodzieży z Zespołu Szkół
w Częstochowie, noszącego imię dra W. Biegańskiego.
W związku z eksponowaniem gabinetu kilkakrotnie odbyły się w nim okolicznościowe spotkania poświęcone osobie Biegańskiego, jedno z nich miało miejsce z okazji Dni
Częstochowy w sierpniu 2006 roku, inne w dniu 6 stycznia 2007 roku na zakończenie prezentacji gabinetu.
Gabinet dra W. Biegańskiego, biurko, szafa biblioteczna,
w głębi pokój dziecinny
kolekcję muszli. Wiadomo, że na oryginalnym biurku lekarza
stał jeszcze wazon z łuski armatniej. Organizatorom nie udało się znaleźć takiego przedmiotu, w zastępstwie ustawiono
za to przycisk z odłamku pocisku armatniego z 1915 roku,
użyczony na potrzeby ekspozycji wraz z lampą naftową oraz
orientalnym pojemnikiem na ołówki przez dra Mieczysława
Wyględowskiego. Na biurku ustawiono odlaną z brązu stylizowaną figurę pelikana – symbol poświęcenia, a także motyw
występujący w herbie miasta, w którym urodził się Biegański
– Grabowa nad Prosną. Ułożono także dwie książki – pięknie oprawione tomy dzieł poetyckich Jana Kasprowicza, dowód zainteresowań doktora poezją tego twórcy.
Widok z fotela za biurkiem padał na sąsiedni pokój dziecięcy z pianinem (instrument został wypożyczony przez rodzinę
innego słynnego częstochowianina, kompozytora Wojciecha
Łukaszewskiego). Możliwe, że podobny instrument znajdował się w autentycznym pokoju córek Biegańskiego.
82
Gabinet dra W. Biegańskiego, widok ogólny
Wystawie towarzyszył informator, w którym znalazł
się biogram Władysława Biegańskiego, a także fotografie ukazujące dom przy al. Wolności 16, gdzie żył i pracował, oraz wygląd gabinetu z końca lat 20. X X w. Autorem projektu tego folderu był Janusz Jadczyk, dyrektor
Muzeum Częstochowskiego, który mocno angażował się
zresztą w całe przedsięwzięcie na każdym etapie, począwszy od trudnych, długotrwałych rozmów z przedstawicielami Głównej Biblioteki Lekarskiej w sprawie
wypożyczenia eksponatów (mających być podstawą ekspozycji), po uczestnictwo w ich transporcie, pozyskiwanie eksponatów ze zbiorów prywatnych, wreszcie na bie-
żąco interesując się tworzeniem ekspozycji i dzieląc się
pomysłami.
Wystawa Gabinet doktora Władysława Biegańskiego była
czynna do pierwszych dni stycznia 2007 roku. Obowiązki
gospodarzy sprawowali w nim kurator wystawy dr Juliusz
Sętowski oraz pracownik Muzeum Teresa Jaśkiewicz, którzy m.in. prowadzili w gabinecie zajęcia dla grup szkolnych
dziecięcych i młodzieżowych – tzw. lekcje muzealne.
Prezentacja poprzedziła znaczące wydarzenie w życiu
kulturalnym Częstochowy – Rok doktora Władysława Biegańskiego – obchody 150. rocznicy urodzin i 90. rocznicy
śmierci jednego z najwybitniejszych częstochowian.
83
45 LAT DZIAŁU NAUKOWO-OŚWIATOWEGO 1962-2007
SUMMARY
45 lat Działu NaukowoOświatowego 1962-2007
Janusz Pawlikowski, Juliusz Sętowski
The Study of Doctor Władysław
Biegański. Exhibition in the
Series Studies of Outstanding
Częstochowa Citizens in the
Częstochowa Museum
(July 2006 – January 2007)
45 Years of the ScientificEducational Section 1962-2007
1992 roku, wykonujący również inne zadania. W 1994 roku,
po objęciu stanowiska dyrektora Muzeum przez Andrzeja
Zembika, dotychczasowy Dział Naukowo-Oświatowy przekształcono w Dział Edukacji i Wystaw, zwiększając z czasem
jego obsadę personalną. W tym okresie kierownictwo Działu
W
lutym 2007 roku minie 45 lat, odkąd utworzony został, jako niezależny dział Muzeum, Ośrodek
Naukowo-Oświatowy, od roku 1961 istniejący jako
Dział Naukowo-Oświatowy. Uroczystość otwarcia miała
miejsce 13 lutego 1962 roku. Swą siedzibę Ośrodek Naukowo
-Oświatowy otrzymał w budynku B Ratusza.
Na uroczystym otwarciu Ośrodka Naukowo-Oświatowego, w sali Ratusza, inauguracyjny odczyt zatytułowany
Początki kultury polskiej wygłosił prof. dr Józef Kostrzewski. Wśród zaproszonych gości znaleźli się przedstawiciele
Związku Muzeów i Ochrony Zabytków, Ministerstwa Kultury i Sztuki, muzeów krajowych i władz miasta.
Kierownictwo w Dziale Naukowo-Oświatowym powierzono początkowo Danucie Kautz1 – polonistce, a później
Krystynie Kotlińskiej2. W latach 1962-1966 w Dziale utrzymywany był jeden etat3. Od 1971 roku kierownictwo objął
Włodzimierz Bocheński.
W latach 1986-1992 obowiązki kierownika Działu N-O
pełniły kolejno: Iwona Tobolewska-Siemko i Barbara Susek.
W 1992 roku zlikwidowano jeden etat w Dziale Naukowo
-Oświatowym4. Od tej chwili samodzielnie funkcjonujący Dział zawiesił swoją działalność. Pracę Działu przejął
pracownik Działu Sztuki, zatrudniony od października
Summary
The exhibition The Study of Doctor Władysław Biegański
was the first to be prepared in the series Studies of Outstanding Częstochowa citizens. The inspiration came from
Janusz Jadczyk – the director of the Częstochowa Museum.
The curator was Dr Juliusz Sętowski. The displayed exhibits
were borrowed from national (the Main Medical Library in
Warsaw), and local institutions (the Dr. W. Biegański Public Library and the Częstochowa Medical Association) and
also from private persons. The object of the exhibition was
to present the life of the outstanding doctor, philosopher and
community activist as well as the epoch in which he lived
and worked.
3
4
1
2
84
Otwarcie
Ośrodka
NaukowoOświatowego,
wykład
prof. Józefa
Kostrzewskiego
1962 r.
Brak danych.
K. Kotlińska – ur. 30.09.1938 w Toruniu. Studia z historii sztuki ukończyła na Wydziale Filologiczno-Historycznym Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, w 1962 r.
W. Błaszczyk, Sprawozdanie z działalności Muzeum w Częstochowie za rok 1966, s. 10.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Sprawozdania z działalności Muzeum za lata 1986-1994.
85
MONIKA ŚWIERCZEWSKA
powierzono początkowo Elizie Trzepizur, później Katarzynie Abu-Gholeh. W roku 1997 na stanowisku kierowniczym
zatrudniono Marcina Brewczyńskiego, który pełnił swoje
obowiązki do połowy roku 2003. Od tej chwili kierownikiem Działu jest Monika Świerczewska – autorka niniejszego opracowania.
Z chwilą przekazania kierownictwu Muzeum budynku
Ratusza, przeznaczono w nim miejsce na salę odczytową
Ośrodka Naukowo-Oświatowego, którą wyposażono w odpowiedni dla prowadzenia działalności odczytowej sprzęt
w postaci aparatu filmowego i epidiaskopu 5. Zadaniem działu
było koordynowanie wszelkich prac z zakresu popularyzacji
wiedzy o regionie oraz propagowanie akcji oświatowych podejmowanych przez Muzeum. W ramach Ośrodka Naukowo
-Oświatowego do roku 1973 prowadzona była ponadto biblioteka. Kiedy w 1961 roku w Muzeum utworzono Dział
Naukowo-Oświatowy, przejął on księgozbiór zgromadzony
w Parku im. S. Staszica, a także nadzór nad księgozbiorami znajdującymi się w działach. Z czasem zaczął prowadzić
centralny zakup książek w porozumieniu z pracownikami
merytorycznymi, które następnie były przekazywane poszczególnym działom. W samym Dziale Naukowo-Oświatowym pozostawiono księgozbiór ogólny. Początkowo dział
prowadził jeden centralny inwentarz księgozbioru muzealnego, natomiast w roku 1971 postanowiono założyć odrębne
inwentarze dla poszczególnych działów. Dział prowadził
ponadto rejestr ubytków, opracowywał karty do katalogu
bibliotecznego, prowadził wymianę wydawnictw z instytucjami w kraju i za granicą, przygotowywał protokoły wyceny
dla wydawnictw z wymiany, przeprowadzał inwentaryzacje
księgozbiorów działowych oraz inwentaryzacje zdawczoodbiorcze. Z chwilą powstania w roku 1973 Biblioteki muzealnej jako niezależnego działu Muzeum, Dział NaukowoOświatowy stopniowo przekazywał księgozbiór, w dalszym
ciągu jednak planował zakupy, realizował wymianę wydawnictw i opracowywał nabywane pozycje6.
Podstawową formą popularyzacji wiedzy w Muzeum były
odczyty. Należy wspomnieć, że już dużo wcześniej, zanim
zaistniał samodzielny ośrodek oświatowy, akcje odczytowe
były niezwykle popularną, cieszącą się dużą frekwencją, formą pracy oświatowej. Otwarcie Ośrodka Naukowo-Oświatowego przy Muzeum pozwoliło na poszerzenie pracy oświatowej, poprzez organizowanie imprez w postaci odczytów,
spotkań, pokazów zabytków, filmów, zajęć dydaktycznych
zapoznających miejscowe społeczeństwo z osiągnięciami
nauk humanistycznych, przyrodniczych i technicznych. Organizowano pogadanki dla młodzieży, spotkania okolicznościowe, wieczory wspomnień, koncerty muzyki dawnej,
odbywające się w podziemiach budynku głównego Ratusza
(wprowadzone po raz pierwszy w 1967 roku). Powszechne
stało się również ogłaszanie wyników prac naukowych prowadzonych przez poszczególne działy merytoryczne. Bardzo popularne stało się hasło ogłoszone przez Ministerstwo
Kultury i Sztuki – „Muzea uniwersytetami kultury”. Jego
realizacją zajął się Dział Naukowo-Oświatowy, propagując
oświatę nie tylko w Muzeum, ale również w miejscowych zakładach pracy, szkołach, bibliotekach i Domach Kultury. Do
najważniejszych imprez oświatowych zorganizowanych pod
tym hasłem zaliczyć należy ogłoszony w grudniu 1962 roku
pierwszy w Polsce Tydzień Muzeów, którego program miał
na celu zainteresowanie jak najszerszego kręgu środowisk
miejskich. W ciągu sześciu dni obchodów Tygodnia Muzeów odbyły się 23 różnego rodzaju imprezy. Ze świata nauki
wzięło w nim udział wielu wybitnych profesorów, m.in. prof.
dr Witold Hensel, prof. dr Maria Znamierowska-Prüfferowa, prof. dr Zdzisław Rajewski. Na zakończenie uroczystości
zorganizowano Trust Mózgów, na który złożyły się wypowiedzi wygłoszone przez prof. prof. Prüfferową, Guerquien’a
i Rajewskiego, poświęcone problemowi społecznej roli nauki
z uwzględnieniem znaczenia muzealnictwa7.
Odczyt prof. Rajewskiego w Sali Ośrodka N-O, 1962 r.
Archiwum Muzeum w Częstochowie, Sprawozdanie z działalności Muzeum za rok 1961.
6
Vademecum zbiorów, Rocznik Muzeum Częstochowskiego. Wydanie jubileuszowe,t.7, Muzeum Częstochowskie 2005.
7
Archiwum Muzeum, Teczka A-45/1, Sprawozdanie za IV kw. 1961 oraz za rok 1962.
Wykład
Wiktora Zina
w ramach
II Międzynarodowej
Kampanii
Muzealnej, 1967 r.
prof. prof. Witold Hensel, Stanisław Lorenz, Jan Białostocki, Jerzy Szablowski, Jan Zachwatowicz, Władysław Tomkiewicz, Wiktor Zin.
Odczyty tematyczne wygłaszano zarówno w Ośrodku
Naukowo-Oświatowym, jak i poza nim, nie tylko na terenie
miasta, ale również w okolicznych miejscowościach gminy
i powiatu, tj. w tamtejszych domach kultury, szkołach,
świetlicach, klubach, urzędach pracy itp.
Dzięki pozytywnej opinii Ministerstwa Kultury i Sztuki, jaką Muzeum Okręgowe uzyskało po zakończeniu obchodów I Tygodnia Muzeów, rozszerzono tę inicjatywę
w kolejnych latach na wszystkie muzea w kraju8. I tak,
w styczniu 1964 odbył się II Tydzień Muzeów, adresowany głównie do młodzieży. Na uwagę zasługuje fakt, że na
zakończenie zostało podpisane pomiędzy Inspektoratem
Oświaty w Częstochowie a Muzeum Okręgowym porozumienie, na mocy którego opracowano długoterminowy plan
pracy wśród młodzieży. 9 Warto wspomnieć, że kolejny, III
Tydzień Muzealny miał miejsce w 1965 roku. Forma obchodów przybrała w tym przypadku charakter odczytowodyskusyjny. Wyjątkowa ranga tych akcji, przypadających na
lata 1967 i 1968, oraz dobór tematyki znalazły swe uzasadnienie w randze pewnych rocznic i uroczystości, w jakich
Muzeum na przestrzeni kilkudziesięciu lat swej działalności
brało udział. I tak, w roku 1967 obchodzono 750-lecie Częstochowy, w tymże roku przypadła 50. Rocznica Wielkiej
Socjalistycznej Rewolucji Październikowej, od 1 października 1967 do 1 sierpnia 1968 roku trwała II Międzynarodowa Kampania Muzealna. Wyjątkową rangę i znaczenie
miał program oświatowy Muzeum, przygotowany właśnie
z tej okazji. Uświetniły go wystąpienia najwybitniejszych
archeologów, historyków i historyków sztuki. Byli to m.in.
Prelekcja W. Błaszczyka w Kłobucku z okazji otwarcia wystawy
archeologicznej Wykopaliska w Olsztynie i Ogrodzieńcu, 1961 r.
5
86
W. Błaszczyk, op. cit., s. 36, 37.
Archiwum Muzeum, Teczka A-78/1, Sprawozdanie za lata 1959-1968.
8
9
87
W zebraniach dyskusyjnych, połączonych na przemian
z pokazami filmowymi, podczas których wyświetlano dobrane tematycznie fragmenty z kronik filmowych XX-lecia
oraz filmy dokumentalne o Częstochowie, wzięli udział wybitni przedstawiciele poszczególnych dziedzin nauki. Autorami wykładów, referatów byli nie tylko pracownicy Muzeum
Okręgowego, ale też specjaliści zapraszani z innych placówek
muzealnych krajowych i zagranicznych, prezentujący osiągnięcia w poszczególnych dziedzinach nauki i kultury polskiej
oraz życia politycznego i gospodarczego. Zagadnienia związane z historią regionu systematycznie popularyzowali pracownicy Muzeum. Z czasem, ze względu na regularność tych
spotkań organizowanych cotygodniowo w określonym dniu
i o stałej godzinie, przyjęły one tradycyjną nazwę „piątków”,
a następnie, od roku 1969, „śród muzealnych” 10. Przy zmianie
piątków na środy kierowano się potrzebą ściślejszego powiązania działalności wystawienniczej Muzeum z pracą oświatową w Ośrodku. Ponieważ środy były dniem wolnym od opłat
wstępu, a ekspozycje udostępnione w godzinach popołudniowych, dawało to możliwość zwiedzenia wystaw, a następnie
uczestniczenia w odczytach w Ośrodku. Pomysł taki zrodził
się wśród młodzieży szkolnej. Poza odczytami pracownicy
Muzeum publikowali swe wystąpienia również w formie wy-
dawnictw popularnonaukowych. Ten drugi punkt realizowany
był przy współpracy z miejscową prasą, a zwłaszcza z redakcją
„Gazety Częstochowskiej”, która udostępniała Muzeum łamy
dodatku regionalnego „Nad Wartą”. O odczytach informowała
miejscowa prasa, drukowano również afisze, w nakładzie 200
egzemplarzy, które trafiały do szerokiego kręgu mieszkańców
Częstochowy. W jednym sezonie kulturalno-oświatowym
wygłaszano początkowo ok. 50, później do 70, 80 odczytów.
W latach 70. Ośrodek Naukowo-Oświatowy wykorzystywał
na swą działalność odczytową hol w budynku administracyjnym. Spotkania z mieszkańcami Częstochowy, składające się
na program Ośrodka, niejednokrotnie połączone były z zebraniami Towarzystw Naukowych i Kół Przyjaciół Muzeum. Pewną grupę społeczeństwa udało się pozyskać dzięki
zorganizowaniu w ramach Oddziału Polskiego Towarzystwa
Archeologicznego Koła Numizmatycznego, które założono
w roku powstania Ośrodka Naukowo-Oświatowego. Dużą
rolę w upowszechnianiu działalności Muzeum, popularyzacji wiedzy, były miejscowe media, a także współpraca Muzeum z Inspektoratami Oświaty – miejskim i powiatowym,
Polskim Towarzystwem Archeologicznym, Towarzystwem
Wiedzy Powszechnej, Towarzystwem Popierania Wiedzy
Regionalnej.
Lekcja rysunków 1963 r.
10
Archiwum Muzeum, Sprawozdanie z działalności Muzeum Okręgowego za rok 1969.
88
spełniali pracownicy Działu Naukowo-Oświatowego. Ponadto czynności związane z oprowadzaniem po wystawach
wykonywali kierownicy działów, łączący tę funkcję z pracą
naukowo-badawczą.
W nierozerwalnym związku z zagadnieniem popularyzacji wiedzy o regionie pozostawało wystawiennictwo. Od
początku swojego istnienia Muzeum prowadziło działalność
wystawienniczą, w której koordynowaniu brał udział nowo
otwarty Dział Naukowo-Oświatowy. Dokładano starań,
aby eksponowane w salach Muzeum wystawy były przygotowywane na odpowiednio wysokim poziomie. Szczególny
nacisk, jeżeli chodzi o zwiedzających, położono na udział
w wystawach miejscowej inteligencji oraz młodzieży szkolnej. Wiązało się to ściśle z udostępnianiem zbiorów. Rola
autentycznego zabytku w procesie wychowania, kształtowania światopoglądu młodego pokolenia jest ogromna, dlatego
działalność popularyzatorska oparta na zabytkach od zawsze
miała w Muzeum szczególnie doniosłe znaczenie. Własne wystawy czasowe eksponowane były w salach wystaw
zmiennych Muzeum w Ratuszu oraz w innych instytucjach
kulturalno-oświatowych w Częstochowie i w terenie, a także w innych muzeach w kraju. Działalność wystawienniczą
prowadzono w trzech kierunkach: wystawy stałe, wystawy
czasowe (własne i objazdowe) oraz wystawy oświatowe.
Akcja odczytowa prowadzona w ramach „śród muzealnych”
realizowana była jeszcze w 1994 roku, w latach 1995-1999
przekształcona została w cykl spotkań pod hasłem „Spotkania
z Kustoszami”, odbywających się w każdą niedzielę miesiąca. W ramach spotkań pracownicy poszczególnych działów
merytorycznych, kustosze Muzeum, przygotowywali tematy
związane z aktualnie prezentowanymi wystawami, zbiorami,
ważniejszymi pracami podejmowanymi przez dział. Spotkania adresowane były do zainteresowanych mieszkańców
Częstochowy. Dział Edukacji i Wystaw, bo taką nosił nazwę od 1995 roku11, koordynował te akcje oraz zajmował się
stroną informacyjną i promocyjno-reklamową. We własnym
zakresie drukowano afisze informacyjne, zawierające harmonogramy coniedzielnych spotkań, które umieszczano w miejscach publicznych, tj. w instytucjach kultury, na wyższych
uczelniach, w szkołach i w bibliotekach. Na bieżąco informacje drukowane były na łamach lokalnej prasy oraz ogłaszane
w częstochowskich rozgłośniach radiowych. W zależności od
tematu, spotkania odbywały się w poszczególnych obiektach
Muzeum, tj. w Ratuszu A i w Rezerwacie Archeologicznym,
w przypadku, gdy odczyt dotyczył aktualnie prezentowanych
wystaw oraz w Ratuszu B (Odwach), gdy temat bezpośrednio
nie był związany z działalnością wystawienniczą.
Dział Naukowo-Oświatowy prowadził również samodzielną działalność naukowo-badawczą. I tak, w latach 80.
prowadził badania nad problematyką społeczno-kulturalną
Częstochowy okresu międzywojnia, zbierano materiały do
tematów: Związki pisarzy polskich z Częstochową w dwudziestoleciu międzywojennym, Legendy i podania związane z dziejami zamków Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Stosunki społeczno-gospodarcze Częstochowy lat międzywojennych, System
oświaty i szkolnictwa Częstochowy w dobie II Rzeczypospolitej,
gromadzono ponadto materiały do kronik działalności oświatowej Muzeum 1969-197812. Opracowano też zestaw pytań
do turnieju Częstochowa pod okupacją hitlerowską i pierwsze
dni wolności oraz Turnieju wiedzy o Ludowym Wojsku Polskim.
W latach 90. rozpoczęto pracę w Wojewódzkim Komitecie
Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Częstochowie, polegającą na lustracji i ocenie stanu opieki nad Miejscami Pamięci Narodowej, prowadzeniu bieżącej dokumentacji oraz
informowaniu środków masowego przekazu o działalności
Komitetu.
Podstawą działalności oświatowej i popularyzatorskiej
na przełomie lat 1991/1992 były wystawy stałe i czasowe;
w dalszym ciągu organizowano też odczyty i spotkania oraz
lekcje muzealne dla szkół. Do lat 90. funkcję przewodników
11
Wystawa przyrodnicza w witrynie PTTK w Częstochowie, 1961 r.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Sprawozdania z działalności Muzeum za rok 1995.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Sprawozdanie z Działu Naukowo-Oświatowego za IV kwartał 1978.
12
89
Wystawki oświatowe były to zwykle niewielkie pokazy
oryginalnych eksponatów, organizowane głównie w szkołach oraz umieszczane w witrynach sklepowych. W ramach
tych ostatnich propagowano miejscową i regionalną historię, przyrodę, kulturę i sztukę. Z wystawami objazdowymi
Muzeum docierało do okolicznych miejscowości, takich jak
Kłobuck, Radomsko oraz szereg miejscowości powiatu częstochowskiego i kłobuckiego. I tak, w 1974 roku zorganizowano np. dwie wystawy oświatowe zatytułowane: Ochrona
przyrody w regionie częstochowskim oraz Świat jaskiń Wyżyny
Krakowsko-Częstochowskiej prezentowane w Oddziale PTTK
w Częstochowie oraz wystawę pt. Rezerwat Archeologiczny
w Częstochowie-Rakowie, zorganizowaną w jednej z miejscowości powiatu kłobuckiego13 .
W doborze wystaw czasowych brane było pod uwagę
równomierne reprezentowanie wszystkich dyscyplin wiedzy, zarówno humanistycznych, przyrodniczych, jak i technicznych. Do ciekawszych, udostępnionych w roku otwarcia Ośrodka Naukowo-Oświatowego, należy zaliczyć dwie
wystawy, pierwszą zatytułowaną Fauna i flora regionu częstochowskiego (wystawa zorganizowana we własnym zakresie)
i wystawę darwinowską O powstawaniu gatunków. Zorganizowano ponadto dwie ogólnopolskie wystawy malarstwa
i grafiki współczesnej, ekspozycję Zamki Jury KrakowskoCzęstochowskiej, podsumowującą dotychczasowe wyniki prac
archeologicznych oraz wystawę z daru gen. Zająca Wojsko
Polskie w stuleciu powstań, urządzoną w związku ze zbliżającą
się rocznicą powstania styczniowego. Od momentu powstania Ośrodka Naukowo-Oświatowego trwały prace przygotowawcze nad stałą ekspozycją pt. Historia Ziemi i Człowieka
w regionie częstochowskim14, opracowywaną przez wszystkie
działy, która docelowo miała być eksponowana w budynku
Ratusza. W kolejnych latach działalność Ośrodka Naukowo
-Oświatowego, później Działu Edukacji i Wystaw, opierała
się na organizacji wystaw własnych, wypożyczanych z innych
Muzeów oraz przygotowywanych we współpracy z działami
merytorycznymi Muzeum. Niejednokrotnie udostępniano
sale ekspozycyjne Muzeum na prace plastyczne, w tym malarstwo, rysunek, fotografię młodzieży szkolnej. Swoje osiągnięcia artystyczne prezentowali też uczniowie Zespołu Sztuk
Plastycznych im. Jacka Malczewskiego w Częstochowie,
biorąc udział w dorocznych wystawach pokonkursowych.
W ramach działalności wystawienniczej, w listopadzie 1998
roku swoją działalność zainaugurowała Studencka Galeria
15
16
17
13
14
„Bez tynku” 15 promująca dorobek młodych artystów, studentów Wychowania Artystycznego częstochowskiej Wyższej
Szkoły Pedagogicznej (obecnie Akademii im. Jana Długosza). Swoje wystawy autorskie oraz prace dyplomowe prezentowali oni w piwnicach Ratusza. Stronę informacyjną oraz
promocyjno-reklamową Galerii koordynował Dział Edukacji
i Wystaw. Galeria zawiesiła swoją działalność w roku 2000.
Kolejną z form oświatowych, realizowanych przez Dział
Naukowo-Oświatowy we współpracy z działami merytorycznymi Muzeum, były konkursy. Od początku powstania
Ośrodka do 1966 roku zorganizowano 4 konkursy: Szukamy samooddanych talentów artystycznych, Częstochowa w starej ilustracji, Piękno Częstochowy w fotografii. Wyniki tych
konkursów pozwoliły uzyskać wiele cennych dokumentów,
ilustrujących wygląd Częstochowy z roku 1909 oraz odkryć
talent rzeźbiarski Franciszka Anczyka z Panek, rzeźbiącego
sceny z życia górników rud żelaza. Ogłoszony został również
konkurs na Wspomnienie górnika rud żelaza, zorganizowany
wspólnie ze Związkiem Zawodowym Górników i Zarządem
Rud Żelaza w Częstochowie. Konkurs, w którym wzięły
udział 32 osoby, dał placówce niezwykle cenne materiały, dla
poznania warunków życia i pracy górnika kopalni rud żelaza.
W późniejszych latach działalności Ośrodka ogłaszano konkursy plastyczne, rysunkowe, adresowane głównie dla miejscowej i okolicznej młodzieży szkolnej. Tematy konkursów
były związane głównie z aktualnie obchodzonymi rocznicami, jubileuszami, świętami. I tak, w 1970 roku ogłoszono
konkurs na plakat i gazetkę o tematyce 53 rocznicy Wielkiej
Socjalistycznej Rewolucji Październikowej 16 . W maju 1976
odbyło się w Ośrodku spotkanie z uczestnikami konkursu na
pracę plastyczną poświęconą muzealnictwu i ochronie zabytków, na którym wręczono dyplomy i nagrody ufundowane przez miejscowy Wydział Oświaty i Muzeum. W marcu
1994 roku Ośrodek Naukowo-Oświatowy we współpracy
z Działem Etnografii przygotował konkurs plastyczny dla
dzieci pt. W świecie słowiańskich bajek17. Konkursy plastyczne ogłaszano ponadto w oparciu o wystawy zmienne: Szachy
w mojej wyobraźni (1998), przygotowany w oparciu o wystawę o tematyce szachowej, oraz Życie rafy koralowej (2004).
W roku 2002, 2003 i 2004 Dział Edukacji i Wystaw organizował kolejne edycje konkursu plastycznego o tematyce bożonarodzeniowej pt. Boże Narodzenie za pasem... czyli szopka
betlejemska w sztukach plastycznych. Również z okazji Świąt
Wielkanocnych przygotowywano konkursy tematyczne,
w roku 2002 zatytułowany Kolorowa jak pisanka, a w roku
2003 Koszyk i palma wielkanocna, adresowane dla uczniów
w wieku od 7 do 15 lat. W każdym przypadku podsumowaniem konkursów była wystawa wyróżnionych i najciekawszych prac. Podstawowym celem konkursów było ożywienie
zainteresowania kulturą tradycyjną, przybliżenie symboliki
świątecznej oraz rozwijanie umiejętności plastycznych i wyobraźni artystycznej wśród najmłodszych. Ponadto Dział
Edukacji i Wystaw pośredniczył w ogłaszaniu konkursów
ogólnopolskich, m.in. Moja przygoda w muzeum, organizowanego przez Muzeum Okręgowe w Toruniu i międzynarodowych, takich jak Muzealne spotkania z fotografią, przygotowywanego przez Muzeum Okręgowe w Koszalinie.
W roku 2002 praca konkursowa uczennicy z Gimnazjum
nr 18 w Częstochowie została zakwalifikowana na wystawę
pokonkursową, prezentowaną w Ratuszu Staromiejskim –
siedzibie Muzeum Okręgowego w Toruniu. W roku 2004
uczennica Szkoły Podstawowej nr 32 w Częstochowie zosta-
ła laureatką konkursu fotograficznego, przygotowując cykl
fotografii pt.: Mój aniele, które wykonała na lekcji muzealnej
zatytułowanej Zwyczaje wigilijne w regionie częstochowskim.
Praca była eksponowana w kilku muzeach w kraju i poza
granicami, m.in. w Niemczech i w Rosji. Obydwa konkursy
organizowane są do dnia dzisiejszego. W latach 2001-2006
Dział Edukacji i Wystaw współorganizował ze Szkołą Podstawową nr 39 w Częstochowie międzyszkolny konkurs pt.
Przysłowie jest dobre na wszystko, adresowany dla uczniów klas
I-III. Ponadto dzięki współpracy z Komisją Opieki nad Zabytkami, Oddz. Miejskiego PTTK w Częstochowie, w roku
2003 odbył się międzyszkolny konkurs pt. Poszukiwacze zaginionych śladów przeszłości. W roku następnym, 2004, jego
kolejna edycja zatytułowana Pamiątki po naszych przodkach,
zakończona została wystawą pokonkursową, zaprezentowaną w Pałacu Ślubów. Do oceny oraz wyboru najciekawszych
prac zaproszono też pracowników Działu Etnografii Muzeum Częstochowskiego.
Konkurs pt. Pamiątki po naszych przodkach, 2004 r.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Sprawozdanie z pracy Działu Naukowo-Oświatowego za rok 1974.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Sprawozdanie z pracy Działu Naukowo-Oświatowego za rok 1962.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Sprawozdanie z działalności Muzeum za rok 1998.
Archiwum Muzeum, Sprawozdanie za lata 1970. Teczka A-94/1.
Archiwum Muzeum, Sprawozdania Działu Naukowo-Oświatowego 1986-1994.
90
91
Od początku istnienia w założeniach programowych
Ośrodka Naukowo-Oświatowego było utrzymywanie stałej współpracy ze środowiskiem szkolnym. Program upowszechniania wśród młodzieży wiedzy muzealnej w dziedzinie wychowania obywatelskiego i patriotycznego zawarto
już w referacie skierowanym w roku 1976 do Ministerstwa
Kultury i Sztuki w Warszawie18. Obejmował on m.in. analizę
frekwencji odwiedzających Muzeum, z której wynikało, że
szkoły i młodzież stanowią 68% wszystkich zwiedzających.
W dalszej kolejności wyodrębnione zostały formy współpracy ze środowiskiem szkolnym, w tym odczyty prowadzone
w ramach „śród muzealnych”, konkursy tematyczne, utrzymywanie stałej współpracy z Kuratorium Oświaty i Wychowania i ze szkołami w zakresie merytorycznej opieki nad
szkolnymi izbami pamięci narodowej, organizowanie kół
zainteresowań w szkołach, spotkań wykładowców akademickich z abiturientami, udzielanie wywiadów i konsultacje
dla uczniów. Pracownicy Działu Naukowo-Oświatowego
współtworzyli ponadto zestaw pytań do Olimpiady Wiedzy
o województwie częstochowskim. Nową formą współpracy
Muzeum ze szkołami miało być też udostępnianie sal ekspozycyjnych w podziemiach Ratusza na uroczyste składanie
przysięgi harcerskiej. Pomiędzy Kuratorium Oświaty i Wychowania a Wydziałem Kultury i Sztuki podpisano porozumienia w zakresie upowszechniania kultury i sztuki wśród
dzieci i młodzieży, które wydano drukiem jako Program
działania.
W latach 90. jedną z podstawowych form pracy Działu Edukacji i Wystaw stały się lekcje muzealne. W latach
1997-1999 skorzystało z nich ponad 6 600 osób. Lekcje
w Muzeum prowadzone były początkowo przez pracowników Działu, po nawiązaniu współpracy z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Częstochowie w zakresie edukacji muzealnej, do ich prowadzenia zaangażowano studentów
częstochowskiej WSP, na kierunkach: Historia, Wychowanie Artystyczne, Wychowanie Muzyczne, Filologia Polska,
Pedagogika Wczesnoszkolna. W latach 1998-2000 studenci wspomnianych kierunków zatrudniani byli na podstawie
umowy o dzieło. Warunkiem koniecznym, umożliwiającym
prowadzenie „lekcji muzealnych”, było przygotowanie konspektów tematycznych. Konspekty opracowywane w oparciu
o aktualnie prezentowane wystawy musiały być zaakceptowane przez kierownika Działu Edukacji i Wystaw oraz przez
dyrektora Muzeum. Doświadczenia wynikające ze współpracy ze studentami kierunków pedagogicznych wykazały konieczność zwrócenia uwagi środowisk akademickich na edu-
18
kację muzealną, jako dającą możliwość interdyscyplinarnego
nauczania. W tym też okresie oferty edukacyjne przygotowywane były w oparciu o stałe wystawy: etnograficzną zatytułowaną Kultura ludowa regionu częstochowskiego oraz wystawę
pt. Malarstwo polskie XIX/XX wieku. Obie ekspozycje prezentowane były w Ratuszu, gdzie w muzealnych galeriach,
w obecności eksponatów, realizowane były lekcje muzealne.
Kolejnym udostępnionym obiektem, w którym prowadzona
była działalność edukacyjna, był Rezerwat Archeologiczny
na Rakowie. Tu lekcje muzealne realizowane były w oparciu
o zachowane in situ cmentarzysko kultury łużyckiej sprzed
2500 lat oraz o wystawę obrazującą kulturę materialną, społeczną i duchową ludności kultury łużyckiej. Od roku 2000
obiekt został wyłączony z działalności wystawienniczej i popularyzatorskiej, w związku z rozpoczętym remontem. Uruchomiony został ponownie w marcu 2004. W oparciu o wystawę czasową pt. Cmentarzyska kultury łużyckiej, pracownicy
Działu Archeologii opracowali zmodyfikowaną ofertę archeologicznych lekcji muzealnych, połączoną dodatkowo
z zajęciami warsztatowymi. Poza ofertą edukacyjną przygotowaną w oparciu o wspomniane wystawy stałe, lekcje muzealne realizowane były w odniesieniu do wybranych wystaw
czasowych. Ważniejsze z nich to: ...a rzeźby moje przetrwają
czas... (1997), Częstochowski strój ludowy (1998), Moje pasje –
podróże (1998), Obrazy z dziejów Częstochowy i Olsztyna na
płótnach polskich malarzy (1998), In propria persona – autoportrety malarzy polskich (1998), Jasna Górach w zbiorach Muzeum
Częstochowskiego (1999), Co w budkach piszczy (2002), Najpiękniejsze owady świata (1999), wystawy z cyklu Podróże po
zbiorach historycznych (2001, 2002, 2004), Hieroglify, święte
znaki Egiptu (2002), Wieś w malarstwie polskim (2002), Nauki dawne i niedawne (2006) i inne. Przy oprowadzaniu grup
szkolnych na wystawie pt. Wieś w malarstwie polskim, zwrócono się o pomoc do dyrekcji Zespołu Szkół Plastycznych
im. J. Malczewskiego w Częstochowie. W ramach współpracy młodzi przewodnicy-uczniowie szkoły artystycznej
oprowadzali po wystawie, w wolnych chwilach wykonując
szkice prezentowanych obrazów. Aktualne propozycje z zakresu edukacji muzealnej zamieszczane były w Folderze edukacyjnym, wydawanym co kwartał, rozpowszechnianym za
pośrednictwem Wydziału Edukacji i Sportu Urzędu Miasta Częstochowy oraz bezpośrednio, później również drogą
elektroniczną wśród nauczycieli częstochowskich i okolicznych szkół. Odbiorcami oferty edukacyjnej byli głównie
uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich,
o różnym profilu kształcenia. Rok 2000 przyniósł widoczne
Archiwum Muzeum w Częstochowie, Sprawozdanie z działalności za rok 1967.
92
Ważnym wydarzeniem świadczącym o dużym zaangażowaniu Muzeum w sprawy edukacji regionalnej było zorganizowanie wspólnie z Muzeum Regionalnym w Radomsku
w 2001 roku IV Ogólnopolskiego Sympozjum Muzealnictwa
Regionalnego i w 2003 roku samodzielnie sesji edukacyjnej,
z której materiały opublikowano w zeszycie pt. Regionalna
edukacja historyczna w Muzeum Częstochowskim 20. Referaty
na sesję przygotowane były przez pracowników Muzeum
(Działu Edukacji i Wystaw oraz Działu Historii) oraz gości
z zaprzyjaźnionych środowisk szkolnych i akademickich.
efekty w zakresie muzealnej oferty edukacyjnej. W Ratuszu
utworzono salę edukacyjną, którą wyposażono w niezbędne środki audiowizualne, tj. w rzutnik multimedialny wraz
z ekranem, stanowisko komputerowe, odbiornik TV oraz
wideo. We współpracy z Działem Historii oraz z Działem
Edukacji i Wystaw Muzeum wydało edukacyjny program
lekcji historii pt. Eksponaty opowiadają historię. Muzealny
program edukacyjny lekcji historii (Muzeum Częstochowskie,
Częstochowa 2003)19. Pracownicy Działu Edukacji i Wystaw opracowali tematy z cyklu Historia dla najmłodszych,
obejmujące poza częścią teoretyczną zajęcia warsztatowe, tj.
układanki-puzzle, prace plastyczne, krzyżówki tematyczne
i inne. Ta forma zajęć realizowana jest do dnia dzisiejszego. Z chwilą opublikowania ww. programu znacznie wzrosła
frekwencja uczestniczących w lekcjach muzealnych, nie tylko
z dziedziny historii. Zmieniły się też formy edukacji muzealnej. Pracownicy merytoryczni proponowali tematy zajęć
muzealnych z dziedzin reprezentowanych w Muzeum i sami
je realizowali z młodzieżą szkolną. W latach kolejnych stała
oferta lekcji muzealnych została poszerzona o nowe tematy
z zakresu przyrody regionu, przygotowane w oparciu o zbiory Działu Przyrody oraz zmienne ekspozycje przyrodnicze.
Ofertę z zakresu sztuki i etnografii wzbogacono o tematy
lekcji opracowane w oparciu o wybrane ze zbiorów eksponaty.
Na bieżąco oferta tematyczna lekcji muzealnych wzbogacana
jest o aktualnie prezentowane wystawy zmienne, w przypadku braku wystawy do celów edukacyjnych wykorzystywane
są prezentacje multimedialne wybranych zbiorów muzealnych. Do dnia dzisiejszego oferta edukacyjna przygotowywana jest we współpracy z działami merytorycznymi Muzeum: archeologii, historii, sztuki, etnografii, przyrody. Poza
stałą ofertą tematyczną lekcji muzealnych, z okazji Świąt
Bożego Narodzenia i Wielkanocy, Dział Edukacji i Wystaw
we współpracy z Działem Etnografii organizuje warsztaty plastyczne. W celu uatrakcyjnienia lekcji organizuje się
spotkania z twórcami ludowymi zamieszkałymi w regionie
Częstochowy, przybliżając w ten sposób młodzieży szkolnej
tradycyjne wzornictwo oraz zwyczaje świąteczne. Ciekawą
formą spotkań adresowaną dla dzieci i młodzieży były zorganizowane w roku 2003, 2005 i 2006 spotkania połączone
z warsztatami, prowadzone przez Aleksandrę i Arkadiusza
Beliców, właścicieli kolekcji pisanek z różnych regionów Polski i świata. Warsztaty obejmowały pokaz ozdabiania pisanek metodą batikową, każdego roku uczestniczyło w nich ok.
300 osób. W ramach spotkań udostępniono do zwiedzania
również wystawę pisanek.
19
Sympozjum Muzealnictwa Regionalnego, 2001 r.
W ramach działalności edukacyjnej Dział NaukowoOświatowy już w latach 70. i 80. włączał się w coroczne
akcje, koordynowane przez Wydział Edukacji UM Częstochowy, mające na celu organizację letniego i zimowego wypoczynku dla dzieci i młodzieży pozostających w mieście,
tzw. Lato w Mieście i Ferie w Mieście, organizując różne formy wypoczynku. W okresie wakacji pracownicy z Ośrodka
Naukowo-Oświatowego oprowadzali wycieczki po aktualnych wystawach, utrzymywali również współpracę z ośrodkami kolonijnymi i półkoloniami. W ramach akcji „Lato 84”,
„Lato 85”, Lato 86” udostępniano do zwiedzania aktualnie
prezentowane wystawy, po których oprowadzano wycieczki młodzieżowe, wygłoszono również pogadanki z dziejów
Muzeum i regionu, uatrakcyjniając je pokazem barwnych
A. Kuźma, Eksponaty opowiadają historię. Muzealny program edukacyjny lekcji historii, Muzeum Częstochowskie 2003.
Regionalna edukacja historyczna w Muzeum Częstochowskim. Muzealna sesja edukacyjna, materiały posesyjne pod red. A Kuźmy, Muzeum Częstochowskie 2003.
20
93
przeźroczy czy ciekawych eksponatów. W okresie ferii zaś,
dla uczniów szkół podstawowych, zorganizowano akcję pt.
Muzeum bez tajemnic 21. W latach późniejszych (1999-2005)
udostępniano w okresie ferii i wakacji nieodpłatny udział
w lekcjach muzealnych, realizowanych w oparciu o eksponaty i wystawy, połączonych z zajęciami warsztatowymi z użyciem różnych technik i form plastycznych. Tę ostatnią formę
spotkań w Muzeum adresowano dla młodszych uczestników
akcji letniej i zimowej. W czasie ferii zimowych 2004 i 2005
dzieci mogły spotkać się z twórczyniami ludowymi wykonującymi ozdoby i kwiaty z bibuły tradycyjnymi metodami oraz
lalki w strojach ludowych z różnych regionów Polski.
i Siewierz, gdzie dzieci spotkały się z rzeźbiarstwem i malarstwem ludowym. Akcja „Lato 2004” została przygotowana
pod hasłem Czas zaklęty w murach zamkowych, prawda i legendy. Trasa wycieczki o charakterze edukacyjno-historycznym
obejmowała zamki jurajskie, tj. Olsztyn-Mirów-Bobolice.
Atrakcją spotkań w otoczeniu zamkowych ruin było słuchanie legend opatrzonych komentarzem Małgorzaty Szczęsnej
– historyka, pracownika Muzeum.
Zaplanowana na rok 2005 forma spotkań z uczestnikami
akcji letniej zatytułowana Kapliczki i krzyże przydrożne Częstochowy i okolic nie doszła do skutku, z przyczyn niezależnych od Muzeum. W roku 2006, po zakończonym na wiosnę
remoncie Ratusza, przygotowano cykl spotkań, adresowanych do dzieci pozostających w mieście, pt. Letnie spotkania
z Ratuszem, mających na celu zapoznanie najmłodszych z historią jednego z ważniejszych obiektów w mieście. Dodatkową atrakcją były zajęcia warsztatowe, zakończone konkursem plastycznym, którego finał, poza wręczeniem nagród,
został wzbogacony wystawą pokonkursową na najładniejszą
impresję ratuszową. „Ferie w Mieście 2007” zrealizowano
w oparciu o stałą wystawę historyczną, przygotowując prelekcję pt.: W poszukiwaniu przeszłości połączoną z zajęciami
plastycznymi. Co roku do współpracy w zakresie przygotowywania oferty letniego i zimowego wypoczynku zapraszano pracowników poszczególnych działów merytorycznych
Muzeum, każdego roku brało w nich udział ok. 400-500
uczniów. Od roku 1997 Dział Edukacji i Wystaw zajmował
się koordynacją wszelkich imprez o charakterze kulturalno
-oświatowym, w tym Koncertów Pedagogów Instytutu
Muzyki Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie,
organizowanych w cyklu Muzyka w Muzeum. Kolejną formą spotkań były Wieczory wspólnego śpiewania przy świecach,
związane tematycznie z ważniejszymi rocznicami, wydarzeniami, jubileuszami, których pomysłodawcą i prowadzącym
był częstochowianin, artysta malarz Aleksander Markowski.
W latach 1997-199922 organizowane były imprezy realizowane pod hasłem Muzealny Salon Gwiazd. Inicjatorem, twórcą
scenariusza oraz prowadzącym spotkania był pisarz Andrzej
Kalinin. Wśród gości Salonu znaleźli się: Tadeusz Wrona,
Halina Rozpondek, Emilia Krakowska, Marek Perepeczko,
Jerzy Duda-Gracz, Sabina i Roman Lontowie, Kazimierz
Kowalski, Jerzy Bończak oraz wiele innych postaci ze świata
nauki, kultury i sztuki.
Od roku 2002 ciekawą formą spotkań w Muzeum był cykl
Wieczorów ratuszowych, odbywających się w piwnicach
Ratusza, zainicjowany 30 stycznia 2002 Noworocznym spot-
Lato w Mieście 2004, Czas zaklęty w murach zamkowych,
prawda i legendy
Ciekawą formą spotkań z dziećmi i młodzieżą szkolną
były wycieczki autokarowe pt. Śladami dawnych rzemieślników
(przygotowane w ramach akcji „Lato 2002”) do twórców reprezentujących dawne rzemiosła ludowe. W ramach wycieczek
na trasie Olsztyn-Zrębice-Złoty Potok, dzieci poznały pracę
kowala, kołodzieja, stolarza-bednarza. W roku następnym,
2003, Dział Edukacji i Wystaw, kontynuując temat sprzed
roku, zorganizował wycieczki do Koziegłów – regionalnego
zagłębia plecionkarstwa z wiórów osikowych. Uczestnicy wycieczek mogli spróbować swoich sił, samodzielnie wykonując
ozdoby z wiórów osikowych, pod okiem doświadczonej twórczyni ludowej. Trasa wycieczki wiodła ponadto przez Olsztyn
21
Archiwum Muzeum Częstochowskiego , Sprawozdania Muzeum Częstochowskiego za lata 1985/86, T: A-123/1.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Plany pracy, sprawozdania z działalności Muzeum Częstochowskiego 2002.
22
94
Pawluśkiewicz. Gośćmi muzealnych spotkań byli również
pracownicy Muzeum, reprezentujący poszczególne działy
merytoryczne. Dużym zainteresowaniem cieszyły się spotkania poświęcone dorocznym świętom, w tym. Wielkanocy,
Bożemu Narodzeniu, Andrzejkom i innym. Wśród zaproszonych gości-pracowników Muzeum znaleźli się m.in.: Regina Rok (Dział Etnografii), dr Aleksander Jaśkiewicz (Dz.
Sztuki), Andrzej Kuźma (Dz. Historii).
Od roku 2004, po rozpoczętym remoncie Ratusza oraz
przeniesieniu Działu Edukacji i Wystaw do Pałacu Ślubów,
spotkania, w niezmienionej formie, realizowane były pod
hasłem Pałacowy Salon. Jednym z ważniejszych gości był
Piotr Kaczkowski – dziennikarz Programu I i III Polskiego Radia, dyrektor Trójki, niekwestionowany profesjonalista
anteny, Człowiek-Głos24. Również w ramach Pałacowego
Salonu gościliśmy pracowników Muzeum: Elżbietę Miszczyńską – kierownika Działu Etnografii, która przybliżyła
słuchaczom tradycje Świąt Wielkiejnocy (2006). W ramach
spotkań w Ratuszu i Pałacu Ślubów odbywały się ponadto
kaniem w Muzeum. Gospodarzem Ratuszowych Piwnic był
Janusz Jadczyk – ówczesny kierownik Działu Obsługi Muzeum. Wieczory ratuszowe niejednokrotnie związane były
z ważniejszymi wydarzeniami, jubileuszami, rocznicami.
Raz w miesiącu zapraszano ciekawe postacie ze świata nauki,
kultury, sztuki. I tak, gościli w Muzeum: Piotr Van der Coghen – naczelnik Grupy Jurajskiej Górskiego Ochotniczego
Pogotowia Ratunkowego i „Człowiek roku 2001”, Leszek
Mądzik, twórca Sceny Plastycznej KUL, Henryk Syguda –
rzeźbiarz, twórca ludowy z Częstochowy, Wojciech Kmita
– jachtowy kapitan żeglugi wielkiej23.
Gośćmi Ratuszowych Piwnic byli ponadto autorzy wystaw
wypożyczanych z innych muzeów, w tym: Monika Dolińska
z Muzeum Narodowego w Warszawie, autorka scenariusza
wystawy Hieroglify – święte znaki Egiptu, Dariusz Kacprzak
z Muzeum Sztuki w Łodzi, autor wystawy Sztuka europejska XIX i początku XX wieku, Jakub Lep, właściciel wystawy
Boska komedia – 100 grafik Salvadora Dali do jubileuszowego
wydania dzieła literackiego Dante Alighieri czy Jan Kanty
Ratuszowe Piwnice, spotkanie z Piotrem Van der Coghenem, 2002 r.
23
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Dział Edukacji i Wystaw. Inne formy działalności, 2002.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Dział Edukacji i Wystaw. Inne formy działalności, 2003-2004.
24
95
„Ziemi Częstochowskiej”, „Almanach Częstochowy”, którego promocja w roku 2004 połączona była z prezentacją tematu Dzieje rodu Potockich w Złotym Potoku autorstwa Anny
Dylewskiej27 – kierownika Działu Sztuki czy książka Z Jurajskim Parkiem Narodowym do Unii Europejskiej28 autorstwa
prof. dra hab. Janusza Hereźniaka z Uniwersytetu w Łodzi.
Od wczesnych lat Muzeum Okręgowe włączało się w programy obchodów ważniejszych rocznic, jubileuszy, proponując rozmaite formy ich realizacji, takie jak: wystawy, projekcje filmów, konkursy, odczyty i inne akcje oświatowe, chcąc
pozyskać wielu odbiorców. W ramach obchodów Dni Kultury, Oświaty, Prasy i Książki (1975)29 udostępniono wystawy,
takie jak Ląd – gród wczesnośredniowieczny z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, wystawę Działu Historii, a także
wystawki prezentowane w witrynach okiennych PTTK lub
NBP na tematy sztuki i kultury ludowej regionu czy wystawy
przyrodnicze.
Zorganizowano ponadto konkurs na rysunek dziecięcy,
poświęcony tematyce muzeów i ochrony zabytków. Odby-
Ratuszowe Piwnice, Wielkanoc w Muzeum, 2002 r.
promocje książek, w tym publikacji i wydawnictw nie tylko
muzealnych. W roku 2004 odbyła się promocja książki pt.:
Badacze północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Badania
przyrodnicze od połowy XIX do końca XX wieku25 , połączona
ze spotkaniem z jej autorką Ewą Kaczmarzyk, kierownikiem
Działu Przyrody Muzeum. Tu też odbywały się zebrania
Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa
Przyjaciół Częstochowy oraz Towarzystwa Archeologiczno
-Numizamtycznego. Do ważniejszych publikacji wydanych
w ramach działalności Towarzystw należą: Monografia Częstochowy, t. I. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego26, której promocja odbyła się 30 sierpnia 2002 roku, kolejne tomy
Światowy Kongres Częstochowian, Częstochowa mojej młodości, 2006 r.
Wystawka w witrynie Domu Książki Ze zbiorów etnograficznych
i historycznych M.Cz., 1961 r.
wały się również spotkania z młodzieżą oraz odczyty, wygłaszane w ramach śród muzealnych, uwzględniające założenia
programowe obchodów Dni Kultury, Oświaty, Prasy i Książki, a szczególnie tematykę walki z faszyzmem oraz ochrony
zabytków w PRL-u. Jednym z ważniejszych wydarzeń było
otwarcie zbrojowni w podziemiach Ratusza, które uświetnił
Promocja książki J. Hereźniaka Z Jurajskim Parkiem…, 2004 r.
27
28
29
25
26
E. Kaczmarzyk, Badacze północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Badania przyrodnicze od połowy XIX do końca XX wieku, Muzeum Częstochowskie 2004.
Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego, t. I, pod red. Feliksa Kiryka, Urząd Miasta Częstochowy, Częstochowa 2002.
A. Dylewska, Dzieje rodu Potockich w Złotym Potoku [w:] Almanach Częstochowy, Częstochowa 2004.
J. Hereźniak, Z Jurajskim Parkiem Narodowym do Unii Europejskiej, Częstochowskie Towarzystwo Naukowe, Częstochowa 2004.
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Sprawozdania Muzeum za lata 1975-1976.
96
czy Światowego Kongresu Częstochowian, który odbył się
w latach 2005 i 2006. Od roku 2004 Muzeum po raz pierwszy zgłosiło swój udział w akcji „Europejski Dzień Muzeów”,
zainicjowanej przez Ministerstwo Kultury i Komunikacji
Francji, proponując dzień „otwartych dni”. W ramach akcji
częstochowianie mogli spotkać się z opiekunami merytorycznymi oraz zwiedzić aktualnie prezentowane ekspozycje.
Kolejną z form, mających na celu przyciągnięcie do Muzeum
jak największej publiczności, było przygotowanie programu w ramach akcji „Kultura na 6”, zainicjowanej w sierpniu
2006. Stroną informacyjno-reklamową oraz koordynacją powyższych działań kierował Dział Edukacji i Wystaw.
Od początku istnienia po chwilę obecną Dział Edukacji
i Wystaw prowadzi również reklamę działań muzealnych
zarówno wystawienniczych, jak i edukacyjnych w lokalnej
prasie, rozgłośniach radiowych i telewizyjnych. Już w latach
70. opracowywał materiały do „Informatora Działalności
Oświatowej Muzeów województwa katowickiego”, czy do
„Biuletynu Związku Muzeów i Ochrony Zabytków”, w roku
1978 wydrukowany został ponadto Informator Muzeum
koncert uczniów Szkoły Muzycznej oraz spotkanie z historykiem. W ramach obchodów Dnia Muzeów i Ochrony Zabytków w 1976 roku30, Muzeum Okręgowe w Częstochowie
zorganizowało dzień otwartych drzwi, ponadto udostępniono
wystawy: Medal i plakat muzealny, Hafty i koronki mstowskie,
odbyła się także projekcja filmów o sztuce. Również w latach
późniejszych Muzeum za pośrednictwem Działu Edukacji
i Wystaw włączało się w organizację różnych przedsięwzięć,
poprzez organizację wystaw, wernisaży, spotkań z ich autorami, takich jak: Dni Częstochowy, Międzynarodowy Festiwal
Muzyki Sakralnej „Gaude Mater”, Dni Kultury Europejskiej
(od roku 2000). W grudniu 2002 Muzeum było współorganizatorem, wraz z Młodzieżowym Domem Kultury w Częstochowie i redakcją „Życia Częstochowy”, Targów Książki
Częstochowskiej. Impreza miała na celu pokazanie jak najszerszego kręgu wydawców i pisarzy z Częstochowy i regionu oraz zaprezentowanie ich mieszkańcom Częstochowy.
Muzeum włączyło się ponadto w organizację Dni Kultury
Chrześcijańskiej, po raz pierwszy zorganizowanych w roku
2004, Nocy Kulturalnej, także realizowanej od roku 2004,
ibidem.
30
97
cje muzealne, promocje książek, spotkania z ciekawymi ludźmi itp. Taki stan
utrzymywany jest do chwili dzisiejszej.
Obecnie w Dziale Edukacji i Wystaw
zatrudnione są 3 osoby. W październiku
2002 roku do Działu przyjęto Katarzynę Jezierską, której podstawowy zakres
pracy obejmował prowadzenie spraw
wydawniczych Muzeum, ponadto pod
koniec roku 2002 objęła ona obowiązki rzecznika informacyjnego Muzeum.
W maju 2006 roku ukończyła Podyplomowe Studium Edytorstwa Współczesnego na Uniwersytecie Kardynała Wyszyńskiego w Warszawie. Od tej chwili
prowadzi redakcję wszelkich publikacji
wydawanych pod szyldem Muzeum
Częstochowskiego. Przewodniczy ponadto Komisji ds. wyceny i dyspozycji
wydawnictw muzealnych.
We wrześniu 2005 podpisano akt
nadania własności domu przy ul. Jasnogórskiej 62 w Częstochowie, w którym
żyła Halina Poświatowska. Równocześnie z podpisaniem powyższego dokumentu zrodził się pomysł
utworzenia przy Muzeum Częstochowskim Domu Poezji –
Muzeum Haliny Poświatowskiej. W roku następnym, 2006,
Dział Edukacji i Wystaw rozpoczął proces poszukiwania
pamiątek po częstochowskiej poetce. Prace nad tematem powierzono Idze Czerkieskiej, zatrudnionej w Dziale Edukacji i Wystaw w roku 2005. Efektem prac i poszukiwań było
wydanie przez Muzeum Częstochowskie, w październiku
2006, publikacji autorstwa Elżbiety Hurnikowej zatytułowanej Z częstochowskiej ziemi na „literacki Parnas”, poświęconej częstochowskim i regionalnym poetom. Na początku
roku 2007 planowane jest przygotowanie i otwarcie wystawy
stałej poświęconej poetce.
W roku 2004, w związku z rozpoczętym remontem Ratusza, Dział Edukacji i Wystaw został przeniesiony tymczasowo do Pałacu Ślubów przy ul. Focha 19/21 w Częstochowie.
Tu również realizowana była podstawowa działalność, w tym:
lekcje muzealne, spotkania autorskie, promocje książek, prowadzona była działalność wystawiennicza. W maju 2006
Dział Edukacji i Wystaw docelowo otrzymał swoją siedzibę
w nowo wyremontowanym budynku B Ratusza (Odwach).
III Noc Kulturalna, Spotkanie z Japonią, 2006 r.
kręgowego w Częstochowie31. W zakresie działalności
O
organizacyjno-propagandowej Dział Naukowo-Oświatowy zajmował się przygotowywaniem projektów, drukiem
i rozsyłaniem zaproszeń, afiszy, druków informacyjnych,
przewodników po aktualnie prezentowanych wystawach,
przygotowywaniem do druku wydawnictw i katalogów wystaw i zbiorów. W latach kolejnych aż do dnia dzisiejszego,
na bieżąco, harmonogramy imprez muzealnych rozsyłane
są do „Śląskiego Informatora Kulturalnego”, informatorów
miejskich, takich jak „Co, gdzie, kiedy”, „Kalendarza Imprez Kulturalnych”, wydawanych miesięcznie lub kwartalnie
przez Urząd Miasta Częstochowy, itp. Od roku 2002 pracownicy Działu Edukacji i Wystaw redagują „Biuletyn” informacyjny Muzeum Częstochowskiego, w którym zamieszczane są informacje na temat bieżącej działalności Muzeum,
prezentowanych ekspozycji, zbiorów, działań edukacyjnych
i innych wydarzeń.
Od roku 1998 Dział Edukacji i Wystaw przejął prowadzenie bieżącej dokumentacji działalności Muzeum, w tym
wystaw, wernisaży, innych form działalności, takich jak lek-
Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Sprawozdania z pracy Działu Naukowo-Oświatowego za rok 1978.
31
98
Literatura
Archiwum Muzeum Częstochowskiego:
Teczka A-78/1, Sprawozdanie za lata 1959-1968; W. Błaszczyk, Sprawozdanie z działalności Muzeum w Częstochowie za rok 1966;
Sprawozdanie z działalności Muzeum za rok 1961
Teczka A-45/1, Plany pracy, sprawozdania, 1962, Sprawozdanie z pracy Działu Naukowo-Oświatowego za rok 1962
Teczka A-50/1, Plany pracy, sprawozdania 1963
Teczka A-123/1, Sprawozdanie z działalności Muzeum Okręgowego za rok 1967; Sprawozdanie z działalności Muzeum Okręgowego za rok 1969
Teczka A-94/1, Sprawozdanie z działalności za lata 1970
Teczka A-107/1, Sprawozdanie z działalności za lata 1970-1973
Teczka A-142/1, Plany i sprawozdania, 1974-1978; Sprawozdanie z pracy Działu Naukowo-Oświatowego za rok 1974;
Sprawozdania Muzeum za lata 1975-1976
Teczka A-130/1, Sprawozdanie z działalności za rok 1976
T: A-137/1, Sprawozdanie z działalności Muzeum za lata 1977
T: A-177/1, Plany pracy i sprawozdania z działalności Muzeum, 1984
T: Dz. EiW.0211, 1/5/14/05, Sprawozdania Działu Naukowo-Oświatowego 1986-1994
T: A-218/1, Sprawozdania z działalności Muzeum za lata 1994-1995
T: A-94/1, Sprawozdanie z działalności Muzeum za rok 1970; Sprawozdania Muzeum Częstochowskiego za lata 1985/1986
T. Dz. EiW. 0211, 1/5/1/05 Sprawozdania z działalności Muzeum za lata 1986-1994
T: A-123/1, Sprawozdanie z działalności Muzeum za 1998; Plany pracy, sprawozdania z działalności Muzeum Częstochowskiego, 2002
T: Dz.EiW.0211, 1/5/17/05, Plany pracy i sprawozdania z działalności, 2002-2003
T: Dz. EiW.0211, Archiwum Muzeum Częstochowskiego, Dział Edukacji i Wystaw. Inne formy działalności, 2003-2004
Jaśkiewicz A., Działalność Muzeum Okręgowego w Częstochowie w latach 1991-1992, Rocznik Muzeum Okręgowego Częstochowa 1993
A. Dylewska Dzieje rodu Potockich w Złotym Potoku [w:] Almanach Częstochowy, Częstochowa 2004
J. Hereźniak, Z Jurajskim Parkiem Narodowym do Unii Europejskiej, Częstochowskie Towarzystwo Naukowe, Częstochowa 2004
Eksponaty opowiadają historię. Muzealny program edukacyjny lekcji historii, pod red. A. Kuźmy, Częstochowa 2003
Muzealna sesja edukacyjna, materiały posesyjne, pod red. A Kuźmy: Regionalna edukacja historyczna w Muzeum Częstochowskim,
Vademecum zbiorów, Rocznik Muzeum Częstochowskiego. Wydanie jubileuszowe 1905-2005,t. 7, Muzeum Częstochowskie 2005
Monografia Częstochowy. Dzieje miasta i Klasztoru Jasnogórskiego. Okres Staropolski t. I Urząd Miasta Częstochowy, pod red. Feliksa Kiryka,
Częstochowa 2002,
E. Kaczmarzyk, Badacze północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Badania przyrodnicze od połowy XIX do końca XX wieku, Muzeum
99
III OGÓLNOPOLSKI KONKURS SZTUKI LUDOWEJ CZĘSTOCHOWA 2006
SUMMARY
Elżbieta Miszczyńska
Andżelika Bilska
III Ogólnopolski
Konkurs Sztuki Ludowej
Częstochowa 2006
45 Years of the ScientificEducational Section 1962-2007
Summary
le Etnografii, Katarzyna Jezierska, filolog – starszy asystent
w Dziale Edukacji i Wystaw, Katarzyna Sucharkiewicz, historyk sztuki – starszy asystent w Dziale Sztuki, opracował
zasady konkursu i bazę danych. Wykorzystane zostały informacje znajdujące się już w naszej placówce oraz pozyskane
z innych muzeów oraz z instytucji opiekujących się artystami
ludowymi. Takie informacje otrzymaliśmy m.in. z Muzeum
w Kutnie (region kutnowski jest jednym z najbardziej prężnych współcześnie ośrodków rzeźby ludowej i nieprofesjonalnej) i z Łódzkiego Domu Kultury. Muzeum w Tomaszowie
Mazowieckim również pośredniczyło w zaproszeniu swoich
podopiecznych do udziału w naszym konkursie.
Ponadto pozyskane zostały adresy malarzy i rzeźbiarzy
mających własne strony internetowe, dzięki linkom znajdującym się na stronach internetowych muzeów i instytucji zajmujących się promocją sztuki ludowej. Korzystałyśmy również
z informacji zamieszczonych w publikacjach zwartych oraz
w prasie etnograficznej, głównie w „Twórczości Ludowej”.
Początkowa lista artystów, przygotowana w styczniu, obejmowała ok. 150 osób. W końcowej fazie została ona zredukowana do ok. 90 twórców, w większości rzeźbiarzy, kilkanaście
osób działało w dwóch dziedzinach. Tematyka prac nie została określona, w malarstwie dozwolone były wszelkie techniki,
natomiast rzeźbę ograniczono do rzeźby w drewnie.
W pierwotnym założeniu konkurs miał być konkursem zamkniętym. Informacja o nim nie była podana do ogólnej wiadomości. Regulaminy i karta uczestnictwa zostały w styczniu skierowane do wytypowanych artystów. Zawierały one
również prośbę o dostarczenie pisemnego zgłoszenia udziału
w przedsięwzięciu wraz z ogólną informacją o pracach, które zostaną wykonane na nasz konkurs. Warunkiem uczestnictwa było, że dzieło powinno być oryginalnym wytworem
autora, wykonanym specjalnie na konkurs i nigdzie wcześniej
nieprezentowanym.
Spośród zaproszonych 90 twórców chęć udziału w konkursie
zgłosiły 73 osoby, w tym 12 malarzy, 38 rzeźbiarzy i 22 osoby
3rd All-Poland Folk Art Contest
In February 2007 fell the 45th anniversary of the opening of
the Scientific-Educational Centre as an independent section
of the Museum which had existed since 1961 as the Scientific
-Educational Section. The opening was celebrated on 13th
February 1962. As its seat the Scientific-Educational Centre
received a part of building B of the City Hall. The duties of
the section included coordinating all works in the range of
the popularisation of knowledge of the region and the propagation of educational actions undertaken by the Museum.
Within the Scientific-Educational Centre’s activity a library
was also managed until 1973. Lectures constituted the basic
form of popularising knowledge. The opening of the Scientific-Educational Centre by the Museum enabled the broadening of educational work through the organisation of events
such as lectures, meetings, exhibitions of artefacts, film screenings, and didactic sessions which made the local community aware of the achievements in humanities as well as in natural and technical sciences. In 1995 the Scientific-Educational
Centre was transformed into the Education and Exhibition
Section. As part of the work of the Section, the organisation
of lectures was continued. They were initially conducted on
„Museum Wednesdays”, in the years 1995-1999 converted
into every-Sunday “Meetings with the Curators”. Furthermore, museum lessons and art competitions for school pupils
were organised. The Museum contributed to the popularisation of all-Poland competitions, such as: My Adventure in
the Museum or Museum Meetings with Photography. The
Scientific-Educational Section and later the Education and
Exhibition Section took part in the coordination of museum
exhibitions. The exhibition activity was conducted in three
categories by organising: permanent exhibitions, temporary
exhibitions (our own and visiting ones) as well as educational
exhibitions. The last category exhibitions were organised mainly in schools, cultural centres; original artefacts were also
placed in shop windows.
In 2004, with regard to the beginning of the City Hall renovation, the Education and Exhibition Section was moved
temporarily to the Wedding Palace, at 19/21, Foch Street in
Częstochowa. In May 2006, as previously intended, the Section was restored to its seat in the newly renovated building B
of the City Hall (Odwach).
100
W
2006 roku Muzeum Częstochowskie już po raz trzeci podjęło się organizacji Ogólnopolskiego Konkursu Sztuki Ludowej, zrealizowanego w ramach VII
edycji Dni Europejskiej Kultury Ludowej przy współudziale
Ośrodka Promocji Kultury „Gaude Mater”, Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Miasta Częstochowy oraz pod patronatem Prezydenta Miasta Częstochowy Tadeusza Wrony.
Celem konkursu było szerokie zaprezentowanie stanu
polskiej współczesnej sztuki ludowej, zachęcenie twórców
ludowych do kontynuowania tradycji rodzinnych, regionalnych i narodowych, poznanie i dokumentacja zjawisk zachodzących we współczesnej sztuce ludowej oraz pozyskanie
eksponatów do Muzeum Częstochowskiego. Konkurs miał
też popularyzować etnografię i etnologię, integrować środowiska twórcze, przede wszystkim artystów z naszego regionu z twórcami z całej Polski, a ponadto wyrabiać wrażliwość
estetyczną społeczeństwa, szczególnie młodzieży.
Wcześniejsze edycje konkursu obejmowały wiele dziedzin
twórczości ludowej. Przy takiej formule można było zaprosić
do udziału tylko niewielką ilość artystów z danej dziedziny. Od 2006 roku powtarzane cyklicznie konkursy o zasięgu
ogólnopolskim poświęcone są wybranym dziedzinom sztuki
ludowej i nieprofesjonalnej.
Prace nad konkursem rozpoczęte zostały już w styczniu 2006 roku. Komitet organizacyjny w składzie: Elżbieta
Miszczyńska, etnograf – kustosz, kierownik Działu Etnografii, Andżelika Bilska, etnolog – starszy asystent w Dzia-
101
ELŻBIETA MISZCZYŃSKA, ANDŻELIKA BILSKA
zajmujące się obydwoma dziedzinami. Ponadto otrzymaliśmy
zgłoszenia od kilku artystów, do których nie były kierowane
zaproszenia. Informacje o przedsięwzięciu, regulamin i kartę
zgłoszenia uzyskali od znajomych twórców.
Artyści na wykonanie dzieł mieli kilka miesięcy. Prace
przyjmowane były w siedzibie Muzeum w terminie do 20
czerwca. Autorzy, zostawiając swoje prace w Muzeum, podpisywali karty przyjęcia, w których wyrażali jednocześnie
zgodę na eksponowanie ich dzieł na wystawie oraz wykorzystywanie fotografii rzeźb i obrazów w katalogu towarzyszącym konkursowi, a także w innych publikacjach związanych
z reklamą i promocją przedsięwzięcia. Zdarzyło się kilka
przypadków dostarczenia prac bez wcześniejszego zgłoszenia – jeżeli spełnione były warunki konkursu, prace przyjmowano. Siedemdziesięciu sześciu artystów złożyło 220
prac. Wśród uczestników przeważali rzeźbiarze – 35 osób,
15 twórców dostarczyło jedynie prace malarskie, w obydwu
dziedzinach działało 13 artystów.
Na konkurs nadesłano 76 prac malarskich wykonanych
różnymi technikami. Zdecydowanie przeważały obrazy na
płótnie malowane farbami olejnymi, których było 26. Ponadto jedna praca – tryptyk podwójny, została namalowana
na płótnie naklejonym na płytę pilśniową, a inna wykonana
podobną techniką, ale z dodatkiem gipsu. Dziesięć obrazów,
w tym tryptyk, zostało namalowanych olejem bezpośrednio
na płycie pilśniowej, a trzy na desce. Prace wykonane farbami
akrylowymi to 21 obrazów, dziesięć zrealizowano głównie na
płótnie, cztery na płycie, cztery na desce, a pięć na papierze.
Dwie prace jednego autora, przedstawione na desce, uzupełnione były elementami metalowymi. Na konkurs dostarczono
tylko dziesięć obrazów malowanych na szkle. Prace wykonane innymi technikami to: akwarela na papierze, dwa pastele
i trzy namalowane farbami temperowymi na desce.
Bardzo zróżnicowane były wielkości prac. Wymiary najmniejszego obrazka, namalowanego temperą na desce, wynosiły 21x21 cm, największe obrazy to dwie prace olejne na
płótnie o wymiarach 111x80 cm. Większość prac posiadała
wymiary w granicach od 30-40 do 50-60 cm. Dwie prace
wykonane zostały w formie zamykanych tryptyków, a jedna, nazwana przez autora tryptykiem podwójnym, zawierała
dziewięć obrazów.
Do oceny jury zgłoszono 142 rzeźby wykonane w drewnie. Zdecydowana większość prac rzeźbiarskich, w ilości 105,
posiadała barwną polichromię, osiem rzeźb i płaskorzeźb zostało jedynie pokrytych bejcą, natomiast w czterech przypadkach zastosowano farby i bejcę. Dwadzieścia pięć prac zostało
wykonanych z surowego drewna, a kilka z nich pokryto bezbarwnym lakierem. W nielicznych przypadkach obok drewna
użyto innych materiałów, np. metali, takich jak miedź, mosiądz, a jedna z rzeźb była inkrustowana bursztynem.
Dostrzegalna jest bardzo duża różnorodność form i rozmiarów rzeźb nadesłanych na konkurs. W przypadku pełnych rzeźb, obok pojedynczych figur, znalazło się wiele
kompozycji złożonych z kilku i kilkunastu motywów antropomorficznych, zoomorficznych lub występujących razem.
Niektóre kompozycje składały się z kilku łączonych ze sobą
elementów, kilka zbudowanych było z pojedynczych figurek
zamocowanych na podstawie.
Kapliczki posiadały różnorodne formy, począwszy od niewielkich do zawieszenia lub postawienia, poprzez nieco większe stojące domkowe, jedno- i dwukondygnacyjne. Wyjątkowo
dużą była ponad dwumetrowa słupowa kapliczka z daszkiem.
Płaskorzeźby zarówno pełne, jak i ażurowe, w zdecydowanej większości przeznaczone były do zawieszenia. Poza tradycyjnymi cztery były tryptykami w formie zamykanych szafek.
Najczęściej przedstawianym świętym był Franciszek, zarówno w rzeźbie, płaskorzeźbie, jak i w malarstwie, ukazany
w tradycyjnym ujęciu, w otoczeniu roślin i zwierząt, w jednym wypadku z laską pielgrzymią i z ptakami. Po dwie prace
przedstawiały św. Antoniego, św. Jerzego i św. Floriana. Także dwukrotnie artyści wykonali wizerunek św. Maksymiliana
Kolbego, który raz występował samodzielnie, a raz w kompozycji z papieżem Janem Pawłem II. Ponadto pojawiały się
pojedyncze przedstawienia świętych: Szymona, Pawła, Idziego, Judy Tadeusza, Barbary, Jana Nepomucena, Krzysztofa,
Weroniki, Kingi i Mojżesza. Ośmiokrotnie artyści wykonali
wizerunek Jana Pawła II, przedstawiając Go dwukrotnie jako
pielgrzyma, raz jako siewcę. Uwagę zwraca oryginalna rzeźba, w której Papież rzeźbi czerwone serce. Postać Jezusa była
tematem 25 prac, głównie powtarzały się różne sceny z Męki
Pańskiej. Najczęściej, aż dziewięciokrotnie, Chrystus przedstawiany był jako Frasobliwy, motyw Piety wykonano pięć
razy, pięć razy Ukrzyżowanie, raz Chrystusa przy słupie i Wniebowstąpienie Chrystusa oraz scenę Umywania Nóg. Ponadto
pojawił się Chrzest Chrystusa i tradycyjne przedstawienie Serce
Pana Jezusa. Ostatnia Wieczerza była tematem czterech prac,
trzykrotnie wykonana w formie polichromowanej kompozycji rzeźbiarskiej, a raz namalowana farbami olejnymi na desce. Częstym motywem zarówno w rzeźbach, jak i obrazach,
były anioły. Samodzielnie występowały trzykrotnie, natomiast
bardzo często stanowiły uzupełnienie większych kompozycji.
Dwukrotnie pojawił się motyw Adama i Ewy, raz jako zwarta
płaskorzeźba, a raz jako kompozycja malarska na sklejce ukazująca posiłek w ogrodzie rajskim w towarzystwie zwierząt.
Tematem ponad 30 prac była osoba Matki Boskiej, samej
lub z Dzieciątkiem. Jedenaście razy był to typ ikonograficzny związany z konkretnym wizerunkiem Matki Boskiej lub
w stroju i nazewnictwie nawiązywał do określonego regionu. Dwukrotnie były to Matka Boska Częstochowska i Matka
Boska Skępska (jedna w stroju łowickim), po jednym przed-
102
stawieniu: Matka Boska Ostrobramska, Matka Boska Ludźmierska – Gadzina Podhala, Matka Boska Swarzewska – Królowa Kaszub, Matka Boska z Rusinowej Polany, Matka Boska
Kutnowska oraz dwie w stroju łowickim. Siedemnaście razy
przedstawiona została w inny sposób, w tym trzy razy Matka Boska z Dzieciątkiem, po jednym przedstawieniu: Matka
Boska Bolesna, Matka Boska Różańcowa, Matka Boska Niepokalana, Matka Boska Roztworna, Matka Boska z ptaszkiem,
Matka Boska z jednorożcem i Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Dziewięć razy była ukazana sama, bez określonego typu, raz w kapliczce. Siedmiokrotnie Matka Boska
była tematem kompozycji: Ołtarzyk z Tronującą Madonną
z Dzieciątkiem, Tryptyk Maryjny: Zesłanie Ducha Świętego,
Zaśnięcie Matki Boskiej i Koronacja Matki Boskiej, Matka Boska z Przędzą, Królowa Apostołów – Zesłanie Ducha Świętego,
Jasna Góra serce Polaków, Dzieci przy kapliczce.
Kilka prac związanych było z Bożym Narodzeniem:
czterokrotnie przedstawiona była szopka, w tym raz namalowana na szkle oraz Trzej królowie, Herody, Ucieczka do
Egiptu. Jedna praca związana była tematycznie ze Świętami
Wielkanocnymi. Oryginalnym tematem, rzadko spotykanym wśród twórców ludowych, była Arka Noego, raz wykonana w formie tryptyku namalowanego na desce, a raz
jako polichromowana kompozycja rzeźbiarska.
Jeden z artystów zaprezentował dwa obrazy z pogranicza tematyki sakralnej zatytułowane Odwiedziny i Przejście. Oryginalne prace zatytułowane Boży Komputer, Boży
Internet, Boskość życia wieczności i Co życie wie o wieczności,
nadesłał artysta z Kaszub.
Wśród prac o tematyce świeckiej zdecydowanie przeważały pejzaże wiejskie – dwadzieścia – czasem z architekturą
oraz z postaciami ludzi i zwierząt. Większość to prace malarskie, ale także dwie płaskorzeźby. Prace żniwne przedstawione zostały sześciokrotnie, w tym jedna z rzeźb ukazywała
odpoczynek żniwiarzy.
Kilkakrotnie tematem rzeźb były czynności wykonywane przez gospodynie: robienie masła, kiszenie kapusty,
przędzenie lnu, zakupy na targu czy pieczenie chleba. Mężczyźni przedstawiani byli jako: pasterz, woźnica, myśliwy na
łowach, malarz, skrzypek, Kaszub grający na „diabelskich
skrzypcach”, góral grający na kobzie czy tańczący zbójnicy.
Wesele było tematem trzech prac: jednego obrazu
i dwóch kompozycji rzeźbiarskich, gdzie młoda para i weselnicy „ubrani byli” w stroje regionalne. Diabeł Boruta wystąpił dwukrotnie, a raz diabeł bezimienny.
Kilku artystów przedstawiło zwierzęta: trzykrotnie konie,
raz tańczące delfiny, kurę lub cały kurnik z opiekunkami. Na
cztery kompozycje złożyły się gałązki z ptaszkami. Motywy
roślinne, w tym kwiaty, były tematem czterech obrazów, raz
przedstawiona została kwiaciarka. Kilka prac dotyczyło tematyki militarnej. Szczególnie ciekawym był obraz przedstawiający obronę Jasnej Góry, inne to żołnierz na koniu, niosący
rannego czy postać Piłsudskiego. Wśród prac konkursowych
znalazło się też kilka obrazów abstrakcyjnych.
Fragment wystawy
Pędzlem i dłutem
(prawa strona sali)
103
Fundusze na nagrody w wysokości 8 500 zł ufundował
Ośrodek Promocji Kultury „Gaude Mater” w Częstochowie,
a nagrodę Grand Prix w wysokości 5 000 zł ufundował Prezydent Miasta Częstochowy Tadeusz Wrona.
W skład Komisji Konkursowej weszły następujące osoby: dr Aleksander Błachowski z Torunia, Jadwiga Migdał
z Warszawy, Danuta Wachowska z Łodzi, Maria Michalczyk
z Katowic, dr hab. Krystyna Szwajkowska z Częstochowy.
Aleksander Błachowski to doktor etnologii, historyk sztuki, muzeolog, wieloletni kustosz Muzeum Etnograficznego
w Toruniu, autor wielu (ponad 200) wystaw w kraju i za granicą. Ponad 30 lat przybliżał problematykę sztuki ludowej na
Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. To wieloletni
członek Rady Naukowej Zarządu Głównego Stowarzyszenia
Twórców Ludowych, autor kilkuset artykułów i kilkunastu
książek o tematyce etnograficznej, jeden z najbardziej uznanych autorytetów w dziedzinie polskiej sztuki ludowej.
Jadwiga Migdał – etnograf, absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego, starszy kustosz z długoletnim stażem
w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie.
Z pochodzenia częstochowianka. Jej zainteresowania skupiają się na sztuce ludowej i nieprofesjonalnej. Specjalizuje
się w malarstwie i rzeźbie. Jest autorką wielu wystaw, m.in:
Nikifor – Mistrz z Krynicy, którą prezentowaliśmy w Zagrodzie Włościańskiej w 2005 roku, Krocząc śladami aniołów –
za którą dostała Nagrodę Sybilli w Konkursie na Muzealne
Wydarzenie Roku zorganizowanym przez Muzeum Narodowe w Warszawie, Talent, Pasja, Intuicja II – wystawa zorganizowana przez Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie i Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu.
Danuta Wachowska – etnograf, absolwentka Uniwersytetu
Łódzkiego. Obecnie jest kierownikiem Ośrodka Regionalnego Łódzkiego Domu Kultury. Ośrodek zasięgiem swojego
działania obejmuje teren województwa łódzkiego, bardzo
bogaty pod względem etnograficznym. Jednym z głównych
kierunków działalności jest wspieranie, promowanie i upowszechnianie tradycyjnej kultury w celu ochrony najcenniejszych form twórczości ludowej. Organizuje coroczne
Wojewódzkie Warsztaty Rzeźbiarskie, plenery dla twórców
ludowych i nieprofesjonalnych, mające na celu doskonalenie
techniki rzeźbiarskiej. Warsztaty te dają możliwość poznania utalentowanych twórców, są także spotkaniami z żywą
sztuką ludową.
Maria Michalczyk – etnograf, absolwentka Uniwersytetu
Jagiellońskiego, starszy kustosz w Muzeum Śląskim w Katowicach. Autorka wielu wystaw oraz publikacji związanych
ze sztuką ludową, takich jak: Historie biblijne i świat anielski.
Miniatury na szkle Zofii i Magdy Forteckich, Rozalii Szypułowej malowanie na szkle, Kiecki, gunie, modrzyńce… stroje ludowe na Górnym Śląsku.
Krystyna Szwajkowska – artysta plastyk w dziedzinie grafiki, absolwentka Wyższej Szkoły Pedagogicznej
w Częstochowie (obecnie AJD). Jest doktorem habilitowanym sztuk plastycznych, pracuje na stanowisku profesora
Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie w Pracowni Litografii. Obecnie pełni funkcję Dyrektora Instytutu Plastyki AJD. Prace prezentowała na wielu wystawach
indywidualnych i zbiorowych w kraju i za granicą. Należy
do Związku Polskich Artystów Plastyków. Za swoją twórczość otrzymała m.in.: w 1993 roku I nagrodę w dziedzinie
grafiki na Ogólnopolskim Biennale Sztuki „Ecce Homo”
w Katowicach; w 2004 roku I nagrodę na VII Biennale
Twórczości Plastycznej Wojska Polskiego „ARS 2004”
w Warszawie.
W obradach uczestniczył też miłośnik i znawca sztuki
ludowej, Prezydent Miasta Częstochowy Tadeusz Wrona.
Ze strony Muzeum Częstochowskiego obrady jury obsługiwały i prowadziły sekretariat: Elżbieta Miszczyńska
– etnograf, Andżelika Bilska – etnolog oraz Katarzyna
Sucharkiewicz – historyk sztuki. Zarówno Prezydent, jak
i pracownicy Muzeum Częstochowskiego nie uczestniczyli
aktywnie w wyborze laureatów, prawo głosowania przysługiwało jedynie zaproszonym członkom jury.
Komisja po wstępnej selekcji odrzuciła część prac, a pozostałe w ilości ok. 100 sztuk poddała dalszej ocenie. Jury
postanowiło nagrodę Grand Prix podzielić na dwie równorzędne nagrody główne w wysokości 2 500 zł, za całokształt prac w dziedzinie malarstwa i rzeźby otrzymali je:
Eugeniusz Węgiełek z Pęcława k. Góry Kalwarii i Andrzej
Wojtczak z Kutna.
W dziedzinie malarstwa ludowego pierwszą nagrodę
przyznano Józefowi Chełmowskiemu z Brus, dwie równorzędne drugie nagrody otrzymali Norbert Gliński z Lęborka i Wiktor Chrzanowski z Torunia, natomiast wyróżnienia: Anna Bogucka z Zakopanego i Włodzimierz
Ostoja-Lniski z Czerska.
Za rzeźby ludowe dwie równorzędne pierwsze nagrody otrzymali Jan Kowalczyk z Koszalina i Piotr Woliński
z Kcyni. Nagroda za drugie miejsce przypadła Janowi Szymańskiemu z Kutna, a za trzecie Antoniemu Kamińskiemu,
również z Kutna. W tej dziedzinie wyróżnienia otrzymali: Henryk Tarka z Żychlina, Józef Walczak z Więcborka,
Stanisław Szymczyk z Karkos k. Łęczycy, Jerzy Żandarowski z Gostynina oraz Grzegorz Król z Końskich.
Przyznano też pierwszą nagrodę Honoracie Fułczyńskiej z Obrowa k. Pajęczna i wyróżnienie Wojciechowi
Nagórskiemu ze Zduńskiej Woli w dziedzinie malarstwa
nieprofesjonalnego. W rzeźbie nieprofesjonalnej dwie równorzędne drugie nagrody otrzymali: Leszek Korzekwa ze
Świętochłowic i Wojciech Nagórski ze Zduńskiej Woli.
104
Nagrodę dodatkową ufundowaną przez Śląski Ośrodek
Doradztwa Rolniczego za prace rzeźbiarskie otrzymał Leszek Baczkowski z Franka.
Jury poza przyznaniem nagród i wyróżnień wytypowało również prace do ekspozycji. Muzeum Częstochowskie
jako organizator przedsięwzięcia powiększyło ilość prac
prezentowanych na wystawie o kilkanaście, głównie autorstwa twórców z Częstochowy i okolic.
Wystawa pokonkursowa opatrzona tytułem Pędzlem i dłutem zorganizowana na półpiętrze i piętrze Pawilonu Wystawowego w Parku im. Stanisława Staszica została otwarta dnia
2 września. Podczas otwarcia, którego dokonał Prezydent
Częstochowy Tadeusz Wrona, wręczono nagrody wyróżnionym artystom. Równocześnie został ogłoszony Konkurs na
Nagrodę Publiczności, w którym można było uczestniczyć,
głosując na wszystkie wyeksponowane prace, poprzez wypełnienie przygotowanych kuponów i wrzucenie ich do wystawionej urny. W głosowaniu uczestniczyły osoby indywidualne, ale
kilka kuponów zostało wypełnionych przez grupy szkolne –
były one liczone jako pojedynczy głos.
Rozstrzygnięcie konkursu publiczności nastąpiło 5 listopada, a dwie prace otrzymały tę samą ilość głosów. Zwiedzający
jako najciekawsze wybrali dwie rzeźby: kapliczkę z Chrystusem Frasobliwym wykonaną przez Jerzego Soremskiego z Jastrzębia Zdroju oraz Tryptyk Maryjny autorstwa Józefa Walczaka z Więcborka, który został również wyróżniony przez Jury.
Wystawie pokonkursowej towarzyszyła prezentacja dawnej i współczesnej sztuki Kaszub Hej tu u nas na Kaszëbach,
na którą składały się eksponaty wypożyczone z Muzeum
Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie. Ekspozycja ta była też
kolejną w cyklu prezentujących różne regiony etnograficzne
Polski (w roku ubiegłym został pokazany region łowicki).
Otwarcie wystawy Pędzlem i dłutem
Uroczystość wręczania nagród podczas otwarcia wystawy Pędzlem i dłutem
105
jące w korowodzie do widocznej w głębi sylwetki Arki. Na
skrzydłach bocznych, dwukrotnie węższych od centralnego,
poza zwierzętami w podobnym szyku, ale skierowanymi
w większości w kierunku widza, znajdują się niewielkie zabudowania. Obraz utrzymany jest w ciemnej, spokojnej tonacji.
Każda z części posiada niewielkie obramienie w ciemnozielonym kolorze. Drugi tryptyk wykonany tą samą techniką
przedstawia Ukrzyżowanie. Prace rzeźbiarskie to barwnie
polichromowane ażurowe płaskorzeźby do zawieszenia: jedna z wizerunkiem św. Franciszka, druga św. Jerzego. Obie
kompozycje mają czworoboczne kształty z postaciami świętych umieszczonymi w efektownych ramkach, które mają
formy motywów roślinnych, a wyjątkowo, w przypadku św.
Jerzego, fragment ramki stanowi postać smoka. Artysta jest
doświadczonym i uznanym rzeźbiarzem, natomiast w malarstwie stawia pierwsze kroki (noty biograficzne laureatów
zostały zamieszczone w katalogu).
Drugi laureat nagrody głównej, Andrzej Wojtczak, pochodzi z Kutna. Został doceniony również za prace rzeźbiarskie i malarskie na drewnie. W pierwszej grupie znalazła się
okazała polichromowana płaskorzeźba Ostatnia Wieczerza,
posiadająca ciekawą kompozycję z centralnie umieszczoną
postacią Chrystusa, górującą nad umieszczonymi po bokach apostołami, a stół przedstawiony został w oryginalnym kształcie bochenka chleba. Kolejna polichromowana
płaskorzeźba to szopka w formie wiszącego, zamykanego
tryptyku, w którym, po otwarciu, na bocznych skrzydłach
umieszczone są postacie Maryi i Józefa, a w centrum Dzieciątko z dwoma aniołkami i zwierzętami. W rzeźbie zatytułowanej Jan Paweł II autor obok Papieża umieścił klęczącego
ojca Maksymiliana Kolbego. Obrazy Andrzeja Wojtczaka to
duże kompozycje malowane farbami olejnymi na desce. Jedna
z nich, Wesele, składa się z dwóch poziomych, wąskich części:
na jednej znajduje się orszak weselny, a na drugiej bawiący
Fragment wystawy Hej tu u nas na Kaszëbach...
Zbiory Muzeum Częstochowskiego wzbogaciły się o siedem darowizn i trzynaście zakupionych prac. Dwukrotnie
nagrodzony w konkursie Wojciech Nagórski ofiarował Muzeum Częstochowskiemu aż cztery prace – obrazy: Przejście
i Odwiedziny oraz płaskorzeźby: Gospodarstwo i Chrystus Frasobliwy. Laureatka pierwszej nagrody Honorata Fułczyńska
podarowała obraz pt. Krajobraz. Wśród darczyńców znaleźli
się też Leszek Baczkowski, zdobywca nagrody dodatkowej
i Tadeusz Wolski, którzy przekazali rzeźby Mojżesz oraz Żyto
szumi czas kosić. Muzeum Częstochowskie zakupiło trzynaście prac od różnych artystów, m.in. od twórców nagrodzonych lub związanych z regionem. Wśród zakupionych prac
znalazły się obrazy lub kompozycje malarskie: Arka Noego
Eugeniusza Węgiełka, W Raju Norberta Glińskiego, Obrona
Jasnej Góry Wiktora Chrzanowskiego, obrazy na szkle, które
namalował Włodzimierz Ostoja-Lniski: Św. Barbara i Św.
Juda Tadeusz, rzeźby lub płaskorzeźby: Wniebowzięcie Naj-
świętszej Marii Panny Jana Kowalczyka, Matka Boska Częstochowska Jana Szymańskiego, Św. Szymon Grzegorza Króla,
Szopka Tadeusza Kachela, Herody Franciszka Skały, Matka
Boska Częstochowska Stanisława Szymczyka, Umywanie Nóg
Wojciecha Nagórskiego i Kapliczka ze św. Weroniką Mariana
Mółki.
Opis prac nagrodzonych i wyróżnionych
przez jury
Eugeniusz Węgiełek z miejscowości Pęcław, leżącej koło
Góry Kalwarii, zgłosił na konkurs prace w dziedzinie malarstwa i rzeźby i otrzymał jedną z głównych nagród za całokształt twórczości z akcentem na tryptyk Arka Noego. Jest
to kompozycja malarska o wymiarach 89x42,5 cm wykonana farbami olejnymi na płytach połączonych zawiasami.
Pierwszy plan środkowej części zajmują zwierzęta podąża-
106
Fragment wystawy Hej tu u nas na Kaszëbach...
107
się i ucztujący goście. Praca Cztery pory roku ma pionowy
układ, a całość składa się z czterech scenek umieszczonych
w uproszczonym pejzażu, oddzielonych pniem i konarami
zarysowanego centralnie drzewa. Ostatnia Wieczerza – obraz
malowany olejno na podłużnej desce – pokazuje Chrystusa
i Apostołów w klasycznym ujęciu, siedzących przy długim,
nakrytym białym obrusem stole, po bokach i nad postaciami
namalowana jest girlanda z liśćmi winorośli.
Laureatem pierwszej nagrody w dziedzinie malarstwa ludowego został Józef Chełmowski. W poprzedniej edycji Konkursu w 2003 roku, wraz z innym artystą otrzymał Nagrodę
Główną. Duże uznanie członków jury zdobyła praca określona przez artystę tryptykiem podwójnym zatytułowanym
Co życie wie o wieczności. Kompozycja składa się z dziewięciu
obrazków umieszczonych na pięciu częściach połączonych
poziomo zawiasami. Każdy z obrazków stanowi zamkniętą
całość i przedstawia sceny z Nowego i Starego Testamentu,
dotyczące życia Maryi, jedna poświęcona jest buddyzmowi,
jedna judaizmowi, a pozostałe przedstawiają wizje kosmosu
i wieczności. Inne prace tego artysty to dwie rzeźby: Boży
Komputer i Boskość życia wieczności oraz Boży Internet będąca
połączeniem rzeźby i obrazu. Wszystkie prace opatrzone są
oryginalnymi komentarzami autora.
Dwie równorzędne drugie nagrody w dziedzinie malarstwa ludowego otrzymali: Norbert Gliński z Lęborka i Wiktor Chrzanowski z Torunia.
Prace Norberta Glińskiego to trzy obrazy malowane farbami akrylowymi na sklejce o formatach zbliżonych do kwadratu. Uwagę oceniających zwróciły dwie kompozycje: W Raju
i Św. Maksymilian Kolbe. Centralną oś pierwszego obrazu
stanowi pień drzewa, pod którym siedzą kobieta i mężczyzna
zwróceni do siebie plecami. W dolnej partii obrazu, na białej
płaszczyźnie namalowane są owoce i naczynia. Kompozycję
uzupełniają egzotyczne rośliny i zwierzęta. Całość utrzymana jest w żywej, jaskrawej kolorystyce z wyraźnymi akcentami soczystej zieleni i czerwieni. Na drugiej pracy święty
męczennik przedstawiony jest we franciszkańskim habicie na
tle ogrodzenia z drutu kolczastego. W głębi widoczne budynki krematoriów. Trzecia praca pt. Narodziny Neptuna to
przeniesienie Stajenki Betlejemskiej w realia podwodnego
królestwa Neptuna.
Wiktor Chrzanowski z Torunia zaprezentował trzy obrazy o różnorodnej tematyce wykonane techniką olejną na płycie o dość dużych wymiarach. Na pracy Obrona Jasnej Góry
przedstawione są w górnej części zabudowania klasztorne
otoczone murami, a w dolnej umieszczone w zwartych szykach wojska oblegające. Pomiędzy nimi ukazane zostały namioty oraz pojedyncze postacie przy armatach i na koniach.
Nad klasztorem, w złotej owalnej poświacie, znajduje się
Matka Boska Częstochowska z Dzieciątkiem. Tło w dol-
nej partii utrzymane jest w jasnoszarej tonacji, a w górnej –
w ciemnoszarej.
Obraz Trzej Królowie przedstawia kolędników w nocnej
zimowej scenerii, znajdujących się obok niewielkich drewnianych zabudowań wiejskich i kościoła.
Na ostatnim obrazie pt. Jarmark, centralnym punktem
jest piętrowy budynek z ciemnym dachem. W dolnej części
obrazu przedstawione są sceny z jarmarku, m.in. mężczyzna
w stroju góralskim z owcami, kobieta z gęsiami, wóz z kapustą, Żyd z kozą, bednarz sprzedający naczynia klepkowe oraz
kwiaciarka.
Wyróżnienia w dziedzinie malarstwa ludowego zdobyli Anna Bogucka z Zakopanego oraz Włodzimierz OstojaLniski z Czerska za obrazy malowane na szkle – prace tego
ostatniego utrzymane są w tradycyjnej konwencji charakterystycznej dla regionu kaszubskiego. Postacie świętych: Barbary,
Antoniego, Judy Tadeusza, umieszczone centralnie w otoczeniu motywów kaszubskich, zajmują znaczną część powierzchni. Prace Anny Boguckiej są stylizowane, utrzymane w ciemnej kolorystyce, oprawione w ramy zdobione snycerką. Jeden
z nich, pt. Zbójnickie impresje, podzielony został na cztery części listewką. Pozostałe prace to Pasja i Boże Narodzenie.
Laureatami pierwszych nagród w dziedzinie rzeźby ludowej zostali Jan Kowalczyk z Koszalina i Piotr Woliński
z Kcyni.
Interesującą pracą Jana Kowalczyka jest tryptyk pt. Królowa Apostołów, Zesłanie Ducha Świętego o ciekawej formie
szafy kaszubskiej, zdobionej malowanymi motywami. Jest
to płaskorzeźba złożona z trzech części, połączonych zawiasami. Centralne miejsce zajmuje Matka Boska w otoczeniu Apostołów. W górnej części widoczny gołąbek
symbolizujący Ducha Świętego. Na bocznych skrzydłach
tryptyku umieszczone są piętrowo postacie Ewangelistów.
Drugą pracą o oryginalnej kompozycji jest Pieta. Postacie
przedstawione są w ujęciu na wprost widza. Znajdująca
się z tyłu za Chrystusem Matka Boska podtrzymuje Syna,
krzyżując dłonie na Jego piersi. Jezus przedstawiony jest
w półprzysiadzie. Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny to tytuł ostatniej pracy tegoż artysty – płaskorzeźby,
w której postać Maryi otoczona została z trzech stron łukowatą girlandą przeplatających się aniołków i gwiazdek.
Piotr Woliński wzbudził zainteresowanie pracą pt. Madonna Tronująca. Jest to tryptyk polichromowany, tworzący po
zamknięciu stojącą szafę. Centralne miejsce zajmuje Matka
Boska z Dzieciątkiem, w pozycji siedzącej. Na skrzydłach
tryptyku znajdują się płasko rzeźbione sceny z życia Jezusa
Chrystusa, po sześć z każdej strony, począwszy od Zwiastowania, poprzez Narodzenie, pokłon Trzech Króli, ucieczkę
do Egiptu, a skończywszy na Nauczaniu w Świątyni. Drugą
pracą tego artysty jest płaskorzeźba Ukrzyżowanie, stanowi
108
ją krzyż z Chrystusem Ukrzyżowanym, ze św. NajświętsząMaryją Panną i św. Marią Magdaleną, umieszczony
na podstawie. Apokalipsa to rzeźba przedstawiająca anioła
z kluczem, trzymającego na łańcuchu skrzydlatego smoka.
Drugą nagrodę w dziedzinie rzeźby ludowej otrzymał Jan
Szymański z Kutna. Ostatnia Wieczerza to wisząca podłużna płaskorzeźba o dość dużych rozmiarach i ciekawym ułożeniu: popiersia apostołów ułożone są w trzech pionowych
kolumnach, a sam Chrystus znajduje się na dole kompozycji.
Kolejną pracą tego autora jest również płaskorzeźba, o półkoliście wykończonej górnej partii, nosząca tytuł Matka Boska Częstochowska, przedstawiająca wizerunek Matki Boskiej
z Dzieciątkiem na ręku oraz postać Chrystusa z rozpostartymi ramionami umieszczoną w górnej części. Po obu stronach
kompozycji znajdują się niewielkie aniołki. Św. Krzysztof to
rzeźba przedstawiająca wspartego na wędrownym kiju świętego, niosącego na ramieniu Dzieciątko Jezus. Uwagę przyciąga barwna polichromia, głównie czerwone odzienie świętego i duże rozmiary rzeźby.
Laureatem trzeciej nagrody był Antoni Kamiński z Kutna,
autor oryginalnej ażurowej rzeźby Kurnik, której środek zajmują dwie postacie kobiece w pasiastych strojach ludowych,
trzymające po jednej kurze. Na bokach wyrzeźbione są kury
siedzące w czterech poziomych rzędach. Na zewnątrz kompozycję zamykają pojedyncze postacie kobiece, a u góry rząd
gołębi. Równie oryginalny jest wiszący drewniany świecznik w kształcie żyrandola ozdobiony niewielkimi elementami, takimi jak aniołki, ptaszki i rośliny. Trzecia rzeźba jest
przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, nazwanej
przez autora Matką Boską Kutnowską.
W kategorii rzeźby ludowej wyróżniono czterech artystów. Henryk Tarka z Żychlina wykonał prace: Podwieczorek żniwiarzy, Jasna Góra serce Polaków i Pod Jaworem. Jury
najwyżej oceniło ostatnią rzeźbę, przedstawiającą mężczyznę i kobietę stojących obok konia i drzewa. Józef Walczak
z Więcborka stworzył trzyczęściową kompozycję Tryptyk
Maryjny: Zesłanie Ducha Świętego. Zaśnięcie Matki Boskiej.
Koronacja Matki Boskiej w formie polichromowanej płasko-
Fragment wystawy Pędzlem i dłutem
109
rzeźby. Autor złożył na konkurs również prace malarskie
wykonane na szkle, są to: Matka Boska z Dzieciątkiem, Matka
Boska Różańcowa i Matka Boska Bolesna. Stanisław Szymczyk
z Karkos k. Łęczycy nadesłał trzy prace, z których najciekawszą jest płaskorzeźba Matka Boska Częstochowska, będąca
dość wiernym odwzorowaniem Cudownego Obrazu. Twarze
i dłonie są namalowane, natomiast sukienki, korony, nimby,
tło i ramki misternie wyrzeźbione. Pozostałe prace to dwie
niewielkich rozmiarów kapliczki z rzeźbami Chrystusa Frasobliwego i Matki Boskiej.
Jerzy Żandarowski z Gostynina wykonał trzy rzeźby: Cyrk,
Pieta i wzbudzające największe uznanie komisji Wesele Łowickie – okazałą kompozycję, bogato polichromowaną, składającą się z kilkunastu postaci w łowickich strojach ludowych,
w tym: pary młodej, muzykantów, gości weselnych. Grzegorz
Król z Końskich zaprezentował trzy rzeźby polichromowane,
przedstawiające Św. Szymona, Św. Pawła i Chrystusa. Postacie świętych, o nieco wysmukłych sylwetkach, ukazane są
w klasycznym ujęciu, z tradycyjnymi atrybutami, a Chrystus
w oryginalnej pozie z wysoko uniesionymi rękami.
Pierwszą nagrodę w dziedzinie malarstwa nieprofesjonalnego otrzymała Honorata Fułczyńska z Obrowa k. Pajęczna,
która przedstawiła do oceny jury trzy prace malarskie wykonane na płótnie techniką olejną: dwa obrazy przedstawiające
pejzaż wiejski i portret chłopca. Na jednym z krajobrazów
na pierwszym planie znajdują się las, łąka i pastwisko, z lewej strony w oddali zarysy zabudowań. Drugi to architektura
wiejska nad stawem. Wszystkie prace tej artystki utrzymane
są w ciepłej, pastelowej tonacji.
Wyróżnienie w tej samej dziedzinie przyznano Wojciechowi Nagórskiemu ze Zduńskiej Woli za obrazy Odwiedziny i Przejście namalowane farbami olejnymi na płótnie.
W dolnej części pierwszego obrazu postacie nagich ludzi do
połowy zanurzone we wzburzonych falach, w głębi jaskrawe
płomienie. Powyżej na jasnym tle unosi się postać kobieca
w białej szacie (Matka Boska), a obok symbol Ducha Świętego, od którego rozchodzi się promieniście jasne światło. Drugi przedstawia grupę ludzi idących w korowodzie w kierunku światła w głębi kompozycji. Postacie ustawione są tyłem
do widza i znajdują się wewnątrz jasnego owalu otoczonego
ciemnym tłem.
W dziedzinie rzeźby nieprofesjonalnej dwie równorzędne
drugie nagrody otrzymali: Leszek Korzekwa ze Świętochłowic i Wojciech Nagórski ze Zduńskiej Woli. Pierwszy z nich
przygotował dwie płaskorzeźby do zawieszenia i jedną rzeźbę. Płaskorzeźby polichromowane i złocone, stylizowane na
barokową rzeźbę kościelną, przedstawiają Madonnę z ptaszkiem i Madonnę z jednorożcem, a rzeźba nosi tytuł Św. Jerzy. Drugi z artystów przedstawił trzy płaskorzeźby okazałej
wielkości, do powieszenia, w surowym drewnie, są to ostatnie
sceny z życia Jezusa: Umywanie Nóg, na której to pracy Chrystus jest przedstawiony z boku w pochylonej pozie i Chrystus
Frasobliwy. Obie prace mają kształt zbliżony do kwadratu.
Trzecia, największa, nosi tytuł Gospodarstwo i przedstawia
drogę wiejską z wozem, drzewami i architekturą.
Sylwetki i prace artystów częstochowskich
W Konkursie Polskiej Sztuki Ludowej wzięło udział pięciu artystów z Częstochowy i okolic, którzy złożyli w sumie
szesnaście prac, w tym dwanaście rzeźb oraz cztery prace malarskie. Do twórców tych należą rzeźbiarze: Henryk Syguda,
Tadeusz Kachel i Franciszek Skała z Częstochowy, Marian
Pikuła z Myszkowa oraz artysta malarz Wojciech Marchewka z Gidel.
Prace częstochowskich twórców złożone na konkurs są
bardzo różnorodne zarówno pod względem formy, techniki
wykonania, jak i tematyki. Wśród prac przeważają te o tematyce sakralnej, takie jak: Chrystus Frasobliwy, Wniebowstąpienie Chrystusa, Dzieci przy kapliczce Henryka Sygudy, Pieta
Mariana Pikuły, obraz Wojciecha Marchewki Jan Paweł II
oraz dwie prace związane ze Świętami Bożego Narodzenia:
Herody Franciszka Skały i Szopka Tadeusza Kachela. Z tematyką świecką związane są: Kapela morska, Myśliwy na łowach
Mariana Pikuły, rzeźby Franciszka Skały W drodze do Unii
i Dary Boże, Żniwiarz i Boruta Tadeusza Kachela, a także
obrazy Wojciecha Marchewki: Zamek w Olsztynie, Józef Piłsudski i Khemosabi.
Spośród prac rzeźbiarskich dziewięć to rzeźby pełne
jedno- lub kilkupostaciowe, dwie to dość duże kompozycje
złożone z kilkunastu postaci wykonanych odrębnie i umocowanych na podstawie: Szopka Tadeusza Kachela i Herody
Franciszka Skały, a jedna to płaskorzeźba z plastycznie opracowaną stroną odwrotną. Trzy rzeźby są polichromowane,
jedna pokryta bejcą, sześć pozostawionych w surowym drewnie, a dwie pokryte szpachlą do drewna w kremowym kolorze. Prace malarskie to obrazy olejne na płótnie o wymiarach
ok. 70x50 cm i jeden 90x70 cm.
Charakter twórczości poszczególnych artystów mogą
przybliżyć noty biograficzne. Do ciekawszych należy życiorys artystyczny Henryka Sygudy, który urodził się w 1953
roku w Malborku, posiada wykształcenie zawodowe, obecnie pracuje jako operator żurawia wieżowego. Swą przygodę
z rzeźbą rozpoczął na początku lat 80. pracą przedstawiającą głowę ludzką. Od tej pory rzeźbienie stało się jego pasją.
Ważne miejsce w twórczości zajmują prace nawiązujące do
tradycji Świąt Bożego Narodzenia i Świąt Wielkanocnych,
szczególnie szopki, Ukrzyżowania, stacje Męki Pańskiej.
Artysta rzeźbi również wizerunki świętych, Matkę Boską
Częstochowską i Chrystusa Frasobliwego.
110
Choć sam pochodzi z miasta, przesiąkł kulturą wsi, mieszkając we Wręczycy Wielkiej. Obserwował tam codzienne
życie wsi i ciężką pracę ludzi, poznał też tradycje, zwyczaje
i przesądy ludowe. Często rzeźbi żniwa, prace w polu, zajęcia gospodarskie, prace w kuźni. Rzeźbi, bo jak sam mówi,
po prostu lubi to robić. Praca twórcza jest odskocznią od codzienności, od ciężkiej i stresującej pracy zawodowej.
Warsztat pracy artysty zamyka się na kilku metrach kwadratowych blokowej piwnicy. Twórca posługuje się wyłącznie tradycyjnymi narzędziami: siekierką i dłutami, nie uznaje
nowoczesnych urządzeń. Najbardziej odpowiada mu praca
w drewnie lipowym, które jest miękkie, podatne i łatwo mu
nadać zamierzony kształt. Większość rzeźb jest polichromowana, artysta pokrywa je farbami o ciepłych i stonowanych
barwach, tylko niektóre są bejcowane.
Prace tego artysty znajdują się w u wielu prywatnych kolekcjonerów w Polsce i za granicą. Do tej pory wykonał ich
już ponad tysiąc. W 2000 roku został przyjęty do Stowarzyszenia Twórców Ludowych. W 2003 roku uhonorowany odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” przyznaną przez Ministra Kultury. Artysta otrzymał wiele znaczących nagród
i wyróżnień, m.in.: w 1993 roku otrzymał trzecią nagrodę
w III Przeglądzie Twórczości Ludowej, a w 1996 pierwszą
nagrodę w IV Przeglądzie Sztuki Ludowej województwa
częstochowskiego, zorganizowanym przez Wojewódzki
Ośrodek Kultury i Muzeum Częstochowskie, w latach 2001,
2002 i 2004 uhonorowany został nagrodami w Międzywojewódzkim Konkursie Plastyki Obrzędowej w Rudnikach,
w kategorii Szopki, a także trzecią nagrodą w konkursie
Święci i Patronowie. Artysta znalazł się wśród wybranych
twórców z południowej Polski, których prace posłużyły do
ilustrowania książki ABC księdza Twardowskiego. Kazania
najkrótsze wydanej przez Instytut Wydawniczy PAX w Warszawie, w 2002 roku.
Dorobek Henryka Sygudy był wielokrotnie prezentowany
na licznych wystawach indywidualnych i zbiorowych, zaliczają się do nich m.in.: wystawa indywidualna pt. Rzeźba sakralna i ludowa w Miejskim Ośrodku Kultury w Miasteczku,
wystawa prac w Gminnym Ośrodku Kultury we Wręczycy
Wielkiej, prezentacja rzeźb (wraz ze Z. Purchałą) w Piwnicach Ratusza Muzeum Częstochowskiego oraz wystawa
indywidualna w Dworku Krasińskich w Złotym Potoku.
Rzeźbami mającymi najwięcej cech rzeźby ludowej są prace
Henryka Sygudy, który jako jedyny z ww. artystów należy do
Stowarzyszenia Twórców Ludowych. Jego prace przyciągają
uwagę zarówno prostotą formy, licznymi dysproporcjami, jak
i ciekawymi rozwiązaniami kompozycyjnymi i barwną polichromią. Wniebowstąpienie Chrystusa to płaskorzeźba z plastycznie opracowaną stroną odwrotną. Praca ta przedstawia
Chrystusa na krzyżu z jedną ręką opuszczoną, obejmującą
postać w zielonym habicie. Z drugiej strony krzyża umieszczony jest anioł w bordowej sukience z Kamiennymi Tablicami. Tło całej rzeźby utrzymane w tonacji błękitno-niebieskiej. Drugą rzeźbą tego autora jest praca pt. Dzieci przy
kapliczce. Oś rzeźby stanowi centralnie umieszczona kapliczka słupowa z figurą Matki Boskiej z rozpostartymi rękami.
Po dwóch stronach kapliczki znajdują się dzieci, przypominające pastuszków: chłopiec z fujarką i dziewczynka z polnym makiem w dłoni. Dzieci i kapliczka umieszczone są pod
koroną rosłego drzewa. Mocno rozbudowana korona drzewa, tak charakterystyczna dla twórczości Henryka Sygudy,
zajmuje prawie połowę wysokości całej rzeźby. Dolną część
kompozycji zamyka podstawa o owalnym kształcie, łąka
lub polana. Chrystus Frasobliwy to rzeźba o dość dużych
rozmiarach, pokryta brązową bejcą miejscami przecieraną,
przedstawia Chrystusa w koronie cierniowej w pozycji stojącej bądź lekko przykucniętej z głową wspartą na rozłożonej
dłoni. Cała postać jest dość przysadzista, ciężka, statyczna
i bryłowata. Twarz Chrystusa o ostrych rysach, wystających
kościach policzkowych i wąskich, ściśniętych ustach, wyraża
ból i cierpienie, ale emanuje też dobrocią, spokojem i pokorą.
Zachwiane proporcje rzeźby: wyolbrzymiona głowa, grubo
ciosane duże dłonie i stopy potęgują wrażenie monumentalności.
Drugą ciekawą postacią jest Tadeusz Kachel, który urodził
się w 1934 roku w Częstochowie. Pochodzi z rodziny uzdolnionej plastycznie i już od wczesnego dzieciństwa wykazywał zdolności manualne. Ojciec, właściciel wytwórni figur
gipsowych, często zlecał mu drobne prace przy wykonywaniu
wizerunków świętych patronów. Zawodowo przez lata zajmował się dekorowaniem i projektowaniem, pracował m.in.
jako malarz w Zakładzie Przemysłu Lniarskiego „Stradom”,
jako malarz-sztukator w Zjednoczonych Zakładach „Veritas”, a w latach 1964-1965 także w Teatrze Dramatycznym
im. A. Mickiewicza w Częstochowie, gdzie zajmował się wykonywaniem scenografii i ram scenicznych. Pierwszą samodzielną pracą było wykonanie Grobu Chrystusa w kościele
pod wezwaniem NMP, przy ul. Okólnej, którą to działalność
kontynuuje już ponad trzydzieści lat. Warsztat pracy artysty, tak jak poprzedniego twórcy, mieści się w piwnicy bloku, w którym mieszka. Obecnie najczęściej wykonuje rzeźby
w drewnie lipowym i topolowym. Obróbkę wstępną drewna
wykonuje małą siekierą, a później posługuje się tylko dłutami. Rzeźb nie maluje, lecz pokrywa je bezbarwnym lakierem
lub szpachlą do drewna. Najbardziej lubi rzeźbić szopki niewielkich rozmiarów i, jak mówi, jego życie kręci się właśnie
wokół szopek, wykonuje je najczęściej do zaprzyjaźnionych
kościołów i na zamówienia prywatnych kolekcjonerów. Przygotowanie takiej kompozycji rzeźbiarskiej, składającej się
z około 20 figurek, zajmuje twórcy prawie cały miesiąc.
111
Wszystkie postacie wyrzeźbione są bardzo precyzyjnie
i dokładnie. Do tej pory wykonał ponad 40 szopek, a obecnie planuje wykonanie kolejnej o zdecydowanie większych
rozmiarach. Podejmuje też tematykę świecką, która dotyczy głównie zajęć gospodarskich i przypomina artyście lata
spędzone u rodziny na wsi. Raczej nie bierze udziału w konkursach, wyjątkiem są przedsięwzięcia organizowane przez
Muzeum Częstochowskie. Jego prace prezentowane były na
wystawach pokonkursowych w 2003 i 2006 roku. Wśród
prac Tadeusza Kachela wyróżnia się kompozycja wielopostaciowa Szopka. Składa się z 20 figurek: dziewięć postaci ludzkich i jedenaście zwierząt, o wysokości od 3 do 20 cm wykonanych z naturalnego drewna i umieszczonych na wspólnej
podstawie. Święta Rodzina i zwierzęta gospodarskie znajdują
się wewnątrz drewnianej szopki, przykrytej dwuspadowym
dachem. Trzej Królowie z wielbłądem umieszczeni są po
lewej stronie stajenki, pasterze po prawej, a z przodu stadko owiec. Na szczycie dachu widnieje gwiazda betlejemska
z długim warkoczem. Figurki nie są polichromowane i, pomimo niewielkich rozmiarów, wyróżniają się oryginalnością
i precyzją wykonania. Pozostałe prace tego artysty to rzeźby
Żniwiarz i Boruta. Pierwsza o wysokości 57 cm przedstawia
lekko pochyloną postać męską, w kapeluszu i z kosą w dłoniach, umieszczoną na prostokątnej podstawie, tuż obok rosnącego żyta. Druga praca to rzeźba nieco niższa, o wysokości
51 cm, ukazująca brodatego diabła Borutę w pozycji stojącej,
z widłami w prawej dłoni. Postać umieszczona jest na okrągłej podstawie. Obie rzeźby pokryte są szpachlą do drewna
w kolorze kremowym.
Kolejny z twórców, związany z miastem i regionem, to
Franciszek Skała urodzony w 1926 roku w Częstochowie,
gdzie mieszka do dziś. Zawodowo związany był z Hutą
„Częstochowa”, gdzie jako modelarz modeli odlewniczych
przepracował przeszło pięćdziesiąt lat. Wcześniej, jako młody człowiek, krótko pracował w stolarni. Najwcześniejsze
prace wykonane przez artystę związane były tematycznie
z górnictwem i hutnictwem, są to: Górnik z kilofem, makiety
odlewni w Hucie im. Bieruta (obecnie Hucie „Częstochowa”)
i w Zakładzie Hutniczym w Pankach – znajdują się w zbiorach Muzeum Częstochowskiego. Artysta próbował swych
sił w rzeźbie, malarstwie, grafice i drzeworycie, wykonywał
też tablice pamiątkowe, często zajmował się liternictwem.
Brał udział w licznych konkursach i wystawach organizowanych przez instytucje kultury w wielu miastach Polski, m.in.
w Toruniu, Katowicach, Bielsku-Białej. Artysta wykonuje
prace niewielkich rozmiarów, co podyktowane jest oszczędnością materiału i brakiem miejsca. Pracą o największych
rozmiarach jest posąg rozmiarów człowieka przedstawiający
Hutnika, stojący niegdyś w Hucie im. Bieruta. W zbiorach
Muzeum, oprócz wczesnych prac artysty, znajdują się rzeźby
Henryk Syguda, Wniebowstąpienie Chrystusa
wykonane na II Ogólnopolski Konkurs Sztuki Ludowej organizowany przez Muzeum Częstochowskie w 2003 roku.
Analizując jego twórczość można stwierdzić, że jest twórcą
wszechstronnym, doskonałym obserwatorem świata, życia
i ludzi. Prace rzeźbiarskie odbiegają formą od rzeźb ludowych, lecz przyciągają uwagę doskonałym warsztatem i precyzją wykonania. Tematyka jego dzieł zamyka się w kręgu
tematów świeckich. W sumie wykonał ok. 1 000 różnorod-
112
sokości 30 cm, wykonana w drewnie, przedstawia Matkę
Boską trzymającą zdjętego z krzyża Chrystusa. Kompozycja rzeźby rozwiązana jest w ciekawy sposób, gdyż Chrystus
opiera się tylko plecami o łono i przedramię Matki. Brak
polichromii i źrenic oczu potęguje wrażenie, że postacie zastygłe są w boleści i zadumie. Kapela morska, druga z rzeźb
tego artysty, również niepolichromowana, to kompozycja
złożona z kilku postaci i elementów wyrzeźbionych osobno
i umieszczonych na wspólnej podstawie – statku. Postacie
to trzej muzykanci: skrzypek, harmonista i grający na trąbce. Na szczycie masztu widnieje szarfa z napisem „kapela”,
tuż pod nią mewa z rozpostartymi skrzydłami, a na dziobie
statku aniołek dmący w trąbkę. Trzecia praca, Myśliwy na
łowach, to jedyna rzeźba polichromowana tego artysty.
Wojciech Marchewka urodził się w 1964 roku w Gidlach. Posiada wykształcenie średnie techniczne. Maluje od
20 lat. Do tej pory wziął udział w kilku konkursach. Za
największy sukces uważa zdobycie pierwszego miejsca na
Parafiadzie w Janowie w 2000 roku. Maluje farbami olejnymi na płótnie, stosuje też temperę i akwarelę, najczęściej wykonuje prace o dużych formatach. Poza pracami
realistycznymi maluje obrazy abstrakcyjne inspirowane
kubizmem. Artysta podejmuję bardzo różnorodną tematykę – od świeckiej (postacie, portrety, pejzaże) po tematykę
sakralną. Prace Wojciecha Marchewki złożone na konkurs
to obraz z widokiem ruin zamku w Olsztynie, obraz z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego w ujęciu półfiguralnym oraz
obraz przedstawiający konia.
Ogólnopolski Konkurs Polskiej Sztuki Ludowej, którego
podsumowaniem w roku 2006 były dwie wystawy, to niezwykle cenna inicjatywa. Pozostały po niej nie tylko liczne
fotografie, lista laureatów oraz rozbudowana baza danych
polskich twórców ludowych, ale też bogato ilustrowany
katalog1, wydany przez Muzeum Częstochowskie. Obok
wstępu znaleźć w nim można biografie artystów i wykaz
nagrodzonych prac. Publikacja przyciąga uwagę zarówno treścią merytoryczną, jak i piękną szatą graficzną, i na
pewno zainteresuje wszystkich, którzy chcą wzbogacić swą
wiedzę z zakresu etnografii.
nych prac. Najciekawszą jest zespół niepolichromowanych
rzeźb zatytułowany Herody. Kompozycja składa się z ośmiu
osobno wyrzeźbionych figurek o niewielkich rozmiarach,
umieszczonych na prostokątnej pochyłej podstawie o wymiarach 53x33 cm. Praca przedstawia kolędującą grupę herodową, w której każda z postaci przedstawiona jest w zgodnym z tradycją przebraniu i wyposażona jest w odpowiednie
atrybuty. Jako pierwszy kroczy Anioł z dzwonkiem i Biblią,
w drugim rzędzie znajduje się centralnie umieszczony Król
Herod w koronie, z buławą i mieczem, w asyście Marszałka
i Hetmana, trzeci rząd złożony jest z Diabła z widłami, Turka i Żyda. Grupę kolędniczą zamyka postać Śmierci z kosą na
ramieniu. Dwie pozostałe rzeźby to niewielkich rozmiarów
prace pt. W drodze do Unii i Dary natury. Obie są niepolichromowane. Pierwsza przedstawia mężczyznę, w roboczym
ubraniu i czapce uszatce, ciągnącego z wysiłkiem niewielki
wózek załadowany różnymi przedmiotami. Człowiekowi towarzyszy pies przywiązany do wózka. Postacie wyrzeźbione
są łącznie z podstawą o prostokątnym kształcie. Dary natury to rzeźba jednopostaciowa: kobieta ubrana w prosty strój
trzyma w jednej dłoni bochenek chleba, a w drugiej wypełniony dzban.
Trzeci z rzeźbiarzy naszego regionu to Marian Pikuła. Urodził się w 1949 roku w Zabrzu, a obecnie mieszka
w Myszkowie. Z zawodu jest ślusarzem i znajduje się na
rencie inwalidzkiej. Twórczością rzeźbiarską zajmuje się od
1976 roku. W latach 1981-1993 współpracował z „Cepelią”
w Częstochowie. Ważniejsze osiągnięcia tego artysty to:
pierwsza nagroda w III Przeglądzie Sztuki Ludowej województwa częstochowskiego w 1992 roku, wyróżnienie
w 1996 roku w IV Przeglądzie Sztuki Ludowej województwa
częstochowskiego. Jego dorobek artystyczny eksponowany
był w Skansenie Chorzowskim w 1994 roku i w Miejskim
Domu Kultury w Myszkowie w roku 1995, a prace znajdują
się w zbiorach Muzeum Częstochowskiego i w prywatnych
zbiorach kolekcjonerów rzeźby ludowej. Wykonuje prace
o tematyce świeckiej i sakralnej, zazwyczaj są to rzeźby polichromowane o ciemnych, brudnych barwach, ale wykonuje
też prace w surowym drewnie. Pieta Mariana Pikuły, o wy-
1
III Ogólnopolski Konkurs Sztuki Ludowej. Sztuka Kaszubów, katalog, oprac. E. Miszczyńska, A. Bilska, Muzeum Częstochowskie 2006.
113
POWRÓT STAŁEJ WYSTAWY SZTUKI POLSKIEJ
SUMMARY
Anna Dylewska
Powrót stałej wystawy
sztuki polskiej
Andżelika Bilska
3rd All-Poland Folk Art Contest
Summary
In 2006, with the co-participation of the Cultural Promotion
Centre „Gaude Mater”, the Department of Arts and Culture
of the City Council of Częstochowa and under the patronage
of the President of the City of Częstochowa, Tadeusz Wrona, the Częstochowa Museum organised the 3rd All-Poland
Folk Art Contest within the 7th edition of the European
Folk Culture Day.
The since 2006 cyclically repeated contests are dedicated
to chosen areas of non-professional and folk art. This edition
of the contest was dedicated to folk and non-professional painting and sculpture. 76 artists, who presented 220 works,
took part in the contest. The Contest Commission appointed
by the organisers judged the assembled works. The Grand
Prix Prize was divided by the jury into two equivalent main
prizes and additionally four first prizes, five second prizes,
one third prize and eight commendations were awarded. An
additional prize was funded by the Silesian Agricultural Advice Centre.
The judging of the competition, awarding of prizes to laureates and the opening of the post-competition exhibition
entitled With Brush and Chisel took place on 2nd September 2006. The post competition exhibition was accompanied
by a presentation of former and contemporary Kaszubian art
Hey Here with Us in Kaszubia, composed of exhibits borrowed from the Museum of Western Kaszubia in Bytów. This
exhibition was also successive in the cycle presenting various ethnographic regions of Poland. The post-competition
exhibition and the accompanying exhibition were presented
in the Exhibition Pavilion in the Stanisław Staszic Park.
During the exhibition a Competition for the Public Choice
Award was organised, designated for visitors, who chose two
sculptures: the shrine with Christ in Anxiety carved by Jerzy
Soremski from Jastrzębie Zdrój and the Triptych of Mary by
Józef Walczak from Więcbork, who was also commended by
the jury.
The collections of the Częstochowa Museum were enriched by seven gifts and thirteen purchased works.
114
The Return of a Permanent
Exhibition of Polish Art
Dzięki temu dzieła sztuki znalazły się w optymalnych, muzealnych warunkach, pod opieką konserwatorską, a kolekcja,
wzbudzając żywe zainteresowanie i podziw, stała się znana.
Ponieważ w 2005 roku zaplanowano również remont Popówki, pozostałe muzealia w marcu tegoż roku przeniesiono
z magazynu sztuki, mieszczącego się tam od roku 1973, do
zaadaptowanych na ten cel pomieszczeń w budynku przy al.
Wolności 30 i do Odwachu. W kwietniu 2007 roku dzieła
sztuki powróciły do zmodernizowanych magazynów w odrestaurowanym budynku Popówki. Urządzono tu Muzeum
Pielgrzymowania, zainaugurowane wystawą fotograficzną,
zorganizowaną w ramach projektu Coesima, zatytułowaną
Siedem spojrzeń na jedną rzeczywistość. Spotkanie pielgrzymek
oraz wystawą pamiątek pielgrzymich i dewocyjnych, użyczonych z Jasnej Góry i uzupełnioną przykładami lokalnego
malarstwa warsztatowego ze zbiorów własnych.
Przygotowując Galerię Malarstwa i Rzeźby w nowo pozyskanych wnętrzach, Dział Sztuki zaplanował wystawę
sztuki polskiej obejmującą lata 1900-2000 oraz sztukę Częstochowy z wieku XIX i 1. połowy wieku XX. W jednej części pierwszego piętra postanowiono pokazać sztukę Młodej
Polski, w drugiej – Częstochowy. Młoda Polska zajęła pięć
pomieszczeń o łącznej powierzchni ok. 155 m², sztuka Częstochowy – cztery sale o powierzchni ok. 140 m². Na drugim piętrze przewidziano ekspozycję plastyki awangardowej
i nowoczesnej.
Pod pojęciem Młoda Polska, występującym równolegle
z nazwą modernizm (termin ten dla sztuki przełomu wieku
XIX i XX wieku stosowany jest wyłącznie w Polsce), mieści
się sztuka z lat 1890-1914, obejmująca wpływy impresjonizmu, symbolizm, neoromantyzm, secesję i ekspresjonizm.
Określenie Młoda Polska wprowadził w roku 1898 krytyk
i literat Artur Górski, nawiązując do przyjętych w Europie
określeń Art Nouveau czy Jugendstil. Malarstwo tego okresu przeciwstawiało się oficjalnej, akademickiej sztuce i choć
odwoływało się do realizmu, dążyło do uproszczenia formy,
W
kwietniu 2007 roku w salach zabytkowej neogotyckiej kamienicy mieszczańskiej z początku XX wieku
przy ulicy Katedralnej 8 Muzeum Częstochowskie
otworzyło nową stałą ekspozycję sztuki.
Po zakończeniu trwającego kilkanaście lat remontu,
podczas którego we wnętrzach odsłonięto i odrestaurowano pierwotne sztukaterie i freski w stylach historycznych,
w końcu 2006 roku władze miasta zadecydowały o usytuowaniu tam Galerii Malarstwa i Rzeźby. Do roku 1995 stała
wystawa malarstwa polskiego XX wieku mieściła się w tzw.
Popówce w al. NMP 47, klasycystycznym budynku wzniesionym w roku 1876 dla parafii prawosławnej. Po odebraniu
budynkowi z przyczyn technicznych funkcji ekspozycyjnej
część kolekcji, ograniczoną do wybranych przykładów sztuki
Młodej Polski oraz malarstwa okresu dwudziestolecia międzywojennego, przeniesiono do sali reprezentacyjnej i dwóch
pobocznych w Ratuszu. Zamiast niej w styczniu roku 2003
udostępniono w Ratuszu w pięciu salach (wokół wieży) wystawę Od modernizmu do koloryzmu. Malarstwo polskie z kolekcji
Muzeum Częstochowskiego ukazującą sztukę z przełomu XIX
i XX wieku, awangardę lat 20. XX stulecia oraz malarstwo
twórców o orientacji kolorystycznej. Zaprezentowano na niej
87 obrazów. W kwietniu 2004 roku w związku z rozpoczęciem remontu Ratusza wystawę tę zdemontowano. Podjęto
wówczas decyzję o jej wypożyczeniu na okres prac remontowych do kilku muzeów, m.in. w Zabrzu, Włocławku, Legnicy i na koniec do Muzeum Okręgowego w Lesznie, skąd
eksponaty w marcu 2007 roku powróciły do Częstochowy.
115
ANNA DYLEWSKA
dekoracyjności, rozjaśnienia kolorów. Powróciwszy z Paryża,
dwaj młodzi artyści, Józef Pankiewicz i Władysław Podkowiński, wystawili w Warszawie w roku 1890 pierwsze obrazy
impresjonistyczne, malowane przez nich w plenerze i ukazujące wzajemne relacje światła i koloru. Starali się oni również
stosować technikę dywizjonistyczną, polegającą na budowaniu płaszczyzn barwnych z drobnych plamek tworzonych
z kolorów zasadniczych. Własną odmianę tego kierunku
stworzyli Leon Wyczółkowski i Jan Stanisławski, paletę barwną zmienił również Jacek Malczewski.
W sztuce tego okresu poszerzyło się spektrum tematyczne. Pod wpływem literatury romantycznej i neoromantycznej
pojawiły się motywy baśniowo-historyczne oraz przedstawienia o wymowie metaforycznej. Odwoływali się do nich m.in.
Kazimierz Stabrowski, Witold Wojtkiewicz, Ferdynand
Ruszczyc, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer. Wyjątkowo bogaty repertuar symboli posiadał Jacek Malczewski.
Symbolizm jest czytelny również w ówczesnej rzeźbie, np.
w kompozycjach Wacława Szymanowskiego, Konstantego
Laszczki, a także w niektórych pracach Antoniego Madeyskiego, uznanego klasycysty.
Początkowo symbolizm posługiwał się formą realistyczną.
Przed rokiem 1900 symboliczne treści zaczęto wyrażać również przy pomocy dekoracyjnej, arabeskowej linii i płaskiej
plamy barwnej, podkreślonej konturem, charakteryzujących
secesję; upraszczano również trójwymiarowość obrazu. Secesja dotarła do Polski z Monachium i z Wiednia. Styl ten
w różnym stopniu inspirował artystów, także skupionych
w założonym w Krakowie w roku 1897 Towarzystwie Artystów Polskich „Sztuka”, np. Jana Stanisławskiego, Ferdynanda Ruszczyca, Józefa Mehoffera, Stanisława Wyspiańskiego,
Teodora Axentowicza, Jacka Malczewskiego, Włodzimierza
Tetmajera.
W zreformowanej przez Juliana Fałata Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, od roku 1900 przemianowanej na Akademię, pracownię malarstwa krajobrazowego prowadził Jan
Stanisławski. Przyczynił się do powstania polskiej szkoły
pejzażu, opartej na akcentowaniu wątków rodzimych, malowaniu w plenerze i emocjonalnym, subiektywnym, impresyjnym odbieraniu natury. Podstaw malowania krajobrazu nauczali również Leon Wyczółkowski i Ferdynand Ruszczyc.
Akademię krakowską opuściło wielu wybitnych pejzażystów, wśród nich Stanisław Kamocki, Henryk Szczygliński,
Stefan Filipkiewicz, Józef i Stanisław Czajkowscy.
Artyści młodopolscy ze szczególnym upodobaniem tworzyli nastrojowe, melancholijne lub ekspresyjnie traktowane
pejzaże ukazujące potęgę i zmienność przyrody. Częstym tematem były góry i morze. Malowano nokturny: nocne widoki
miasta oświetlonego gazowymi latarniami, mroczne pejzaże
w księżycowej poświacie.
W Warszawie tworzył jeden z największych malarzy tego
okresu, Konrad Krzyżanowski, absolwent Akademii w Petersburgu i w Monachium. Był mistrzem psychologicznego
portretu i nastrojowego pejzażu, malował w stylistyce symboliczno-ekspresyjnej z domieszką secesji.
W okresie Młodej Polski wzrosło zainteresowanie wiejskim pejzażem i życiem ludu, zrodziła się fascynacja huculszczyzną. Najwybitniejszymi twórcami tego gatunku
malarstwa byli Władysław Jarocki, Fryderyk Pautsch i Kazimierz Sichulski oraz ich profesor w krakowskiej ASP,
Teodor Axentowicz, który odkrył folklor huculski. Motywy
wiejskie inspirowały m.in. Jana Stanisławskiego, Stanisława
Masłowskiego, Juliana Fałata, Władysława Jarockiego, Teodora Grotta. Sceny z życia wsi podkrakowskiej stały się najważniejszym tematem obrazów Włodzimierza Tetmajera. To
zafascynowanie wsią – i w sztuce, i w literaturze – określono
mianem „chłopomanii”.
W salach I i II eksponowane są obrazy o tematyce krajobrazowej, w większości namalowane przez wykładowców
krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych: Leona Wyczółkowskiego, Ferdynanda Ruszczyca oraz ich uczniów: Henryka
Szczyglińskiego, Stefana Filipkiewicza, Stanisława Kamockiego, Kazimierza Sichulskiego. Wyczółkowski uczył się
w latach 1865-1875 w warszawskiej Klasie Rysunkowej pod
kierunkiem m.in. Wojciecha Gersona. Studiował także dwa
lata w Akademii w Monachium i w latach 1877-1879 w krakowskiej SSP u Jana Matejki. Od roku 1895 do 1911 wykładał
w ASP w Krakowie, w latach 1934-1935 w ASP w Warszawie. W roku 1889 odbył podróż do Paryża, gdzie zetknął się
z impresjonizmem, który wpłynął na jego paletę kolorystyczną
i zainteresowanie światłem. Po mistrzowsku operował techniką olejną, pastelami i akwarelą, był znakomitym grafikiem.
Prace graficzne wydawał w tekach litograficznych (m.in. Stara
Warszawa, Tatry). Uprawiał malarstwo historyczne, realistyczne, symboliczne. Malował sceny rodzajowe (głównie z życia
wsi na Ukrainie), martwe natury, kwiaty, pejzaże, widoki Tatr,
jeździł również na plenery malarskie na Polesie i Podlasie,
podczas których powstały szkice rysunkowe do dużego płótna
Sosna z barcią z roku 1895. Od roku 1907 do 1909 katedrą malarstwa krajobrazowego kierował Ferdynand Ruszczyc, który
w 1904 roku był jednym z organizatorów Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie i wykładał tam przez trzy lata. Studiował
w latach 1893-1897 w Akademii w Petersburgu u Szyszkina
i Kuindżiego. Po studiach osiadł w rodzinnym majątku Bohdanów na Wileńszczyźnie. W pierwszym okresie twórczości
malował kompozycje fantastyczne, później skoncentrował się
przede wszystkim na pejzażu, traktowanym symbolicznie.
Malował w sposób ekspresyjny, monumentalizował naturę,
wprowadzając nietypową perspektywę, m.in. obniżając linię
horyzontu, stosował zazwyczaj ciemną paletę barwną.
116
Fragment wystawy stałej Sztuka okresu Młodej Polski
Henryk Szczygliński, Stefan Filipkiewicz i Stanisław Kamocki należeli do bardziej znanych absolwentów ASP specjalizujących się w tematyce krajobrazowej. Szczygliński, który studia
krakowskie zakończył w roku 1907, kształcił się także w Monachium. Inspirował się niekiedy secesją i sztuką japońską. Malował przede wszystkim widoki miejskie i pejzaże, często były
to nokturny. Filipkiewicz studiował w latach 1900-1908. Od
roku 1905 należał do wiedeńskiej „Secesji”, od 1907 do krakowskiej „Sztuki”. Był uważany za najwybitniejszego wychowanka
szkoły malarstwa pejzażowego Jana Stanisławskiego. Jego ulubionym motywem były widoki górskie z topniejącym śniegiem.
Malował również martwe natury, zwłaszcza kwiatowe. Kamocki studiował w Krakowie w latach 1891-1900, od 1901 do 1902
w Paryżu, od 1904 do 1906 oraz w 1911 we Włoszech. Należał
do wiedeńskiej „Secesji” oraz od roku 1906 do TAP „Sztuka”,
był kontynuatorem szkoły pejzażowej Stanisławskiego. Ma-
lował w plenerze, przede wszystkim krajobrazy podhalańskie
i podkrakowskie, a także architektoniczne motywy z Krakowa. W latach 1900-1908 w krakowskiej ASP pod kierunkiem
Mehoffera, Wyczółkowskiego i Wyspiańskiego studiował
Kazimierz Sichulski, który uczęszczał także do wiedeńskiej
Kunstgewerbeschule i Académie Colarossi w Paryżu. Od roku
1906 był członkiem TAP „Sztuka”. Często wyjeżdżał na Huculszczyznę, urzeczony, podobnie jak W. Jarocki i F. Pautsch,
tamtejszym folklorem i pejzażem. Malował olejami i pastelami
sceny rodzajowe z życia Hucułów. Nawiązywał do stylistyki secesyjnej i symbolizmu. Sichulski, Filipkiewicz i Kamocki objęli
z czasem etaty wykładowców w uczelni krakowskiej.
W środowisku warszawskim działali wspomniany wyżej
Konrad Krzyżanowski oraz mniej znany Józef Rapacki. Krzyżanowski, który w latach 1904-1909 był wykładowcą w warszawskiej SSP, dla swoich studentów organizował plenery malarskie.
117
ANNA DYLEWSKA
W roku 1909 wyjechał z nimi do Finlandii, gdzie powstał
Pejzaż z Finlandii, którego replika znajduje się w Muzeum
Narodowym w Krakowie. Rapacki studiował w warszawskiej
Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona, w latach 1886-1887
w Krakowie, następnie przez dwa lata w Monachium. Od
1907 roku mieszkał w Olszance na Mazowszu. Malował
przede wszystkim nastrojowe pejzaże – widoki zasnutych
mgłą łąk i zagajników, błotniste drogi, jesienne puste pola.
Tworzył także sceny rodzajowe i portrety.
Polskie krajobrazy powstawały w monachijskiej pracowni
Alfreda Wierusza Kowalskiego, który po ukończeniu w 1871
Warszawskiej Klasy Rysunkowej, w roku 1873 zapisał się do
Akademii monachijskiej, a w roku 1890 został profesorem
tej uczelni. Podczas studiów w Monachium uczęszczał także do pracowni Józefa Brandta. Początkowo, inspirując się
twórczością Maksymiliana Gierymskiego, komponował realistyczne sceny z polowań i przejażdżek konnych, następnie
realizował niezliczone pejzaże kresowe ukazujące ośnieżone
stepy z postacią samotnego wilka. Obrazy te przyniosły mu
międzynarodową sławę. Malował także portrety, a po roku
1903 zajął się tematyką orientalną.
Artyści, pracując w plenerze obserwują wpływ światła
i atmosfery na wygląd natury w zależności od pory dnia
i roku. Interesują ich skłębione, groźne chmury, jesienne mgły, zapadający mrok, inspiruje natężenie kolorów
o świcie i zachodzie. Malują samotne drzewa, usychające
rośliny, nasycone letnim słońcem zagony, pokryte śniegiem pola, wiosenne roztopy, częstym tematem są góry i
widoki morza.Nastrojowość, jedną z najważniejszych cech
malarstwa krajobrazowego, osiągano zarówno dzięki sile
ekspresji środków malarskich, jak i dzięki subtelnym, walorowym niuansom kolorystycznym. Różne odcienie nastrojowości i ekspresji ukazują pejzaże: Z Mazowieckiej
Ziemi J. Rapackiego, Pejzaż z Finlandii i Pejzaż wieczorny
K. Krzyżanowskiego, Pejzaż H. Szczyglińskiego, Samotna
grusza, W słońcu i Pejzaż z łanem zboża S. Kamockiego.
W sali pierwszej obok lirycznego, melancholijnego, wieczornego Pejzażu H. Szczyglińskiego i nasyconego światłem obrazu Sosna z barcią L. Wyczółkowskiego, znajdują
się dwie jego litografie przedstawiające zabudowę Rynku
Starego Miasta w Warszawie.
Leon Wyczółkowski (1852-1936)
Sosna z barcią, 1895
olej, płótno, 214 x 98,7
sygn. l.d.: L. Wyczółkowski/1895
nr inw. MCz.IV.501:66
Domy przy Rynku Starego Miasta, 1915
litografia, papier, 53,8 x 63,9
sygn. p.d.: L Wyczół
grafika z Teki Stara Warszawa, 1915
Domy przy Rynku Starego Miasta, 1915
litografia, papier, 56 x 88,5
sygn.: L Wyczół
grafika z Teki Stara Warszawa, 1915
Stefan Filipkiewicz (1879-1944)
Dunajec II
sygn. l.d.: S. Filipkiewicz
Józef Rapacki (1871-1929)
Z Mazowieckiej Ziemi, 1915
olej, płótno, 130 x 200
Stanisław Kamocki (1875-1944)
Pejzaż z łanem zboża (Nad Wisłą)
olej, tektura, 51 x 70
sygn.p.d.: St. Kamocki
Samotna grusza, ok. 1912
olej, płótno, 102,5 x 129
sygn. l.d.: St. Kamocki
W słońcu
Henryk Szczygliński (1881-1944)
Pejzaż, 1906
sygn. p.d.: Henryk Szczygliński 1906
Kazimierz Sichulski (1879-1942)
Słoneczniki, 1909
sygn. l.d.: Sich 09
W sali III zgromadzono obrazy o motywach wiejskich. Wieś
ukazywano w konwencji realistycznej, choć często przy pomocy impresjonistycznych i secesyjnych środków stylowych.
Podejmowano różne tematy związane z życiem wsi: pracą na
roli, zajęciami w gospodarstwie, obrzędami religijnymi, wierzeniami i zwyczajami ludowymi. Chętnie ukazywano scenki rodzajowe z wesel, zabaw, jarmarków, barwność i strojność
ubiorów. Równie ważny był wiejski krajobraz. Malowano
widoki o różnych porach roku, zagrody i malownicze chaty
z malwami, przydomowe sady i ogródki, pastwiska z bydłem
i pastuszkami. Częstym tematem były drogi i gościńce z postaciami wieśniaków i konnymi zaprzęgami. Na obrazach pojawiały się stare, opuszczone cmentarze i kościółki. Oprócz
chłopskich malowano zabudowania ziemian. Stare dworki,
zaścianki, pałacyki z podjazdami, ogrody, aleje parkowe, stawy i jeziorka. Portretowano mieszkańców wsi.
Tematyka wiejska inspirowała m.in. Stanisława Masłowskiego, Juliana Fałata, Władysława Jarockiego, Teodora Grotta, Teodora Axentowicza. Jarocki (w latach 1902-1906 uczeń
Mehoffera i Wyczółkowskiego, student Académie Julian
w Paryżu, członek wiedeńskiej „Secesji” i krakowskiej „Sztuki”), a także Axentowicz, Pautsch i Sichulski rozpowszechnili w sztuce polskiej piękno przyrody i bogactwo huculskiej
kultury, tworząc portrety tego góralskiego ludu, ukazując
jego obyczaje. Fałat, absolwent krakowskiej SSP i monachijskiej Akademii, od roku 1895 dyrektor rodzimej uczelni
Alfred Wierusz Kowalski (1849-1915)
Wilk na śniegu, ok. 1900
sygn. l.d.: A. Wierusz Kowalski
Konrad Krzyżanowski (1872-1922)
Pejzaż z Finlandii, 1908
olej, płótno, 68,5 x 81,5
Pejzaż wieczorny, ok. 1900
olej, tektura, 21,5 x 28,5
sygn. l.d.: Konrad Krzyżanowski
Ferdynand Ruszczyc (1870-1936)
Krajobraz nadmorski, 1896
sygn. p.d.: F.R.
118
119
ANNA DYLEWSKA
W 1897 został zatrudniony przez J. Fałata w SSP w Krakowie, gdzie mieszkał do końca życia. Był współzałożycielem
TAP „Sztuka”. Stworzył polską szkołę pejzażu opartą na
malowaniu w plenerze i emocjonalnym, subiektywnym, impresyjnym odbieraniu natury i przyrody. Malował prawie
wyłącznie niewielkich rozmiarów pejzaże, zajmował się też
grafiką i ilustracją, projektował plakaty i scenografię.
Tematykę i stylistykę młodopolską kontynuowali w latach 20. XX w. dawni studenci uczelni krakowskiej i monachijskiej – Zdzisław Jasiński i o pokolenie młodszy Marcin
Kitz. Jasiński początkowo uczył się w warszawskiej Klasie
Rysunkowej u W. Gersona. Za stypendium przyznane przez
TZSP w Warszawie wyjechał na studia do Monachium,
które ukończył w roku 1889. W roku 1894 zamieszkał
w Warszawie, skąd wyjeżdżał w podróże do Francji, Włoch
i Petresburga. Od roku 1921 należał do ugrupowania Pro
Arte. Uprawiał malarstwo sztalugowe i ścienne. Choć jego
realistyczne malarstwo stylistycznie należało do tradycji
monachijskiej, z czasem wprowadzał motywy symboliczne
oraz rozjaśnił kolorystykę. Kitz naukę malarstwa rozpoczął
we Lwowie u Stanisława Kaczora Batowskiego. Potem studiował w krakowskiej ASP i w Wolnej Szkole Malarstwa
i Rysunku im. L. Mehofferowej. Studia uzupełniał w Berlinie, Monachium i w Wiedniu. Odbył wiele podróży po
Europie. Kontynuował tematykę i stylistykę z okresu Młodej Polski. Malował sceny rodzajowe z życia wsi, pejzaże,
portrety i martwe natury.
Najbardziej znanym artystą przedstawiającym sceny
z życia włościan z okolic Krakowa był Włodzimierz Tetmajer, ożeniony z Anną Mikołajczykówną, chłopką z Bronowic, pierwowzór postaci Gospodarza z dramatu Wesele
Stanisława Wyspiańskiego.
w Krakowie, od 1905 jej rektor, malował w technice olejnej
i akwarelowej (której był mistrzem) wiejskie krajobrazy, sceny rodzajowe i myśliwskie. Malarstwo akwarelowe uprawiał
także Masłowski mieszkający stale w Warszawie, gdzie w latach 1871-1875 uczył się w Klasie Rysunkowej, m.in. u Wojciecha Gersona. Krajobrazy z Jankówki, gdzie stał dworek
rodziców jego żony, malował Józef Mehoffer, który uczył się
w Krakowie, Wiedniu i w Paryżu, należał do wiedeńskiej
„Secesji” i w roku 1897 był współzałożycielem krakowskiej
„Sztuki”. Odegrał ogromną rolę w sztuce polskiego modernizmu, secesji i symbolizmu, również jako wykładowca od roku
1901 w Akademii krakowskiej. Temat siedziby ziemiańskiej
na wsi podejmował także Henryk Weyssenhoff, absolwent
Akademii w Petersburgu, związany z Warszawą, twórca
licznych, utrzymanych w jasnej, subtelnej kolorystyce pejzaży z Białorusi i Litwy. Zygmunt Rozwadowski mieszkający
we Lwowie, dokąd powrócił po studiach w Krakowie w la-
tach 1883-1890 i w prywatnej szkole Ażbego w Monachium,
interesował się przede wszystkim malarstwem historycznym
i batalistycznym. W jego pracowni powstawały także rozgrywające się na wsi sceny rodzajowe, zaprzęgi końskie, wiejskie pejzaże. W Krakowie, po ukończeniu studiów w ASP
w 1906 roku, zamieszkał pochodzący z Częstochowy Teodor
Grott, uczeń Floriana Cynka. Tworzył portrety i przedstawienia rodzajowe, również o wymowie symbolicznej. Jeździł
na plenery, najchętniej na Podhale, gdzie m.in. powstał obraz
przedstawiający kościółek w Lipnicy Murowanej. Stary kościółek na zaniedbanym wiejskim cmentarzu stał się tematem
impresyjnie namalowanego obrazu Stanisławskiego z roku
około 1900. Po studiach matematycznych na UW i w Instytucie Technologicznym w Petersburgu rozpoczął naukę
w warszawskiej Klasie Rysunkowej u W. Gersona, w latach
1884-1885 studiował w krakowskiej SSP pod kierunkiem W.
Łuszczkiewicza, w latach 1885-1888 w Paryżu u C. Durana.
120
Józef Mehoffer (1869-1946)
Dworek (Jankówka)
sygn.: dla Wandzi/Józef Mehoffer/Jankówka
Stanisław Masłowski (1853-1926)
Pole warzywne, 1903
akwarela, papier, 27 x 35
sygn. p.d.: Wola Rafałowska 903/St. Masłowski
Jan Stanisławski (1860-1907)
Kościółek cmentarny, ok. 1900
sygn. l.d.: Jan Stanisławski
Henryk Weyssenhoff (1859-1922)
Sprzed dworu (Pejzaż)
olej, płótno naklejone na tekturę, 30 x 28
sygn.p.d.: H Weyssenhoff
Zygmunt Rozwadowski (1870-1950)
Czwórka, 1908
sygn. l.d.: Z. Rozwadowski/ 1908
Zdzisław Jasiński (1863-1932)
Wykopki, 1923
olej, płótno naklejone na tekturę, 43,5 x 68,5
sygn.l.d.: ZD.Jasiński 1923
Władysław Jarocki (1879-1965)
Hucuł, 1910
sygn. p.d.: Władysław Jarocki 1910
Marcin Kitz (1894-1942)
Pejzaż z krowami, 1929
sygn. l.d.: M Kitz 29
Teodor Grott (1884-1972)
Wnętrze kościółka w Lipnicy Murowanej
akwarela, papier, 65,5 x 89
sygn. l.d.: Teod Grott
W salach IV i V prezentujemy obrazy powstałe pod wpływem neoromantyzmu i symbolizmu.
Symbolizm odegrał znaczącą rolę w twórczości artystów
polskich przełomu XIX i XX wieku. Odwoływał się on do
świata przeżyć wewnętrznych, akcentował i wydobywał na
pierwszy plan stany duchowe zarówno samego twórcy, jak
i przedstawianych motywów. Wykorzystując symbole i alegorie, malowano wieloznaczne, metaforyczne kompozycje
Julian Fałat (1853-1929)
Pejzaż wiejski
sygn. p.d.: J. Fałat
121
ANNA DYLEWSKA
w stylistyce realistycznej, romantycznej, secesyjnej. Najczęściej
obrazowały one lub sugerowały samotność, przemijanie, nieuchronność śmierci. Przeciwstawne stany – starość i młodość,
radość i rozpacz – wzbudzały niepokój.
Najbardziej oryginalnym reprezentantem symbolizmu polskiego był Jacek Malczewski, od roku 1875 do 1879 uczeń Jana
Matejki w krakowskiej SSP, z przerwami spowodowanymi
dwukrotnym wyjazdem do École des Beaux-Arts w Paryżu.
W latach 1896-1900 oraz 1910-1922 wykładał w krakowskiej
ASP. Był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Polskich
„Sztuka”, należał też do wiedeńskiej „Secesji”. Początkowo
malował realistyczne obrazy historyczne i martyrologiczne,
po pobycie w Monachium zaczął tworzyć symboliczne kompozycje o treściach egzystencjalnych. Malował sceny rodzajowe, portrety i autoportrety, do których często wprowadzał np.
postacie z ikonografii chrześcijańskiej lub stwory mitologiczne
– chimery, fauny, sfinksy. Komponował symboliczne przedstawienia o wydźwięku patriotycznym, m.in. w obrazie Polonia
(Rezygnacja). Jego sztuka charakteryzująca się oryginalną paletą barwną, łączącą kolory zimne i ciepłe, zgaszone i świetliste, odznaczała się perfekcyjnym opanowaniem warsztatu oraz
wyjątkową wyobraźnią.
Symbolizm pojawiał się lub dominował w twórczości wielu innych artystów, takich jak Wyspiański, Hofman, Mehoffer, Ruszczyc, Podkowiński, Pankiewicz, Wojtkiewicz, Weiss,
Okuń, Stabrowski. Symboliczny nastrój mają kompozycje Teodora Axentowicza Grajek i dziewczyna i Przed kapliczką. Studiował w Akademii w Monachium, a następnie w latach 1882-1895
w Paryżu w pracowni C. Duranta. Brał udział w tamtejszym życiu artystycznym i towarzyskim, dał się poznać jako autor portretów pięknych i wytwornych kobiet. W 1895 roku przyjechał
do Krakowa, aby od 1900 roku objąć stanowisko profesora malarstwa w SSP, ASP. Należał do wielu stowarzyszeń artystycznych za granicą i w Polsce, m.in. do wiedeńskiej „Secesji” i TAP
„Sztuka”. Axentowicz osiągnął mistrzostwo w technice pastelowej. Obok wizerunków kobiecych, przedstawień młodych
dziewcząt oraz aktów malował sceny rodzajowe. W pracach tych
obok symbolizmu widoczne są wpływy secesji. Symbolizm charakteryzuje obrazy Nie z tego świata i Pogrzeb ptaszka Vlastimila
Hofmana. Czech z pochodzenia, studiował w latach 1895-1899
w krakowskiej SSP w latach 1899-1901 w paryskiej École des
Beaux-Arts, po powrocie do Krakowa w 1901 r. wznowił studia
w pracowni Wyczółkowskiego. Należał do wielu stowarzyszeń
artystycznych, m.in. do wiedeńskiej „Secesji”, TAP „Sztuka”,
czeskiego Towarzystwa Artystów „Manes”. Malował Madonny
i świętych w polskich strojach ludowych i w polskim krajobrazie, pejzaże, portrety, sceny rodzajowe i symboliczne, w których
widać wpływy twórczości jego mistrza Malczewskiego. Nastrój
melancholii cechuje obraz Teodora Grotta Biedny chłopczyna.
Grott, absolwent krakowskiej ASP z roku 1906, malował por-
trety, pejzaże z Podhala i sceny rodzajowe, również o wymowie
symbolicznej. Podjęty przez artystę motyw ubogiego, opuszczonego dziecka ma wymiar ponadczasowy i symbolizuje bezradność wobec losu.
Wątki historyczne z podtekstem metaforyczno-symbolicznym widać natomiast w kompozycji Mariana Wawrzenieckiego Wichura. Studiował w warszawskiej Klasie Rysunkowej, następnie w latach 1881-1887 w krakowskiej SSP
u Łuszczkiewicza, Lofflera i Matejki oraz, równocześnie,
przez dwa lata w Monachium. Dużo podróżował, m.in.
do Palestyny, na Wschód, do Włoch. Na stałe zamieszkał
w Warszawie. Pisał rozprawy o sztuce, zajmował się etnografią. W plastyce tworzył symboliczne przedstawienia poświęcone kobietom i erotyce. Malował obrazy z legendarnych
dziejów Polski, kompozycje o tematyce historycznej, baśniowej oraz pejzaże. Do motywów prasłowiańskich związanych
z kultem Kupały nawiązał w obrazie Sobótki z roku 1898
wspomniany wyżej F. Ruszczyc.
W sali IV pokazano dekoracyjne, utrzymane w stylistyce
secesji projekty witraży Wyspiańskiego i Mehoffera. Stanisław Wyspiański studiował malarstwo w latach 1884-1895
w krakowskiej SSP u Cynka, Jabłońskiego, Łuszczkiewicza i Matejki, a także historię sztuki, historię i literaturę na
UJ. W roku 1889 i 1890 pracował pod kierunkiem Matejki
przy polichromii kościoła Mariackiego. Odbył podróże do
Włoch, Szwajcarii, Francji, Pragi. W latach 1891-1894 studiował w Paryżu w Académie Colarossi. Od roku 1902 do
1906 wykładał w krakowskiej ASP. Był współzałożycielem
TAP „Sztuka”, członkiem Polskiej Sztuki Stosowanej. Pisał
wiersze, dramaty, projektował polichromie i witraże (realizacja w kościele Franciszkanów w Krakowie), meble, scenografie i kostiumy do własnych dramatów. W technice pastelowej (posługując się płaską plamą barwną i dekoracyjną
linią) tworzył autoportrety, portrety rodziny, przyjaciół, krakowskiej inteligencji oraz pejzaże i kompozycje symboliczne.
Jego rówieśnik i przyjaciel, Mehoffer studiował równocześnie w latach 1887-1894 na Wydziale Prawa UJ i w krakowskiej SSP pod kierunkiem Jabłońskiego, Łuszczkiewicza,
Unierzyskiego i Matejki. Studia pogłębiał w Akademii
w Wiedniu oraz w Paryżu w Académie Colarossi i École des
Beaux-Arts. Wiele podróżował po Europie. Należał m.in. do
wiedeńskiej „Secesji”, w Krakowie w 1897 roku był współzałożycielem TAP „Sztuka”. Odegrał ogromną rolę w sztuce
polskiego modernizmu, secesji i symbolizmu. Od roku 1901
do 1939 wykładał w krakowskiej ASP. Uprawiał malarstwo
sztalugowe, ścienne, grafikę, projektował witraże (w 1895
roku wygrał konkurs na witraże dla katedry we Fryburgu),
scenografię i meble. Malował portrety, pejzaże, sceny rodzajowe. Oba projekty, Wyspiańskiego oraz późniejszy o 40 lat
Mehoffera nawiązują stylistycznie do form secesyjnych.
122
Ekspozycję uzupełniają dwie pełne liryzmu, nastrojowe
rzeźby Madeyskiego – Głowa dziewczyny i Głowa kobiety
oraz Spoczywająca Diana Laszczki. Antoni Madeyski studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, następnie w latach 1886-1890 w Akademii Wiedeńskiej oraz w Akademii
w Petersburgu, gdzie przebywał w latach 1893-1898. W 1898
roku przeniósł się na stałe do Rzymu. W początkowym okresie twórczości pozostawał pod wpływem sztuki secesyjnej,
po 1900 roku tworzył dzieła inspirowane sztuką włoskiego
renesansu i antyku. Realizował liczne zamówienia, m.in.
wykonał nagrobek królowej Jadwigi w katedrze na Wawelu. Konstanty Laszczka, jeden z najbardziej znanych rzeźbiarzy epoki modernizmu, kształcił się w Warszawie u Jana
Kryńskiego i Ludwika Pyrowicza. W latach 1891-1896 był
na stypendium w Paryżu. Od roku 1899 do 1935 prowadził
katedrę rzeźby ASP w Krakowie. Był jednym z założycieli
Stowarzyszenia Artystów Polskich „Sztuka”. Tworzył sceny
rodzajowe, portrety i akty o wyraźnej wymowie symbolicznej,
stosując zróżnicowaną światłocieniowo formę oraz secesyjną,
płynną linię, inspirowane sztuką Rodina. Eksponowana na
wystawie Diana nawiązuje do sztuki klasycznej.
Teodor Axentowicz (1859-1936)
Grajek i dziewczyna
pastel, papier, 95 x 69
sygn. d.: T. Axtentowicz
Przed kapliczką
olej, tektura, 40 x 49,3
sygn.d.: Teodor Axentowicz
123
ANNA DYLEWSKA
Biedny chłopczyna, ok. 1910
sygn. p.g.: Te Grott
Józef Mehoffer
Sadzenie drzewek wolności (projekt witraża), 1930
tempera, papier, 107 x 44
sygn. l.d.: Józef Mehoffer 1930
Vlastimil Hofman (1881-1970)
Pogrzeb ptaszka, 1909
sygn. l.d.: V Hofman / 1909
nr inw. MCz.IV. 633:72
Konstanty Laszczka (1865-1956)
Spoczywająca Diana
majolika, wys. 34,5
sygn d.: K. Laszczka
Jacek Malczewski (1854-1929)
Studium mężczyzny, 1912
sygn p.d.: Jacek Malczewski 1912
Polonia (Rezygnacja), 1913
sygn. l.d.: 1913 J Malczewski
Scena rodzajowa przy oknie, 1916
sygn. l.d.: J Malczewski 1916
Antoni Franciszek Madeyski (1862-1939)
Głowa dziewczyny
biały marmur, wys. 11,3
sygn d.: AM
Głowa kobiety
alabaster, wys. 31
sygn d.: AM
W sali V pokazujemy również malarstwo portretowe artystów tworzących w okresie Młodej Polski. Są to obrazy wykonane przez Włodzimierza Tetmajera, Józefa Mehoffera
i Teodora Grotta. Portret małej dziewczynki (dziecka) pędzla
Mehoffera utrzymany jest w typowej dla niego żywej kolorystyce i dekoracyjności, wykazując związki z secesją. Stylizowaną plamą barwną i dekoracyjną linią typową dla secesji posłużył się Tetmajer w obrazach Portret dzieci artysty
i Portret synów artysty. Jedno z płócien przedstawia synów
artysty, Kazimierza i Tadeusza z kucykiem, drugie Kazimierza, z postaciami Tadeusza i córki Marii na drugim planie.
Tetmajer, jeden z najwybitniejszych malarzy młodopolskich,
studiował w Akademii w Wiedniu u Griepenkerla, następnie w latach 1882-1886 w krakowskiej SSP pod kierunkiem
Łuszczkiewicza, Cynka i Lefflera, od 1886 do 1889 w ASP
w Wiedniu u Wagnera, później w Académie Colarossi w Paryżu, po powrocie ponownie u Matejki. Poślubił córkę chłopa z Bronowic, gdzie zamieszkał na stałe. Malował pejzaże,
sceny rodzajowe z życia podkrakowskiej wsi, obrazy religijne, portrety. Również wizerunki jego dzieci umieszczone są
w obejściu rodzinnego, bronowickiego domu.
Teodor Grott namalował scenę rodzajową, na której
umieścił dwóch artystów – rzeźbiarza Stanisława Popławskiego (1886-1959), ucznia Konstantego Laszczki i grafika
Jana Wojnarskiego (1879-1937), ucznia Leona Wyczółkowskiego, swoich kolegów z krakowskiej ASP i przyszłych wykładowców tej uczelni. Przedstawienie wykonane techniką
pastelową utrzymane jest w konwencji realistycznej.
Vlastimil Hofman (1881-1970)
Nie z tego świata, 1912
sygn. l.g.: Vlastimil/Hofman/1912
Marian Wawrzeniecki (1863-1943)
Wichura, XIX/XX w.
sygn. l.d.: M. W./swastyka
Ferdynand Ruszczyc (1870-1936)
Sobótki, 1898
sygn. p.d.: F. Ruszczyc/Bohdanów 98
nr inw. MCz.IV.76
Stanisław Wyspiański (1869-1907)
Projekt witraża do kościoła Mariackiego w Krakowie,
ok. 1890
124
W sali tej wyeksponowano także obrazy Jana Rubczaka,
Wojciecha Weissa, Józefa Pankiewicza i Stefana Filipkiewicza. Artyści ci to absolwenci lub profesorowie krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. W mniejszym lub większym stopniu ulegali oni wpływom secesji, symbolizmu czy
ekspresjonizmu. Rubczak studiował w latach 1904-1911
u Cynka i Pankiewicza, następnie w Lipsku i w Paryżu,
gdzie założył własną szkołę graficzną, a po powrocie do
Krakowa w 1924 roku – Wolną Szkołę Malarstwa. W 1925
roku współtworzył kolorystyczne ugrupowanie Cech Artystów Plastyków „Jednoróg”. Wyjeżdżał do Włoch, Hiszpanii i Holandii. Początkowo pozostawał pod wpły-
wem Pankiewicza i impresjonistów, np. w powstałych na
południu Francji pejzażach, m.in. w cyklu widoków portu
w Martigues; malując martwe natury inspirował się Cézannem. W latach 20. i 30. tworzył pejzaże charakteryzujące
się bardzo żywymi, jaskrawymi kolorami. Weiss studiował
w latach 1890-1899, m.in. u Łuszczkiewicza, Matejki, Fałata i Wyczółkowskiego. Od roku 1899 do 1901 uzupełniał
studia w Paryżu i we Włoszech. Od 1909 roku przez 30
lat wykładał w Akademii krakowskiej, gdzie kierował m.in.
katedrą malarstwa. W roku 1897 został członkiem TAP
„Sztuka”, w 1906 – wiedeńskiej „Secesji”. Jego sztuka miała
indywidualny charakter, choć ulegał wpływom impresjo-
125
ANNA DYLEWSKA
nizmu, secesji, symbolizmu czy ekspresjonizmu. Malował
sceny rodzajowe, kompozycje fantastyczne i symboliczne,
portrety, martwe natury i pejzaże. Pankiewicz początkowo
uczył się malarstwa w Warszawie na prywatnych kursach
wieczorowych u Wojciecha Gersona. W latach 1884-1885
studiował w warszawskiej Szkole Rysunkowej pod jego kierunkiem, w roku 1895 w Akademii petersburskiej. W 1889
roku wyjechał wraz z Władysławem Podkowińskim na rok
do Paryża. Zapoznał się tam z malarstwem impresjonistycznym, które razem z Pankiewiczem pragnął przenieść
do Polski. Ich obrazy wystawione w 1890 roku w Salonie
Krywulta w Warszawie wywołały oburzenie publiczności
i niechęć krytyków. Od roku 1897 należał do TAP „Sztuka”. Od 1906 roku wykładał – z dłuższym przerwami na
podróże artystyczne do Anglii, Holandii, Belgii czy do
Włoch – w krakowskiej ASP. W roku 1924 zamieszkał na
stałe w Paryżu, gdzie zorganizował filię krakowskiej uczelni. Jego pierwszymi studentami byli tam kapiści. Uprawiał
malarstwo sztalugowe, ścienne, grafikę, ilustratorstwo.
Malował portrety, kompozycje rodzajowe, martwe natury,
ulegając nowatorskim kierunkom i tendencjom stylowym.
Początkowo realista, tworzył później obrazy pod wpływem
secesji, symbolizmu, kubizmu i postimpresjonizmu.
Autorzy prezentowanych tutaj obrazów, poza wspomnianym wcześniej Filipkiewiczem, uczniem Stanisławskiego, z impresjonizmem i postimpresjonizmem zetknęli
się w Paryżu. Impresjonizm widoczny jest w Wybrzeżu portowym w Martigues Rubczaka oraz Zatoce w Saint.-Tropez
Pankiewicza, postimpresjonizm w kompozycjach Weissa
Dama w ogrodzie i Lekcja. Jego wpływ zaznaczył się również
w Martwej naturze z żółtymi różami Filipkiewicza. Prace
tych artystów zamykają na wystawie rozdział w dziejach
sztuki polskiej zwany modernizmem.
Portret artystów Stanisława Popławskiego
i Jana Wojnarskiego, 1910
pastel, tektura, 68,8 x 99,2
sygn. p.g.: Teod. Grott/1910
Jan Rubczak (1884-1942)
Wybrzeże portowe w Martigues, ok. 1915
sygn.p.g.: Rubczak
Józef Pankiewicz (1866-1940)
Zatoka w St.-Tropez, ok. 1920
sygn. p.d.: Pankiewicz
Wojciech Weiss (1875-1950)
Dama w ogrodzie (Spoczynek w ogrodzie), 1930
sygn p.d.: monogram wiązany WW
Lekcja
sygn. l.ś.: monogram wiązany WW
Stefan Filipkiewicz (1879-1944)
Martwa natura z żółtymi różami, ok. 1925
olej, płótno nakl. na dyktę, 35,8 x 50,3
sygn. p.d.: Stefan Filipkiewicz
Włodzimierz Tetmajer (1862-1923)
Portret synów artysty: Kazimierza i Tadeusza z kucykiem,
1904-1914?
sygn. p.d.: W Tetmajer
Portret dzieci artysty: Tadeusza, Kazimierza i Marii,
1904-1914?
Obok wystawy Sztuka okresu Młodej Polski przygotowano
prezentację artystów działających w Częstochowie. Wystawa nosi nazwę Sztuka Częstochowy XIX i 1. połowy XX wieku
i przedstawia prace malarzy cechowych oraz profesjonalnych, mieszkających tutaj stale lub tylko okresowo związanych z Częstochową. Pokazujemy ich dokonania w zakresie
malarstwa, rzeźby oraz rysunku. Przedstawiamy różnorodną
tematykę: sakralną, portretową, rodzajową, martwe natury,
krajobrazy. Studiując w ważnych ośrodkach artystycznych –
warszawskim i krakowskim – przyswajali aktualne tendencje
i kierunki artystyczne, osiągając niejednokrotnie wysoki poziom artystyczny. Dzięki temu mają swój udział w dziejach
polskiej sztuki.
Rozwój sztuki w Częstochowie od stuleci uzależniony był
od sanktuarium Maryjnego na Jasnej Górze. Miasto stało
Józef Mehoffer (1869-1946)
Portret dziewczynki (Dziecko)
sygn. p.d.: Józef Mehoffer
126
się ośrodkiem pielgrzymkowym, co przyniosło mu wielorakie korzyści. Jedną z nich było powstanie dochodowego
rzemiosła zajmującego się na wielką skalę produkcją kopii
obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej oraz innych dewocjonaliów, kupowanych przez pątników. Procederem tym
trudnili się zarówno mieszkańcy Starej Częstochowy, jak
i osady przyklasztornej zwanej Częstochówką. Środowisko artystyczne do połowy XIX stulecia tworzyli malarze,
sztycharze i snycerze, których działalność w zdecydowanej
większości nie wykraczała poza umiejętności warsztatowe na
poziomie rzemiosła cechowego oraz tzw. partacze lub szkodnicy, pracujący poza zrzeszeniem. W ciągu 1. połowy XIX
w. było zarejestrowanych około 160 rzemieślników z uprawnieniami mistrza cechu malarskiego. Wyrabiali oni niezliczone kopie wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej,
lokalnie czczonych przedstawień i „świętych patronów”.
Bardziej utalentowani wykonywali zamówienia dla Jasnej
Góry, a także dla bliższych i dalszych kościołów. Poza kopiami cudownego obrazu malowali przedstawienia biblijne,
sceny pasyjne i maryjne, wizerunki świętych, przedstawienia
z ich życia. Najczęściej były to kopie znanych obrazów kultowych. Większość malowideł produkowano anonimowo. Do
wyróżniających się twórców należeli m.in. Jakub Kaliński,
Ignacy Cichocki, Walenty Łękowski, Franciszek Mączyński.
Najzdolniejsi tworzyli także portrety, cieszące się w epoce
biedermeieru ogromną popularnością. Wiadomo, że mieszczan częstochowskich portretował Piotr Cieślewski, który
był jedynym w mieście malarzem profesjonalnym, bowiem
jakiś czas studiował w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych.
W Częstochowie znajdowały nabywców także martwe natury i pejzaże, malowane przez malarzy cechowych.
Poziom artystyczny miejscowego środowiska w 2. połowie wieku podnieśli inni absolwenci wyższych szkół artystycznych, którzy zostali tutaj skierowani przez władze
rosyjskie w roli nauczycieli rysunku w progimnazjum rządowym. W 1862 roku pracę rozpoczął Adam Lerue, malarz,
litograf, zasłużony inwentaryzator zabytków. Larue w latach
1844-1851 studiował w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych,
m.in. u Piwarskiego i Zaleskiego. Należał do grupy artystycznej młodzieży tworzącej tzw. „cyganerię”, skupioną wokół malarza, rysownika i ilustratora Marcina Olszyńskiego.
Po śmierci Lerue w Częstochowie 7 lipca 1863 roku stanowisko nauczyciela rysunków objął Adrian Mikołaj Głębocki,
urodzony w roku 1833 w Pankach niedaleko Częstochowy,
również absolwent warszawskiej SSP.
W 1855 roku rozpoczął naukę w warszawskiej SSP piętnastoletni Mateusz Mączyński, syn Franciszka, mistrza cechowego. Jego poprzednicy – Józef Cholewicz i Karol Miller po
studiach zamieszkali poza Częstochową. Cholewicz w roku
1823 uczył się w Krakowskiej SSP pod kierunkiem Józefa
eszki. Miller w 1857 r. ukończył Warszawską SSP, a w 1862
P
r. ASP w Petersburgu. Mateusz Mączyński po powrocie do
Częstochowy prowadził z ojcem pracownię sztuki sakralnej
i wyzwolił się na mistrza. Oprócz religijnego uprawiał malarstwo krajobrazowe, portretowe, rodzajowe i widoki architektoniczne. Rodzinną tradycję podtrzymał syn Mateusza, Józef, urodzony w 1871 roku. Z pewnym zasobem umiejętności
technicznych, przekazanych mu przez ojca, od roku 1889
przez trzy lata uczył się w warszawskiej Klasie Rysunkowej
W. Gersona. Uczniem Gersona w warszawskiej Klasie Rysunkowej był także starszy o jedno pokolenie Jan Nepomucen
Grott, który po zakończeniu studiów prowadził w Częstochowie pracownię malarską. Jeden z jego uczniów, Jan Szymczyński, studiował w krakowskiej ASP. W ASP w Krakowie
pod kierunkiem Feliksa Cynka studiował także syn Grotta,
Teodor, który do Częstochowy nie powrócił. W Częstochowie prowadzili warsztaty rzeźbiarsko-kamieniarskie dwaj
rzeźbiarze, Ferdynand Staszewski i Baltazar Józef Proszowski. Proszowski uczył się w warszawskiej Szkole Rysunkowej
Wojciecha Gersona, a następnie od 1881 do 1884 w krakowskiej SSP. Proszowski oprócz rzeźb kameralnych i studyjnych
wykonywał posągi do kościołów, dekoracje architektoniczne,
a także pomniki nagrobne.
Na początku XX wieku w Częstochowie podjęli pracę pedagogiczną, ucząc rysunku w szkołach średnich, dwaj artyści, malarz Marian Zarembski i rzeźbiarz Stanisław Chrzanowski. Chrzanowski skończył krakowską ASP u Laszczki,
Zarembski Szkołę Rysunkową Gersona, studiował także
w Akademii monachijskiej. Z Częstochową związała się
także wybitna malarka Alfonsa Kanigowska, której ojciec,
Włodzimierz Kanigowski, był od roku 1866 właścicielem
zakładów w Rudnikach pod Częstochową. Artystka, która
po studiach w kraju i za granicą przebywała w Warszawie, po
wybuchu I wojny światowej zamieszkała w rodzinnym domu
w Rudnikach.
Z krakowskiej ASP wyszło dwóch znakomitych częstochowskich artystów – Władysław Rudlicki i Stanisław
Barylski. Obaj w pierwszych latach XX stulecia studiowali
rzeźbę u Laszczki. Barylski prawie wyłącznie poświęcił się
temu rodzajowi sztuki (zachowały się również jego studyjne
rysunki), Rudlicki także malował. Zachowały się jego sceny
rodzajowe, portrety, pejzaże.
W 1. połowie XX wieku w Częstochowie tworzyło kilku malarzy, m.in. przybyły tutaj w 1930 roku Maksymilian
Brożek, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie,
Bolesław Rutkowski, uczeń warszawskiej Klasy Rysunkowej
i Jacek Sobieraj, który w 1907 roku ukończył warszawską
SSP. W 1941 roku zamieszkała w Częstochowie, urodzona
w 1910 w Kościelcu pod Częstochową, Wanda Wereszczyńska. Początkowo brała w Warszawie prywatne lekcje malar-
127
ANNA DYLEWSKA
stwa, następnie w latach 1931-1938 studiowała w warszawskiej ASP. Do życia artystycznego Częstochowy włączył się
także Władysław Michniewski, który w latach 1931-1934
uczęszczał do prywatnej szkoły rysunku i malarstwa prowadzonej przez rzeźbiarza Stanisława Barylskiego. W 1938
roku do Częstochowy powrócił Władysław Wagner po studiach w ASP w Krakowie. W latach powojennych mieszkali
tu także Jan Antoni Studencki, absolwent krakowskiej ASP,
i częstochowianka Bogumiła Malec po studiach w Akademii
krakowskiej, warszawskiej i w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Około połowy XX wieku pierwsze próby artystyczne podejmowali przedstawiciele młodszego pokolenia,
Wojciech Barylski i Edward Strzyżewski, których twórczość
należy już do 2. połowy minionego stulecia.
W sali I zgromadzono przykłady częstochowskiej sztuki
z XIX wieku. Dla pielgrzymów przybywających do sanktuarium Maryjnego na Jasnej Górze produkowano niezliczone
kopie cudownego obrazu, świętych patronów oraz lokalnie
czczonych wizerunków. Pomimo starań, obrazy malarzy
warsztatowych reprezentują najczęściej niski poziom artystyczny. Przedstawienia sakralne, zwykle anonimowe, posiadają prowincjonalny wdzięk z pogranicza sztuki ludowej
i cechowej. Cieszący się uznaniem mistrzowie cechowi pracowali dla Jasnej Góry, a także dla kościołów w sąsiednich
i dalej położonych miejscowościach. Należeli do nich m.in.
Walenty Łękowski, Franciszek Mączyński, Piotr Cieślewski.
Mączyński urodził się w Częstochowie w roku 1818, tutaj też
zmarł w 1884 roku. W latach 1837-1865 prowadził warsztat
w Częstochowie. Jego uczniami byli m.in.: Piotr Olesiński,
Teofil Święcicki, Sylwester Policiński. Uprawiał malarstwo
o tematyce religijnej. Tworzył dla kościołów (m.in. św. Trójcy
w Bąkowicach) i dla kaplic (św. Marii Magdaleny w Częstochowie-Żabińcu). Był ojcem Mateusza, malarza.
Cieślewski przez krótki czas uczył się na kursie w szkole
krakowskiej, natomiast w Częstochowie pracował od roku
1837. W roku 1840 otrzymał pozwolenie na wykonywanie
Fragment wystawy stałej Sztuka Częstochowy XIX i pierwszej połowy XX wieku
128
„sztuki malarstwa”. Oprócz obrazów religijnych i przedstawień o wątkach biblijnych, malował sceny rodzajowe oraz
portrety, za które otrzymywał dość wysokie wynagrodzenie.
Był twórcą m.in. malowideł w kaplicy św. Józefa w klasztorze
jasnogórskim. W twórczości inspirował się sztuką barokową.
Zmarł w Częstochowie w roku 1863.
Od roku 1863 w Częstochowie przebywał absolwent warszawskiej SSP Adrian Mikołaj Głębocki, urodzony w roku
1833 w Pankach niedaleko Częstochowy. Studiował w latach
1850-1857, m.in. pod kierunkiem Kaniewskiego i Hadziewicza. Malarz, ilustrator i litograf, jak jego poprzednik na etacie nauczyciela rysunku w gimnazjum rządowym w Częstochowie Adam Lerue, interesował się zabytkami oraz sztuką
ludową. Pozostawił wiele rysunków o charakterze inwentaryzacyjnym, ukazujących zabytkowe budowle kościelne i ich
wyposażenie, detale architektoniczne. Podróżował do Wiednia, Monachium, Paryża. Był ilustratorem, pisał artykuły
o zabytkach sztuki. Malował obrazy o tematyce religijnej,
rodzajowej, historycznej. Głębocki w roku 1873 przeniósł się
do Warszawy, gdzie zmarł w 1905 roku.
Studia artystyczne podejmowali także rdzenni częstochowianie. Jednym z pierwszych był Mateusz Mączyński
(1840-1913), syn Franciszka, malarza cechowego. W latach
1855-1860 uczęszczał do Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Studiował m.in. u Christiana Breslauera i Marcina
Zalewskiego. Uczestniczył w życiu artystycznym środowiska
warszawskiego, przyjaźnił się z wieloma malarzami należącymi do wspomnianej wyżej „cyganerii” warszawskiej. Po powrocie, wraz ze swoim ojcem Franciszkiem, prowadził w Częstochowie warsztat. Malował obrazy dla kościołów, m.in. p.w.
św. Wojciecha w Chojnem, w Truskolasach, w Kamienicy
Polskiej, w Złotym Potoku. Odnawiał na Jasnej Górze freski
w kaplicy Matki Boskiej oraz stacje Drogi Krzyżowej. Poza
tematyką sakralną malował portrety, pejzaże i – wzorem swojego mistrza akademickiego Zalewskiego – weduty i widoki
wnętrz architektury.
W końcu XIX w. rozpoczął działalność artystyczną Jan
Szymczyński, urodzony w Częstochowie w roku 1872. Podstaw malarstwa uczył się w Częstochowie w pracowni Jana
Nepomucena Grotta, następnie studiował w ASP w Krakowie pod kierunkiem Leona Wyczółkowskiego i Józefa
Unierzyskiego. Studia zakończył w roku 1907. Był niezłym
portrecistą, malował także sceny rodzajowe, pejzaże i martwe
natury oraz obrazy religijne.
Adrian Mikołaj Głębocki (1833-1905)
Przybycie kompanii na Jasną Górę, 1868
sygn. p.d.: Adryan Głębocki
Żebrak na Jasnej Górze, 1868
olej, papier, 50 x 21,5
sygn. p.d.: A Gł.
Franciszek Mączyński (1818-1884)
Św. Wincenty Ferreriusz, 1850
na odwrociu napis:
Fundatorowie/Walenty i Katarzyna/Szmuchowscy/
d 12 Listopada 1850(?)/ Malował Fran Mączyński
Mateusz Mączyński (1840-1913)
Kościół w Olsztynie, ok. 1880
olej, płótno nakl. na tekturę, 22,5 x 32,5
sygn. p.d.: M. Mączyński
Jan Szymczyński (1872 Częstochowa
– ok. 1918 Częstochowa)
Tadeusz Kościuszko
sygn. p.d.: Namalował Jan Szymczyński
Portret mężczyzny, 1901
sygn. p.d.: Jan Szymczyński/1901/Częstochowa
Nieznany częstochowski malarz cechowy
Matka Boska Częstochowska, 2. poł. XIX w.
u dołu napis: Lat 300 w Jeruzalem 500 w Carogrodzie
Słynęłam władza wszelka na ziemi i w wodzie
500 w Bełzkim zamku byłam Strażnikową
Piąte sto lat Jasna Góra w Częstochowie czci
mnie za Królową
Piotr Cieślewski (zm. 1863)
Samson i Dalila, 1835
na odwrociu napis: Malował Piotr Cieślewski/Roku 1835
Matka Boska Częstochowska, XIX w.
olej, deska, sztuczne kamienie, 66 x 52
nr inw. MCz.II.1742:87
129
ANNA DYLEWSKA
Św. Rodzina Kaliska, przed 1820
u dołu napis czarną farbą:
Święty Józef kaliski cudami słynący z Maryą
na odwrociu napis: Ja Józef Pągowski/kupiłemten obraz
w Częstochowie/Byłem piechota z Sycowa Dnia 17 Maja/
Roku 1820
innym charakterem pisma poniżej: Dnia 7 kwietnia 1872
umar pochowany w Warszawie/żył lat 73
olej, płótno naklejone na deskę, 62 x 43
nr inw. MCz.IV.43
sztuki kobiecej z okresu Młodej Polski, której obrazy znajdują
się w Muzeum Częstochowskim. Malarstwo Mączyńskiego
i Kanigowskiej przerasta poziom sztuki lokalnej.
O działającym w Częstochowie w 1. dziesięcioleciu XX
wieku Antonim Przesłańskim wiadomo jedynie, że jego nazwisko pojawia się w końcu XIX stulecia w ziemi piotrkowskiej. Malarz o tym nazwisku występuje również w 1. połowie
tego wieku w okolicach Radomska. Przesłański w Częstochowie malował portrety zamożnych mieszczan i inteligencji.
Jest autorem udanego, utrzymanego w konwencji realistycznej portretu mieszczańskiego, wizerunku częstochowianina
M. Adamowicza.
Wyróżniającym się malarzem był Bolesław Rutkowski,
urodzony w Częstochowie w roku 1882. Rysunku uczył się
początkowo w Warszawie u Wojciecha Gersona i Adama Badowskiego, następnie w Częstochowie u Pantaleona Szyndlera, przebywającego tutaj w związku z pracami na Jasnej Górze.
Autor wielu obrazów religijnych zamawianych do kościołów
częstochowskich (m.in. p.w. św. Barbary, p.w. św. Zygmunta)
oraz w innych miejscowościach w Polsce i za granicą. Większość jego dorobku – poza pracami zachowanymi w kościołach
– uległa zniszczeniu lub rozproszeniu po śmierci artysty w 1972
roku. Znajdujące się w zbiorach Muzeum Częstochowskiego
Portret starego Żyda i Pejzaż zimowy świadczą o znakomitym
warsztacie malarskim i dużym wyczuciu koloru.
W ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku działalność artystyczną rozpoczęli rzeźbiarze Baltazar Józef Proszowski i Ferdynand Staszewski. Proszowski, urodzony w 1860
roku w Przeczycach niedaleko Będzina, po studiach w warszawskiej Szkole Rysunkowej Wojciecha Gersona, w latach
1881-1884 studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie,
a następnie we Włoszech. W Częstochowie, gdzie zamieszkał w roku 1888, oprócz pracowni artystyczno-rzeźbiarskiej
prowadził również Salon Artystyczny, w którym organizował
wystawy. Tworzył rzeźby do kościołów i rzeźby nagrobkowe,
dekoracje architektoniczne, rzeźby tzw. salonowe, portrety,
kompozycje o tematyce rodzajowej, alegoryczne i mitologiczne. Jego syn Józef Antoni Proszowski studiował od roku
1925 rzeźbę u Tadeusza Breyera w warszawskiej Akademii
Sztuk Pięknych. Po studiach pozostał na stałe w Warszawie.
Projektował pomniki, m.in. Józefa Piłsudskiego w Tarnopolu, brał udział w konkursach i wystawach, wykonywał także
rzeźby o tematyce religijnej. Od roku 1894 prowadził w Częstochowie zakład rzeźbiarsko-kamieniarski Ferdynand Staszewski, który urodził się w 1867 roku w Kopydłowie pod
Sieradzem. Realizował m.in. pomniki nagrobkowe, ołtarze
i figury świętych do kościołów, dekoracje architektoniczne
oraz portrety i rzeźby kameralne, niekiedy o wymowie symbolicznej lub alegorycznej. Brak informacji o jego edukacji
artystycznej, ale był twórcą więcej niż poprawnym.
Matka Boska Gidelska, XIX w.
olej, blacha, 44,1 x 33,1
nr inw. MCz.II.1648:85
W sali II prezentujemy artystów częstochowskich, związanych z formacją artystyczną Młodej Polski. Większość z nich
studiowała w wyższych uczelniach lub prywatnych szkołach
artystycznych. Niektórzy uzupełniali studia za granicą, odbywali też podróże artystyczne po Europie. Artyści starali
się nadążać za nowymi kierunkami – modernizmem, symbolizmem, ekspresjonizmem, impresjonizmem, postimpresjonizmem. Rodzinne tradycje Mączyńskich kontynuował
Józef, syn Mateusza. Od roku 1889 przez trzy lata uczył się
w warszawskiej Klasie Rysunkowej pod kierunkiem Wojciecha Gersona. Studia pogłębił w Paryżu, Rzymie i Florencji.
W latach 1898-1899 studiował w Académie Julian w Paryżu
oraz w Académie Vitti. Dużo podróżował – Rzym, Florencja, Capri, Bretania. Do kraju powrócił około roku 1902 i zamieszkał w Warszawie, w 1913 roku wrócił do Częstochowy.
Tutaj pracował jako pedagog – uczył rysunku w I i II gimnazjum częstochowskim. Od 1915 roku należał do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, od 1949 roku do oddziału
katowickiego ZPAP. Malował najczęściej portrety, pejzaże
i sceny rodzajowe w konwencji realistycznej, ulegając wpływom modernizmu i symbolizmu. Uprawiał malarstwo olejne
i akwarelowe, rysował pastelami.
Z Częstochową była związana Alfonsa Kanigowska, rocznik 1858. Kanigowska po studiach w prywatnej szkole malarstwa i sztuki stosowanej w Warszawie prowadzonej przez
Bronisławę Poświkową, m.in. pod kierunkiem Kazimierza
Alchimowicza, w roku 1892 wyjechała do Paryża. Odbyła kilka podróży artystycznych po Europie. Po powrocie do kraju
mieszkała w Warszawie, następnie od 1915 do śmierci w 1948
roku – w Rudnikach. Uprawiała sztukę użytkową (projektowała gobeliny, malowała na porcelanie) i malarstwo olejne o tematyce pejzażowej i historycznej. Malowała portrety,
sceny rodzajowe, martwe natury. Jest jedyną przedstawicielką
130
W 1906 roku otrzymał nagrodę na międzynarodowej wystawie w Paryżu. Działał do roku 1922.
Inny znany częstochowski twórca, Władysław Rudlicki
studiował w latach 1899-1907 w krakowskiej Akademii Sztuk
Pięknych malarstwo u Cynka i Mehoffera oraz rzeźbę u Laszczki. Z równym powodzeniem zajmował się i jedną, i drugą
dziedziną sztuki. Od 1902 roku wystawiał w Towarzystwie
Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, od 1905 w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Malował sceny
rodzajowe i symboliczne, widoki miejskie, portrety. Podobną
tematykę – portrety, akty, sceny rodzajowe – rzeźbił, poza
tym tworzył figury pomnikowe, nagrobkowe i religijne. Zrealizował m.in. posągi świętych na wieżę jasnogórską.
Pejzaż wiejski z Giewontem, ok. 1900
ol. pł., 22 x 16
nr inw. MCz.IV723:74
Pejzaż górski, ok. 1900
olej, płótno, naklejone na tekturę, 23,5 x 16
Pejzaż wiejski, 1903
sygn. l.d.: A Kanigowska 903
Popiersie dziewczyny, po 1890
ol. pł. nakl. na tekt., 24,5 x 19,5
Dziewczyna w zielonej bluzce
olej, płótno, naklejone na tekturę,
sygn. p.d.: A. Kanigowska
Alfonsa Kanigowska (1858-1948)
Pejzaż z cmentarzem, 1892
olej, płótno, naklejone na tekturę, 19 x 28
sygn. l.d.: A. Kanigowska 92
131
ANNA DYLEWSKA
Antoni Przesłański,
malarz działający w Częstochowie
Portret M. Adamowicza (z Częstochowy), 1915
sygn. l.d.: Mal./A. Przesłański/1915 r.
Sierotka, 1917
gips patynowany, wys. 71 cm
sygn. p. na podstawie: W. Rudlicki/1917
Akt kobiecy siedzący, 1942
Handlarz starzyzną, 1942
glina, wys. 25,2 cm
sygn. na podstawie: Wł. Rudlicki 42 r.
Józef Mączyński (1871-1957)
Scena symboliczna, ok. 1900
Przed zagrodą, 1906
sygn. p.d.: J. Mączyński/1906
Autoportret, ok. 1908
Paryż w nocy, 1912
olej, papier, 58,5 x 43
sygn. l.d.: Józef Mączyński Paryż 1912
Baltazar Józef Proszowski (1860-1906)
Wyrok śmierci dla świata, 1899
gips malowany farbą olejną, wys. 46 cm
sygn. p. na podstawie: PROSZOWSKI 1899
Józef Antoni Proszowski (1904-1961)
Chrystus w koronie cierniowej
odlew, brąz, wys. 36 cm
Władysław Rudlicki (1876-1949)
Mazurek Dąbrowskiego
Autoportret, 1947
sygn. p.g.: Wł. Rudlicki/47
Ważne Młyny (Dziewczyna z dzbanem), 1930
sygn. l.d.: W. Rudlicki 930
Ferdynand Staszewski (1867-1923)
Wawel i Wisła
glina malowana olejno, wys. 39,5 cm
W sali III zgromadzono prace artystów należących do pokolenia, które dojrzałość twórczą osiągnęło w okresie międzywojennym. Studia artystyczne kończyli pod kierunkiem
uznanych artystów w Krakowie i w Warszawie. Ważną rolę
w życiu artystycznym Częstochowy odegrał Stanisław Barylski, rzeźbiarz i pedagog. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych
w Warszawie (1907-1908), w ASP w Krakowie u Konstantego
Laszczki, w Akademii Petersburskiej, a w latach 1910-1912
w Paryżu w Académie Julian. W latach 30. prowadził prywatną szkołę malarstwa i rysunku, w roku 1945 był jednym z założycieli Liceum Sztuk Plastycznych. Rzeźbił w brązie, marmurze, drewnie, gipsie. Tworzył kompozycje portretowe, akty
w rzeźbie i płaskorzeźbie; projektował pomniki, fontanny.
W okresie powojennym często podejmował temat portretu dziecięcego. Rzeźby o tematyce przede wszystkim religijnej wykonywał Aleksander Nowak, urodzony w 1889 roku
w Warszawie. Uczył się rzeźbić w pracowni Pawła Turbasa
w Bolesławiu od 1905 do 1911 roku. Do Częstochowy przyjechał w roku 1922 i otworzył tutaj Pracownię Rzeźbiarską Robót Kościelnych. Pracował na zamówienie kościołów
w Częstochowie i w kraju. Tworzył również rzeźby o tema-
Bolesław Rutkowski (1882-1978)
Pejzaż
sygn. p.d.: Rutkowski
Studium portretowe starego Żyda
sygn. p.d.: B. Rutkowski
Władysław Rudlicki (1876-1949)
Głowa starca, 1909
sygn. p.d.: W Rudlicki/1909
132
tyce portretowej, np. plakietę z wizerunkiem matki. Artysta
malarz Jacek Sobieraj był absolwentem (z rocznika 1907) warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Krótko pracował jako nauczyciel rysunku w Częstochowie, następnie przeniósł się do
Włocławka. Był także wykładowcą historii sztuki w Pomorskiej SSP w Grudziądzu (1931-1932). Do rodzinnego miasta
powrócił w 1939 roku. Uprawiał rysunek, malarstwo akwarelowe i olejne. Malował przede wszystkim portrety, pejzaże
i martwe natury, zwłaszcza kwiatowe. Pochodzący również
z Częstochowy Władysław Michniewski w latach 1931-1934
był uczniem prywatnej szkoły rysunku i malarstwa prowadzonej przez rzeźbiarza Stanisława Barylskiego. Większość jego
dzieł to krajobrazy, kompozycje symboliczne, portrety, sceny
rodzajowe. Podejmował również tematykę z lat II wojny światowej. Po roku 1945 pracował jako nauczyciel w Szkole Sztuk
Pięknych, późniejszym Liceum Sztuk Plastycznych. W roku
1930 w Częstochowie podjął pracę pedagogiczną Maksymilian Brożek, który w latach 20. zatrudnił się jako nauczyciel
rysunku w prywatnym Wyższym Seminarium Nauczycielskim
w Sanoku. Początkowo uczył się w Instytucie Robót Ręcznych
w Warszawie, w latach 1922-1923 studiował w krakowskiej
ASP pod kierunkiem Malczewskiego i Dębickiego. Pozostawił portrety, sceny symboliczne i rodzajowe, był autorem tek
rysunkowych i graficznych, ukazujących zabytkowe miejsca.
W okresie międzywojennym w Częstochowie przez jakiś
czas przebywał Stefan Jędrkiewicz. Studiował w krakowskiej
ASP pod kierunkiem Teodora Axentowicza od roku 1910 do
1914. Uprawiał malarstwo portretowe, pejzażowe, malował
widoki wnętrz kościelnych. Tworzył obrazy religijne, widoki wnętrz kościelnych oraz przede wszystkim kopie cudownego wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej. Wskutek
zawieruchy wojennej znaleźli się tutaj Jan Antoni Studencki,
Józef Hollak i Edward Strzyżewski. Studencki urodził się
w Żywcu, kształcił się w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W Częstochowie – gdzie w latach 1935-1937 wystawiał
z ugrupowaniem „Drugi Tor” – zamieszkał na stałe w 1946
roku. Tworzył w technice olejnej i akwarelowej. Interesował się
martwą naturą, pejzażem oraz portretem. Trudnił się również
odnawianiem obrazów. Hollak, który od roku 1921 mieszkał
w Warszawie, do Częstochowy trafił po powstaniu warszawskim. Studiował w Szkole Malarstwa im. Strogonowa w Moskwie, m.in. u Stanisława Noakowskiego. Tworzył dekoracje
dla teatrów w stolicy, ilustrował czasopisma, zajmował się malarstwem (głównie miniaturą) i grafiką. W 1947 roku wykonał
tekę drzeworytów o tematyce jasnogórskiej.
Do rodzinnej Częstochowy ze zrujnowanej stolicy przyjechała Bogumiła Malec. Od roku 1934 przez trzy lata studiowała w krakowskiej ASP, przez dwa lata w ASP w Warszawie
i w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. W Częstochowie przyczyniła się do powstania Liceum Sztuk Plastycznych.
Zajmowała się malarstwem sztalugowym, rysunkiem, tkaniną
artystyczną. Malowała portrety, pejzaże, martwe natury, stosując deformację, upraszczając formę, tworzyła też abstrakcyjne zoomorficzne kompozycje. W roku 1941 zamieszkała
w Częstochowie Wanda Wereszczyńska, urodzona w 1910
roku w nieodległym majątku Kościelec. W roku 1930 uczyła się w prywatnej Szkole Malarstwa Adama Rychtarskiego
w Warszawie. W latach 1931-1938 była studentką malarstwa
w warszawskiej ASP pod kierunkiem Kowarskiego i Pękalskiego. Po wojnie współorganizowała w Częstochowie Szkołę
Sztuk Pięknych, przemianowaną później na Liceum Sztuk
Plastycznych, w której uczyła do roku 1948. Obok malarstwa
sztalugowego projektowała polichromie. Jej ulubionym tematem były martwe natury, kwiaty, pejzaże i portrety, utrzymane
– zwłaszcza w okresie późniejszym – w jasnej, zgaszonej kolorystyce. Przed 1938 roku w krakowskiej ASP rozpoczął studia,
przerwane wybuchem wojny, Władysław Wagner. Od 1945
roku należał do ZPAP Oddział w Częstochowie. Uprawiał
malarstwo olejne, grafikę, witrażownictwo, był scenografem
(współpracował z Teatrem Dramatycznym im. A. Mickiewicza w Częstochowie). Po okresie malarstwa figuralnego,
w którym m.in. korzystał z rozwiązań formalnych „Rytmu”
(cykl prac o tematyce religijnej), po roku 1955 tworzył coraz
chętniej kompozycje abstrakcyjne. Uczestniczył w życiu artystycznym Częstochowy, dużo wystawiał.
Najmłodszym z imigrantów był Edward Strzyżewski, urodzony w Warszawie w 1926 roku artysta malarz, kolekcjoner
i znawca dawnej broni. Żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego, w Częstochowie zamieszkał w końcu 1944 roku.
Był uczniem Wandy Wereszczyńskiej i Zbigniewa Pronaszki.
W 1956 roku został członkiem Związku Polskich Artystów
Plastyków. Od 1977 roku był ministerialnym rzeczoznawcą
w specjalności oceny sztuki współczesnej. Uczestniczył w kilkudziesięciu wystawach w kraju i za granicą, indywidualnych,
oddziałowych i okręgowych ZPAP. Repertuar tematyczny
jego malarstwa obejmował pejzaże, sceny rodzajowe, akty,
martwe natury. Uprawiał malarstwo przedmiotowe, stosując
daleko idące uproszczenia formy, a także realistyczne malarstwo pejzażowe.
Malarstwem batalistycznym, szczególnie z okresu I i II
wojny światowej, zajmował się Edward Mesjasz. W 1954
roku ukończył krakowską ASP. Był autorem wielu kompozycji przedstawiających zarówno wielkie bitwy, jak i epizody
wojenne, m.in. z udziałem polskiej kawalerii. Maluje w konwencji realistycznej, z wielkim znawstwem ukazując mundury
i elementy uzbrojenia. Kontynuator malarstwa Wojciecha i Jerzego Kossaków. Jego obrazy znajdują się w zbiorach muzealnych i prywatnych. Uczył malarstwa w Państwowym Liceum
Technik Plastycznych w Częstochowie, jego wychowankiem
był m.in. Jerzy Duda-Gracz.
133
ANNA DYLEWSKA
Maksymilian Brożek (1897-1977)
Autoportret z paletą, 1925
olej, tektura, 50,5 x 35
sygn. p.d.: M. Brożek 925
Autoportret, 1921
olej, deska, 18 x 15,3
sygn. l.g.: MBrożek/921
Portret mężczyzny (Siedzący mężczyzna)
nr inw. ks. dep. MCz.IV.420
Snopy, 1958
sygn. l.d.: Jan A. Studencki/1958 r.
Procesja w Żywcu, 1959
sygn. p.d.: Jan A. Studencki/1959
Edward Strzyżewski (1926-2005)
Dzieci, 1954
sygn. p.d.: Strzyż.
Wnętrze z aktem, 1958
sygn. l.d.: E. Strzyżewski 58
Jan Antoni Studencki (1893-1968)
Stara uliczka w Żywcu, 1949
papier, akwarela, 39 x 31
sygn. l.d.: Jan Antoni Studencki/1949
134
Józef Hollak (1890-1949)
Akt w stylu orientalnym
gwasz, papier, owal, 15,6 x 13,2
sygn. d.: J. Hollak
Toaleta
gwasz, papier, 18,5 x 13,5
sygn. p.d.: J. Hollak
Kuszenie Ewy
gwasz, papier, 14,5 x 14
Edward Mesjasz (1929-2007)
Fragment walk ulicznych z roku 1905 w Częstochowie,
ok. 1955
sygn. p.d.: Mesjasz
Władysław Wagner (1915-1996)
Reintegracja, 1958
sygn. p.d.: Wł-Wagner 1958
Stefan Jędrkiewicz (1890-1956)
Wnętrze bazyliki jasnogórskiej, ok. 1920
olej, płótno naklejone na płytę pilśniową, 56,5 x 36
sygn. p.d.: St. Jędrkiewicz
Jacek Sobieraj (1884-1954)
Martwa natura z wazonem i bzem, 1946
olej, płyta pilśniowa, 98 x 69,5
sygn.: J. Sobieraj/1946
Stanisław Barylski (1889-1958)
Popiersie młodego mężczyzny, 1919
gips, wys. 44,5 cm
Szkic do fontanny, 1931
Autoportret, 1954
sygn.: S. Barylski 54
Andrzejek, 1955
sygn. p. na podstawie: S. Barylski 1955
Łyżwiarz (Panczenista), 1954
brąz, wys. 29 cm
Portret Wojciecha Barylskiego, 1953
brąz, wys. 53,5
Władysław Michniewski (1909-1980)
Na pastwisku, po 1945
sygn. p.d.: W. Michniewski
Wanda Wereszczyńska (1910-1978)
Pejzaż z Krynicy, 1930
olej, płótno na płycie pilśniowej, 36 x 49
sygn. p.d.: W./Wereszczyńska 1930
Dworek w jesieni, przed 1939
sygn. l.d.: Wanda Wereszczyńska
Kuter – Wisła w Kazimierzu, 1949
sygn. p.d.: Wanda Wereszczyńska 1949
Autoportret, 1958
sygn. p.d. : Wereszczyńska/Wanda 1958
Aleksander Nowak (1889-1965)
Głowa kobiety (Matka artysty), płaskorzeźba, 1917
gips, odlew, 24,6 x 20,7
sygn. p.d.: A. Nowak/1917
Bogumiła Malec (1913-1987)
Emigrantka grecka
olej, pilśń, 77 x 59,5
135
ANNA DYLEWSKA
Ekspozycja rysunków, grafik i akwareli stanowi dopełnienie prezentacji artystów działających w Częstochowie. W sali
IV pokazano prace dziesięciu twórców – malarzy i rzeźbiarzy.
Najstarsze są prace datowane na lata 1856-1857. Są to narysowane ołówkiem, węglem i sepią dwa pejzaże leśne i jeden
górski Mateusza Mączyńskiego, wówczas studenta warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Po roku 1863 Adrian Mikołaj
Głębocki, nauczyciel rysunku w gimnazjum, namalował dwie
akwarele – Typy ludowe ze wsi Truskolasy oraz Typy ludowe ze
wsi Panki, a w latach 80. dwa rysunki o tematyce hagiograficznej. Z roku 1891 pochodzą dwa studyjne, szkolne rysunki
węglem Józefa Mączyńskiego – Rzeźba dziecka i Akt męski,
zdradzające wybitne zdolności dwudziestoletniego wówczas
studenta warszawskiej Klasy Rysunkowej Wojciecha Gersona. W końcu XIX wieku wykonał akwarelę zatytułowaną
Scena rodzajowa i rysunek Ulica z wojskiem. Z bogatej kolekcji prac tego artysty pokazano akwarelę z roku około 1920
Lucjan Mączyński jako legionista. Z końca lat 20. pochodzą
rysunki innego znakomitego artysty – rzeźbiarza Stanisława
Barylskiego. Kolejne dzieła powstały niespełna dwadzieścia lat później. W roku 1944 Władysław Wagner poświęcił
dwie prace – w akwareli i sepii – architekturze Jasnej Góry.
Ta sama tematyka zainspirowała mieszkającego w Częstochowie od roku 1944 Józefa Hollaka, który przygotował
cztery drzeworyty z widokami klasztoru do Teki jasnogórskiej.
Wojciech Barylski jest autorem powstałych w latach 50. grafik i mistrzowsko wykonanych exlibrisów. Studiował w Krakowie na Wydziale Architektury tamtejszej Politechniki i,
jako wolny słuchacz, w ASP. Tworzył małe i duże formy graficzne, medale, uprawiał malarstwo akwarelowe i olejne oraz
rysunek tuszem. Tematyką jego prac były portrety, pejzaże
i sceny rodzajowe, często naznaczone treścią symboliczną
i metaforyczną (kompozycje z lat 90. XX w.). Maksymilian
Brożek stworzył wiele rysunków i grafik zebranych w tekach
136
rysunkowych i graficznych, przedstawiających najczęściej
widoki architektury oraz sceny rodzajowe.
W połowie lat 50. powstała monotypia Glony Włodzimierza
Ściegiennego. Studiował w ASP w Krakowie, m.in. u Fedkowicza, Pronaszki, Radnickiego i na Wydziale Architektury krakowskiej Politechniki. Uprawiał rysunek i grafikę (był autorem
exlibrisów), malarstwo olejne i temperowe, projektował architekturę, zajmował się wystrojem wnętrz. Zrealizował m.in. projekt
i wystrój kościoła p.w. św. Antoniego Padewskiego w Częstochowie, pawilon Rezerwatu Archeologicznego w Częstochowie
-Rakowie, zaprojektował częstochowski Pałac Ślubów.
Ekslibris Dr Hansa Lauta, 1956
drzeworyt, papier, 6,9 x 6,9
sygn. d.: W. Barylski 56
Ekslibris Politechniki Częstochowskiej I, 1956
sygn. p.d.: W. Barylski 56
Ekslibris Mirki Zakravskiej, 1957
sygn. l.d.: W. Barylski 57
Stanisław Barylski (1889-1958)
Akt kobiecy, 1929
ołówek, papier, 20 x 27,5
sygn. p.d.: Barylski
nr inw. MCz. IV.1273:95
Akt kobiecy, 1929
sygn. p.d.: Barylski
nr inw. M.Cz. IV.1274:95
Autoportret z kariatydą, ok. 1929
Autoportret artysty na tle kariatydy, ok. 1929
Maksymilian Brożek (1897-1977)
Fragment kościoła św. Zygmunta w Częstochowie, 1958
papier, kredka, 35 x 50
sygn.: l.d.: M Brożek 9 VII 58/Częstochowa.
K. S Zygmunta
Klęcznik Kaspra Karlińskiego, 1960
sygn. l.d.: M Brożek/15 VI 1960
akwarela, ołówek, papier, 70 x 43,5
Adrian Mikołaj Głębocki (1833-1905)
Typy ludowe ze wsi Panki, ok. 1870
akwarela, papier, 32,3 x 24 (23,9 x 19)
sygn. p.d.: A Głębocki
u dołu p.d. napis: Powiat Częstochowski/Wieś Panki
Typy ludowe ze wsi Truskolasy, ok. 1870
akwarela, papier, 32,5 x 24,1 (23,3 x 17,8)
u dołu p.d. napis: Powiat Częstochowski/Wieś Truskolasy
Eustachy oddany na pastwę zwierzętom w cyrku
ołówek, czarna kredka, papier, 45,5 x 58 (38,5 x 52,5)
sygn. p.d.: A. Głębocki
Teofila odnajduje synów;
Teofila poznaje swego męża
ołówek, czarna kredka, papier, 45,5 x 58 (38,5 x 53)
Wojciech Barylski (1929-1999)
W kąpieli, 1957
drzeworyt, papier, 10 x 20
sygn. l.d.: W kąpieli, drzeworyt W. Barylski 1957
Ziemia, 1955
akwaforta, papier, 24,5 x 15,5
sygn. d.: Ziemia – akwaforta W. Barylski 1955
Ekskibiris Małżonków Z.D. Barak, 1952
Ekslibris Biblioteki Szkoły Inżynierskiej w Częstochowie,
1953
sygn. p.d.: W. Barylski 53
Ekslibris Adama Wojtana, 1956
drzeworyt, papier, 4,7 x 3
Józef Hollak (1890-1949)
Jasna Góra, widok od strony zachodniej
Teka jasnogórska, 1947
sygn. p.d.: J Hollak
137
ANNA DYLEWSKA
Jasna Góra, widok z wałów od strony południowej
Teka jasnogórska, 1947
Jasna Góra, widok na bramę wałową (Jagiellonów)
Teka Jasnogórska, 1947
drzeworyt, papier, 23 x 17,7
Pejzaż ze sztafażem, 1856
ołówek, sepia, papier, 34,5 x 48,5
sygn. p.d.: Mateusz Mączyński 15/4.56 r.
Pejzaż górski, 1857
ołówek, sepia, papier, 36,7 x 48,7
sygn. p.d.: Mączyński 17/4/57
Bolesław Rutkowski (1882-1978)
Św. Józef
ołówek, papier, 27,3 x 16,5
Św. Rodzina
ołówek, papier, 29,2 x 20,5
Józef Mączyński (1871-1957)
Rzeźba dziecka, 1891
węgiel, papier, 85,4 x 52
sygn. p.d.: N 138/Monczinskij/d. 21 Marca 1891
Akt męski, 1891
węgiel, papier, 63,6 x 51,4
sygn. p.g.: J. Monczynskij/No 65 11 X 91 g
Ulica z wojskiem, koniec XIX w.
węgiel, papier, 50,7 x 34,5
Lucjan Mączyński w mundurze legionisty, około 1920
gwasz, papier, 24 x 15,6
sygn. p.d.: J Mączyński
Włodzimierz Ściegienny (1921-1990)
Glony, 1957
papier, monotypia, 20 x 28
sygn. d.: glony W Ściegienny
Władysław Wagner (1915-1996)
Jasna Góra – nawa bazyliki, 1944
karton, sepia, 98,5 (82,5) x 66 (51,5)
sygn. l.d.: Wł. W 1944, niżej ołówkiem: Wł. Wagner
Mateusz Mączyński (1840-1913)
Pejzaż leśny, 1856
czarna kredka, ołówek, akwarela, papier, 36 x 49
sygn. l.d.: Mączyński/30 (?)
138
Literatura
175 lat nauczania malarstwa, rzeźby i grafiki w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, ASP Kraków 1994
Dylewska A., Od modernizmu do koloryzmu. Malarstwo polskie z kolekcji Muzeum Częstochowskiego, katalog wystawy,
Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2003
Dylewska A., Zbiory malarstwa [w:] Vademecum zbiorów, Rocznik Muzeum Częstochowskiego, Wydanie jubileuszowe
1905-2005, t. 7. Muzeum Częstochowskie 2005, s. 127-143
Galeria malarstwa i grafiki polskiej XX wieku, katalog (wstęp i katalog A. Jaśkiewicz), Muzeum w Częstochowie,
Częstochowa 1970
Galeria malarstwa polskiego XX wieku, katalog (wstęp i katalog A. Jaśkiewicz), Muzeum Okręgowe w Częstochowie,
Częstochowa 1989
Jaśkiewicz A., Artyści Częstochowy 1850-1960, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 1996
Jaśkiewicz A., Muzeum w Częstochowie w latach 1905-1960, Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, t. 6,
Częstochowa 1993, s. 7-31
Jaśkiewicz A., Wanda Wereszczyńska 1910-1978, Muzeum Częstochowskie, Częstochowa 2004
Jaśkiewicz A., Zbiór grafik i rysunków [w:] Vademecum zbiorów, Rocznik Muzeum Częstochowskiego, t. 7,
Muzeum Częstochowskie 2005, s. 145-149
Jaśkiewicz A., Życie artystyczne Częstochowy w początkach XX wieku i w okresie międzywojennym, Rocznik Muzeum w Częstochowie, t. 3, Częstochowa 1973, s. 313-334
Koniec wieku. Sztuka polskiego modernizmu 1890-1914, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Warszawie,
Muzeum Narodowe w Krakowie, Warszawa 1996
Kunczyńska-Iracka A., Malarstwo ludowe kręgu częstochowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978
Lewicka-Morawska A., Machowski M., Rudzka M.A., Słownik malarzy polskich, t. 1-2, Warszawa 2001
Malarstwo Alfonsy Kanigowskiej (1858-1948), folder wystawy (oprac. A. Dylewska), Muzeum Częstochowskie 2005
Malarstwo polskie od XVI do początku XX wieku, katalog, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1975
Nowoczesne malarstwo polskie, katalog zbiorów pod redakcją Z. Gołubiew, część 2
S. Kozakowska, B. Małkiewicz, Malarstwo polskie od około 1890 do 1945 roku, Muzeum Narodowe w Krakowie,
Kraków 1997
Rok R., Jaśkiewicz A., Z dawna Polski Tyś królową. Pamiątka z pielgrzymki do Jasnej Góry, Muzeum Częstochowskie 2002
Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), t. I-VI, Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk 1971-1998
Sucharkiewicz K., Zbiory rzeźby [w:] Vademecum zbiorów, Rocznik Muzeum Częstochowskiego, Wydanie jubileuszowe
1905-2005 t. 7. Muzeum Częstochowskie 2005, s. 151-155
139
ZIELNIK KAROLA KARPAŁY W ZBIORACH MUZEUM CZĘSTOCHOWSKIEGO
SUMMARY
Ewa Kaczmarzyk, Elżbieta Janik
Zielnik Karola Karpały
w zbiorach Muzeum
Częstochowskiego
Anna Dylewska
The Return of a Permanent
Exhibition of Polish Art
Summary
In April 2007 the Częstochowa Museum opened a new permanent art exhibition in the rooms of a historic neo-Gothic
bourgeois residence of the beginning of the 20th century at
8, Katedralna Street.
After the completion of the renovation lasting several
years, during which the original internal stucco works and
frescoes in historic styles were revealed and restored, at the
end of 2006 the city authorities decided to place the Painting
and Sculpture Gallery there. The Art Section prepared two
permanent exhibitions, which occupied the first floor – The
Art of the Young Poland Period and The Art of Częstochowa
of the 19th and 1st Half of the 20th Century. An exhibition
of avant-garde and modern art is envisaged for the second
floor.
The first exhibition presents all the pictures and sculptures
of the Young Poland period from the collections of the Częstochowa Museum. Under the term Young Poland, occuring
parallel with the name “modernism”, comprises the art of the
years 1890-1915, covering the influences of Impressionism,
Symbolism (neo-Romantism), Secession and Expressionism.
These trends are represented by pieces of art by well-known
Polish artists including Jacek Malczewski, Włodzimierz
Tetmajer, Ferdynand Ruszczyc, Konrad Krzyżanowski, Józef
Mehoffer and sculptors – Konstanty Laszczka and Antoni
Madeyski.
The Częstochowa art of this period is represented by the
works of master craftsmen and professional artists who lived
here permanently or were only periodically connected with
the city. For the needs of pilgrims visiting the sanctuary of
Jasna Góra, workshop creativity developed offering numerous
anonymous copies of the miraculous image of the Mother
of God of Częstochowa, locally revered images and patron
saints. Beside the typical craftsmen of the mid 19th century
also painters who knew the present trends and stylistic tendencies began their activity. Apart from religious scenes, they
painted portraits, genre paintings, landscapes and still life.
Among the outstanding artists working in the 19th century one can mention: Piotr Cieślewski, Mateusz Mączyński,
Jan Szymczyński. At the turn of the 19th and 20th centuries
Alfonsa Kanigowska and Józef Mączyński were active. Their
artistic level exceeded that of local art.
140
licach swojego zamieszkania zbierał rośliny naczyniowe,
a także porosty, widłaki, mchy oraz grzyby.
Zielnik K. Karpały zainwentaryzowany w Dziale Przyrody Muzeum Częstochowskiego, pod numerem inwentarzowym 1476, obejmuje 134 arkusze zawierające w przeważającej
części pojedyncze okazy lub w kilku przypadkach podwójne
okazy różnych roślin, zebranych w latach 1913–1941. Wyjątkiem jest cis pospolity Taxus baccata L., pochodzący z 1908
roku.
Zgromadzony materiał zielnikowy pochodzi głównie
z Częstochowy lub jej okolic, m.in. z Zielonej Góry, Olsztyna, Mirowa, Mstowa, Kucelina, Góry Wrzosowskiej, Brzezin
Małych. W zielniku znajdują się również pojedyncze okazy
pochodzące z Tatr, okolic Ostrowca, Kamieńska, Kijowa.
Zasadniczą część zbiorów K. Karpały stanowią rośliny naczyniowe, liczące 133 okazy.
The herbarium
of the Karol Karpała
in the collections
of the Częstochowa Museum
O
d zarania rozwoju badań florystycznych badacze zajmujący się wszystkimi grupami roślin gromadzili
zbiory zielnikowe, dokumentujące występujące na danym terenie taksony oraz ich
stanowiska. W pracy każdego systematyka czy fitogeografa, konieczny jest stały
kontakt z zielnikami, możliwość wykorzystywania zapisanych na metryczkach
danych geograficznych, ekologicznych
czy taksonomicznych oraz dokonywanie
ewentualnej rewizji gatunków.
Znajdujący się w zbiorach Muzeum
Częstochowskiego zielnik Karola Karpały, zmarłego w 1944 r. w Częstochowie, został zakupiony w 1987 r. od jego
rodziny. Karol Karpała, pracownik techniczny Huty „Częstochowa” zbudowanej
w latach 1895-1901 przez Towarzystwo
Zakładów Metalowych B. Hantke, z zamiłowania był botanikiem, który w oko-
Arkusze z zielnika
Karola Karpały
141
EWA KACZMARZYK, ELŻBIETA JANIK
Są to głównie gatunki rodzime1, liczące 107 gatunków,
przy stosunkowo niewielkim udziale antropofitów2, zadomowionych we florze polskiej, roślin uprawianych3 oraz gatunków chronionych4.
Każdy arkusz zielnikowy zaopatrzony jest następującymi
danymi:
1. pełna nazwa gatunkowa polska i łacińska,
2. stanowisko,
3. opis siedliska,
4. data zebrania.
jąc 2002). W wykazie nazw gatunków zamieszczono również
ich synonimy.
W liście starano się zamieszczać nazwy taksonomiczne,
których poprawność w świetle obowiązującego International
Code of Botanical Nomenclature – ICBN (Greuter i in. 2000)
nie budziła zastrzeżeń.
Cladonia coccifera L. Chrobotek koralkowy
[Cladonia coccifera Chrobotek koralkowy]
Zagajniki lasów olsztyńskich,
powiat częstochowski, 29.08.1915 r.
Obecnie akceptowane nazwy taksonów zostały wytłuszczone. Po nich, w nawiasach kwadratowych, podano w oryginalnej pisowni nazwy użyte przez K. Karpałę. Utrzymana
została również oryginalna pisownia stanowisk.
Cladonia rangiferina L. Chrobotek reniferowy
[Cladonia rangiferina Chrobotek reniferowy]
Zagajniki w Kocieszowach. Okolice Kamieńska,
powiat piotrkowski, początek października 1913 r.
Gromada: FUNGI, GRZYBY
Cetraria islandica L. Płucnica islandzka
[Cetraria islandia Płucnica islandzka]
Wrzosowiska w zagajnikach lasów olsztyńskich,
Klasa: ASCOMYCETES, WORKOWCE
Rząd: Erysiphales, Mączniaki właściwe
Różne gatunki z rzędu Erysiphales
Perisporium Rosa mączna
[Rosa mączna, pasożyt na liściach dębu, koniczyny, chmielu itd.]
Lasy olsztyńskie, okolice Częstochowy, 1.08.1915 r.
Metryczka z zielnika K. Karpały
Zanokcica murowa Asplenium ruta-muraria L.
Rząd: Hypocreales, Twardogrzybowce
Claviceps purpurea (Fr.) Tul. Buławinka czerwona /Sporysz/
[Claviceps purpurea Sporysz zbożowy] Pola uprawne wsi
Błeszno, okolice Częstochowy, 13.07.1916 r.
WYKAZ TAKSONÓW
Wszystkie okazy roślin przechowywane w zielniku Karola
Karpały zostały zrewidowane oraz uporządkowane systematycznie, głównie według opracowania Flowering plants and
pteridophytes of Poland. A checklist ( Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Zając, M. Zając 2002) oraz klucza do oznaczania
roślin naczyniowych Rośliny polskie (W. Szafer, S. Kulczyński, B. Pawłowski 1986) przez pierwszego autora.
Aktualnie obowiązujące nazewnictwo polskie i łacińskie
przyjęto według Flowering plants and pteridophytes of Poland.
A checklist (Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Zając, M. Za-
Klasa: BASIDIOMYCETES, PODSTAWCZAKI
Rząd: Agaricales, Bedłkowce
Boletus edulis Bull.: Fr. Borowik szlachetny
[Boletus bulbosus Borowik czyli Grzyb prawdziwy]
Lasy olsztyńskie, powiat częstochowski, sierpień 1915 r.
Gatunki rodzime tzw. spontaneofity. Gatunki typowe dla flory danego regionu, które pojawiły się tam, bez ingerencji człowieka, na skutek naturalnych procesów
ewolucji gatunków, sukcesji ekosystemów i zmian zasięgów.
2
Antropofity to gatunki roślin obce naturalnej florze określonego terenu, które pojawiły się lub powstały na danym obszarze w wyniku nieświadomej ingerencji
człowieka. Są przeciwstawne gatunkom rodzimym. Zielnik zawiera 13 gatunków antropofitów zadomowionych we florze polskiej, takich jak: Acorus calamus L., Lolium
temulentum L., Juglans regia L., Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál, Centaurea cyanus L., Lonicera caprifolium L., Symphoricarpos racemosus Michx., Ribes rubrum
L., Rosa glauca Pourr., Agrostemma githago L., Papaver rhoeas L., Consolida regalis Gray, Nigella arvensis L.
3
10 gatunków roślin uprawianych, takich jak: Panicum miliaceum L., Avena sativa L., Eleagnus anguistifolia L., Fagopyrum esculentum Moench, Centaurea cyanus L.,
Anethum graveolens L., Cytisus laburnum L., Viola x wittrockiana Hort., Delphinum x cultorum Voss, Aquilegia x hybryda Hort.
4
Gatunki roślin rodzimych dziko występujących, objętych ochroną ścisłą: Anemone sylvestris L., Dactylorhiza majalis (Rchb.) P. F. Hunt & Summerh., Leontopodium
alpinum Cass., Dactylorhiza majalis (Rchb.) P. F. Hunt & Summerh., Saxifraga aizoon Jacq., Drosera rotundifolia L.
Gatunki roślin rodzimych dziko występujących, objętych ochroną częściową: Hepatica nobilis Schreb., Taxus baccata L., Asperula odorata L., Ledum palustre L., Primula
officinalis L., Danthus deltoides L.
1
142
Gromada: LICHENES, POROSTY
Zanokcica skalna
Asplenium
trichomanes L.
Gatunek rodzimy
Gromada: BRYOPHYTINA, MSZAKI
Klasa: BRYOPHYTA, MCHY
Podklasa: Polytrichidae, Płonniki
Polytrichum commune Hedw. Płonnik pospolity
[Polytrichum commune Płonnik pospolity]
Mokre łąki wsi Brzeziny Małe,
okolice Częstochowy, 16.05. i 29.06.1915 r.
Gromada: PTERIDOPHYTA, PAPROTNIKI
Klasa: POLYPODIOPSIDA, PAPROCIE
Rząd: POLYPODIALES, PAPROTKOWCE
Rodzina: Aspleniaceae, Zanokcicowate
Asplenium ruta-muraria L. Zanokcica murowa
[Asplenium Ruta muraria Zanokcica właściwa]
Skały wapienne na Zielonej Górze w lasach olsztyńskich,
Klasa: EQUISETOPSIDA, SKRZYPOWE
Rząd: EQUISETALES, SKRZYPOWCE
Rodzina: Equisetaceae, Skrzypowate
.
Equisetum arvense L. Skrzyp polny
[Equisetum arvense Skrzyp polny]
łąki nad Wartą, okolice Częstochowy, 23.04.1916 r.
Asplenium trichomanes L. Zanokcica skalna
[Asplenium trichomanes Zanokcica skalna]
Skały wapienne w Olsztynie,
Rodzina: Polypodiaceae, Paprotkowate
Equisetum silvaticum L. Skrzyp leśny
[Equisetum silvaticum Skrzyp leśny]
Mokre lasy Osicowej góry. Lasy koneckie,
powiat konecki, sierpień 1925 r.
Polypodium vulgare L. Paprotka zwyczajna
[Polypodium vulgare Paproć pospolita]
Skały Piekła w lasach Nieklańskich, powiat konecki, sierpień 1928 r.
143
Equisetum fluviatile L. = E. limosum L. Skrzyp bagienny
[Equisetum limosum Skrzyp mułowy]
Wylewy nad Wartą w Rakowie, okolice Częstochowy,
27.05.1915 r.
Gromada: SPERMATOPHYTA,
ROŚLINY NASIENNE
Podgromada: CONIFEROPHYTINA
[GYMNOSPERMAE], NAGOZALĄŻKOWE
Klasa: LYCOPODIOPSIDA, WIDŁAKI
Klasa: PINOPSIDA, IGLASTE
Rząd: LYCOPODIALES, WIDŁAKOWCE
Rząd: PINALES, SOSNOWCE
Rodzina: Lycopodiaceae, Widłakowate
Rodzina: Pinaceae, Sosnowate
Lycopodium clavatum L. Widłak goździsty
[Lycopodium clavatum Widłak Babimor lub goździsty]
Zagajniki w Kocieszowach, okolice Kamieńska, powiat piotrkowski, początek października 1913 r.
Pinus silvestris L. Sosna pospolita
[Pinus silvestris Sosna pospolita]
Lasy olsztyńskie, powiat częstochowski, 24.05.1915 r.
Larix decidua Mill. = Larix europaea DC. Modrzew
europejski
[Larix europaea v. decidua Modrzew europejski]
Park klubowy przy Hucie Częstochowa, 26.04.1915 r.
Widłak goździsty
Lycopodium clavatum L.
Gatunek rodzimy,
chroniony
Rodzina: Cupressaceae, Cyprysowate
Juniperus communis L. Jałowiec pospolity
[ Juniperus communis Jałowiec pospolity]
Lasy olsztyńskie, okolice Częstochowy, 24.05.1915 r.
Rząd: TAXALES, CISOWCE
Rodzina: Taxaceae, Cisowate
Taxus baccata L. Cis pospolity
[Taxus baccata Cis pospolity]
Park przy politechnice w Kijowie, koniec maja 1908 r.
Podgromada: MAGNOLIOPHYTINA
[ANGIOSPERMAE], OKRYTOZALĄŻKOWE
Klasa: MAGNOLIOPSIDA [DICOTYLEDONEAE],
DWULIŚCIENNE
Rząd: FAGALES, BUKOWCE
Rodzina: Betulaceae, Brzozowate
Betula pendula Roth = B. verrucosa Ehrh. Brzoza brodawkowata /B. zwisła/
[Betula alba Brzoza pospolita]
Park przy Hucie Częstochowa, 10.05, 17.07, 9.04.1915 r.
144
Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Olsza czarna
[Alnus glutinosa Olcha czarna]
Park przy domach familijnych Huty
1.04.1915 r.
[Populus nigra Topola czarna lub Sokora]
Park przy Hucie Częstochowa, 26.04/21.05.1915 r.
Częstochowa,
Salix caprea L. Wierzba iwa
[Salix caprea Wierzba iwa]
Park przy Hucie Częstochowa, 24.03, 9.04., 16.09.1915 r.
Rodzina: Corylaceae, Leszczynowate
Corylus avellana L. Leszczyna pospolita /Orzech laskowy/
[Corylus avellana Leszczyna pospolita]
Park przy Hucie Częstochowa, 1.04.1915 r.
Rząd: URTICALES, POKRZYWOWCE
Carpinus betulus L. Grab pospolity /G. zwyczajny/
[Carpinus betulus Grab pospolity ]
Zielona Góra w lasach olsztyńskich, powiat częstochowski,
25.04.1915 r.
Humulus lupulus L. Chmiel zwyczajny
[Humulus lupulus Chmiel]
Kamienisty brzeg rzeki Warty przy Hucie Częstochowa,
sierpień 1914 r.
Rodzina: Fagaceae, Bukowate
Rodzina: Ulmaceae, Wiązowate
Fagus sylvatica L. Buk pospolity /B. zwyczajny/
[Fagus silvatica Buk pospolity]
Zielona Góra w lasach olsztyńskich, powiat częstochowski,
2.05.1915 r.
Ulmus minor Mill. Emend. Richens = U. campestris L. Emend.
Huds.
Wiąz pospolity /W. polny/
[Ulmus campestris Wiąz pospolity]
Park przy Hucie Częstochowa, czerwiec 1915 r.
Rodzina: Cannabaceae, Konopiowate
Quercus robur L. = Q. pedunculata Ehrh. Dąb szypułkowy
[Quercus pedunculata Dąb długoszypułkowy]
Pojedyńczy na łące pod Kucelinem, okolice Częstochowy,
23.05.1915 r.
Rząd: POLYGONALES, RDESTOWCE
Rodzina: Polygonaceae, Rdestowate
Rząd: JUGLANDALES, ORZECHOWCE
Fagopyrum esculentum Moench = F. sagittarium Gilib. Gryka
zwyczajna
[ Polygonum Fagopyrum Tatarka gryka]
Pola uprawne, okolice Rakowa, powiat częstochowski, początek września 1914 r.
Rodzina: Juglandaceae, Orzechowate
Juglans regia L. Orzech włoski
[ Juglans regia Orzech włoski]
Rząd: CARYOPHYLLALES, GOŹDZIKOWCE
Rząd: SALICALES, WIERZBOWCE
Rodzina: Caryophyllaceae, Goździkowate
Rodzina: Salicaceae, Wierzbowate
Dianthus deltoides L. Goździk kropkowany /G. widełkowaty/
[Dianthus deltoides Goździk upstrzony]
Łąki nad Wartą, okolice Częstochowy, 8.08.1915 r.
Populus tremula L. Topola osika /Osika/
[Populus tremula Topola osina lub Osika]
Park robotniczy przy Hucie Częstochowa, 10.04, 21.05,
10.08.1915 r.
Saponaria officinalis L. Mydlnica lekarska
[Saponaria officinalis Mydlik]
Zarośla nad Wartą, okolice Częstochowy, 17.08.1915 r.
Populus alba L. Topola biała /Białodrzew/
[Populus alba Topola biała]
Park przy Hucie Częstochowa, kwiecień 1915 r.
Agrostemma githago L. Kąkol polny
[Agrostemma githago Kąkol]
W zbożach pod Rakowem, okolice Częstochowy, 17.07.1915 r.
Populus nigra L. Topola czarna / T. nadwiślańska; Sokora/
145
Aquilegia x hybryda Hort. = Aquilegia x cultorum Bergmans
Orlik mieszańcowy
[Aquilegia kermesina L. Orlik szkarłatna gwiazda]
Ogródek na Rakowie, 15-30.07.1941 r.
Rząd: ARISTOCHIALES, KOKORNAKOWCE
Rodzina: Aristolochiaceae, Kokornakowate
Asarum europaeum L. Kopytnik pospolity
[Asarum europaeum Kopytnik pospolity]
Zarośla na Zielonej Górze w lasach olsztyńskich, powiat
częstochowski, 2.05.1915 r.
Aquilegia x hybryda Hort. = Aquilegia x cultorum Bergmans
Orlik mieszańcowy
[Aquilegia californica hybrida Orlik kalifornijski]
Rząd: R ANUNCULALES, JASKROWCE
Rodzina: Droseraceae, Rosiczkowate
Drosera rotundifolia L. Rosiczka okrągłolistna
[Drosera rotundifolia Rosiczka okrągłolistna]
Bagniste łąki w Brzezinach Małych, okolice Częstochowy,
18.07.1915 r.
Skalnica gronkowa
Saxifraga paniculata
Mill.
Gatunek rodzimy,
chroniony.
Relikt glacjalny
Rząd: VIOLALES, FIOŁKOWCE
Rodzina: Violaceae, Fiołkowate
Delphinium x cultorum Voss Ostróżka ogrodowa
[Ostróżka trwała]
Rodzina: Ranunculaceae, Jaskrowate
Caltha palustris L. Knieć błotna
[Caltha palustris Kaczyniec błotny]
Mokre łąki nad Wartą, okolice Częstochowy, początek
maja 1915 r.
Viola x wittrockiana Hort. Fiołek ogrodowy /Bratek/
[Bratki ogrodowe]
Ogródek na Rakowie, 15-25. 08. 1941 r.
Consolida regalis Gray =Delphinium consolida L. Ostróżeczka
/Ostróżka/ polna
[Delphinium consolida. Ostróżka zbożowa]
pola olsztyńskie, 20.06.1915 r.
Nigella arvensis L. Czarnuszka polna
[Nigella arvensis Czarnuszka polna]
W zbożu na Górce Błeszneńskiej, okolice Częstochowy,
23.07.1916 r.
Rosiczka okrągłolistna
Drosera rotundifolia L.
Gatunek rodzimy,
chroniony
Thalictrum lucidum L. Rutewka wąskolistna
[Thalictrum angustifolium Rutewka wąskolistna]
Wilgotne łąki nad Wartą, okolice Częstochowy,
25.06.1916 r.
Hepatica nobilis Schreb. = H. triloba Gilib. Przylaszczka
pospolita
/Przylaszczka trojanek/
[Anemone hepatica Przylaszczka gajowa lub Zawilec Trojanek]
Zarośla na Zielonej górze w lasach olsztyńskich, 18.04 –
2.05.1915 r.
Rząd: PAPAVERALES, MAKOWCE
Rodzina: Papaveraceae, Makowate
Papaver rhoeas L. Mak polny
[Papaver rhoeas Mak polny czyli Maczek]
Plac Huty Częstochowa, 2.07.1915 r.
Batrachium aquatile (L.) Dumort. = Ranunculus aquatilis L.
Włosienicznik /Jaskier/ wodny
[Batrachium aquatile v. Ranunculus aquatilis Włosienicznik Merzyk lub Jaskier wodny]
Wody stojące pod Rakowem, okolice Częstochowy,
23.05.1915 r.
Rząd: CAPPARALES, KAPAROWCE
Rodzina: Reserdaceae, Rezedowate
Reseda lutea L. Rezeda żółta
[Reseda lutea Rezeda żółta]
Na żwirze, teren Huty Częstochowa, 2.06.1916 r.
Ficaria verena Huds. = Ranunculus ficaria L. Ziarnopłon
( Jaskier) wiosenny
[Ficaria ranunculoides Ziarnopłon jaskrowaty lub Pszonka]
Cieniste zarośla na górce wrzosowskiej i wilgotne łąki wsi
Błeszna.
Okolice Częstochowy, 29.04.1915 r.
Rząd: SAXIFRAGALES, SKALNICOWCE
Rodzina: Saxifragaceae, Skalnicowate
Saxifraga paniculata Mill. = S. aizoon Jacq.
Skalnica gronkowa
[Saxifraga aizoon Jacq. Skalnica gronkowa]
Skały wapienne w Olsztynie, powiat częstochowski,
20.06.1915 r.
Anemone sylvestris L. Zawilec wielkokwiatowy /Z. leśny/
[Anemone silvestris Zawilec leśny]
Słoneczne skały Zielonej Góry, okolice Częstochowy,
maj 1915 r.
146
Metryczka z zielnika K. Karpały
Skalnica gronkowa Saxifraga paniculata Mill.
147
Jarząb pospolity /J. zwyczajny /
[Sorbus Aucuparia Jarzębina zwyczajna]
W parku Huty Częstochowa, 22.05.1915 r.
Rząd: GROSSULARIALES [CUNONIALES],
AGRESTOWCE
Rodzina: Grossulariaceae, Agrestowate
Potentilla erecta (L.) Raeusch. Pięciornik kurze ziele
[Potentilla tormentilla Pięciornik kurze ziele]
Wilgotne miejsca w lasach sosnowych pod Mirowem, okolice
Częstochowy, początek października 1914 r.
Ribes rubrum L. Porzeczka zwyczajna
[Ribes rubrum L. Porzeczka pospolita /P. czerwona/]
Zielona Góra [zarośla w lasach olsztyńskich], 2.05.1915 r.
Rząd: ROSALES, RÓŻOWCE
Potentilla reptans L. Pięciornik rozłogowy
[Potentilla reptans Pięciornik rozesłany]
Rodzina: Rosaceae, Różowate
Rosa glauca Pourr. = Rosa rubrifolia Vill. Róża czerwonawa
[Róża parkowa ciemnoczerwona]
Comarum palustre L. Siedmiopalecznik błotny
[Comarum palustre L. Siedmiopalecznik błotny]
Bagniste łąki pod Ostrowcem, powiat opatowski, początek
lipca 1906 r.
Geum rivale L. Kuklik zwisły
[Geum rivale Kuklik zwisły]
Mokre łąki wsi Brzeziny Małe, okolice Częstochowy,
18-30.05.1915 r.
Rodzina: Fabiaceae [Papilionaceae], Bobowate
Sanguisorba officinalis L. Krwiściąg lekarski
[Sanguisorba officinalis Krwiściąg lekarski]
Mokre łąki nad Wartą w Rakowie, okolice Częstochowy, koniec sierpnia 1914 r.
Lembotropis nigricans (L.) Griseb. = Cytisus nigricans L.
Szczodrzyk/Szczodrzeniec/czerniejący
[Cytisus nigricans Szczodrzeniec czarniawy]
Sosnowe zagajniki w lasach olsztyńskich, 1.08.1915 r.
Padus avium Mill. = Prunus padus L. subsp. padus Czeremcha
zwyczajna
[Prunus padus Czeremcha]
Laburnum anagyroides Medik = Laburnum vulgare L.
Złotokap pospolity /Z. zwyczajny/
[Cytisus Laburnum Szczodrzeniec lordokwit /Złoty
deszcz/]
Rząd: FABALES [LEGUMINOSAE], BOBOWCE
Prunus spinosa L. Śliwa tarnina /Tarnina /
[Prunus spinosa Tarnina]
Kamienisty grunt na górce Wrzosowskiej, okolice Częstochowy, 29.04.1915 r.
Lotus uliginosus Schkuhr Komonica błotna
[Lotus uliginosus Komonica wielka]
Mokre łąki nad Wartą pod Kucelinem, okolice Częstochowy, 27.06.1915 r.
Spiraea chamaedryfolia L. Emend. Jacq. = S. ulmifolia Scop.
Tawuła ożankolistna
[Spiraea Ulmaria Tawuła łąkowa]
Nadbrzeżne zarośla Warty i mokre łąki w Brzezinach
Małych,
okolice Częstochowy, 27.06 i 18.07.1915 r.
Trifolium arvense L. Koniczyna polna
[Tifolium arvense Koniczyna polna lub Koteczki]
Pola uprawne wsi Błeszno, powiat częstochowski,
23.07.1916 r.
Rząd: MALVALES, ŚLAZOWCE
Rodzina: Tiliaceae, Lipowate
Tilia cordata Mill. = Tilia parvifolia Ehrh. Lipa drobnolistna
[Tilia ulmifolia Lipa drobnolistna lub pospolita]
Trifolium montanum L. Koniczyna pagórkowa
[Trifolium montana Koniczyna górska]
Mała Zielona Góra w lasach olsztyńskich, 29.06.1916 r.
Lathyrus vernus (L.) Bernh. Groszek wiosenny
[Orobus vernus Wołowik wiosenny]
Zarośla na Zielonej Górze w lasach olsztyńskich,
9.05.1915 r.
Rząd: GERANIALES, BODZISZKOWCE
Rodzina: Oxalidaceae, Szczawikowate
Oxalis acetosella L. Szczawik zajęczy
[Oxalis acetosella Szczawik leśny]
Skały Zielonej Góry, lasy olsztyńskie, powiat częstochowski,
2.05.1916 r.
Rząd: THYMELAEALES, WAWRZYNKOWCE
Rodzina: Elaeagnaceae, Rokitnikowate
Eleagnus angustifolia L. Oliwnik wąskolistny /O. zwyczajny/
[Eleagnus angustifolia Oliwnik wąskolistny]
Rząd: POLYGALALES, KRZYŻOWNICOWCE
Rodzina: Polygalaceae, Krzyżownicowate
Polygala amara L. Krzyżownica gorzka
[Polygala amara Krzyżownica gorzka]
Mokre łąki, czerwiec
Rząd: SAPINDALES, MYDLEŃCOWCE
Rodzina: Aceraceae, Klonowate
Oliwnik
wąskolistny
Eleagnus
angustifolia L.
Roślina
uprawiana
Acer platanoides L. Klon pospolity /K. zwyczajny/
[Acer platanoides Klon jaworowy cz. zwyczajny]
Park przy domach familijnych Huty Częstochowa,
5.05.1915 r.
Acer pseudoplatanus L. Klon jawor /Jawor/
[Acer pseudoplatanus Klon górski cz. Jawor]
Park przy klubie Huty Częstochowa, 14.05.1915 r.
Melilotus officinalis L. Nostrzyk żółty
[Melilotus officinalis Nostrzyk lekarski]
Przydroża na Hucie Częstochowa, 18.07.1915 r.
Rząd: PLUMBAGINALES, ZAWCIAGOWCE
Rodzina: Plumbaginaceae, Zawciągowate
Coronilla varia L. Cieciorka pstra
[Coronilla varia Cieciorka upstrzona]
Piaszczyste pola pod Mstowem, powiat częstochowski,
4.07.1915 r.
Crataegus laevigata (Poir.) Dc. = C. oxyacantha Aut. Non L.
Głóg dwuszyjkowy
[Crataegus oxyacana Głóg pospolity]
Zielona Góra w lasach olsztyńskich, 24.05.1915 r.
Armeria maritima (Mill.) Willd. Zawciąg pospolity
[Armeria vulgaris Zawciąg pospolity]
Rząd: PRIMULALES, PIERWIOSNKOWCE
Trifolium rubens L. Koniczyna długokłosowa
[Trifolium rubens Koniczyna wielka]
Mała Zielona Góra w lasach olsztyńskich, 29.06.1916 r.
Sorbus aucuparia L. Emend. Hedl. = Sorbus aucuparia L.
148
Rodzina: Primulaceae, Pierwiosnkowate
149
Primula veris L. = P. officinalis (L.) Hill Pierwiosnek /Pierwiosnka/ lekarski
[Primula officinalis Pierwiosnek kulczyki]
Zarośla na Górze Wrzosowskiej, okolice Częstochowy,
29.04.1915 r.
Trientalis europaea L. Siódmaczek leśny /S. europejski/
[Trientalis europaea Siódmaczek pospolity]
Las liściasty u podnóża Zielonej Góry. Lasy olsztyńskie, powiat częstochowski, 9.05.1915 r.
Lysimachia nummularia L. Tojeść rozesłana
[Lysimachia nummularia Tojeść pieniążek]
Wilgotne łąki nad Wartą, koniec czerwca 1917 r.
Calluna vulgaris (L.) Hull Wrzos pospolity /zwyczajny/
[Calluna vulgaris Wrzosik pospolity]
Słoneczne polanki w sosnowych lasach olsztyńskich, powiat
częstochowski, sierpień 1916 r.
Lathraea squamaria L. Łuskiewnik różowy
[Lathraea squamaria Łuskiewnik zwyczajny]
Pasożyt na korzeniach buków, grabów i leszczyny na Zielonej Górze w lasach olsztyńskich, 25.04.1915 r.
Oxycoccus palustris Pers. = Oxycoccus quadripetalus Gilib.
Żurawina błotna
[Oxycoccus palustris Borówka żurawina]
Bagniste łąki wsi Brzeziny Małe, okolice Częstochowy,
30.05.1915 r.
Rząd: LAMIALES, JASNOWCE
Ledum palustre L. Bagno zwyczajne
[Ledum palustre Bagno zwyczajne]
Bagniste łąki w Brzezinach Małych, okolice Częstochowy,
30.05.1915 r.
Rząd: APIALES, SELEROWCE
Andromeda polifolia L. Modrzewnica pospolita /M. północna/
[Andromeda polifolia Modrzewina rozmarynowata]
16.05.1915 r.
Rodzina: Apiaceae [Umbelliferae], Selerowate
Bupleurum longifolium L. Przewiercień długolistny
[Bupleurum longifolium Przewiertnik długolistny]
Mała Zielona Góra. Lasy olsztyńskie, okolice Częstochowy,
2. 07. 1916 r.
Rząd: BORAGINALES, OGÓRECZNIKOWCE
Rodzina: Boraginaceae, Szorstkolistne
Pimpinella saxifraga L. Biedrzeniec mniejszy
[Pimpinella saxifraga L. Biedrzeniec pospolity]
Łąki na Dębiu, okolice Częstochowy, 22. 07. 1915 r.
Pulmonaria officinalis L. S. Str. Miodunka plamista /M. lekarska/
[Pulmonaria officinalis Płucnik zwyczajny]
Zarośla w Chmielowie, okolice Ostrowca, powiat opatowski,
kwiecień 1906 r.
Heracleum sphondylium L.S. Str. Barszcz zwyczajny
[Heracleum sphondylium Barszcz pospolity]
Łąki nad Wartą w Rakowie, okolice Częstochowy, 17. 07.
1916 r.
Rząd: SCROPHULARIALES, TRĘDOWNIKOWCE
Anethum graveolens L. Koper ogrodowy
[Anethum graveolens Koper ogrodowy lub wonny]
Własny ogródek w Rakowie, 15. 08. 1915 r.
Rodzina: Scrophulariaceae, Trędnikowate
Linaria vulgaris Mill. Lnica pospolita
[Linaria vulgaris Lnica pospolita]
Przydroża, Huta Częstochowa, 9.07.1916 r.
Daucus carota L. Marchew zwyczajna
[Daucus carota Marchew polna]
Pastwisko wsi Błeszno, okolice Częstochowy, 23.07.1916 r.
Rodzina: Ericaceae, Wrzosowate
Veronica spicata L. Przetacznik kłosowy
[Veronica spicata Przetacznik kłosowy]
częstochowskich, 1.08.1915 r.
Calluna vulgaris (L.) Hull Wrzos pospolity /zwyczajny/
[Calluna vulgaris Wrzosik pospolity biały]
Brzegi mokrych łąk wsi Brzeziny Małe, okolice Częstochowy, 13.08.1916 r.
Melampyrum nemorosum L. Pszeniec gajowy
[Melampyrum nemorosum Pszeniec leśny lub gajowy]
Rząd: ERICALES, WRZOSOWCE
150
[Lonicera caprifolium Wiciokrzew ogrodowy]
Symphoricarpos albus (L.) S. F. Blake = S. racemosus Michx.
Śnieguliczka biała /Ś. białojagodowa/
[Symphoricarpos racemosus Śniegulec]
Rodzina:Lamiaceae [Labiatae], Jasnowate
Viburnum opulus L. Kalina koralowa
[Viburnum opulus Kalina zwyczajna]
Park przy domach Huty Częstochowa, 1.06.1915 r.
Galeobdon luteum Huds. = Lamastrium galeobdon (L.) Ehrend.
& Polatschek
Gajowiec żółty
[Galeobodon luteum vel. Lamium galeobodon Gajowiec żółty
lub Żółta pokrzywa]
Zielona Góra w lasach olsztyńskich, 2-9.05.1915 r.
Rodzina: Dipsacaceae, Szczeciowate
Scabiosa ochroleuca L. Driakiew żółtawa /D. żółta/
[Scabiosa ochroleuca Gwiazdnik białawo-żółty]
Górka Błeszneńska, okolice Częstochowy, 23.07.1916 r.
Rząd: OLEALES [LIGUSTRALES], OLIWKOWCE
Rodzina: Oleaceae, Oliwkowate
Succisa pratensis Moench. Czarcikęs łąkowy
[Succisa pratensis Drjakiew podgryziona lub Czarcikęs]
Młody zagajnik w lasach olsztyńskich, powiat częstochowski, 3.09.1916 r.
Fraxinus ornus L. Jesion mannowy
[Fraxinus Jesion]
Park Klubowy przy Hucie Częstochowa, 17.05. i 1.09.1915 r.
Rząd: GENTIANALES [CONTORTAE],
GORYCZKOWCE
Rodzina: Rubiaceae, Marzanowate
Chaber bławatek
Centaurea cyanus L.
Gatunek rodzimy.
Antropofit
Galium odoratum (L.) Scop. = Asperula odorata L. Przytulia
/Marzanka/ wonna
[Asperula odorata Barwica lub Marzanka wonna]
Rodzina: Menyanthaceae, Bobrkowate
Menyanthes trifoliata L. Bobrek trójlistkowy
[Menyanthes trifoliata Bobrek trójlistny]
Mokre łąki pod Kaprusą, powiat konecki, 2.05.1926 r.
Rząd: DIPSACALES, SZCZECIOWCE
Rodzina: Caprifoliaceae, Przewiertniowate
Sambucus nigra L. Bez czarny /Dziki bez czarny/
[Sambucus nigra Bez czarny lub turecki]
Park Klubowy przy Hucie Częstochowa, 16.06.1915 r.
Lonicera caprifolium L. Wiciokrzew przewiercień /Kozilistek/
151
Rząd: CAMPANULALES, DZWONKOWCE
[Luzula campestris Kosmatka polna]
Suche łąki nad Wartą, okolice Częstochowy, 17.05.1917 r.
Klasa: LILIOPSIDA [MONCOTYLEDONEAE], JEDNOLIŚCIENNE
Rodzina: Campanulaceae, Dzwonkowate
Rząd: ALISMATALES, ŻABIŃCOWCE
Campanula rotundifolia L. Dzwonek okrągłolistny
[Campanula rotundifolia Dzwonek okrągłolistny]
Skały wapienne w Olsztynie, powiat częstochowski,
20.06.1915 r.
Rodzina: Alismataceae, Żabieńcowate
Rząd: ORCHIDALES, STORCZYKOWCE
Kukułka (Storczyk)
szerokolistna
Dactylorhiza majalis
(Rchb.) P. F. Hunt &
Summerh.
Gatunek rodzimy,
chroniony
Rodzina: Orchidaceae, Storczykowate
Rząd: ASTERALES, ASTROWCE
Sagittaria sagittifolia L Strzałka wodna
[Sagittaria sagittifolia Strzałka wodna lub uszyca]
Wody stojące, brzegi stawów (czerwiec-sierpień)
Rodzina: Asteraceae [Compositae], Astrowate
Rząd: LILIALES, LILIOWCE
Dactylorhiza majalis (Rchb.) P. F. Hunt & Summerh. = Orchis
latifolia L.P. P.
Kukułka (Storczyk, Stoplamek) szerokolistna
[Orchis latifolia Storczyk szerokolistny]
Łąki na Dębiu, okolice Częstochowy, 4.06.1916 r.
Leontopodium alpinum Cass. Szarotka alpejska
[Leontopodium alpinum Szarotka promienista]
Skały wapiennne w Tatrach
Rodzina: Liliaceae, Liliowate
Rząd: CYPERALES, TURZYCOWCE
Gagea lutea (L.) Ker Gawl. Złoć żółta
[Gagea lutea L. Złoć żółta]
Zarośla na Górce Wrzosowskiej, okolice Częstochowy,
15.04.1915 r.
Rodzina: Cyperaceae, Turzycowate
Centaurea jacea L. Chaber łąkowy
[Centaurea jacea L. Chaber łąkowy]
Eriophorum angustifolium Honck. Wełnianka wąskolistna
[Eriophorum angustifolium Wełnianka wąskolistna]
Łąki na Grzybowie, powiat konecki, 25.04.1925 r.
Rząd: ASPARAGALES, SZPARAGOWCE
Centaurea cyanus L. Chaber bławatek
[Centaurea cyannus Chaber bławatek]
Pola uprawne wsi Błeszno, okolice Częstochowy, połowa
września 1914 r.
Rząd: POALES [GREMINALES], TRAWOWCE
Rodzina: Alliaceae, Czosnkowate
Rodzina:Poaceae [Gramineae], Trawy
Allium montanum F. W. Schmidt = A. senescens L. subsp. montanum (F. W. Schmidt) Holub Czosnek skalny
[Allium fallax Czosnek zwodniczy]
Na słonecznych skałach Zielonej Góry. Lasy olsztyńskie,
Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál = Tripleurospermum maritimum (L.)
Sch. Bip. Maruna nadmorska bezwonna
[Matricaria inodora Rumianek bezwonny]
Przydroża, Huta Częstochowa, 20.07.1916 r.
Melica nutans L. Perłówka zwisła /P. jednostronna /
[Melica nutans Perłówka jednostronna]
Polanki na Zielonej Górze w lasach olsztyńskich,
24.05.1915 r.
Rząd: IRIDALES, KOSAĆCOWCE
Leucanthemum vulgare Lam. S. Str. = Chrysanthemum leucanthemum L.
Jastrun /Złocień/ właściwy
[Chrysanthemum Leucanthemum Jastrun złotokwiat zwany
Złocieniem lub Margerytą]
Łąki nad Wartą pod Kucelinem. Okolice Częstochowy,
17.07.1915 r.
Lolium temulentum L. Życica roczna
[Lolium temulentum Życica durnica lub Przepad]
Pola uprawne wsi Błeszno, powiat częstochowski,
18.07.1915 r.
Rodzina: Iridaceae, Kosaćcowate
Iris pseudacorus L. = I. pseudoacorus L. Kosaciec żółty
[Iris pseudacorus Kosaciec kosacz]
Brzegi rzeki Warty koło Rakowa. Okolice Częstochowy,
1.06.1915 r.
Panicum miliaceum L. Proso zwyczajne
[Panicum miliaceum Proso]
Pola uprawne wsi Kucelina, okolice Częstochowy,
17.07.1916 r.
Rząd: JUNCALES, SITOWCE
Tussilago farfara L. Podbiał pospolity
[Tussilago farfara. Podbiał zwyczajny]
Zbocza rowów na Hucie Częstochowa, 10.03.1915 r.
Holcus lanatus L. Kłosówka wełnista
[Holcus lanatus Kłosówka wełnista]
Rodzina: Junaceae, Sitowate
Juncus effusus L. Sit rozpierzchły
[ Juncus effusus Sit rozpierzchły]
Mokre łąki nad Wartą, okolice Częstochowy, wrzesień
1914 r.
Taraxacum officinale Weber = Taraxacum officinale F. H. Wigg.
Mniszek pospolity
[Taraxacum officinale Mniszek lekarski lub Dmuchawiec]
Na darninach Huty Częstochowa, 20.05.1915 r.
Phleum pratense L. Tymotka łąkowa /Brzanka pastewna/
[Phleum pratense Brzanka łąkowa lub Tymotka]
Łąki w okolicach Częstochowy, czerwiec 1916 r.
Luzula campestris (L.) Dc. Kosmatka polna
152
Phleum hubbardii D. Kovats = P. pratense L. subsp. bertolonii
(DC.) Bornm.
153
Tymotka kolankowata 5
[Phleum nodosum Brzanka bulwiasta]
Łąki w okolicach Częstochowy, czerwiec 1916 r.
Typha latifolia L. Pałka szerokolistna
[Typha latifolia Rogoża szerokolistna]
Stawek na Hucie Częstochowa, 25.07.1915 r.
Briza media L. Drżączka średnia
[Briza media Drżączka średnia]
Czermień błotna
Calla palustris L.
Gatunek rodzimy
Anthoxanthum odoratum L. Tomka wonna
[Anthoxanthum odoratum Tomka wonna lub Złoty kłosek]
Łąki nad Wartą, okolice Częstochowy, 4.06 i 8.07.1916 r.
Cynosurus cristatus L. Grzebienica pospolita
[Cynosurus cristatus Grzebienica pospolita]
Avena sativa L. Owies zwyczajny
[Avena sativa Owies zwyczajny]
Pola uprawne pod Kucelinem, okolice Częstochowy,
17.07.1916 r.
Lolium perenne L. Życica trwała /„ Rajgras angielski”/
[Lolium perenne Życica czyli Rajgras angielski]
Trawnik nad kanałem na Hucie Częstochowa, 17.07.1916 r.
Rząd: ARALES, OBRAZKOWCE
Rodzina: Araceae, Obrazkowate
Acorus calamus L. Tatarak zwyczajny
[Acorus calamus Tatarskie ziele lub Tatarak]
Wylewy rzeki Warty na Dębiu, okolice Częstochowy,
31.05.1916 r.
Calla palustris L. Czermień błotna
[Calla palustris Czerwień łąkowy]
30.05/18.07.1915 r.
Literatura
Rząd: PANDANALES, PANDANOWCE
Rodzina: Typhaceae, Pałkowate
5
Gatunek ten w literaturze europejskiej i niektórych polskich opracowaniach wymieniany był zwykle pod nazwą Phleum nodosum L. lub, rzadziej, jako Ph. bertolonii
DC. Jak wykazał Kováts (1977) obie nazwy odnoszą się do okazów reprezentujących Ph. pratense L. S. STR. W opracowaniu przyjęto zaproponowaną przez autora nazwę
Phleum hubbardii D. Kovats (wg Mirek i in. 2002).
W tym miejscu, za dyskusję i cenne uwagi na temat wymienionego gatunku, pierwsza z autorek wyraża swoją wdzięczność prof. Januszowi Hereźniakowi.
154
Greuter W., McNeill J., Barrie F. R., Burdet H. M.., Demoulin V., Filgueiras T. S., Nicolson D. H., Silva p. C., Skog J., Trehane P., Turland N. J.,
Hawksworth D.L. (eds.). International Code of Botanical Nomenclature (Saint Louis Code) adopted by the Sixteenth International
Botanical Congres St. Louis, Missouri, July-August 1999. Regnum Veg. 138, 2000, s. 1-474
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN,
Kraków, 2002, ss. 442
Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Multico OW, Warszawa, 2003, ss. 584
Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. Census Cataloque of Polish Mosses (Katalog mchów Polski). Biodiversity of Poland. Vol. 3.
W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 2003, ss. 372
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. Rośliny polskie. PWN, Warszawa, 1986, ss. 1119
Szweykowska A., Szweykowski J. Botanika. PWN, Warszawa, 1982, ss. 730
Wojewoda W. Checklist of Polish Larger Basidiomycetes (Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski). Biodiversity
of Poland. Vol. 7. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 2003, ss. 812
155
AKTUALNE ZASADY EWIDENCJONOWANIA I PRZENOSZENIA MUZEALIÓW
SUMMARY
Aktualne zasady
ewidencjonowania
i przenoszenia muzealiów
Ewa Kaczmarzyk, Elżbieta Janik
The herbarium
of the Karol Karpała
in the collections
of the Częstochowa Museum
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 15.10.2003 r.
w sprawie zabezpieczenia zbiorów w muzeach przed pożarami, kradzieżami i innymi niebezpieczeństwami grożącymi
zniszczeniem lub utratą muzealiów oraz sposobów przygotowania zbiorów do ewakuacji w razie powstania zagrożenia
[Dz.U. nr 193 poz. 1892 z 2003 r.];
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30.08.2004 r.
w sprawie zakresu, form i sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach [Dz.U. nr 202 poz. 2073 z 2004 r.];
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 stycznia
2005 r. w sprawie warunków przenoszenia muzealiów [Dz.U.
nr 21 poz. 175 z 2005 r.].
Present Principles
of Registration
and Transportation
of Museum Pieces
Summary
The article contains a list of 140 plants from the herbarium of
K. Karpała, occuring in the collections of the Częstochowa
Museum.
The plants were collected in the years 1913-1941, mainly in
the vicinity of Częstochowa. Individual specimens originate
from the Tatra Mountains, from the districts of Ostrowiec,
Kamieńsk and Kijów. The fundamental part of the collection
is constituted of native varieties (also including protected varieties), with a modest contribution of anthropophytes and
cultivated plants. All the plant specimens preserved in the
herbarium of K. Karpała were classified according to prevailing principles, also assuming the present Polish and Latin
names.
Ewidencjonowanie zabytków w muzeach
J
ednym z podstawowych celów działalności instytucji muzealnych, w tym Muzeum Częstochowskiego, jest gromadzenie, przechowywanie, konserwacja i udostępnianie
dóbr kultury.
Zabytki – zakupione lub uzyskane drogą przydziału, darowizn, przekazu, zapisów i depozytów – przechowywane są
w warunkach zapewniających ich bezpieczeństwo i dostępność dla celów naukowych. Muzealia są inwentaryzowane,
katalogowane i opracowywane naukowo. Zadaniem instytucji jest też ich zabezpieczenie i konserwacja. Dobra kultury
z dziedziny archeologii, sztuki, przyrody, historii i etnografii są przez częstochowskie Muzeum użyczane placówkom
o podobnym profilu działalności, udostępniane dla celów
naukowych, wystawienniczych i edukacyjnych. Wszystkie
działania, o których mowa powyżej, winny być prowadzone
w sposób zgodny z obowiązującymi aktami prawnymi.
Aktualne przepisy dotyczące ewidencjonowania, przechowywania i przenoszenia zbiorów w muzeach polskich, to:
Ustawa o muzeach z dnia 21.11.1996 r. [Dz.U. nr 5 poz.
24 z 1997 r.];
Ustawa z dnia 23.07.2003 r. o ochronie zabytków i opiece
nad zabytkami [Dz.U. nr 162 poz. 1568 z 2003 r.];
156
Przepisy dotyczące zasad i sposobów ewidencjonowania
zabytków określa rozporządzenie Ministra Kultury nr 2073
z 30 sierpnia 2004 roku. Wcześniejszym aktem regulującym
te normy było rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki
z dnia 26 sierpnia 1997 roku. Dokument z roku 2004 wprowadza wiele istotnych zmian w rozporządzeniu z sierpnia
1997 roku. Oto najważniejsze, aktualne przepisy w sprawie
zakresu i form ewidencjonowania zabytków muzealnych:
„Zabytki przechowywane w muzeach są ewidencjonowane, a dokumentacja powinna być zgodna ze stanem faktycznym” (§1 ust. 1). Ewidencjonowanie polega na wpisie do: karty
ewidencyjnej, inwentarza muzealiów (księgi inwentarzowej),
księgi depozytów, dokumentacji badań archeologicznych i innych badań terenowych, pozwalającej zidentyfikować każdy
ze znajdujących się w muzeum zabytków. W myśl rozporządzenia z 30 sierpnia 2004 roku, ewidencjonowanie może być
prowadzone w formie elektronicznej (§1 ust. 3). Komputerowe programy muzealne, „Mona” czy też używany przez
Muzeum Częstochowskie „Musnet”, pozwalają na tworzenie
elektronicznych baz danych o obiektach muzealnych. Tego
rodzaju dokumentacja ewidencyjna pozwala na szybki dostęp
157
KATARZYNA SUCHARKIEWICZ
Przechowywanie obrazów – wysuwane panele na obrazy *
do informacji o zabytku, a zastosowanie odpowiedniej funkcji programu umożliwia np. wydruk kart ewidencyjnych, magazynowych, naukowych czy też wykazu obiektów do umów
i protokołów wypożyczeń. Dopuszczalne jest też tworzenie
księgi inwentarzowej z komputerowych wydruków.
Zapis mówiący, że „karta ewidencyjna jest drukiem ścisłego zarachowania” (rozporządzenia MKiSz z 26.08.1997, §1
ust. 3) został w nowym rozporządzeniu pominięty. Przekazywanie zabytków do muzealnych zbiorów winno być dokumentowane protokołem przyjęcia. Wpisując zabytek do karty
ewidencyjnej (jest to nowy przepis; w dokumencie z 1997
roku wymienione zostają tylko księgi inwentarzowa i depozytów, por. §3 ust. 1 obu rozporządzeń), księgi inwentarzowej i księgi depozytów, należy podać możliwe do ustalenia,
następujące dane identyfikacyjne: autora lub wytwórcę, pochodzenie, wartość w dniu nabycia, czas i miejsce powstania,
materiał, techniki wykonania, wymiary oraz cechy charakte-
rystyczne. W przypadku braku danych wpisać należy wyraz
„nieznane”. Karty ksiąg inwentarzowej i depozytów powinny
być posznurowane i ponumerowane. Ich liczbę swoim podpisem i stosowną klauzulą na okładce potwierdza dyrektor
muzeum. Wpisy do karty i ksiąg ewidencyjnych dokonywane
być powinny w sposób czytelny i trwały. Nie można zacierać
treści dokonywanych zapisów.
Kolejna wytyczna: „koniecznych poprawek dokonuje się
czerwonym atramentem i potwierdza podpisem upoważnionej osoby” wzbudza szereg wątpliwości. Grupa Głównych
Inwentaryzatorów, działająca jako podkomisja doradcza
Komisji Muzeów przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia
Historyków Sztuki, na II Ogólnopolskim Zjeździe w Nieborowie, 22-23 listopada 2001 roku odnotowała, że określenie
„upoważniona osoba” jest mało precyzyjne. Uczestnicy zjazdu zaproponowali, aby osoby mogące nanosić poprawki upoważniał dyrektor danego muzeum.
158
W muzeach zakłada się oddzielne księgi inwentarzowe dla
osobnych rodzajów muzealiów (w Muzeum Częstochowskim
każdy z działów merytorycznych: archeologii, etnografii, historii, sztuki i przyrody posiada własną księgę inwentarzową,
z nadanym symbolem literowym), bądź też według kryteriów
tworzywa. Ważnym zapisem w obu zarządzeniach jest stwierdzenie, że współczesnych kopii zabytków, wchodzących w skład
wyposażenia wnętrz pałacowych lub służących celom wystawowym, nie wpisuje się do księgi inwentarzowej. W przypadku,
gdy obiekty nie kwalifikują się, decyzją dyrektora, do wpisu do
inwentarza muzealiów, inwentaryzuje się je „na zasadach ogólnych”. Wewnętrzne zarządzenia muzealne precyzują, jak należy
ewidencjonować zabytki, które nie są dobrami kultury. Muzea
zakładają odrębne księgi, które temu celowi służą:
Księgi Pomocnicze (prowadzone są przez Działy Inwentarzy; wpisuje się do nich obiekty, które nie mają znaczenia
dla dziedzictwa kulturalnego ze względu na wartość artystyczną, naukową czy historyczną),
Księgi Materiałów Studyjnych (wpisywane są przedmioty
służące do celów porównawczych, badań dokumentacji stanowisk archeologicznych oraz ćwiczeń dydaktycznych),
Księgi Ewidencyjne (ewidencjonowane są w nich destrukty, fragmenty obiektów),
Księgi Dokumentacji (gromadzą m.in. fotografie twórców
i ich dzieł, druki dokumentujące twórczość artystów, unikatowe katalogi, afisze).
Akt prawny z 30 sierpnia 2004 roku wprowadza istotną
zmianę dotyczącą wpisu muzealium do inwentarza. Zgodnie
z aktualnym rozporządzeniem, należy go dokonać w ciągu
60 dni od dnia objęcia w posiadanie. Wcześniejsze przepisy
mówiły o krótszym, 30-dniowym terminie, co w przypadku
dużego przekazu lub zakupu kolekcji zabytków było trudne,
a nawet niemożliwe do wykonania.
Każdy zabytek powinien być wpisywany do księgi inwentarzowej pod odrębnym numerem. Zespoły przedmiotów
tworzące integralną całość (teki, szkicowniki, komplety naczyń, mebli itp.) sygnuje się numerem księgi inwentarzowej
łamanym przez kolejne liczby oznaczające elementy zespołu.
Aktualne przepisy mówią, że muzealium powinno posiadać nieusuwalne oznakowanie (określenie właściciela i numer z księgi inwentarzowej, np. MCz.IV.1145/87). Wcześniejszych symboli nie należy usuwać, jedynie przekreślić
w sposób umożliwiający odczytanie. Oznakowania dokonuje
się bezpośrednio na danym przedmiocie (w wyjątkowych
przypadkach oznakowanie może być do muzealium przymocowane), w miejscu najmniej widocznym. Grupa Inwentaryzatorów Muzeów Polskich komentując §6 ust. 2 rozporządzenia zauważa, że zapis odnosi się jedynie do muzealiów.
Należałoby również określić sposób oznakowywania depozytów oddawanych na przechowanie do muzeum.
Karta ewidencyjna zabytku muzealnego zawierać powinna dane identyfikacyjne, informację o miejscu przechowywania, dokumentację wizualną oraz podaną wartość obiektu
w dniu sporządzenia karty. Zapis zawarty w rozporządzeniu
z 1997 roku – „Kopię karty otrzymuje podmiot przekazujący
dobro kultury do muzeum” – w nowym akcie został pominięty. Rodzaje kart ewidencyjnych i sposób ich wypełnienia
określa dyrektor danej placówki muzealnej. Istotną informacją jest stwierdzenie, że w karcie ewidencyjnej dokumentuje
się również sposób oznakowania muzealium oraz wszelkie
jego przemieszczenia. Po raz pierwszy zapis ten pojawił się
w rozporządzeniu Ministra Kultury i Sztuki z dnia 26 sierpnia 1997 roku w sprawie zasad i sposobu ewidencjonowania
dóbr kultury w muzeach (§7 ust. 4), skutkując opracowaniem
przez placówki muzealne i wprowadzeniem do użycia nowego wzoru kart ewidencyjnych. W myśl powyższego rozporządzenia muzea nie mają również obowiązku prowadzenia
księgi wpływów oraz księgi ruchu muzealiów. Wcześniejsza
ustawa (rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 18
kwietnia 1964 roku w sprawie prowadzenia inwentarza muzealiów) do inwentarza muzealiów zaliczała oprócz ksiąg inwentarzowej i depozytów: księgę wpływu, kartotekę magazynową muzealiów, katalog naukowy muzealiów, księgę ruchu
muzealiów. Księgi wpływów mogą być obecnie zastępowane
„protokołami przyjęcia dobra kultury”, zawierającymi szczegółowe dane o obiekcie oraz informacje o osobie przekazującej (m.in. dane osobowe, adres, nr dowodu osobistego). Rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z 30 sierpnia 2004
roku wprowadza nowe wytyczne dotyczące zasad skreślenia
muzealium z inwentarza. Obowiązujące są przepisy określone w art. 23. i 24. ustawy o muzeach z 21 listopada1996 roku,
mówiące m.in., że muzea mogą dokonywać zmiany – zbycia
muzealiów tylko za zgodą Ministra Kultury i tylko w wyjątkowych przypadkach oraz że Minister Kultury, na wniosek
dyrektora muzeum, „wyraża zgodę na skreślenie z inwentarza, w razie zmiany statusu prawnego muzealium lub błędu
w zapisie inwentarzowym”. W myśl aktu prawnego z sierpnia
2004 roku skreślenia z księgi inwentarzowej (w rozporządzeniu z 1997 użyto terminu „z inwentarza muzealiów”) zabytków utraconych na skutek kradzieży lub zaginięcia dokonuje
się w terminie nie wcześniejszym niż 3 lata od zakończenia
procesu karnego. Aktualnie obowiązujące rozporządzenie
wprowadza nowy przepis dotyczący wykreślenia muzealiów
na skutek zniszczenia. Pełny zapis brzmi: „Skreślenia muzealium zniszczonego można dokonać po uzyskaniu zgody
ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa
narodowego” (§10 ust. 3).
Zabytki powinny być przechowywane w muzeach, zarówno w pomieszczeniach magazynowych, jak i na ekspozycjach, w warunkach zapewniających ich bezpieczeństwo.
159
Placówki opracowują plany ochrony muzeum. Sporządzane
są plany ewakuacji zbiorów, obiekty wyposażone są w urządzenia przeciwpożarowe i ratownicze. Ochrona zbiorów jest
realizowana w postaci bezpośredniej ochrony fizycznej lub
w formie zabezpieczenia technicznego. Warunki klimatyczne, w jakich przechowywane są muzealia, winny spełniać
następujące parametry:
Stała
temperatura
(°C)
Wilgotność
względna RH (%)
Natężenie
światła (Lx)
płótno – obrazy:
technika olejna,
olejno-żywiczna,
mieszana
18-22
50-60
do 200
metal – obrazy:
technika olejna,
olejno-żywiczna,
mieszana
18-20
45
do 200
tektura – obrazy:
technika olejna,
olejno-żywiczna,
mieszana
18-20
50-55
do 100
drewno:
rzeźba, meble
18
50-60
do 200
papier:
ryciny, rysunki,
akwarele, pastele,
fotografie
18
45-55
do 50
gips
18
do 50
300-500
Materiał
kamień
18
do 50
300-500
metal
18
do 45
300-500
szkło
18
50
300-500
ceramika
18
do 50
300-500
tkanina
18
40-50
do 50
Zgodnie z rozporządzeniem, każde przeniesienie muzealiów wymaga pisemnej zgody dyrektora muzeum. Mogą one
być przemieszczane i przechowywane w nowym miejscu,
w warunkach nienarażających ich na uszkodzenia lub zaginięcie. Każdy obiekt muzealny, który jest wypożyczany, powinien posiadać dokumentację naukowo-konserwatorską.
Z tym zapisem polemizowano jeszcze przed wejściem
rozporządzenia w życie. Grono muzealników, po zapoznaniu
się z projektem ustawy proponowało, aby zamiast sformułowania „dokumentacja naukowo-konserwatorska” wpisać
wyrazy „ewidencyjna” i „konserwatorska”. Propozycja pominięcia słowa: „naukowa” wiąże się z tym, że aktualne przepisy prawne nie wspominają o konieczności sporządzania
naukowej dokumentacji. W wielu przypadkach muzea określają konieczność przygotowania tego rodzaju opracowania
jedynie w stosunku do określonego obiektu i w zależności od
potrzeb. Natomiast zapis w rozporządzeniu jednoznacznie
uzależnia przenoszenie muzealiów od jej posiadania. Stąd
proponowana weryfikacja. Konieczna w przypadku przenoszenia muzealiów jest natomiast dokumentacja ewidencyjna.
Zanim wydana zostanie pisemna zgoda dyrektora muzeum na przeniesienie muzealium, zainteresowane strony powinny określić wzajemne prawa i obowiązki związane z wypożyczeniem (§2 ust. 2). W tym celu sporządzane są umowy
użyczenia, zawierające: ogólne informacje o instytucjach, cel
i okres użyczenia, warunki przechowywania obiektów i ustalenia dotyczące transportu (konwojowanie, koszty pakowania eksponatów i przewozu). W umowach strony ustalają zasady postępowania w przypadku uszkodzenia lub zniszczenia
obiektu. Wymienione zostają zastrzeżenia dotyczące prac
konserwatorskich, fotografowania i reprodukowania muzealiów. Wykaz wypożyczanych eksponatów, w załączniku do
umowy, zawiera dane ewidencyjne oraz wycenę muzealiów.
Treść umów nie jest określona przepisem prawnym. Każde muzeum, w konsultacji z prawnikiem, opracowuje wzór
używanego przez siebie dokumentu. Umowy zawierane są
z dużym wyprzedzeniem czasowym, kilkanaście dni przed
planowanym wypożyczeniem. Częstą praktyką jest też przesyłanie projektu takiej umowy „stronie biorącej do używania”
jeszcze przed jej ostatecznym przygotowaniem, aby wypożyczający mógł ustosunkować się do zawartych postanowień.
Po zaakceptowaniu przez obie strony treści umowy następuje
jej podpisanie przez osoby wymienione w dokumencie jako
strona. Nie można składać podpisów „z upoważnienia”, gdyż
w świetle prawa umowa taka nie jest ważna. Jeśli zmienia
się osoba reprezentująca instytucję, należy nanieść stosowne
poprawki w treści umowy.
Niezależnie od umowy, przy przenoszeniu muzealiów
sporządzany jest protokół zdawczo-odbiorczy, który zgodnie
z §3 ust. 2 zawierać powinien:
Przepisy odnoszące się do wypożyczania
zbiorów muzealnych
W art. 29., rozdz. 4. ustawy o muzeach z dnia 21 listopada
1996 roku zawarte są ogólne przepisy odnoszące się do zasad
przenoszenia zabytków poza teren muzeum. Mogą one być
przenoszone w przypadku wypożyczenia innym muzeom,
ekspozycji na wystawach, ze względu na potrzeby konserwacji, badań lub zapewnienia bezpieczeństwa. Szczegółowe
wytyczne w sprawie przemieszczania muzealiów zawarte są
w rozporządzeniu Ministra Kultury z 25 stycznia 2005 roku
[Dz.U. nr 21 poz. 175 z 2005 r.]. Przestrzeganie tych przepisów jest podstawą działalności wystawienniczej i prowadzenia wymiany zabytków między instytucjami muzealnymi.
160
• nazwę i adres stron oraz imiona i nazwiska upoważnionych
reprezentantów,
• opis przenoszonych zabytków (określenie m.in. techniki,
wymiaru, stanu zachowania),
• sygnaturę,
• wymagane warunki transportu,
• wymagane warunki przechowywania,
• wartość rynkową muzealiów w dniu przenoszenia,
• datę i miejsce sporządzenia protokołu.
Użyczający nie może wykonywać żadnych prac konserwatorskich przy obiektach bez pisemnej zgody muzeum użyczającego (§4).
Kolejne paragrafy rozporządzenia określają sposób przemieszczania dóbr kultury – strony winny „zachować szczególną staranność w celu zabezpieczenia przenoszonych muzealiów przed uszkodzeniem, zniszczeniem lub zaginięciem”
(§5). Przenoszenia obiektów muzealnych poza granice kraju,
a także zabytków szczególnie cennych, winno odbywać się
pod opieką konwojenta (§6).
We wszystkich dokumentach dotyczących wypożyczenia
zabytków poza siedzibę muzeum priorytetowo traktowany jest problem warunków ich przechowywania i sposobu
przemieszczania. Obowiązującym przepisem dotyczącym
transportu muzealiów jest rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 15 października 2003 roku [Dz.U. nr 193 poz.
Protokoły, sporządzane w dniu faktycznego wypożyczenia muzealium, określają ponadto przyczynę przeniesienia
oraz termin wypożyczenia i zwrotu. Opinie konserwatorskie, dołączane do protokołów w formie załącznika, są
szczegółowe, nierzadko z określonym skalą zdjęciem lub
rysunkiem.
Magazyn obrazów Muzeum Częstochowskiego
161
1892] w sprawie zabezpieczania zbiorów w muzeach przed
pożarami, kradzieżami i innymi niebezpieczeństwami grożącymi zniszczeniem lub utratą muzealiów oraz sposobów
przygotowania zbiorów do ewakuacji w razie powstania
zagrożenia, załącznik nr 3: Organizacja ochrony zbiorów
w czasie transportu. Punkt 1. informuje, że decyzję o potrzebie ochrony transportowanych muzealiów podejmuje
dyrektor, określając na piśmie przedmiot konwojowania,
rodzaj środka transportu, miejsce docelowe oraz czas trwania transportu.
Uszkodzenia obiektów najczęściej powstają w czasie przewożenia, co jest skutkiem złego ich pakowania oraz nieodpowiednio przygotowanego transportu. Ujemny wpływ na
zabytki może mieć niedostateczna klimatyzacja w przypadku
długich przejazdów, niewłaściwe resorowanie pojazdu, nadmierna prędkość, nieodpowiednie miejsce parkingu (np. w nasłonecznionym miejscu), przeładowanie samochodu itp. Wyboru opakowań, techniki załadunku i przewożenia obiektów
winna dokonywać osoba z dużym doświadczeniem, specjalista
w dziedzinie konserwacji. Przy transportowaniu muzealiów
należy przestrzegać następujących, ogólnych zasad:
• tym samym środkiem lokomocji nie należy przewozić równocześnie skrzyń i obiektów zapakowanych samodzielnie,
• nie wolno ustawiać piętrowo skrzyń,
• obrazy, prace graficzne i rysunkowe należy przewozić pionowo, równolegle do kierunku jazdy,
• opakowania muszą spełniać instrukcje konserwatorskie
opracowane według techniki wykonania zabytku,
• samochód do przewozu dzieł sztuki powinien być wyposażony w klimatyzowaną, dobrze resorowaną kabinę,
w której zamontowane są urządzenia do unieruchomienia
przewożonych obiektów (pasy, listwy do zaczepiania taśm
mocujących),
• przy załadunku ciężkich i dużych obiektów należy korzystać z podnośników i platform hydraulicznych,
• załadunek muzealiów, ich przenoszenie nie może odbywać
się przez wejście i w węźle komunikacyjnym dla publiczności.
Ważną rolę w organizacji bezpiecznego transportu muzealiów odgrywają kurierzy i konwojenci. Zgodnie z przepisami zawartymi w załączniku nr 3 do rozporządzenia Ministra
Kultury z dnia 15.10.2003 roku, konwojent ma za zadanie
ochronę zbiorów przed niebezpieczeństwami grożącymi ich
utratą lub zniszczeniem. Liczba konwojentów ochraniających
transport zależy od wartości zbiorów (punkty 6. i 7. załącznika). „W każdym transporcie zbiorów uczestniczy wyznaczony przez dyrektora kurier muzealny” – to treść 10. punktu
załącznika nr 3. Placówka użyczająca zabytki oddelegowuje
swojego pracownika – kuriera, który towarzyszy transportowi. Ocenia on przystosowanie pojazdu do przewożenia,
zarządzania oraz polityki kulturalnej. Od tej pory minister
będzie powoływał nie tylko członków Rady, ale również jej
przewodniczącego. W projekcie nowelizacji zawarto przepis o wprowadzeniu zasady odpłatności za przygotowanie
i udostępnienie zbiorów do celów innych niż zwiedzanie
(kopiowanie, sporządzanie reprodukcji lub fotografii) oraz za
przygotowanie zbiorów do wypożyczenia i ich wypożyczenie. O wysokości opłat, wprowadzeniu ulgi bądź zwolnieniu
z opłat decyduje dyrektor muzeum. Wypożyczenie muzealiów pomiędzy placówkami krajowymi ma być nieodpłatne.
Muzealnictwo w Polsce rozwija się dynamicznie, w szybkim tempie. Powstają nowe, bardzo nowoczesne placówki,
a te istniejące starają się, aby propozycje ekspozycyjne i edukacyjne stawały się coraz atrakcyjniejsze. Po wejściu Polski
do Unii Europejskiej zobligowani zostaliśmy do ujednolicenia treści zawieranych umów wypożyczeń i przechowywania,
raportów konserwatorskich oraz procedur związanych z prawidłowym przechowywaniem i zabezpieczeniem muzealiów,
ich transportowaniem. Stąd kolejne nowelizacje ustawy dotyczącej działalności muzeów w Polsce, których celem jest dostosowanie przepisów do aktualnych potrzeb i standardów.
ma nadzór nad pakowaniem i rozpakowywaniem w miejscu
docelowym, a w niektórych przypadkach nadzoruje montaż
ekspozycji. Dba również o prawidłowość sporządzanej dokumentacji.
W ostatnich latach muzea przyjęły praktykę zlecania
usług transportowych specjalistycznym firmom przewozowym (np. Renesans Trans Sp. z o.o. z Warszawy, Art Logistic Sp. z o.o. z Łodzi). Koszty związane z opakowaniem
eksponatów, transportem i konwojowaniem ponosi zawsze
strona „biorąca do używania”.
Szafa magazynowa
do przechowywania
pasteli, rycin, druków *
Magazyn obrazów Muzeum Częstochowskiego
162
Przepisy prawne omówione w niniejszym tekście wymagają ciągłej aktualizacji i wprowadzania niewielkich
zmian. Niektóre zapisy budzą wątpliwości interpretacyjne
i w opinii muzealników konieczne jest ich doprecyzowanie.
Obecnie podjęto prace nad nowym aktem prawnym mającym na celu usprawnienie obowiązujących przepisów. Dnia
27.02.2007 roku Rada Ministrów przyjęła projekt nowelizacji ustawy o muzeach. Zgodnie z najnowszymi postanowieniami placówki muzealne będą mogły prowadzić działalność artystyczną, wykraczającą poza ich dotychczasowe
działania, np. organizację koncertów i spektakli teatralnych.
Dodano przepisy ułatwiające
funkcjonowanie nowo powstałych placówek (pojęcie „statutu
przejściowego”, którym posługiwałoby się muzeum w okresie
swojej organizacji). Dokonano
korekty w definicji pojęcia „muzeum” z istotnym zapisem w art.
1. ustawy: celem muzeum jest
„gromadzenie i trwała ochrona
dóbr naturalnego i kulturalnego
dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym”. W ustawie z roku 1996
brak zapisu o „gromadzeniu”
zbiorów. Określono rolę Rady do
Spraw Muzeów, która ma być organem opiniodawczo-doradczym
Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego w sprawach m.in.
*
Zdjęcie udostępnione przez firmę „Constructor” Polska sp. z o.o.,
ul. Mińska 63, 03- 828 Warszawa
Regały do przechowywania obrazów *
163
SUMMARY
Adresy autorów:
Present Principles
of Registration and
Transportation of Museum
Pieces
Andżelika Bilska
Muzeum Częstochowskie, Al. NMP 45 A, 42-200 Częstochowa
e-mail: [email protected]
Katarzyna Ozimek
Iga Czerkieska
Janusz Pawlikowski
Ośrodek Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego
ul. Focha 19/21, 42-200 Częstochowa
[email protected]
Anna Dylewska
Summary
Elżbieta Janik
The article was prepared on the basis of present legal regulations (the Museum Act of 21st November 1996, the Protection and Care of Artefacts Act of 23rd July 2003 and also
the Ordinances of the Minister of Cultural Affairs of 15th
October 2003, 30th August 2004 and 25th January 2005),
concerning the principles of registration of museum pieces,
their storage and transportation.
In the first section the standards referring to the manner
of collecting and providing security for museum collections
and their registration were discussed. It was clarified, for
example, how and in within what time period artefacts shall
be recorded in the catalogue. The types of registration books
were also discussed and the problem of optimal conditions in
which to keep museum pieces was raised.
The second part of the article provides information on the
legal regulations concerning the lending of artefacts beyond
the seat of the museum. The content of contracts and the handover – receipt protocols, drawn up in connection with lending, were discussed. The issue of transport safety of museum
objects was raised.
Each of the quoted regulations was thoroughly discussed.
In some instances the commentary contains proposed changes or qualification of the notations in the Acts and Ordinances.
Janusz Jadczyk
Katarzyna Jezierska
Ewa Kaczmarzyk
Maciej Kosiński
164
Juliusz Sętowski
Ośrodek Dokumentacji Dziejów Częstochowy Muzeum Częstochowskiego
ul. Focha 19/21, 42-200 Częstochowa
[email protected]
Anita Szczepanek
Zakład Antropologii UJ, ul. Ingardena 6, 30-060 Kraków
Spis treści
1. Katarzyna Jezierska — Historia Muzeum Częstochowskiego w latach 2005-2006
2. Maciej Kosiński — Głowica buławy z zamku Ogrodzieniec
3. Magdalena Wieczorek-Szmal, Maciej Kosiński — 40 lat Rezerwatu Archeologicznego w Częstochowie 1965-2005
4. Magdalena Wieczorek-Szmal, Maciej Kosiński — Materiały z badań ratowniczych w 2001 r.
na cmentarzysku kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie
5. Anita Szczepanek — Analiza antropologiczna szczątków kostnych z Częstochowy-Rakowa — badania z 2001 r.
6. Iga Czerkieska — Koncepcja Domu Poezji-Muzeum Haliny Poświatowskiej
7. Katarzyna Ozimek, Janusz Jadczyk — Pamiątki po profesorze Edwardzie Mąkoszy
8. Janusz Pawlikowski, Juliusz Sętowski — Gabinet dra Władysława Biegańskiego.
Wystawa z cyklu Gabinety wybitnych częstochowian w Muzeum Częstochowskim (lipiec 2006-styczeń 2007)
9. Monika Świerczewska — 45 lat Działu Naukowo-Oświatowego 1962-2007
10. Elżbieta Miszczyńska, Andżelika Bilska III Ogólnopolski Konkurs Sztuki Ludowej 2006
11. Anna Dylewska — Powrót stałej wystawy sztuki polskiej
12. Ewa Kaczmarzyk, Elżbieta Janik — Zielnik Karola Karpały w zbiorach Muzeum Częstochowskiego
13. Katarzyna Sucharkiewicz — Aktualne zasady ewidencjonowania i przenoszenia muzealiów
14. Spis treści
167
15
31
35
43
57
63
71
79
85
101
115
141
157
167

Jednym - Muzeum Haliny Poświatowskiej

Transkrypt

Podobne dokumenty

Życie w Słowackim - Oficjalna strona I LO im. Juliusza Słowackiego

Ile więcej zapłacimy za wodę?

„Aleje 3” Nr 30/2000

Życie w Słowackim - Oficjalna strona I LO im. Juliusza Słowackiego