TAJNE AKTA WATYKANU

MATTEO LUIGI NAPOLITANO
TAJNE AKTA
WATYKANU
DYPLOMACJA KOŚCIOŁA –
DOKUMENTY I TAJEMNICE
XI.
I JAN XXIII ZARZĄDZIŁ:
„ROZMAWIAJMY Z MOSKWĄ”
„Specjalny wysłannik” do Moskwy – Chruszczow i Roncalli: pokrewieństwo charakterów
„Specjalny wysłannik” do Moskwy
Jan XXIII chciał rozmawiać bezpośrednio z Chruszczowem na
tematy związane z pokojem na świecie. Tak wynika z dokumentów Kennedy Library, biblioteki i archiwum prezydenta Johna
Fitzgeralda Kennedy’ego, które niedawno zostały zdigitalizowane i przekazane do dyspozycji uczonych.
Z tajnej notatki dla prezydenta, zredagowanej przez Pierre’a
Salingera, sekretarza do spraw kontaktów z prasą i noszącej
datę 16 listopada 1962 r., dowiadujemy się o amerykańskiej misji, którą Jan XXIII powierzył pewnemu dominikaninowi. Był nim
Felix Morlion, przewodniczący i założyciel Międzynarodowego
Uniwersytetu Studiów Społecznych w Rzymie „Pro Deo” (przyszłego Wolnego Uniwersytetu Włoskiego Nauk Społecznych,
w skrócie LUISS)1.
Misja ojca Morliona miała „dwa cele”: przygotowanie dzieła
w sześciu tomach dla wydawcy Harpera na temat przemian zaistniałych w Kościele katolickim, z których część zostało przeMemorandum for the President, 16 listopada 1962, Secret, John F. Kennedy
Presidential Library (odtąd: JFKL), Boston MA, Staff Memoranda, Salinger, Pierre.
13 September 1961 – 19 March 1964, Papers of John F. Kennedy, Presidential Papers, President’s Office Files 0065-004, s. 120–121.
1
257
TAJNE AKTA WATYKANU
dyskutowanych w czasie krótko wcześniej zapoczątkowanego
Soboru Watykańskiego II. Jednak drugi cel misji Morliona był
znacznie obszerniejszy i trzeba go zilustrować słowami samego Salingera.
„Ojcu Morlionowi została przez Papieża Jana powierzona misja na najwyższym poziomie, dotycząca zbliżenia między Watykanem a Kremlem” za pomocą jedynego możliwego narzędzia:
przyciśnięcia Chruszczowa.
Według ojca Morliona papież doszedł do przekonania, że w rękach prezydenta Chruszczowa spoczywa nadzieja na jakieś świadome działanie Kremla w przyszłości.
W tym celu Felix Morlion poprosił o dwie rzeczy Normana
Cousinsa, znanego liberalnego wydawcę i redaktora naczelnego „Saturday Review of Literature” (potem „Saturday Review”),
z którym utrzymywał kontakty w sprawach konsultacji naukowej
i któremu powierzał swoje artykuły:
1) Działanie w roli pośrednika między Watykanem a Kremlem.
W tym celu Cousins uda się do Rzymu na początku stycznia [1963
roku – przyp. autora], aby porozmawiać z papieżem, a stamtąd pojedzie do Moskwy; 2) Sprawienie, aby Cousins zorganizował spotkanie ojca Morliona z ważnymi intelektualistami sowieckimi, uczestniczącymi w kongresie w Andover w stanie Massachusetts [czyli
w trzeciej z nieformalnych konferencji pacyfistycznych sowiecko-amerykańskich, promowanych przez Darmouth College, którego
Cousins był animatorem; i które miały się okazać dla Rosjan potężną tubą ideologiczną – przyp. autora], aby stworzyć zaczątkowy kontakt z Kremlem i zobaczyć, czy można wymyślić coś, co wzbudziłoby
zainteresowanie Kremla kontynuowaniem dyskusji między Watykanem a Kremlem2.
2
Kursywa nasza.
258
XI. I JAN XXIII ZARZĄDZIŁ: „ROZMAWIAJMY Z MOSKWĄ”
Chruszczow i Roncalli:
pokrewieństwo charakterów?
Podczas sympozjum w Andover Felix Morlion w rozmowach
z rosyjskimi intelektualistami położył akcent na znaczeniu, jakie ma dla Kościoła katolickiego „posiadanie jakiegoś trwałego
uznania ze strony Kremla” co do jego duchowego fundamentu. Słowo „duchowy” – czytamy w dalszej części tajnej notatki –
„zostało użyte jako przeciwieństwo «religijnego», wbrew wszelkiej możliwej próbie sprawienia wrażenia, że ten ruch został
wykonany wyłącznie w celu promowania katolicyzmu w Związku Sowieckim”. Ojciec Morlion wręcz obstawał w rozmowach
z Rosjanami, „że Kościół katolicki jest świadom poważnych błędów popełnionych przez Kościół w Związku Sowieckim [sic!]
w czasie reżimu cara”.
Sądząc po datach, te spotkania w Andover odbywały się
w okresie kryzysu związanego z rakietami na Kubie, kiedy to
światu groziła III wojna światowa z powodu sowieckich dostaw
wyrzutni rakietowych dla reżimu Castro. Jan XXIII przy tej okazji wystąpił z osobistym apelem do Kennedy’ego i Chruszczowa. Apel ten nieprzypadkowo został opublikowany na pierwszej
stronie „Prawdy”, oficjalnego sowieckiego dziennika.
Potwierdzenie tego życzliwego zainteresowania Moskwy
„dobrym papieżem” miałoby się ponadto znaleźć w tekście ważnego przemówienia wygłoszonego przez Chruszczowa 28 października 1962 r. w decydującym momencie kryzysu kubańskiego. Sowiecki przywódca powiedział wówczas, że jego lud nie
chce nic innego poza pokojem, gdyż już odniósł swoje zwycięstwo przez rewolucję bolszewicką i stworzył „największe wartości materialne, duchowe i kulturowe”.
Użycie słowa „duchowe” dla kierownika biura prasowego
Kennedy’ego było wskazówką, że istnieje jakieś liaison między
Chruszczowem a papieżem Roncallim.
259
TAJNE AKTA WATYKANU
Ojciec Morlion – czytamy dalej w notatce – podkreślił wrażliwość na ten problem, który zreferowałem, ale czuje, że istotne jest,
aby miał Pan zasadniczy szkic tego, co papież myśli o tej sprawie.
Morlion poprosił także o przyjęcie przez Kennedy’ego przed
udaniem się do Rzymu 12 grudnia.
Omawiany dokument potwierdza zresztą niektóre fakty ujawnione przez wiele książek o Janie XXIII i pozwala zestawić je
w relacji z innymi.
Zostają potwierdzone na przykład próby dialogu bilateralnego między Watykanem a Kremlem, zapoczątkowane watykańskimi zabiegami o uwolnienie ukraińskiego arcybiskupa Lwowa,
Josypa Slipyja (uwięzionego przez Sowietów w 1944 r.), kontynuowane później w czasie Soboru Watykańskiego II w obecności
przedstawicieli prawosławnych (utrzymujących kontakt z Kremlem), udoskonalone zapewnieniem danym Moskwie, że ewentualne uwolnienie arcybiskupa Slipyja nie będzie wykorzystane
triumfalistycznie przez papieża.
Właśnie w kazus ukraińskiego biskupa zostaje wciągnięty także Norman Cousins, który udał się do Watykanu, aby odebrać stosowne instrukcje z Sekretariatu Stanu przed swoim wyjazdem do
Moskwy, gdzie był oczekiwany w połowie grudnia 1962 r.
Chruszczow przyjął Cousinsa 13 grudnia 1962 r. Ich rozmowa
przynosi dowód, że podjęte tematy nie dotyczyły jedynie ukraińskiego arcybiskupa. Sowiecki przywódca powiedział do swego gościa:
Papież i ja możemy się nie zgadzać w wielu kwestiach, ale łączy
nas pragnienie pokoju. Najważniejsze sprawy to żyć i pozwolić żyć
[…]. W sprawie tego, co papież Jan XXIII uczynił dla pokoju, chodziło o interwencję humanitarną, która zostanie zapamiętana w historii […]. Mamy cechy wspólne, papież i ja, ponieważ obydwaj mamy
skromne pochodzenie, w młodości pracowaliśmy na roli i wiemy, co
znaczy walczyć, aby uzyskać konieczne do życia plony.
260
XI. I JAN XXIII ZARZĄDZIŁ: „ROZMAWIAJMY Z MOSKWĄ”
Szczytowym momentem misji Cousinsa były dwa ściśle zastrzeżone przesłania Chruszczowa do Kennedy’ego i do Jana XXIII.
Do papieża, który przeczyta je 19 grudnia 1962 r., radziecki
przywódca pisał:
Z okazji świętych dni Bożego Narodzenia [sic!] proszę o przyjęcie
gratulacji od człowieka, który życzy [Waszej Świątobliwości] dobrego zdrowia i siły dla nieustannych wysiłków na rzecz pokoju oraz
szczęścia i pomyślności całej ludzkości.
Coś, co Nikita Chruszczow uważał za pewnego rodzaju „pokrewieństwo charakterów”, owoc autentycznego zaangażowania Jana XXIII na rzecz pokoju, znajdzie kolejne potwierdzenie
w uwolnieniu arcybiskupa Slipyja pod koniec lutego 1963 r. oraz
w złożeniu prywatnej wizyty papieżowi 7 marca przez dwoje
komunistów w podróży turystycznej do Rzymu: dziennikarza
Aleksieja Iwanowicza Adżubeja i jego żonę, Radę Chruszczową.
To znaczy zięcia i córkę radzieckiego przywódcy.
261
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE................................................................... 5
I. I PAPIEŻ ZAPYTAŁ MUSSOLINIEGO: „DLACZEGO WCIĄŻ
ŚWIĘTUJECIE WYŁOM W PORTA PIA?”............................. Wstęp................................................................................ Pojednanie i „rany” z 1870 r.............................................. Jaki sens miało świętowanie Wyłomu w Porta Pia?........... „Bez 20 września nie byłoby Pojednania”.......................... Pacelli dziedziczy po Gasparrim pozostałości
tzw. kwestii rzymskiej.................................................. Negocjacje zostają wszczęte na nowo
i Mussolini ustępuje...................................................... 9
9
10
12
13
14
17
II. KRZYŻ I ZWIĄZEK (FASCIO) – RZECZY STARE I NOWE...... Mussolini w Watykanie? Tak, ale jako syn marnotrawny....
Inne incydenty................................................................... Patrząc na bolszewizm...................................................... Reżim a duchowieństwo.................................................... Czy Mussolini wywoła wojnę?........................................... Hitler, poganin w Wiecznym Mieście................................ Kościół i włoski rasizm...................................................... 22
22
30
33
35
37
39
50
III. MNIEJ POEZJI, WIĘCEJ TREŚCI – BYĆ AMBASADOREM
PAPIEŻA W NAZISTOWSKICH NIEMCZECH....................... Arcybiskup Cesare Orsenigo, dyplomata z zaskoczenia.... Bolszewickie ognie i nazistowskie zwiastuny................... Nuncjusz w samym środku hitlerowskiej burzy................. Niemiecki dynamizm i niepokoje Stolicy Apostolskiej...... Uwagi końcowe................................................................. 58
58
62
67
76
88
411
TAJNE AKTA WATYKANU
IV. PIUS XII – OD HISTORII DO DZIENNIKARSKIEJ
SENSACJI I Z POWROTEM................................................. 90
Historia-dziennikarska sensacja: dwa dokumenty
o Piusie XII i od razu wybucha polemika..................... 90
Rzekome dowody milczenia (1): „Wywieźli tysiąc
rzymskich Izraelitów. Papież się nie oburzył”.............. 94
Rzekome dowody milczenia (2): „Londyn sugerował
apel w sprawie węgierskich Żydów,
ale papież milczał”........................................................ 102
Watykan „ocalony” dzięki dokumentom........................... 110
Uwagi końcowe................................................................. 118
V. WATYKAN, ZATOPIENI I OCALENI
– MIĘDZY HISTORIĄ A PAMIĘCIĄ...................................... 120
Hierarcha na obrzeżach wojny.......................................... 120
Teoria o „antysemickim papieżu” w świetle archiwów..... 126
Rzym, jesień 1943 r.: „Czy papież jest
w ręku nazistów?”........................................................ 134
Rzym drży, papież ocala.................................................... 138
Uwagi końcowe................................................................. 154
VI. WSPÓŁPRACA NA RZECZ PAMIĘCI.
HISTORIA PEWNYCH NEGOCJACJI MIĘDZY
WATYKANEM A YAD VASHEM........................................... 155
Wprowadzenie.................................................................. 155
Czy uzasadnione są zawarte w opisie
twierdzenia na temat Piusa XII?................................... 156
Pius XII: kazus dyplomatyczny
między Watykanem a Jerozolimą................................. 171
Papież udaje się do Ziemi Świętej.
Tajne negocjacje w Yad Vashem................................... 178
Uwagi końcowe: przyjaciele zawsze starają się
spotkać ponownie........................................................ 204
412
Spis treści
VII. PAPIEŻ PRZECIWKO PAPIEŻOWI? PACELLI, RONCALLI
I MITY HISTORIOGRAFICZNE............................................. 207
Uwaga wstępna................................................................. 207
Pacelli i Roncalli: „wojna medialna”................................... 208
Historia oparta na dokumentach....................................... 211
Pacelli przeciwko Roncallemu?
Błędy, utarte opinie i inne problemy............................ 216
Uwagi końcowe................................................................. 221
VIII. PIUS XII DO NAZISTÓW: „UWOLNIJCIE TEGO,
KTÓRY ARESZTOWAŁ MUSSOLINIEGO!”........................... 224
Giovanni Frignani – karabinier,
który aresztował Mussoliniego.................................... 224
Działalność w ukryciu i aresztowanie............................... 225
Apel do Piusa XII............................................................... 231
Śmierć w Fosse Ardeatine.................................................. 234
IX. „KIEDY MONTINI WSZĘDZIE WIDZIAŁ CZERWONYCH”
– HISTORIA PEWNEJ LEGENDY.......................................... 237
Kolejna sensacja dziennikarska na zamówienie................ 237
„Wygodna wersja” Raportu Parsonsa................................ 238
Teza polemiczna: Montini był zaciekłym antykomunistą....241
Tak upada sprefabrykowana teza...................................... 243
Uwagi końcowe................................................................. 247
X. OKRES POWOJENNY I ZIMNA WOJNA
W RĘKOPISACH PIUSA XII................................................. 248
Również państwa mają obowiązki społeczne.................... 248
Cechy prawdziwego pokoju według Piusa XII................... 249
Obowiązek solidarności narodów
w oporze przeciw agresji.................................................. 251
Uwagi końcowe................................................................. 255
413
TAJNE AKTA WATYKANU
XI. I JAN XXIII ZARZĄDZIŁ: „ROZMAWIAJMY Z MOSKWĄ”.... 257
„Specjalny wysłannik” do Moskwy.................................... 257
Chruszczow i Roncalli: pokrewieństwo charakterów?....... 259
XII. KAROL WOJTYŁA – MIĘDZY KOMUNIZMEM
A POLITYKĄ ŚWIATOWĄ................................................... 262
Papież Wojtyła widziany z Moskwy................................... 262
Polska i nowy papież......................................................... 263
„Papież Wojtyła oznacza zaporę dla Moskwy
i antykomunizmu”........................................................ 264
Papież: „krzyżowiec” antykomunizmu?............................. 267
Papież i Ameryka Cartera.................................................. 269
XIII. STANY ZJEDNOCZONE I WATYKAN
W EPOCE REAGANA.......................................................... 291
Reagan, Wojtyła i Stocznia Gdańska.................................. 291
„Watykan patrzy podobnie jak my:
trzeba działać przeciwko Moskwie”............................. 309
Reagan, Wojtyła i scena światowa..................................... 313
Nuncjatura w Waszyngtonie, ambasada w Watykanie....... 326
Wahanie czy równowaga? „Gorące obszary”..................... 337
Wnioski.............................................................................. 341
XIV. „SPRÓBUJMY URZECZYWISTNIĆ POKÓJ”........................ 343
– GORBACZOW W WATYKANIE........................................ 343
Wprowadzenie.................................................................. 343
Wspólny dom ludzkich wartości....................................... 347
Wolność i prawa dla narodów słowiańskich..................... 349
„ Jednym słowem, świat się zmienia”................................. 352
„Pieriestrojka” wyjaśniona papieżowi............................... 358
Ku nowym drogom............................................................ 366
414
Spis treści
XV. WATYKAN I WIKILEAKS.................................................... 371
Prawdy medialne............................................................... 371
Co Wikileaks ujawnił, a co media przemilczały................. 375
Konkluzje........................................................................... 387
PODSUMOWANIA I PERSPEKTYWY....................................... 389
ŹRÓDŁA................................................................................. 395
ARCHIWA............................................................................... 395
ZBIORY DOKUMENTÓW.................................................... 396
OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE
(ułożone wg roku wydania).......................................... 396
INDEKS OSÓB......................................................................... 401
415