Z przeszłości geologicznej Mirska

teoria i praktyka dydaktyczna
Ścieżka dydaktyczna – I nagroda w konkursie „Geografii w Szkole”
Z przeszłości geologicznej Mirska
Dzięki filmom podróżniczym poznajemy egzotykę różnych,
jakże odległych zakątków świata, a tymczasem niewiele (albo wcale)
nie wiemy o osobliwościach przyrodniczych najbliższego otoczenia.
BEATA NOWICKA
W
literaturze przedmiotu można spotkać wiele przykładów wykorzystania najbliższego otoczenia w procesie nauczania geografii, niewiele jest
jednak opracowań dotyczących naszej okolicy. Dokładnie opracowano jedynie ścieżkę
przyrodniczą „Torfowiska doliny Izery” (teren Gminy Mirsk). Wędrując po Górach
Izerskich często prowadziłam zajęcia na tejże ścieżce. Ze względu na ciekawą budowę
geologiczną, Kotlina Mirska i Pogórze Izerskie mają wyjątkowe walory dydaktyczne.
Geologia jest jedną z trudniejszych
„dziedzin” do zgłębienia w toku uczenia się
geografii w gimnazjum i liceum, a tym
bardziej przyrody w szkole podstawowej.
Skały pokazane dzieciom i młodzieży w terenie przybierają zupełnie inne oblicze niż
te prezentowane w podręcznikach i nawet
jako okazy w zbiorach pracowni przedmiotów przyrodniczych. Wyjście w teren jest
też przyczynkiem dla nauczyciela do pogłębienia wiedzy o najbliższym otoczeniu.
I. Położenie obszaru
Mirsk znajduje się w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego.
Wedug podziału fizycznogeograficznego
Polski J. Kondrackiego, należy do prowincji
Masyw Czeski, podprowincji Sudety, makroregionu Sudety Zachodnie oraz mezoregionu Pogórze Izerskie (Kotlina Mirska). Miasto Mirsk (50°54' N, 15°21' E) leży
w centralnej części Kotliny Mirska, ograniczonej od południa Grzbietem Kamienickim
(pasmo G. Izerskich), od północy – niewiel-
3/2006
kim wzgórzami z dominującym nad okolicą
Skarbkową (405 m n.p.m.), od wschodu
– Przedgórzem Rębiszowskim i od zachodu
– Przedgórzem Izerskim po Giebułtów.
II. Hipsometria
Średnia wysokość Kotliny Mirska wynosi 345 m n.p.m., a miasta Mirsk – od 330
do 360 m n.p.m.
III. Budowa geologiczna
Omawiany obszar ma bardzo skomplikowaną budowę geologiczną. W ogólnym
zarysie stanowią ją:
– proterozoiczne łupki łyszczykowe, amfibolity i gnejsy,
– kambryjskie leukogranity,
– trzeciorzędowe (wg dotychczas przyjętej
stratygrafii) bazalty oraz utwory piaszczysto-żwirowe,
– czwartorzędowe (patrz wyżej) piaski,
żwiry i gliny zwałowe,
Obecną budowę geologiczną nasza kotlina i jej otoczenie zawdzięczają:
– ruchom górotwórczym w prekambrze
i paleozoiku,
– długotrwałemu wietrzeniu skał podłoża,
– ruchom młodotrzeciorzędowym i związanym z nimi erupcjom wulkanicznym,
– działalności lądolodu skandynawskiego,
klimatowi peryglacjalnemu oraz działalności wód polodowcowych.
Przeszłość geologiczną tego terenu rozpatruje się na tle jednostki Góry Izerskie
wraz z Pogórzem Izerskim, które składają
się na blok karkonosko-izerski. Przed fał-
41
teoria i praktyka dydaktyczna
dowaniem kaledońskim w powstałej na tym
obszarze geosynklinie osadzały się utwory
piaszczyste, ilaste i mułowcowe, które z czasem uległy metamorfizmowi – powstały
łupki łyszczykowe i amfibolity. Nieco później proces granityzacji prowadzi do powstania gnejsów. Z tego okresu pochodzą
też skały kwarcowe. Na przełomie prekambru i paleozoiku skały, które nie uległy
przeobrażeniu, podlegały pegmatyzacji,
w efekcie czego powstały leukogranity.
Aż do młodszego trzeciorzędu nie powstawały tutaj żadne inne skały. Dopiero
w fazie laramijskiej orogenezy alpejskiej
rozpoczął się okres zrównywania terenu.
W trzeciorzędzie (w neogenie) w wyniku
„niepokoju” tektonicznego, jaki miał miejsce na naszym obszarze, przez szczelinę
(kilkadziesiąt metrów szerokości) wylała
się roztopiona lawa bazaltowa, zastygając
na powierzchni Ziemi i tworząc pokrywę
zwaną trapem bazaltowym. Trapy zalegają
najczęściej płasko, na rozległych obszarach. W efekcie erozji są one podzielone
na położone w pewnej odległości od siebie
płaty.
Aktywność wulkaniczna tego okresu pozostawiła też po sobie nek wulkaniczny,
na którym stoi zamek „Gryf”, doskonale
widoczny w krajobrazie otoczenia w kierunku północno-wschodnim.
IV. Hydrografia
Obszar Mirska i najbliższej okolicy należy do dorzecza Odry. Główną zlewnią jest
rzeka III rzędu – Kwisa, która bierze swój
początek na stokach Izerskich Garbów
w Górach Izerskich. Dolina Kwisy na omawianym obszarze jest głęboko wcięta, dlatego wyraźnie zaobserwować można skały
podłoża.
Dopływy Kwisy na obszarze Kotliny
Mirska:
a/ prawobrzeżne: Krobicki Potok, Wojtówka, zwana w górnym biegu Mrożynką;
b/ lewobrzeżne: Czarny Potok, Złotniczka
(Złota Woda lub Złoty Potok), Czarniawka.
Zbiorniki wód podziemnych: w postaci
42
Nek (ang. neck = szyja), szyja wulkaniczna, rdzeń wulkaniczny, góra twardziel
– powstaje wskutek znacznie większej odporności lawy zakrzepłej w kominie wulkanicznym niż sąsiadujących z nią skał (J. Flis
– „Słownik terminów geograficznych”).
wód szczelinowych w utworach krystalicznych (prekambryjskich i paleozoicznych),
na głębokości od 4 do 5 metrów o niewielkich wydajnościach. Miąższość warstw wodonośnych w utworach czwartorzędowych
jest niewielka, waha się od 3 do 15 metrów
w okolicy samego Mirska. W dolinach rzek
w skałach czwartorzędowych woda występuje na głębokości 0,9–17,8 m. Wydajność
wynosi od 30 do 70 m3/godzinę.
Opis trasy
Trasa: Polna droga za parkingiem
przy ul. Zielonej – Cmentarz Komunalny
– Kaplica pw. Św. Barbary – ul. Mickiewicza
– Rynek – ul. Kościuszki – ul. Nadbrzeżna
– ul. Polna – most na Kwisie w Kamieniu.
Stanowisko nr 1.
Polna droga za parkingiem przy ul. Zielonej.
1. Obserwacja krajobrazu.
2. Praca z mapą (mapy turystyczne „Góry
i Pogórze Izerskie”, „Sudety Zachodnie
– mapa rowerowa”): zorientowanie mapy, ustalenie miejsca pobytu, nazwanie
form terenu (pagórek, wzgórze, góra, kotlina), podanie ich nazw geograficznych.
3. Obserwacja gliny zwałowej: ustalenie
barwy, twardości, spoistości. Geneza
skały – efekt „pobytu” na tym obszarze
lądolodu skandynawskiego podczas zlodowacenia południowopolskiego.
4. Podanie uczniom genezy powstania
Kotliny Mirska (uczniom liceum ogólnokształcącego – informacje zawarte w 1
części niniejszego opracowania, uczniom
gimnazjum – nawiązanie do procesów
geologicznych kształtujących powierzchnię naszej planety – procesy wewnętrzne
i procesy zewnętrzne).
geografia w szkole
teoria i praktyka dydaktyczna
Stanowisko nr 2.
Cmentarz Komunalny.
1. Przypomnienie wiadomości o rodzajach skał, w klasach licealnych pojęcie
skał krystalicznych, ustalanie twardości
minerałów, struktura i tekstura skał.
2. Skały magmowe: różnica miedzy skałami
głębinowymi i wylewnymi (prezentacja
granitu i bazaltu – często jako posypka
przy nagrobkach, podobnie jak kwarc).
Rodzaje granitów – prezentacja. W 2 sektorze starego cmentarza (2–3 m od wyjścia) znajdują się obok siebie nagrobki wykonane z granitu karkonoskiego i granitu
strzegomskiego – należy określić różnice.
Nieopodal stoi nagrobek wykonany z „płytek” kilku odmian marmurów – łatwa
do rozpoznania „biała” i „różowa Marianna” z okolic Kletna. Omawiając bazalt
– opowiadamy o erupcjach linearnych
w trzeciorzędzie, nawiązujemy do widocznego w otoczeniu neku wulkanicznego,
tłumaczymy, w jaki sposób powstał (w liceum – powtarzamy wiadomości związane
z magmatyzmem, omawiamy rodzaje intruzji magmowych – poziom rozszerzony).
3. Procesy wietrzeniowe zachodzące
w granicie: w najstarszej części cmentarza pokazujemy płyty chodnikowe z granitu oraz płyty, którymi wyłożone jest
wejście do kaplicy. Skaleń, jeden ze
składników mineralnych granitu, w procesie wietrzenia chemicznego (w procesie tzw. kaolinizacji), stracił swoją barwę
i połysk. W tym momencie nawiązujemy
do powstania pokładów glinki kaolinowej w Kamieniu, podkreślamy przy tym,
iż tego rodzaju proces wietrzenia chemicznego zachodzi bardzo powoli,
a czynnikiem, który go przyspiesza jest
gorący i wilgotny klimat (takie warunki
panowały w naszej okolicy, gdy tworzyły
się pokłady kaolinu). Zwracamy uwagę,
że na oszlifowanych, gładkich i pionowo
ustawionych płytach nagrobnych, wykonanych z granitu, proces kaolinizacji
skalenia zachodzi dużo wolniej. Datowane nagrobki dają możliwość uświadomienia sobie, jaką rolę odgrywa czas
3/2006
w procesach geologicznych zachodzących na naszej planecie.
Stanowisko nr 3.
Mur cmentarny.
1. Obserwacja odłamków skalnych,
z których została wykonana najstarsza część ogrodzenia: tłumaczymy młodzieży, iż podstawowym budulcem podmurówek domów i murów był materiał
najpowszechniej występujący w okolicy,
a zarazem darmowy – kamienie i głazy
wydobywane z wykopów pod fundamenty oraz „wyławiane” z rzeki. Tym to sposobem mamy możliwość zaobserwowania
skał stanowiących podłoże geologiczne
Mirska i jego okolicy. W murze cmentarnym identyfikujemy granit, gnejs, łupek
łyszczykowy i kwarc.
2. Obserwacja procesu wietrzenia biogenicznego: korzenie czepne bluszczu, nie
mieszcząc się między spoiwem muru, rozsadzają go; ciemne plamy porostów i kępki mchów zatkane w szczelinach muru,
powodują wietrzenie chemiczne. Podkreślamy, iż roślinność to jeden z ważniejszych czynników wietrzenia skał.
3. Obserwacja białawych wykwitów
na tynku muru (okolice parkingu): te
„wykwity” to siarczan magnezu, wydobywający się na zewnątrz z cegieł (kilka
kroków dalej ubytek w tynku odsłonił
cegły, a zatem jest to dobudowana część
muru – 2 sektor powstał współcześnie).
Zjawisko to jest efektem wędrówki roztworów z głębi muru. Cegła, wykonana
ze „świeżej” gliny, jest miejscem, z którego te plamy się wydostają. Zjawisko
analogiczne do tego, jakie zachodzi
na pustyniach: intensywne parowanie
sprawia, że roztwory siecią kanalików
kapilarnych przemieszczają się ku powierzchni Ziemi; w ten sposób powstają
wykwity różnorodnych soli.
Stanowisko nr 4.
Wejście do kaplicy od ul. Mickiewicza.
1. Obserwacja portalu kaplicy i podmurówki domu naprzeciwko (nr 18):
43
teoria i praktyka dydaktyczna
Podmurówka i wejście do kaplicy wykonane są z tego samego kamienia (uczniowie próbują określić, jaka to skała). Informujemy, że jest to piaskowiec z okolic
Lwówka Śląskiego (piaskowiec koniacki
z Żerkowic). To jedyny piaskowiec znajdujący się w okolicy. Informujemy, że to
jeden z najładniejszych piaskowców
w Europie – wykonano z niego m.in. Bramę Brandenburską i budynek Reichstagu
w Berlinie, fasadę Ratusza w Wiedniu,
Pałac Zimowy w Sankt Petersburgu.
Pod wpływem działania powietrza i wilgoci, piaskowiec stracił swoje pierwotne, żywe zabarwienie, poszarzał i dzisiaj jest dla
nas pospolitą skałą. W tym miejscu podkreślamy, iż proces wietrzenia piaskowca
zachodzi znacznie szybciej niż granitu.
Przedstawiamy uczniom do rozwiązania
problem, dlaczego tak się dzieje.
Stanowisko nr 5.
Wjazd do budynku na rogu ul. Mickiewicza
i Sikorskiego.
1. Identyfikacja kamieni, z których został
wykonany bruk znajdujący się przy bramie wjazdowej. Porównywanie ze skałami poznanymi w cmentarnym murze. Zaznaczamy, że historię powstania tych skał
omówimy nad rzeką w Kamieniu.
2. Obserwacja płyt chodnikowych w pobliżu: zdeformowane stare płyty są konsekwencją wietrzenia mechanicznego
(sprawcą w tym przypadku są korzenie
drzew rosnących w pobliżu) oraz działania powierzchniowej warstwy gruntu.
Stanowisko nr 6.
Kamienice przy ul. Mickiewicza, w Rynku
i przy ul Kościuszki
1. Odnajdywanie śladów siarczanu magnezu na murach.
2. Odpadające tynki to efekt wietrzenia
mechanicznego, w którym bierze udział
woda, lód, nasłonecznienie, a także procesy chemiczne.
To wszystko, co można zaobserwować
na starych budowlach – kruszenie się cegły, rozpadanie się murów czy wreszcie
44
tworzenie się ruin – to są klasyczne procesy geologiczne.
Stanowisko nr 7.
Most na rzece Kwisie.
1. Obserwacja rzeki. Nazwanie elementów
doliny rzecznej. Na mapie uczniowie odczytują nazwy dopływów Kwisy, ustalają
jej początek, nazywają cieki źródliskowe.
2. Rzeka największym rzeźbiarzem powierzchni naszej planety – działalność
erozyjna, transportowa i akumulacyjna.
Uczniowie liceum podają nazwy procesów erozyjnych rzeki.
3. Obserwacja wychodni skalnych z dna
oraz łach piaszczystych (w przypadku niżówek).
4. Identyfikacja skał: w tym celu schodzimy nieopodal do koryta rzeki. Stojąc
na łasze uczniowie identyfikują skały,
ustalają, że są takie same jak te w cmentarnym murze oraz te, których użyto do
wyrobu kostki brukowej. W tym miejscu
opowiadamy historię powstawania poszczególnych skał. Ustalenie twardości
ziaren piachu wydobytego z rzeki – zarysowywanie piaskiem kawałka szkła.
Uczniowie zauważają, iż są to ziarna
o znacznej twardości, gdyż pozostawiają
rysy na szkle. Ziarna te są najczęściej białawe lub przeźroczyste. Podaję do wiadomości, że głównym składnikiem piasku
wydobytego z Kwisy jest kwarc – składnik
mineralny granitu, gnejsu i leukogranitu.
Podsumowanie: redagowanie „Geologicznej kroniki Mirska”.
Licealistom możemy poszerzyć wiadomości o przekazanie dokładnych informacji o wypiętrzaniu się Gór Izerskich.
P
IŚMIENNICTWO
A. Kozłowski, S. Stepczik – „Z geologią za Pan Brat”
„Strategia rozwoju gminy Mirsk” – część wstępna dotycząca środowiska przyrodniczego gminy.
S. Różycki – „Z zagadnień geologii miasta” („Geografia w Szkole”, 1963 r., nr 2)
BEATA NOWICKA
nauczycielka geografii w Zespole Szkół
Licealno–Gimnazjalnych w Mirsku
geografia w szkole