Rodzina jako wartość w badaniach młodzieży województwa

Transkrypt

ZOFIA KAWCZYŃSKA-BUTRYM
Uniwersytet Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie
Rodzina jako wartość w badaniach młodzieży
województwa warmińsko-mazurskiego
1. Wprowadzenie
Jednym z istotnych elementów procesu wychowania jest kształtowanie systemu wartości, przy założeniu, że system ten będzie miał znaczące przełożenie
na zachowania człowieka. Powstaje pytanie, czy założenie to jest uzasadnione.
Wartości w badaniach socjologicznych są najczęściej ujmowane jako cele1,
jako „pewne obrazy czy wizje rzeczy, stanów [...] uznanych za właściwe, słuszne,
czy też takie, jakich by się chciało”2, ale też jako świadome wyobrażenie „tego,
co jest godne pożądania, na zdobyciu czego człowiekowi najbardziej zależy z uwagi na zaspokojenie jego potrzeb”3. Marek Ziółkowski nazywa tak rozumiane wartości wartościami-ideałami, gdyż stanowią one „kryteria wartościowania obiektów rzeczywiście doświadczanych jako standardy kulturowe, zgodnie z którymi
ocenia się i porównuje moralne, estetyczne czy poznawcze znaczenie poszczególnych obiektów dla podmiotu”4. Odnoszą się zatem do sfery moralności i mogą,
równolegle z nią, podlegać przemianom. Zwraca na to uwagę Janusz Mariański,
definiując wartości jako „duchowe, moralne przekonanie jednostek i grup społecznych, kierujące postawami oraz zachowaniami jednostek i społeczeństwa. Jeżeli zmieniają się wartości, zmieniają się także zależne od nich postawy i wzory
zachowań”5.
1
M. Ziółkowski, Wartości, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 4, Warszawa 2002, s. 292.
A. Błasiak, Młodzież — świat wartości, Kraków 2002, s. 268.
3 S. Nowak, Postawy, wartości i aspiracje społeczeństwa polskiego. Przesłanki do prognozy na tle
przemian dotychczasowych, [w:] Społeczeństwo polskie czasu kryzysu. Przeobrażenia świadomości
i warianty zachowań, red. S. Nowak, Warszawa 1984, s. 403; cyt. za: M. Ziółkowski, op. cit., s. 292.
4 M. Ziółkowski, op. cit., s. 292.
5 J. Mariański, W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Lublin 1990, s. 161.
2
Forum Socjologiczne 2, 2012
© for this edition by CNS
f1.indd 277
2012-09-26 14:51:16
278
Zofia Kawczyńska-Butrym
Uznanie jakiegoś przedmiotu za wartość jest ponadto kształtowane przez środowisko społeczne zarówno w procesie socjalizacji pierwotnej i towarzyszącemu
jej procesowi wychowania, jak i w procesie socjalizacji wtórnej, edukacji szkolnej
i oddziaływania środowiska rówieśniczego oraz oddziaływania mediów. Ten moralny kontekst wartości ma więc jednocześnie odniesienia kulturowe i społeczne,
co podkreślane jest w wynikach badań, które zwracają uwagę na zróżnicowanie
kulturowe i powiązanie hierarchii wartości z przynależnością klasową. Ale także,
zdaniem różnych autorów, wybór określonych wartości warunkowany jest szeroko rozumianą „orientacją życiową”6, jak również siłą religijnego zaangażowania7.
Przytoczona przez Marka Ziółkowskiego koncepcja Ronalda Ingleharta zakłada natomiast, że „jednostki za najważniejsze uznają dobra [...], których brakuje
w ich środowisku (hipoteza niedoboru) zwłaszcza w decydującym okresie dojrzewania (hipoteza socjalizacji) [wyr. oryg.]”8.
Chęć uzyskania, realizacji poszczególnych wartości ma znaczący wpływ motywacyjny na zachowania jednostek i grup, stanowi swoiste zobowiązanie, ukierunkowuje dążenia, a nawet, co podkreślają socjologowie wychowania, „zawiera
wyraźnie element powinności”9. W związku z tym należałoby oczekiwać, że deklarowany system wartości ma znaczący wpływ na sferę zachowań.
Badaczy interesuje wiele kwestii związanych z wartościami i ich hierarchią,
jak też odpowiedź na pytanie, czy miejsce poszczególnych wartości w ich hierarchicznym układzie jest stałe, czy podlega zmianie, a także co wpływa na wybór
i zmienność poszczególnych wartości10.
W opracowaniu zasygnalizowano dostrzeganą rozbieżność między rzeczywistymi zachowaniami młodych ludzi a deklarowanymi przez nich wartościami.
Pośrednio postawione zostało pytanie do dalszych badań — jakie czynniki różnicują zachowania w stosunku do wyraźnie deklarowanych (według trzech kryteriów) wartości, a także czy deklarowane wartości, „duchowe i moralne przekonania” i ich „powinnościowy” charakter rzeczywiście kierują zachowaniami i mają
w nich swoje odzwierciedlenie?
2. Życie rodzinne — deklaracje i rzeczywistość
Już w latach 60. ubiegłego wieku socjologowie, w tym też socjologowie wychowania, badający postawy młodzieży wobec rodziny i miejsce rodziny w systemie
6 A. Kaleta, Jakość życia a uczestnictwo w kulturze. Na przykładzie badań nad wybraną zbiorowością młodzieży pochodzenia wiejskiego, Warszawa 1981.
7 E. Wysocka, Młodzież a religia. Społeczny wymiar religijności młodzieży, Katowice 2000, s. 138.
8 M. Ziółkowski, op. cit., s. 295.
9 Ibidem, s. 292.
10 W. Piwowarski, Wartości życia codziennego, [w:] Religijność Polaków 1991–1998, red. W. Zdaniewicz, Warszawa 2001, s. 54–59.
f1.indd 278
2012-09-26 14:51:16
Rodzina jako wartość w badaniach młodzieży województwa warmińsko-mazurskiego
279
wartości uznawanych przez młodzież zwracali uwagę, że planach życiowych młodych ludzi na pierwszej pozycji znajdowała się rodzina, a na drugiej pozycji chęć
poświęcenia się interesującej pracy zawodowej11. Również w badaniach z 1974
roku wśród 11 celów życiowych niemal bezkonkurencyjnie na pierwszym miejscu
(66,2%) znalazło się osiągnięcie szczęścia rodzinnego12.
Gdy w połowie lat 80. sytuację młodzieży w Polsce charakteryzowano, zwracając uwagę na pogorszenie poziomu zaspokojenia potrzeb rodziny13, a także
na znaczące przemiany w sferze obyczajowości (obniżenie wieku aktywności
seksualnej i „występowanie coraz powszechniej przedmałżeńskich kontaktów
płciowych”14, podkreślano, że sytuacja ekonomiczna i przemiany obyczajowe
nie wywierały szczególnego znaczenia na deklaracje w sferze wartości. Wielu badaczy wskazywało utrzymującą się wysoką rangę rodziny i wiary. Stwierdzano,
że zgodnie z wynikami badań rodzina nadal była traktowana jako forma stabilizacji życiowej, a zawarcie związku małżeńskiego jako wyraz dążenia do usamodzielnienia się młodzieży15.
W badaniach prowadzonych w 1983 roku wśród młodych torunian na temat
„pragnień i aspiracji egzystencjalnych” na pierwszym miejscu znalazły się „dobre warunki materialne i bytowe” (53,6%), na drugim (10,3% wskazań) „szczęście
i harmonia rodzinna”16. Jednak wcześniejsze badania Andrzeja Kalety wyraźnie
prowadziły do wniosku, że „badana młodzież [...] upatruje w rodzinie ważną a nawet najważniejszą z wartości życiowych”17.
Podobnie w latach 90. na szczycie upragnionych wartości młodego pokolenia lokowane było „udane, szczęśliwe życie rodzinne”18 lub „odwzajemniona miłość i szczęśliwe życie rodzinne”, wskazywane przez 79% licealistów i studentów
jako najważniejsze wśród pięciu najbardziej cenionych dążeń19. Życie rodzinne
znalazło się także na pierwszej pozycji (wybór jednej najważniejszej — 31%)
przed miłością (26%) oraz profesjonalizmem i pracą (16%) wśród najważniejszych wartości deklarowanych przez studentów Politechniki Częstochowskiej20.
Przy wskazaniach trzech najważniejszych wartości życie rodzinne uzyskało tyle
11
A. Sokołowska, Stosunek młodzieży do jej perspektyw życiowych na podstawie badań dzielnicy
Ochota w Warszawie, Warszawa 1967, s. 127.
12 E. Wnuk-Lipińska, Uczestnictwo studentów w kulturze, Warszawa 1981.
13 Polska młodzież 1985, Warszawa 1986, s. 133.
14 Ibidem, s. 280.
15 Ibidem, s. 281.
16 A. Kaleta, W. Więcławski, Młodzi torunianie. Mobilność społeczna — wartości życiowe — aktywność kulturalna, Toruń 1988, s. 90, 94.
17 A. Kaleta, Jakość życia..., s. 121.
18 L. Dyczewski, System wartości w świadomości młodzieży, „Ethos” 1993, nr 23, s. 58.
19 R. Dyoniziak, Postacie miłości. Przeobrażenia obyczajowe w Europie Zachodniej i w Polsce,
Kraków 1991, s. 49.
20 E. Gorczycka, Studia–praca–społeczeństwo w opinii studentów Politechniki Częstochowskiej,
Częstochowa 1998, s. 37.
f1.indd 279
2012-09-26 14:51:16
280
samo wskazań co profesjonalizm i praca (po 61%)21. Analiza zmiennych mających wpływ na deklarowane wartości pozwoliła stwierdzić pewną prawidłowość:
silniejsze rodzinne tradycje religijne i związki studentów z religią korelowały
z wyższą pozycją przyznawaną życiu rodzinnemu22. Także wyniki badań innych
autorów prowadzonych wśród nauczycieli i osób kończących studia potwierdziły,
że największą wartość dla osób do 25. roku życia stanowią: szczęście rodzinne,
rozwój intelektualny i zdobycie pracy zgodnej z zainteresowaniami23. Zdaniem
Grzegorza Śliwy wyniki te prowadzą do wniosku, że choć „pochodzimy z różnych
miejsc i każdy z nas jest inny, to tak naprawdę oczekujemy od życia tego samego.
Każdy z nas chce być kochany i kochać szczęśliwie. Pragniemy również, by nas
akceptowano i zrozumiano. Wbrew szarej codzienności szukamy w życiu czegoś
więcej niż dobra materialne”24. I pragnienia te, jak wykazały badania Ośrodka
Studiów i Analiz, na początku nowego wieku były częściej deklarowane przez
młodzież polską niż na przykład młodzież niemiecką.
W raporcie Rok 2005 — młodzi Polacy jako obywatele, w którym uwzględniono wyniki badań porównawczych między innymi z młodzieżą niemiecką, stwierdzono, że młodzi Polacy „chętniej podkreślają ważność tradycyjnych wartości:
rodziny, pracy i religii. Potwierdza się przekonanie, że chcą realizować standardowe, znane z obserwacji scenariusze życiowe. Za cel stawiają rozpoczęcie dorosłego
życia i jedynym problemem staje się realizacja tego zamiaru”25.
W tym też czasie sygnalizowano zaznaczającą się coraz wyraźniej konkurencyjność między sferą życia rodzinnego a różnymi innymi sferami aktywności życiowej — szczególnie sferą osobistego rozwoju, kariery i pozycji na rynku pracy.
Każda z nich wymaga odrębnego zaangażowania, nakładu czasu, środków finansowych, organizacji. Nie jest łatwe równoległe bycie rodzicem, współmałżonkiem
i pracownikiem. Wprawdzie jest najwyżej lub na górnych poziomach sytuowane
w hierarchii deklarowanych wartości, jednak w praktyce podejmowanych decyzji
życiowych „życie rodzinne staje się dziś [tylko] jedną z możliwych form aktywności”26 i z wielu powodów zawarcie związku małżeńskiego i decyzje prokreacyjne
bywają podporządkowane innym sferom aktywności życiowej.
Pewne światło na znaczenie rodziny w rzeczywistych zachowaniach młodzieży
rzucają analizy danych demograficznych. Dotyczą one wielu kwestii, takich jak
zawieranie związków małżeńskich (i rozwodów), dzietności i wielkości rodzin,
21
Ibidem, s. 36.
Ibidem, s. 37.
23 K. Krawczuk, J. Kieczeń, Co cenią nauczyciele, „Edukacja i Dialog” 2001, nr 8, s. 26.
24 G. Śliwa, Człowiek wobec wartości życia, [w:] Jakość życia studentów, red. A. Rumiński, Kraków 2004, s. 127.
25 Rok 2005 — młodzi Polacy jako obywatele. (Analiza potencjału i możliwości społeczno-politycznych), Gdańsk-Warszawa wrzesień 2002, s. 21.
26 M. Potoczna, Uwarunkowania decyzji matrymonialnych, [w:] Rodzina w zmieniającym się
społeczeństwie polskim, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski, Łódź 2004, s. 198.
22
f1.indd 280
2012-09-26 14:51:16
281
ale też innych zjawisk charakteryzujących rodzinne i prokreacyjne zachowania
Polaków.
W Raporcie o sytuacji polskich rodzin z 1995 roku27 autorzy zwracają uwagę,
że w analizowanym okresie następuje spadek liczby zawieranych małżeństw (między rokiem 1988 a 1993 o 15,9% mniej), co wyjaśniają zarówno zmniejszaniem się
liczby kobiet (o 5%) i mężczyzn (o 4,5%) w przedziale 20–29 lat, jak też ich trudnymi warunkami ekonomicznymi. „Bezrobocie, niskie dochody, niedostępność
mieszkań ze względu na zbyt wysokie ceny, brak ulg i kredytów preferencyjnych
dla młodych rodzin powodują odkładanie decyzji matrymonialnych”28. Równolegle jednak podkreślają, że „tworzenie rodziny przez zawarcie formalnego związku małżeńskiego jest zjawiskiem w Polsce dominującym. Forma konkubinatu (kohabitacji, czyli związku faktycznego, prawnie nieusankcjonowanego, ale o cechach
trwałości) występuje znacznie rzadziej” i według szacunków stanowi to niespełna
200 tys., czyli około 2% wszystkich związków rodzinnych29. Mimo że związki nieformalne nie stanowiły w tym okresie zbyt częstego zjawiska, to autorzy zwracają jednak uwagę na „obniżanie się skłonności do zawierania formalnego związku”. Jednak zjawisko to łączą wyraźnie z „sytuacją bytową młodego pokolenia”30,
a nie ze zmianami w sferze obyczajowości i w sferze wartości.
Ponadto w latach 90. zaobserwowano zmniejszenie się odsetka zawieranych
małżeństw i wyraźny wzrost liczby rozwodów. Między rokiem 1980 a 2003 odsetek rozwodów w ogólnej liczbie zawartych małżeństw wzrósł z 13% do 24,9%31.
Zarówno zmniejszenie liczby małżeństw, jak i wzrost liczebności rozwodów
i związków nieformalnych przełożył się na stan dzietności. W Raporcie o sytuacji
polskich rodzin podkreślono tendencję obniżenia się liczy urodzin. Przejawiła się
ona zarówno jako ograniczenie dzietności, jako odkładanie w czasie realizacji planów prokreacyjnych, jak i jako deklaracja chęci pozostawania małżeństwem bezdzietnym. Pośrednio więc zasygnalizowano zmianę miejsca (znaczenia) dziecka
w rodzinie oraz społecznych i demograficznych konsekwencji tego faktu. W roku
1984 zaznaczył się bowiem, zdaniem autorów raportu, wyraźny spadek dzietności
i zjawisko to nasiliło się w latach 90., a jednocześnie już w roku 1989 odnotowano
„poziom reprodukcji ludności niegwarantujący prostej zastępowalności pokoleń”32. Między rokiem 1960 a 2002 odsetek rodzin pięcioosobowych i większych
zmniejszył się z 26,5% do 14,0%33. Tymczasem badania prowadzone w 2002 roku
27
Raport o sytuacji polskich rodzin, Pełnomocnik Rządu ds. Rodziny i Kobiet, Warszawa, sierpień 1995.
28 Ibidem, s. 9, 10.
29 Ibidem, s. 11.
30 Ibidem, s. 18.
31 Wyliczenia własne na podstawie: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2004, tab. 34.
32 Raport o sytuacji polskich rodzin..., s. 12–13.
33 P. Szukalski, Rodziny i gospodarstwa domowe w Polsce i w krajach UE, [w:] Rodzina w zmieniającym się…, s. 27.
f1.indd 281
2012-09-26 14:51:16
282
wśród kobiet z osiedli byłych pegeerów w województwie warmińsko-mazurskim
pozwoliły określić stosunkowo wysoką dzietność ich rodzin (3,11) i wysoki odsetek rodzin mających więcej niż troje dzieci (57,5%)34. W roku 2002 współczynnik dzietności w województwie warmińsko-mazurskim wynosił ogółem 1,38 (dla
Polski w roku 1999 wynosił 1,3735) przy dużej różnicy między współczynnikiem
dzietności dla wsi (1,699) i dla miasta (1,085)36. Przy czym współczynnik dzietności malał w kolejnych latach (2003 — 1,2), szczególnie w rodzinach o najwyższym
statusie, w mniejszym stopniu „w miarę przechodzenia do grup będących niżej
w skali statusu społecznego”37.
Analizy Piotra Szukalskiego dotyczące rodziny i gospodarstwa domowego,
kohabitacji, separacji, urodzeń pozamałżeńskich i przemian demograficznych
w Polsce dostarczają niezwykle cennych informacji o współczesnej rodzinie i małżeństwie w różnych kategoriach wiekowych38. Zwracają uwagę między innymi
na to, że najwyższy w skali kraju odsetek par żyjących w związkach partnerskich,
z przewagą par w kohabitacji na terenach wiejskich, charakteryzuje tereny dawnych Ziem Odzyskanych, w tym województwa zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie. Bliższa analiza zjawiska, powiązanie go z często niekorzystną sytuacją
materialną partnerów, skłania Piotra Szukalskiego do wniosku, „że w Polsce kohabitacja nie jest na razie świadomą alternatywą w stosunku do małżeństwa, lecz
raczej występuje w środowisku osób zubożałych, które z różnych względów [...]
nie legalizują swych związków”39. Pośrednio więc otrzymujemy dodatkową informację pozwalającą na jedną z możliwych interpretacji naszych wyników dotyczących skali zjawiska kohabitacji wśród badanej przez nas młodzieży.
Z analiz prowadzonych przez Piotra Szukalskiego dodatkowo wynika, że na terenach zachodnich i północnych najwyższe są także odsetki urodzeń pozamałżeńskich. W 2002 roku przy średniej dla Polski 14,4% ogółu urodzeń w województwie zachodniopomorskim odsetek ten wynosił 30,7%, w lubuskim — 28,5%
w kujawsko-pomorskim 22,7%, a w warmińsko-mazurskim 20,0%40. Zdaniem
Piotra Szukalskiego przyczyna upowszechnienia w Polsce urodzeń pozamałżeńskich i konkubinatu tkwi w bezrobociu, niepewności pracy i ogólnym upośledzeniu ekonomicznym ludzi młodych w wieku najsilniejszej prokreacji41.
Zjawisko pozostawania w faktycznych związkach bez legalizacji prawnej
czy religijnej zaczęło narastać, dlatego też w Narodowym Spisie Powszechnym
34
Kobiety i ich rodziny w osiedlach byłych pegeerów, red. Z. Kawczyńska-Butrym, Olsztyn 2004,
s. 15.
35
36
37
38
39
40
41
Sytuacja demograficzna Polski. Raport 1999–2000, Warszawa 2000, s. 65.
Rocznik statystyczny województwa warmińsko-mazurskiego 2003, Olsztyn 2003, s. 291.
M. Okólski, Demografia zmiany społecznej, Warszawa 2004, s. 150.
Rodzina w zmieniającym się…
P. Szukalski, Kohabitacja w Polsce, [w:] Rodzina w zmieniającym się..., s. 27.
P. Szukalski, Urodzenia pozamałżeńskie w Polsce, [w:] Rodzina w zmieniającym się..., s. 129.
Ibidem, s. 138.
f1.indd 282
2012-09-26 14:51:16
283
Ludności i Mieszkań w 2002 roku do analizy wprowadzono nową kategorię opisu f a kt yc z n e go stanu cywilnego ludności w wieku 15 i więcej lat — wśród
osób pozostających w związkach, obok żonatych i zamężnych dołączono kategorię „partnerzy”. Na ponad 18 mln osób pozostających w związkach w roku
2002 blisko 40 tys. tworzyło związki partnerskie, co stanowiło około 2,2% ogółu
osób pozostających w związkach. Zatem zestawiając te wyniki z danymi Raportu
o sytuacji polskich rodzin z 1995 roku, można odnotować w tym okresie ogólny
niewielki (o 0,2 punktu procentowego) wzrost liczby związków nieformalnych.
Wystąpiło jednocześnie znaczne zróżnicowanie odsetka związków partnerskich w poszczególnych województwach. Najwięcej takich związków odnotowano w województwach zachodniopomorskim (4,6%), lubuskim (4,26%), a następnie dolnośląskim (3,76%), warmińsko-mazurskim (2,88%) i pomorskim (2,81%),
najmniej w województwach podkarpackim (0,74%), świętokrzyskim (1,06%),
małopolskim (1,19%)42.
Dodatkowo jednak należy odnotować ponad 246 tys. osób (w roku 1988 było
tylko 558 takich osób) o nieust alonym rzeczywistym stanie cywilnym. Można
więc zakładać, że wiele z tych osób pozostawać może w partnerskim, nieformalnym związku, czego, ze znanych sobie przyczyn, nie chciało ujawnić. Najwięcej
z nich to mieszkańcy województwa śląskiego (ponad 60 tys. nie określiło swego stanu cywilnego) i mazowieckiego (ponad 51 tys.) W młodszych kategoriach
(do 29. roku życia) wieku częściej nieustalony stan cywilny dotyczył kobiet niż
mężczyzn, powyżej tego wieku — częściej mężczyzn43.
Brak danych nie pozwala na ocenę występowania związków nieformalnych
ludzi do 30. roku życia w porównaniu do wcześniejszego okresu. W roku 2002
według danych GUS było ponad 113 tys. osób w wieku 15–29 lat pozostających w związkach partnerskich i stanowili oni 4,9% ogółu pozostających w związkach w tej kategorii wieku. Jednocześnie w stosunku do 71 674 tys. osób w tym
wieku (0,76% wszystkich z tej kategorii wiekowej) nie udało się określić rzeczywistego stanu cywilnego.
Szczególnie interesująca w aspekcie naszych badań wydaje się kwestia akceptacji młodzieży dla związków partnerskich. Podejmowane w tym zakresie przez
innych autorów badania prowadzą do interesujących konstatacji. Hanna Świda-Ziemba, prowadząc badania w ostatnich klasach szkół średnich, stwierdziła,
że 30,7% młodych ludzi „uznaje za bardziej wartościowe życie bez stałego partnera”44. Również inne badania prowadzone w połowie lat 90. wykazały, że blisko co trzeci młody człowiek (mężczyźni — 31,3%, kobiety — 30,5%) akceptował
związki partnerskie, a także, że na poziom akceptacji tych związków ma wpływ
42
43
44
Rocznik Demograficzny…, s. 161.
Ibidem, s. 160.
H. Świda-Ziemba, Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 1995,
s. 211.
f1.indd 283
2012-09-26 14:51:16
284
deklarowany stosunek do wiary (wśród niewierzących kohabitację akceptowało
54%, a wśród wierzących 17,7%)45.
Badania prowadzone w końcu lat 90. wykazały, że stanowiska w kwestiach
moralnych wykazywały tendencje do polaryzacji — z jednej strony uwidoczniła
się tendencja przyzwolenia na niewierność małżeńską, życie bez ślubu, rozwody,
stosowanie środków antykoncepcyjnych, a z drugiej — wzrastał odsetek nieakceptujących tych zachowań, a także zmniejszał się odsetek osób akceptujących
przerywanie ciąży46.
Tak więc odnosząc się do wniosków z dokonanego przeglądu literatury, można
dostrzec znaczącą rozbieżność między deklaracjami młodych ludzi na temat rangi rodziny i szczęścia rodzinnego, wysokiego ich miejsca w hierarchii uznawanych
wartości i celów życiowych, a realiami życia wyrażanymi statystyką rozwodów,
niepewnością nieformalnego związku, samotnego macierzyństwa, odkrywającymi rozczarowania, zawody i osobiste dramaty, które kryją się za statystyką. Statystyczne prawdopodobieństwo pojawienia się ich w życiu młodych ludzi staje się
coraz wyższe.
3. Założenia i dobór próby
Przy okazji podjętego w roku 2004 badania szans i zagrożeń wybranej grupy młodzieży z województwa warmińsko-mazurskiego47 przeprowadziliśmy też
analizę znaczenia i miejsca rodziny wśród tych wartości. Ponieważ w wielu opracowaniach autorzy zwracają uwagę na szczególnie trudną sytuację i ograniczenie
szans życiowych młodzieży z terenów peryferyjnych, przedmiotem naszego zainteresowania uczyniliśmy tę grupę młodzieży.
Dotychczas na ogół badania młodzieży mają albo charakter reprezentacyjny
(badania ośrodków opinii publicznej), albo skupione są na kategoriach podziału
edukacyjnego (młodzież poszczególnych poziomów nauczania, od szkoły podstawowej po wyższą uczelnię) z przewagą młodzieży z większych ośrodków (częściej z ośrodków akademickich niż z małych miast i ze wsi). Referowane badania
w zamierzeniu miały objąć młodzież zdecydowanie rzadziej poddaną badaniom
z uwagi na jej peryferyjność, a często też ze względu na wykluczenie społeczne. Młodzież, którą przebadaliśmy, pochodzi z regionu położonego peryferyjnie
w stosunku do centrów Polski — zarówno w stosunku do dużych, tradycyjnych
45 W. Ignatczyk, System wartości rodzinnych młodzieży końca XX wieku (na przykładzie województwa poznańskiego), „Studia Demograficzne” 1999, nr 1, s. 91–111.
46 W. Zdaniewicz, Zachowania religijno-moralne, [w:] Religijność Polaków 1991–1998, red.
W. Zdaniewicz, Warszawa 2001, s. 79.
47 Z. Kawczyńska-Butrym et al., Młodzież województwa warmińsko-mazurskiego. Zagrożenia,
szanse, plany życiowe, Olsztyn 2006.
f1.indd 284
2012-09-26 14:51:16
285
centrów akademickich, jak też w stosunku do centrów gospodarczych. Badania
przeprowadziliśmy w województwie warmińsko-mazurskim. Wybrany przez nas
region charakteryzuje najwyższy w kraju poziom bezrobocia. W roku prowadzonych przez nas badań stopa bezrobocia w województwie warmińsko-mazurskim
była najwyższa w kraju (przy średniej krajowej 19,6%) i osiągnęła 29,6%. W żadnym też z pozostałych województw w kraju bezrobocie strukturalne nie dotyczyło
wszystkich powiatów i gmin województwa48. Dodatkowo „peryferyjność” położenia badanej młodzieży odnieśliśmy do położenia na osi miasto–wieś ze szczególnym uwzględnieniem popegeerowskich osiedli, które uznaliśmy za symbol
najodleglejszej społecznej i terytorialnej „peryferyjności”.
Przeprowadzone przez nas badania prezentują sytuację młodzieży województwa głównie z małych miasteczek i wsi, stanowiącej dwa pozornie skrajne segmenty pod względem pozycji społecznej. Pierwszy segment to młodzież studiująca w szkole wyższej zawodowej (w trakcie prowadzonych badań szkoła kształciła
jedynie na poziomie licencjata), drugi segment stanowi młodzież niepracująca,
pracująca dorywczo lub „na czarno”, a często też niepracująca i nieucząca się.
Dobór badanej grupy obejmował dwa etapy. Na pierwszym przeprowadzono badania studentów pierwszego roku studiów. Spośród wszystkich poprawnie wypełnionych kwestionariuszy ankiety w analizie uwzględniono jedynie ankiety studentów, stałych mieszkańców województwa warmińsko-mazurskiego49, którzy
ukończyli nie więcej niż 30 lat.
Miejscowości, małe miasta, wsie, osiedla popegeerowskie, z których pochodzili studenci, wyznaczyły nam teren badań młodzieży drugiej grupy. W drugim etapie, dokonując doboru metodą kuli śnieżnej, przeprowadzono badania kwestionariuszowe wśród znajomych uczestniczących wcześniej w badaniach studentów.
Znajomi ci, aby zakwalifikować się do badań, musieli spełniać następujące warunki: mieszkać na stałe w województwie warmińsko-mazurskim, w miejscowościach, skąd pochodzą studenci, i nie przekroczyć 30. roku życia. Ostatecznie więc
w analizie wyników uwzględniono 507 ankiet. Na wstępie należy podać, że jak się
okazało, niemal co piąty respondent (18,2%) żyje w związku nieformalnym.
Młodych ludzi poproszono o wskazanie według różnych kryteriów, co jest dla
nich wartością. Celowo dobrano zestaw dwunastu wartości, które stanowiły bazę
procedury badawczej. Dokonywane przez młodzież oceny lub wybory każdorazowo odnosiły się do tych tylko wartości, bez możliwości wskazania własnych
propozycji.
W badaniach przyjęto trzy kryteria, według których badana młodzież oceniała
znaczenie wartości lub dokonywała spośród nich wyboru.
48
M. Smętkowski, Gminy zagrożone strukturalnym bezrobociem na tle kraju, [w:] Rynek pracy
w skali lokalnej, red. R. Szul, A. Tucholska, Warszawa 2004, s. 95–96.
49 W analizie uwzględniono tylko te ankiety, w których respondenci wyraźnie zadeklarowali
zamieszkanie w województwie warmińsko-mazurskim.
f1.indd 285
2012-09-26 14:51:16
286
Pierwszym było k r yter ium o ceny, stanowiące podstawę określenia ogólnego p oziomu preferenc ji młodzieży dla poszczególnych wartości50. Respondenci mieli określić, jakie znaczenie mają dla nich wymienione wartości
(z wskazaniem znaczenia według skali — bardzo duże, duże, takie sobie, małe,
bardzo małe i żadne).
Drugie i trzecie kryterium stanowią k r yter i a w y b or u.
Drugie kryterium polegało na wskazaniu, które wartości najwyżej cenią,
ze względu na to, że nadają lub mogą nadawać sens ich życiu (mogli wybrać
nie więcej niż trzy wartości). Pozwoliło to określić pre fe re nc j e s e nsu ż yc i a
badanej młodzieży;
Trzecie kryterium wymagało wskazania tych wartości, za które oddaliby życie
(mogli wybrać nie więcej niż dwie wartości) i dawało możliwość określenia ek s t re m a l n e go p oz i omu pre fe re n c j i.
Wyniki dotyczące poszczególnych rodzajów preferencji korelowano z przyjętymi zmiennymi, aby określić zarówno, jakie cechy respondentów różnicują
wybór wartości, jak i czy ocena aktualnej sytuacji życiowej, zadowolenia z życia
i szans życiowych ma związek z wyborem wartości.
4. Wartości — ogólny poziom preferencji
Biorąc za podstawę wskazania wartości według oceny „bardzo dużego znaczenia”, można stwierdzić, że respondenci najczęściej wymieniali „szczęście rodzinne
i wielką miłość”, następnie wartości związane z osobistym rozwojem („własny rozwój i kształtowanie charakteru oraz wykształcenie i zwiększenie kompetencji zawodowych”). Dalej respondenci wskazali ponownie wartości związane z rodziną
(„dzieci i honor rodziny”), a na jeszcze dalszych pozycjach „wolność i sprawiedliwość społeczną”.
Tabela 1. Ranga uznawanych wartości (w %)
Poz.*
Wartość
Znaczenie przyznawane
poszczególnym wartościom
bardzo
duże
duże
razem N=507
%
poz.**
1.
Szczęście rodzinne
86,6
9,7
96,3
1
2.
Wielka miłość
71,6
19,1
90,7
4
3.
Własny rozwój i kształtowanie swojego charakteru
61,7
32,5
94,2
2
4.
Wykształcenie i zwiększanie własnych kompetencji zawodowych
59,6
32,0
91,6
3
50 Nawiązano tu do kryteriów oceny wartości uwzględniających trzy poziomy: „maksymalny
poziom preferencji, środkowy poziom oczekiwań i minimalny poziom tolerancji wartości”. M. Ziółkowski, op. cit., s. 292.
f1.indd 286
2012-09-26 14:51:17
287
5.
Dzieci
54,2
26,4
80,6
8
6.
Honor, honor rodziny
49,7
36,9
86,6
5
7.
Wolność i sprawiedliwość społeczna
48,7
33,1
81,8
6
8.
Przyjemności i możliwość używania i korzystania z życia
38,3
44,2
82,5
7
9.
Pieniądze i możliwości posiadania
26,8
46,7
73,5
9
10.
Wiara i wartości religijne
15,2
37,9
53,1
10
11.
Ojczyzna i wartości patriotyczne
10,3
26,6
36,9
11
12.
Władza i możliwość kierowania, rządzenia ludźmi
5,7
14,2
19,9
12
Źródło: badania własne.
* — pozycja według wskazań „bardzo duże” znaczenie
** — pozycja według łącznych wskazań: „bardzo duże” i „duże” znaczenie
Takie wartości, jak „wiara i wartości religijne”, „ojczyzna i wartości patriotyczne”, określane w literaturze jako wartości wyższe i autoteliczne, znalazły się
na dole układu hierarchicznego zamkniętego przez najniżej cenioną wśród podanych do wyboru wartość: „sprawowanie władzy i kierowanie innymi ludźmi”.
Nieco inaczej przedstawia się kolejność wartości przy połączeniu odpowiedzi
respondentów wskazujących bardzo duże i duże znaczenie. Przyjęliśmy, że przyznanie jakiejś wartości bardzo dużego i dużego znaczenia (w skali sześciostopniowej, gdy pominięto oceny: znaczenie takie sobie, małe, bardzo małe i żadne)
w większym stopniu charakteryzuje o gól ny p oz i om pre fe re nc j i badanej
młodzieży niż tylko uwzględnienie bardzo dużego znaczenia. Dlatego dalsze analizy odniesiono do połączonych wskazań, a także starano się określić, jakie zmienne kształtują hierarchiczny układ wartości badanej młodzieży.
Uwzględniono cechy demograficzne (płeć, wiek, stan cywilny miejsce zamieszkania i praca rodziców w PGR), autodeklarację wiary oraz subiektywne
wyznaczniki własnego położenia społecznego, do których zaliczono samoocenę
zdrowia i sytuacji bytowej, ocenę aktualnej sytuacji życiowej, zadowolenie z życia
i ocenę szans na realizację planów życiowych.
Rodzina, szczęście rodzinne są wymieniane w wielu badaniach jako wartości zajmujące wysoką, a często najwyższą pozycję51. Także w naszych badaniach
najwięcej młodzieży uznało „szczęście rodzinne” za bardzo ważne i ważne w ich
życiu.
Wśród badanej młodzieży nieco częściej wymieniają tę wartość kobiety niż
mężczyźni i zdecydowanie częściej kobiety sytuują ją na pierwszej pozycji jako
bardzo ważną. Osoby deklarujące wiarę i praktyki oraz osoby wyżej oceniające
swoje zdrowie częściej wskazują bardzo duże znaczenie tej wartości niż niewierzący i obojętni. Zdecydowanie też częściej na pierwszej pozycji szczęście rodzinne
lokują osoby wyżej oceniające swoją aktualną sytuację życiową i szanse na reali51 A. Błasiak, op. cit., s. 306; T. Biernat, P. Sobierajski, Wyobrażenia młodzieży o małżeństwie
i rodzinie (analiza wyników badań pilotażowych), „Kultura i Edukacja” 2002, nr 1, s. 86.
f1.indd 287
2012-09-26 14:51:17
288
zację własnych planów życiowych. Nieco rzadziej tak wysoką pozycję szczęściu
rodzinnemu przypisują respondenci, których rodzice byli pracownikami pegeeru.
Własny rozwój w większym stopniu eksponują wśród analizowanych wartości
kobiety niż mężczyźni. Kobiety częściej uznają własny rozwój za bardzo ważny
(kobiety — 67,4%, mężczyźni — 50,9%). Mężczyźni częściej niż kobiety własny
rozwój uznają za ważny (mężczyźni — 39,3%, kobiety — 29,0%). Nieco rzadziej
własny rozwój cenią osoby najmłodsze (o 10 punktów procentowych mniej wskazań niż w przedziale 20–24 lata i o 13 pp. mniej niż w przedziale 25–30 lat). Najwyżej cenią własny rozwój osoby wierzące i praktykujące, w najmniejszym stopniu
osoby niewierzące, ale zachowujące niektóre praktyki. Jednocześnie wysoki relatywnie poziom wskazań rozwoju osobistego deklarują osoby niewierzące i niepraktykujące oraz osoby obojętne religijnie. Ta ostatnia kategoria respondentów
(niepraktykujący i obojętni) relatywnie (trzykrotnie) częściej niż pozostali wartość rozwoju osobistego lokują na pierwszej (jako bardzo ważne), a nie na drugiej
pozycji (jako ważne).
Wykształcenie i własne kompetencje zawodowe w prezentowanych badaniach
okazały się bardziej znaczące dla kobiet niż dla mężczyzn52. Kobiety częściej niż
mężczyźni lokują tę wartość na pierwszym miejscu (jako bardzo ważną) przy
niewielkiej różnicy uznawania jej jako ważnej (kobiety — 31,1%, mężczyźni —
33,5%). Wyższą rangę wykształceniu i kompetencjom przypisują osoby, których
rodzice pracowali w pegeerze, a jednocześnie zamieszkałe w osiedlach byłych pegeerów niż pozostali. Im wyżej respondenci ocenili swoją aktualną sytuację życiową i szanse na realizację planów życiowych, tym częściej przypisują wykształceniu
bardzo duże znaczenie.
Wielka miłość zajmuje czwarte miejsce ze względu na znaczenie przypisane
poszczególnym wartościom. Częściej, jak można było oczekiwać, wymieniają
ją na pierwszej pozycji kobiety (80,5%) niż mężczyźni (54,3%), częściej najmłodsi niż najstarsi, przy czym różnice dotyczą wskazań na drugiej pozycji (najstarsi
— 31,9%, najmłodsi — 12,9%). Wyższą rangę nadają tej wartości osoby wierzące
i praktykujące niż niewierzący i obojętni, podobnie osoby, które wyżej oceniają
aktualną sytuację życiową i wyżej szanse na realizację swoich planów życiowych.
Honor i honor rodziny częściej jako bardzo ważny jest deklarowany przez mężczyzn (55,5%) niż przez kobiety (46,7%). Umiejscowienie tej wartości jako drugorzędnej (duże znaczenie) nie różni kobiet i mężczyzn (kobiety — 40,7%, mężczyźni — 39,5%). Jako bardzo ważną wartość traktują honor najczęściej osoby wolne
(52,4%) i te same najrzadziej w stosunku do osób z pozostałych kategorii stanu
52
W raporcie Banku Światowego zwraca się uwagę na silniejsze niż mężczyzn dążenie kobiet
do zdobywania wiedzy i wykształcenia. Wskazują na to dane GUS z roku 1999/2000, zgodnie z którymi kobiety stanowią 57% ogółu studiującej młodzieży; najwięcej w szkołach pedagogicznych
(73%) i w akademiach medycznych (70%), w szkołach ekonomicznych jest to 61%, w politechnikach
— 31%, w szkołach morskich — 35% i w szkołach resortu obrony narodowej — 22%. Płeć a możliwości ekonomiczne w Polsce. Czy kobiety straciły na transformacji?, Warszawa 2004, s. 58.
f1.indd 288
2012-09-26 14:51:17
289
cywilnego przyznają mu duże znaczenie (32,9%). Częściej też wyższe znaczenie
wskazują osoby z małych środowisk wiejskich (osiedla byłych PGR — 59,7% i wieś
— 56,3%), najrzadziej bardzo duże znaczenie przypisują mieszkańcy Olsztyna, oni
też dwukrotnie częściej niż inni pozostali nie przypisują wartościom honor i honor rodziny żadnego znaczenia lub tylko niewielkie. Wystąpiła też zależność statystyczna między deklarowaniem bardzo wysokiego znaczenia honoru a zadowoleniem z aktualnej sytuacji życiowej i pozytywną oceną własnych szans na realizację
planów życiowych (im wyższa ocena, tym częściej bardzo duże znaczenie honoru).
Orientacja na przyjemności i korzystanie z życia i pozostałe wartości uwzględnione w badaniach potraktowane były przez respondentów jako drugorzędne, ponieważ częściej nadawano im znaczenie duże, a nie bardzo duże.
Przyjmując, że zastosowane w badaniach własnych kryterium oceny znaczenia poszczególnych wartości pozwala na poznanie ogólnego poziomu preferencji,
można sformułować następujące wnioski:
■ Najwyżej w hierarchii wartości znalazły się rodzina i wartości związane
z własnym rozwojem (osobowym i zawodowym) oraz wielka miłość. Wartości
te tworzą dość charakterystyczny dla młodych ludzi zespół oczekiwań i planów
samorealizacyjnych — związanych z zaspokojeniem potrzeb osobistych (szczęścia
rodzinnego i wielkiej miłości), ale też własnego, osobistego rozwoju w kategoriach
samodoskonalenia i zdobywania wykształcenia i kompetencji zawodowych.
■ Znaczenie wartości związanych z rozwojem: własny rozwój i kształtowanie charakteru oraz wykształcenie i kompetencje zawodowe wyżej oceniały kobiety. Osoby wierzące i praktykujące wyżej niż pozostałe oceniły rozwój osobowy
(kształtowanie charakteru). Osoby zamieszkałe w popegeerowskich osiedlach
oraz te, których rodzice pracowali w pegeerze, niezależnie od obecnego miejsca
zamieszkania wyżej niż pozostałe oceniły wartość wykształcenia i kompetencji
zawodowych.
Wśród ogólnie preferowanych wartości rodzina dla większości badanej młodzieży, zgodnie z ich deklaracjami, ma największe znaczenie. Przedstawione wyniki ukazują zdecydowaną ekspozycję szczęścia rodzinnego i wielkiej miłości
wśród wartości poddanych ocenie respondentów, co wskazuje na familiocentryczne orientacje wartości badanej młodzieży.
5. Hierarchia wartości według preferencji sensu życia
Drugie kryterium analizy dotyczyło wyboru tych wartości, które zdaniem respondentów mają największy wpływ na ich życie i które mogą nadawać ich życiu
sens. Poproszono respondentów, aby wybrali nie więcej niż trzy spośród 12 wcześniej podanych wartości. W analizie wyników uwzględniono łącznie wszystkie
wskazania niezależnie, czy wskazana wartość wymieniona była na pierwszym,
drugim czy trzecim miejscu.
f1.indd 289
2012-09-26 14:51:17
290
Tabela 2. Najwyżej cenione wartości (analiza sumaryczna trzech wskazań)
Pozycja wartości
Najwyżej cenione
wartości N=507
L
%
1.
Szczęście rodzinne
359
70,8
2.
Wielka miłość
293
57.8
3.
Dzieci
161
31,8
4.
Wykształcenie i zwiększanie własnych
kompetencji zawodowych
154
30,3
5.
Pieniądze i możliwości posiadania
129
25,5
6.
Własny rozwój i kształtowanie swojego charakteru
127
25,1
7.
Honor, honor rodziny
76
14,9
8.
Przyjemności i możliwość używania
i korzystania z życia
74
14,6
9.
Wolność i sprawiedliwość społeczna
62
12,2
10.
Wiara i wartości religijne
46
9,1
11.
Ojczyzna i wartości patriotyczne
14
2,8
12.
Władza i możliwość kierowania, rządzenia ludźmi
14
2,8
Wśród najwyżej cenionych wartości, nadających sens życiu młodych ludzi,
znalazły się te, które kwalifikowane są przez badaczy do kategorii wartości osobistych. Łączą się one z sobą i ukazują rodzinę jako centrum uwagi młodych respondentów: szczęście rodzinne (70% wskazań), wielka miłość (57,8%) i dzieci
(31,8%). Wykształcenie i własny rozwój zajęły kolejną pozycję wyznaczoną częstotliwością wskazań respondentów (30,3%). Najniżej w hierarchii znalazły się:
wiara i wartości religijne (9,1%), ojczyzna i wartości patriotyczne oraz władza
i możliwość kierowania, rządzenia ludźmi (zaledwie po 2,8% każda).
Jednakże bliższa analiza wykazała znaczące zróżnicowanie wskazań wartości
nadających sens życiu ze względu na rozpatrywane cechy respondentów.
Płeć i autodeklaracja wiary okazały się zmiennymi, które wykazały najwięcej
związków istotnych statystycznie z analizowanymi wartościami (płeć z ośmioma
wartościami, autodeklaracja wiary z sześcioma).
Kobiety częściej (około 20 pp) niż mężczyźni wskazują, że sens ich życiu nadaje szczęście rodzinne (kobiety — 77,2%, mężczyźni — 58,4%) i wielka miłość
(odpowiednio 63,6% i 46,2%). Mężczyźni częściej (blisko trzykrotnie) sens życia
łączą z własnym rozwojem i kształtowaniem własnego charakteru (mężczyźni —
26,0%, kobiety — 9,3%) oraz z wolnością i sprawiedliwością społeczną (odpowiednio 17,3% i 6,6%). Także częściej mężczyźni niż kobiety z kategorią sensu życia łączą takie wartości, jak: przyjemności i możliwość używania życia (mężczyźni
f1.indd 290
2012-09-26 14:51:17
291
— 22,0%, kobiety — 10,8%), ojczyzna i wartości patriotyczne (mężczyźni — 6,9%,
kobiety — 0,6%) oraz władzę i możliwość kierowania ludźmi (analogicznie mężczyźni — 6,9%, kobiety — 0,6%). Wprawdzie takie wartości, zwane autotelicznymi lub prospołecznymi, jak wolność i sprawiedliwość społeczna, a także ojczyzna
i wartości patriotyczne, generalnie znalazły się na dole hierarchii sensu życia, jednak należy podkreślić, że ich ranga dla mężczyzn jest zdecydowanie wyższa, niż
deklarowały to młode kobiety.
Deklaracja wartości wyznaczających sens życia wykazała też zależność,
o zróżnicowanym charakterze, z autodeklaracją wiary. Osoby określające siebie
jako niewierzące i obojętne wobec wiary częściej niż pozostali wymieniają władzę, przyjemności życia, ojczyznę i wartości patriotyczne, a także własny rozwój
i kształtowanie własnego charakteru. Natomiast osoby wierzące i praktykujące
częściej wśród wartości nadających sens życiu wymieniają wiarę i nieco częściej
wielką miłość (tylko o 4 pp częściej niż wierzące i niepraktykujące).
Osoby pochodzące z rodzin byłych pracowników pegeerów częściej niż respondenci z rodzin niepracujących wcześniej w pegeerach widzą sens życia w szczęściu
rodzinnym (osoby, których rodzice pracowali w pegeerze 16,5%, pozostali 6,6%),
a rzadziej w wierze i wartościach religijnych (odpowiednio 64,7% i 73,6%).
Stan cywilny, zgodnie z przewidywaniami, zróżnicował wskazania związane
z dziećmi i rodziną. Osoby pozostające w związkach małżeńskich częściej niż pozostali sens życia łączą ze szczęściem rodzinnym i z dziećmi. Jest też godne uwagi,
że różnica istotna statystycznie wystąpiła między stanem cywilnym a wskazaniem
honoru. Dwukrotnie częściej honor i honor rodziny jako sens życia wymieniały
osoby wolne (17,9%) niż pozostające w związku małżeńskim (8,7%).
Wskazywane przez respondentów wartości wyznaczające sens ich życia wykazały również zależność z oceną szans na realizację własnych planów życiowych.
Osoby wyżej oceniające swoje szanse życiowe częściej niż pozostałe dostrzegają
sens życia w szczęściu rodzinnym oraz w przyjemnościach i używaniu życia. Z kolei osoby oceniające swoje szanse jako średnie lokują sens życia w wykształceniu
i zdobywaniu kompetencji zawodowych.
Choć więc wartości wymieniane według kategorii sensu życia skupiają się
na wartościach rodzinnych i podkreślają familiologiczną orientację młodzieży,
to wypowiedzi respondentów wykazują dość znaczące zróżnicowanie preferencji
ze względu zarówno na ich społeczno-demograficzne cechy (głównie płeć i stan
cywilny), jak i ze względu na ich ocenę własnych szans życiowych.
6. Wartości godne ofiary życia — ekstremalny poziom preferencji
Za kolejne kryterium wyznaczające pozycję wartości uznano „gotowość oddania życia”. Zastosowanie tego kryterium spowodowało najwyższą polaryzację
odpowiedzi respondentów.
f1.indd 291
2012-09-26 14:51:17
292
Tabela 3. Wartości godne ofiary życia (analiza sumaryczna dwóch wskazań)
Wartość
L
%
1. Szczęście rodzinne
265
52,3
2. Dzieci
255
50,3
3. Wielka miłość
187
36,9
4. Honor, honor rodziny
72
14,2
5. Ojczyzna i wartości patriotyczne
34
6,7
6. Wolność i sprawiedliwość społeczna
29
5,7
7. Wiara i wartości religijne
25
4,9
13
2,6
11
2,2
10. Własny rozwój i kształtowanie swojego charakteru
10
2,0
11. Przyjemności i możliwość używania i korzystania z życia
10
2,0
5
1,0
8.
Wykształcenie i zwiększanie własnych kompetencji
zawodowych
9. Pieniądze i możliwości posiadania
12. Władza i możliwość kierowania, rządzenia ludźmi
Spośród wartości wskazywanych przez co drugiego respondenta najważniejsze
okazały się tylko dwie — szczęście rodzinne i dzieci. Wielka miłość, za którą, zgodnie z deklaracjami, mógłby oddać życie co trzeci badany młody człowiek (36,9%),
zajęła pozycję trzecią. Na wyższych pozycjach, niż to było przy uwzględnieniu
poprzednich kryteriów, znalazła się wartość „honor i honor rodziny” (co szósty
respondent).
Wśród najczęściej wymienianej wartości — szczęścia rodzinnego — zmiennymi różnicującymi częstotliwość deklaracji okazały się: płeć (o 17,1 pp częściej
kobiety niż mężczyźni); miejsce zamieszkania — najczęściej (62,8%) szczęście rodzinne wymieniają respondenci z miast do 20 tys. mieszkańców, najrzadziej z popegeerowskich osiedli (35,5%); praca rodziców w pegeerze (o 14,5 pp rzadziej
wymieniają tę wartość młodzi ludzie z rodzin byłych pracowników PGR niż pozostali) oraz ocena aktualnej sytuacji życiowej (częściej osoby oceniające pozytywnie swoją sytuację życiową — 54,2%, niż oceniające ją niekorzystnie — 18,2%).
Również deklarowanie gotowości oddania życia za dzieci jako wartość wykazało statystycznie istotną zależność z płcią (kobiety — 53,9% mężczyźni —
43,4%); z wiekiem (najmłodsi — 42,9%, najstarsi — 69,6%); ze stanem cywilnym
(żyjący w związku małżeńskim — 81,0%, w konkubinacie — 53,3%, stanu wolnego — 45,4%); z deklaracją wiary (niewierzący, ale zachowujący niektóre tradycje
i praktyki religijne — 60,9%, niewierzący i niepraktykujący — 10,0%, wierzący i praktykujący — 49,3%).
Wielka miłość znalazła się na trzecim miejscu jako wartość, za którą młodzi ludzie gotowi byliby ofiarować życie. Deklaracje okazały się zróżnicowane
f1.indd 292
2012-09-26 14:51:17
293
ze względu na: płeć (kobiety — 41,0%, mężczyźni — 28,9%, różnica 12,1 pp); stan
cywilny (żyjący w związku nieformalnym — 50,0%, w związku małżeńskim —
26,2%), z deklarację wiary (czterokrotnie częściej wartość tę wymieniają wierzący
— 40,9%, niż obojętni i ponaddwukrotnie częściej niż niewierzący i niepraktykujący — 17,4%).
Jeszcze jedna wartość godna jest odnotowania — honor i honor rodziny —
za którą, zgodnie z deklaracjami młodych ludzi, mógłby oddać życie prawie
co szósty z nich (14,2%). Okazała się ona statystycznie zależna głównie ze względu
na płeć (ponaddwukrotnie częściej wartość tę wskazują mężczyźni — 22,5%, niż
kobiety — 9,9%).
Pozostałe wartości godne oddania życia wskazywało jedynie niewielu respondentów, dlatego pominięto je w analizie.
Warto podkreślić, że żadna z analizowanych wartości, za które młodzi ludzie
byliby gotowi oddać życie, nie wykazała zależności statystycznej z oceną sytuacji materialnej. Deklarowane przez badaną młodzież wartości miały związek
z płcią respondentów i ich autodeklaracją wiary. Te dwie cechy należy więc uznać
za główne determinanty deklarowanych wartości w odniesieniu do ekstremalnego poziomu preferencji.
Podsumowując uzyskane wyniki badań, należy stwierdzić, że:
■ według wszystkich kryteriów na pierwszym miejscu wymieniane jest zawsze szczęście rodzinne, również wysoko, według kryterium ważności i sensu życia, lokowana jest wartość określana jako wielka miłość;
■ według kryterium ważności (ogólny poziom preferencji) na trzeciej pozycji
znajduje się rozwój i kształtowanie charakteru, a po nim wykształcenie i zwiększanie swoich kompetencji, po tych wartościach wymieniane jest dziecko;
■ według kryterium sensu życia (preferencje sensu życia) na trzeciej pozycji tuż za szczęściem rodzinnym i wielką miłością wśród wartości sytuowane
jest dziecko;
■ według kryterium ofiary życia (ekstremalny poziom wartości) dziecko zajmuje drugą pozycję tuż po szczęściu rodzinnym.
Rodzina wydaje się więc czymś godnym pożądania, „na zdobyciu czego człowiekowi najbardziej zależy z uwagi na zaspokojenie jego potrzeb”53.
Możemy więc przyjąć, że utrzymująca się od wielu lat wysoka ranga nadawana
przez młodzież szczęściu rodzinnemu i dzieciom będzie się przekładała na zachowania młodzieży i postawy wobec rodziny i związanych z nią zachowań (zawieranie związku małżeńskiego, podejmowanie funkcji prokreacyjnych, troskliwa
opieka nad dziećmi). Tymczasem analiza statystyk wskazujących na wzrost rozwodów i życia „na próbę” w związkach nieformalnych, a także coraz mniej rodzących się dzieci sugerują poszukiwanie nieco innej interpretacji. Przydatna może
być koncepcja, która przyjmuje, że „jednostki za najważniejsze uznają dobra [...],
53
A. Błasiak, op. cit., s. 268.
f1.indd 293
2012-09-26 14:51:17
294
których brakuje w ich środowisku (hipoteza niedoboru) zwłaszcza w decydującym
okresie dojrzewania (hipoteza socjalizacji) [wyr. oryg.]”54.
Chęć uzyskania, realizacji poszczególnych wartości ma znaczący wpływ motywacyjny na zachowania jednostek i grup, stanowi swoiste zobowiązanie, ukierunkowuje dążenia, a nawet, co podkreślają socjologowie, „zawiera wyraźnie element
powinności”55.
Jak stwierdza Krzysztof Pawlina, w zachowaniach młodzieży polskiej można
dostrzec dwa odmienne odniesienia — z jednej strony przyznawanie się do wiary, uznawanie autorytetu Kościoła w kwestiach moralnych, uznanie religii i znaczenia Boga w życiu człowieka — z drugiej strony życie „jakby Boga nie było”,
uznanie etyki sytuacyjnej i tylko częściowa zgoda z nauczaniem Kościoła w sprawach moralnych. Konsekwencją jest też odniesienie do życia rodzinnego — jakby
w dwóch oddzielnie funkcjonujących płaszczyznach — z jednej strony uznanie
szczęśliwego życia rodzinnego i wielkiej odwzajemnionej miłości za stawiany
na pierwszym miejscu cel życia — z drugiej opowiedzenie się „za dość liberalnym
życiem intymnym, jeśli nie rozwiązłym”56.
7. Uwagi końcowe
Dla nas było interesujące, czy nasi respondenci — młodzi ludzie z województwa
warmińsko-mazurskiego — cenią wartość rodziny i jak sytuują jej miejsce w planach życiowych, a także według jakiego scenariusza zaczynają realizować te plany.
Podobnie, jak wykazano na podstawie przeglądu badań, dostrzec można
jednak rozbieżność między deklaracjami młodych ludzi uczestniczących w badaniach w 2004 roku na temat rangi rodziny i szczęścia rodzinnego, wysokiego
ich miejsca w hierarchii uznawanych wartości i celów życiowych, a realiami życia
związanymi niepewnością pozostawania części z nich w nieformalnych związkach
(18,2%), bez stabilizacji materialnej, bez pracy, w trakcie zdobywania wykształcenia. Ale ze świadomością, że wszystko przed nimi, że mają szanse, by zrealizować
swoje plany życiowe. Trzech na czterech badanych (75,3%) ocenia te szanse jako
bardzo duże i duże. Pytani więc o to, jaka będzie ich sytuacja za 10 lat, w większości (80,5%) wyobrażają sobie, że założą już własną rodzinę. Być może więc
zachowania związane z deklarowanymi wartościami z różnych powodów zostają
tylko odłożone w czasie.
Wyniki badań ukazały więc, że badana młodzież z jednej strony najwyższą
rangę nadaje rodzinie i wartościom okołorodzinnym, co należy ocenić jako prorodzinną, familiocentryczną orientację życiową, a z drugiej wielu młodych ludzi
w badanej grupie żyje w związkach nieformalnych.
54
55
56
M. Ziółkowski, op. cit., s. 295.
Ibidem, s. 292.
Rok 2005..., s. 89.
f1.indd 294
2012-09-26 14:51:17
295
Należy więc postawić pytanie, czy rodzina, a konkretnie szczęście rodzinne
jest dobrem, którego młodym ludziom brakuje i w związku z tym, stając się wartością deficytu — jest dobrem sytuowanym na szczycie hierarchii wartości, godnym pożądania, dobrem, dzięki któremu pragną zaspokoić osobistą potrzebę
szczęścia i miłości? Wydaje się jednocześnie, że potrzeba ta, zgodnie z sygnalizowanym przyzwoleniem społecznym, jest realizowana także w ramach związków
nieformalnych. Ale dalsze plany życiowe ukazują, że związki nieformalne są traktowane przez respondentów raczej jako stan przejściowy — w przyszłości młodzi
ludzie chcą założyć rodzinę.
Bibliografia
Biernat T., Sobierajski P., Wyobrażenia młodzieży o małżeństwie i rodzinie (analiza wyników badań
pilotażowych), „Kultura i Edukacja” 2002, nr 1, s. 86.
Błasiak A., Młodzież — świat wartości, Wydawnictwo WAM, Kraków 2002.
Dyczewski L., System wartości w świadomości młodzieży, „Ethos” 1993, nr 23.
Dyoniziak R., Postacie miłości. Przeobrażenia obyczajowe w Europie Zachodniej i w Polsce, Universitas, Kraków 1991.
Gorczycka E., Studia–praca–społeczeństwo w opinii studentów Politechniki Częstochowskiej, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1998.
Ignatczyk W., System wartości rodzinnych młodzieży końca XX wieku (na przykładzie województwa
poznańskiego), „Studia Demograficzne” 1999, nr 1, s. 91–111.
Kaleta A., Jakość życia a uczestnictwo w kulturze. Na przykładzie badań nad wybraną zbiorowością
młodzieży pochodzenia wiejskiego, PAN IRWIR, Warszawa 1981.
Kaleta A., Więcławski W., Młodzi torunianie. Mobilność społeczna — wartości życiowe — aktywność
kulturalna, UMK, Toruń 1988.
Kobiety i ich rodziny w osiedlach byłych pegeerów, red. Z. Kawczyńska-Butrym, Olsztyn 2004.
Krawczuk K., Kieczeń J., Co cenią nauczyciele, „Edukacja i Dialog” 2001, nr 8, s. 25–27.
Mariański J., W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1990.
Młodzież województwa warmińsko-mazurskiego. Zagrożenia, szanse, plany życiowe, red. Z. Kawczyńska-Butrym, Olsztyńska Szkoła Wyższa im J. Rusieckiego, Olsztyn 2006.
Nowak S., Postawy, wartości i aspiracje społeczeństwa polskiego. Przesłanki do prognozy na tle przemian dotychczasowych, [w:] Społeczeństwo polskie czasu kryzysu. Przeobrażenia świadomości
i warianty zachowań, red. S. Nowak, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1984.
Okólski M., Demografia zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.
Piwowarski W., Wartości życia codziennego, [w:] Religijność Polaków 1991–1998, red. W. Zdaniewicz, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2001, s. 54–69.
Płeć a możliwości ekonomiczne w Polsce. Czy kobiety straciły na transformacji?, Bank Światowy, Warszawa 2004.
Polska młodzież 1985, Instytut Badań Problemów Rodziny, Warszawa 1986.
Potoczna M., Uwarunkowania decyzji matrymonialnych, [w:] Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2004, s. 197–205.
Raport o sytuacji polskich rodzin, Pełnomocnik Rządu ds. Rodziny i Kobiet, Warszawa, sierpień 1995.
Rocznik Demograficzny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004.
f1.indd 295
2012-09-26 14:51:17
296
Rocznik statystyczny województwa warmińsko-mazurskiego 2003, Urząd Statystyczny w Olsztynie,
Olsztyn 2003.
Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004.
Rok 2005 — młodzi Polacy jako obywatele. (Analiza potencjału i możliwości społeczno-politycznych),
Instytut III Rzeczypospolitej, Ośrodek Studiów i Analiz Gospodarczych, Gdańsk-Warszawa
wrzesień 2002.
Smętowski M., Gminy zagrożone strukturalnym bezrobociem na tle kraju, [w:] Rynek pracy w skali
lokalnej, red. R. Szul, A. Tucholska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.
Sokołowska A., Stosunek młodzieży do jej perspektyw życiowych na podstawie badań dzielnicy Ochota
w Warszawie, PWN, Warszawa 1967.
Sytuacja demograficzna Polski. Raport 1999–2000, Rządowa Rada Ludnościowa. Rządowe Centrum
Studiów Strategicznych, Warszawa 2000.
Szukalski P., Kohabitacja w Polsce, [w:] Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim, red.
W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski, Łódź 2004.
Szukalski P., Rodziny i gospodarstwa domowe w Polsce i w krajach UE, [w:] Rodzina w zmieniającym
się społeczeństwie polskim, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 23–47.
Szukalski P., Urodzenia pozamałżeńskie w Polsce, [w:] Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie
polskim, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2004, s. 111–141.
Śliwa G., Człowiek wobec wartości życia, [w:] Jakość życia studentów, red. A. Rumiński, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2004.
Świda-Ziemba H., Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1995.
Wnuk-Lipińska E., Uczestnictwo studentów w kulturze, PWN, Warszawa 1981.
Wysocka E., Młodzież a religia. Społeczny wymiar religijności młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000.
Zdaniewicz W., Zachowania religijno-moralne, [w:] Religijność Polaków 1991–1998, red. W. Zdaniewicz, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2001.
Ziółkowski M., Wartości, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002.
Family as value as seen in the research from the Warmian-Masurian
Voivodeship
Summary
In this article a research review concerning the ranking of the family in young people’s hierarchy
of values is presented. In all the studies family ranks the highest. Parallelly, an increase of commonlaw marriages is indicated.
It was assumed that individual’s system of values, developed in a socialization process, influences behavior and life choices. In order to verify that assumption, the research among young people
was conducted in one of the poorest region of East Poland.
The hierarchy of values was analyzed according to three criteria: criterion of importance, criterion of meaning of life and criterion of life sacrifice. It was found out that on the one hand young
people valued the family and family values more than the other ones. Such attitude should be considered as a familiocentric life orientation. On the other hand, significant number of young people
lived in common-law marriages. However, they treated it as a temporary solution and they intended
to get married in the future.
f1.indd 296
2012-09-26 14:51:17

Rodzina jako wartość w badaniach młodzieży województwa

Transkrypt

Podobne dokumenty

Forum Socjologiczne

Pobierz artykuł - Forum Socjologiczne

Pobierz artykuł - Literatura i Kultura Popularna