AUNC - Zarządzanie - Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Transkrypt
AUNC - Zarządzanie - Uniwersytet Mikołaja Kopernika
a c t a U n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i Zarządzanie XXXIX Nauki Humanistyczno-Społeczne Zeszyt 407 Toruń 2012 Rada Programowa Mirosław Haffer, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Robert Karaszewski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Artur J. Kożuch, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Krzysztof Krukowski, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Tomáš Meluzín, Vysoké Učení Technické v Brně Eugeniusz Niedzielski, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Joanna Paliszkiewicz, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Stanislav Škapa, Vysoké Učení Technické v Brně Marek J. Stankiewicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Marek Zinecker, Vysoké Učení Technické v Brně Redaktor Naczelny Maciej Zastempowski Redaktor Prowadzący Dorota Grego-Planer Redaktorzy Tematyczni Katarzyna Liczmańska Joanna Petrykowska Agata Sudolska Redaktor Statystyczny Piotr Fiszeder Sekretariat Redakcji ul. Gagarina l3A, 87-100 Toruń tel. (56) 61 14 890, e-mail: [email protected] www.aunc.zarzadzanie.umk.pl ISSN 1689-8966 ISSN 0860-1232 Printed in Poland © Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2012 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA www.wydawnictwoumk.pl Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń tel. (56) 611 42 95; fax (56) 611 47 05 e-mail: [email protected] www.wydawnictwoumk.pl Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń tel./fax (56) 611 42 38 e-mail: [email protected] Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK Spis treści Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa . . . . . 7 Agnieszka Żołądkiewicz Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw w Niemczech na tle krajów Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Jakub Tadych Strategiczna Karta Wyników – narzędzie pomiarowe czy coś więcej? . . . . 35 Bogumiła Bubiak Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach na przykładzie branży ośrodków szkolenia kierowców . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Iwona Escher Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Joanna Bruzda Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach w procesie zarządzania jednostką samorządu terytorialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Leszek Reszka Koniunkcja logistyki i optymalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Katarzyna Liczmańska Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu . . 119 Joanna Żarnik-Żuławska Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 4 Spis treści Małgorzata Ludwikowska Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Zbigniew Pietras, Edward Pałka Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa ruchu drogowego – wybrane problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Agnieszka Wiśniewska Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Marek Zarębski Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Contents Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała Motivation as a management function within the company . . . . . . . . . . . . . 7 Agnieszka Żołądkiewicz Innovative activity of small and medium enterprises in Germany in comparison to eu countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Jakub Tadych Balanced Scorecard – how to consider this strategy’ measuring tool? . . . . 35 Bogumiła Bubiak Corporate social responsibility in micro-enterprises for example the sector driver training center . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Iwona Escher Organization’s adaptation and its components from the perspective of the systems approach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Joanna Bruzda Forecasting via wavelet smoothing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła Accounting as a source of information of costs in the management of the local government unit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Leszek Reszka Conjunction of logistics and optimization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Katarzyna Liczmańska Fashion brand for alcohol – is a manifestation of conformism or individualism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Joanna Żarnik-Żuławska Selected instruments of government supporting innovation in small and medium enterprises in France . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 6 Contents Małgorzata Ludwikowska Mistakes made in the system of employee motivation . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Zbigniew Pietras, Edward Pałka Logistics in crisis management . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Agnieszka Wiśniewska The impact mechanism of brand image on consumer behavior . . . . . . . . . . 187 Marek Zarębski Small and medium-sized enterprises as basic links in the logistic chain of the polish market economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Instytut Ekonomiczno-Społeczny Agnieszka Piotrowska Jacek Puchała Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa Z a r y s t r e ś c i. Struktura motywów ma zawsze układ hierarchiczny. Oznacza to, że jedne wartości cenione są przez pracowników bardziej, inne trochę mniej. Powstaje osobista hierarchia potrzeb, dla każdego człowieka różna, gdyż różne osoby cenią różne wartości, przy czym ludzie preferują te wartości, które są przez nich najbardziej cenione i jednocześnie te, które uznają za najbardziej realne do osiągnięcia. W artykule podjęto próbę określenia wartości systemu motywowania w badanym przedsiębiorstwie. W tym celu przeprowadzono badania ankietowe. Podjęto również próbę określenia stosunków, jakie panują między pracownikami, oraz jakie czynniki motywacji materialnej i niematerialnej są najważniejsze dla badanych pracowników. S ł o w a k l u c z o w e: motywacja, zarządzanie, dwuczynnikowa teoria F. Herzberga. Wstęp – cel, metodyka Zajęcie się problematyką motywacji oznacza poszukiwanie czynników sterujących poziomem gotowości i aktywizacji organizmu, jakim jest przedsiębiorstwo. Warto badać czynniki, które powodują, że człowiek wykazuje skłonność do pewnych form zachowania, które są korzystne dla właściciela firmy. Stąd ważne jest postawienie pytania: jakie zdarzenia będą wzmocnieniem pozy- 8 Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała tywnych zachowań w procesie uczenia się organizacji oraz jak daleko efektywne okażą się te wzmocnienia dla przedsiębiorstwa. Ze względu na fakt, że poszczególni pracownicy realizują różne cele osobiste i organizacyjne, mają odmienne umiejętności i warunki pracy, organizacja, pragnąc realizować swój cel, powinna elastycznie posługiwać się w procesie motywowania szerokim spektrum środków oddziaływania na motywy postępowania pracowników (Karaś, 2003). Istnieje wiele firm na polskim rynku różniących się nie tylko wielkością, ale także kulturą organizacyjną i podejściem do pracownika jako do człowieka. Motywacja do pracy jest niekiedy tylko pustym sloganem. Wszystko dzieje się na zasadzie płacę – wymagam. Poruszając problem motywacji, ludzie często odpowiadają, że motywuje ich tylko wyższe wynagrodzenie za pracę. Każdy chciałby zarabiać więcej, jednak ciągle zwiększanie wynagrodzenia nie prowadzi do wydajniejszej pracy. Motywacyjna rola pieniądza nie polega na oddziaływaniu jego ilością, lecz raczej na oddziaływaniu składnikami wynagrodzenia. W odczuciu pracowników musi istnieć współzależność pomiędzy wielkością otrzymywanych korzyści a nakładami starań i osiąganymi wynikami w pracy (Zbiegień-Maciąg, 1997). Motywowanie ma podstawowe i zarazem bardzo istotne znaczenie dla współczesnego zarządzania zasobami ludzkimi. Zwiększa ono sprawność, skuteczność oraz wydajność, a także prawdopodobieństwo realizacji wytyczonych celów przedsiębiorstwa. W odwrotnej sytuacji zwiększa się czasochłonność zarządzania, potrzebna jest nieustanna kontrola, narastają konflikty i ogólny chaos w przedsiębiorstwie (Machaczka, 1999). Brak motywacji w grupie pracowników może przyczynić się do występowania szkodliwych tendencji. Ich przykładem mogą być: zwiększona liczba nieobecności pracowników, marnowanie czasu na przerwy, działanie na szkodę firmy, biurokracja, zmniejszenie staranności, zmniejszenia tempa pracy, zmniejszenie kreatywności, zmniejszenie chęci brania na siebie odpowiedzialności. Każdy kierownik musi być świadomy tego, że jego zadaniem jest wywieranie wpływu na swoich podwładnych (Bruce, Pepitone, 2001). Dorobek teoretyczny w zakresie wyjaśniania motywacji ludzi do pracy jest znaczny i niejednolity. Systematyzując poglądy na naturę motywacji do pracy, można wyróżnić trzy grupy teorii: teorie treści, teorie procesu, teorie wzmocnienia (Lubrańska, 2008). Według A. Maslowa istnieje 5 grup potrzeb, umieszczonych na 5-poziomowej piramidzie. Człowiek po zaspokojeniu potrzeb na niższym poziomie zwraca uwagę na potrzeby z kolejnego, wyższego poziomu. Stwierdza on, że podstawowym wewnętrznym czynnikiem motywacyjnym są: Potrzeby fizjologiczne – odżywiania się, przetrwa- Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa 9 nia, wody, tlenu i snu. Potrzeba bezpieczeństwa pojawia się w momencie, gdy potrzeby fizjologiczne zostaną zaspokojone, koncentrując uwagę na zapewnieniu sobie bezpieczeństwa, oddaleniu wszelkich zagrożeń, stabilności, porządku oraz sprawiedliwości (Gick, Tarczyńska, 1999). Po pewnym czasie człowiek odczuwa pragnienie odnoszące się do relacji z innymi ludźmi, bycia kochanym, przynależności do grupy – potrzeby społeczne. Niezaspokojenie ich prowadzi do zamknięcia się w sobie i samotności, które mogą się pogłębiać, doprowadzając do wyobcowania, co często jest skutkiem negatywnego funkcjonowania człowieka w miejscu pracy oraz jego efektywności (Sikora, 2000). Na następnym poziomie pojawia się potrzeba osiągnięć, prestiżu i uznania w miejscu pracy, ważne jest, by inni dostrzegli profesjonalizm. Na szczycie ludzkich potrzeb według Maslowa jest samorealizacja. Na tym najwyższym poziomie ludzie koncentrują swoją uwagę na potrzebach wykorzystaniach własnego potencjału i osiągnięciu celów, satysfakcję przynosi zaspokojenie osobistych ambicji. W przeciwieństwie do wcześniejszych potrzeb potrzeba samorealizacji nigdy nie zostaje w pełni zaspokojona (Karaś, 2003). Następnym ważnym fundamentem praktycznej pracy kierowników może być dwuczynnikowa teoria Fredericka Herzberga. Podstawowym założeniem tej teorii jest stwierdzenie, że na zadowolenie ludzi z pracy mają wpływ dwie niezależne kategorie czynników. Mianowicie są to: czynniki higieny zwane zewnętrznymi orz czynniki motywacyjne – wewnętrzne. Pierwsza z grup dotyczy środowiska pracy, czyli wynagrodzenia, bezpieczeństwa i warunków pracy, relacji międzyludzkich w środowisku pracy czy też dodatkowych korzyści z pracy. Jeśli nie osiągną one wystarczającego poziomu, wówczas spowodują poczucie niezadowolenia z pracy. Druga grupa czynników motywacyjnych związana jest z poczuciem satysfakcji. Jej źródłem mogą być: potrzeba osiągnięć, uznanie, zakres odpowiedzialności, możliwość własnego rozwoju. Na zadowolenie z pracy wpływa druga grupa czynników, pierwsza zaś rodzi uczucie niezadowolenia. Zatem teoria ta mówi, że na początku kierownicy powinni zlikwidować niezadowolenie, czyli zapewnić swoim podwładnym odpowiednią płacę oraz warunki pracy, a dopiero później wzbudzać w nich motywacje i zadowolenie (Gliszczyńska, 1991). Celem badań było określenie jakości systemu motywowania funkcjonującego w przedsiębiorstwie. Podjęto również próbę określenia stosunków interpersonalnych, jakie panują między badanymi pracownikami, oraz jakie czynniki motywacji materialnej i niematerialnej są najważniejsze dla badanych pracowników. Aby zbadać system motywacyjny w tym przedsiębiorstwie, przeprowadzono badania ankietowe wśród 50 pracowników spośród 10 Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała 74 zatrudnionych. Ankieta była anonimowa i została przeprowadzona w lipcu 2010 roku. Ogólna charakterystyka firmy Analizowana firma powstała w 2001 roku. Przedsiębiorstwo zatrudnia ponad 70 osób, a w 2007 roku zdobyło wyróżnienie w konkursie „Firma równych szans” za politykę równego dostępu do awansu. Produkty firmy dostępne są w sprzedaży detalicznej w sieciach sklepów z branży: IT, Foto-Video, RTV oraz wielu innych. W skład oferty firmy wchodzą płyty CD i DVD, akcesoria komputerowe i sieciowe, produkty czyszczące oraz różnego rodzaju opakowania marek. Przedsiębiorstwo w ciągu kilku lat zdobyło pozycję lidera wśród dystrybutorów nośników danych oraz akcesoriów komputerowych. Obsługuje grupę kilku tysięcy klientów na całym świecie, w tym sieci supermarketów i hipermarketów. Potwierdzeniem dotychczasowych sukcesów są Gazele Biznesu 2005, 2006 i 2007 – nagroda dla przedsiębiorstw, które osiągają bardzo dobre wyniki finansowe, dynamicznie rozwijają się oraz są rzetelnymi partnerami biznesowymi. Ponad połowa całkowitej sprzedaży towarów znajduje nabywców za granicą, co pozwala zaliczyć to przedsiębiorstwo do czołówki polskich eksporterów. Według rankingu eksporterów Home & Market firma zajęła pierwsze miejsca w kategoriach: wzrost eksportu, wzrost przychodów z eksportu oraz rentowność kapitałów własnych w 2005 roku. W badaniu wzięło udział 50 pracowników przedsiębiorstwa. Wśród badanych pracowników 32% stanowiły kobiety, a 68% mężczyźni. Wynika to z faktu, że na stanowiskach wykonawczych większość pracowników to magazynierzy. Kobiety wykonujące pracę fizyczną zatrudnione są jedynie w dziale konfekcji. Wśród stanowisk nierobotniczych również częściej zatrudnienie znaleźli mężczyźni, ponieważ w działach sprzedaży konieczna jest znajomości asortymentu, jego specyfikacji technicznej i przeznaczenia, a specjaliści branży IT w naszym kraju to w przeważającej liczbie mężczyźni. Kobiety stanowią z kolei większość w takich działach jak księgowy, finansowy czy personalny. Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa 11 Metody motywowania pracowników w badanym przedsiębiorstwie W ankiecie pytano respondentów o ich stosunek do pracy. Ankietowane kobiety (32% pań) dały odpowiedź twierdzącą. W grupie badanych 24% uważa, że czynnikiem który umożliwia oddziaływanie na pracownika w sposób pozytywny, jest możliwość samorealizacji i odpowiednie wynagrodzenie za pracę – 8%. Natomiast 68% badanych kobiet uznało, że nie lubi swojej pracy, a jako czynniki demotywujące wskazało brak możliwości samorealizacji (38% pań), oraz nieodpowiednie wynagrodzenie za prace (30% wskazań). Gdyby jednak podzielić odpowiedzi kobiet według rodzaju zajmowanego stanowiska, otrzymamy zupełnie inne zestawienie. Okazuje się, że wszystkie kobiety pracujące na stanowiskach umysłowych odpowiedziały, że praca pozwala im wykorzystać swój potencjał, a 33% z nich uważa, że jest odpowiednio opłacana za swoją pracę. Wszystkie badane kobiety na stanowiskach wykonawczych uważają, że nie mają możliwości samorealizacji w pracy, a 75% z nich uważa, że otrzymuje za wykonywaną pracę nieodpowiednie wynagrodzenie. Powyższe wyniki wskazują, że dla objętych badaniem kobiet zajmujących stanowiska nierobotnicze praca stanowi wyzwanie, czują się spełnione i z pewnością chętnie przychodzą do pracy. Można też uznać, że znajdują się na szczycie potrzeb piramidy A. Maslowa. Kobiety wykonujące pracę fizyczną swoją pracę oceniają negatywnie, żadna z nich nie spełnia się zawodowo, a 75% pań narzeka na zarobki. Wszystkie ankietowane kobiety pracujące fizycznie równocześnie podejmują naukę. Praca, którą wykonują, jest jedynie tymczasowa, pozwala im przetrwać do osiągnięcia takiego wykształcenia, które pozwoli im podjąć pracę na innym, bardziej odpowiadającym im stanowisku. Badani mężczyźni nieco inaczej wyrażali swoją opinię odnośnie, stosunku do swojej pracy. Tylko 20% ankietowanych mężczyzn dało odpowiedź twierdzącą, wskazując, że lubi swoją pracę. Wśród nich 12% wskazało tak ze względu na możliwość samorealizacji, a 8% ze względu na dobre zarobki. Swojej pracy nie lubi aż 80% ankietowanych, jako demotywatory wskazując złe zarobki – 38% i brak możliwości samorealizacji (42% panów). Wśród mężczyzn podobnie jak wśród kobiet wyniki dotyczące braku samorealizacji występują głównie u osób uczących się, traktujących pracę jako tymczasową, która ma zapewnić środki do życia. Motywację do pracy znajdują w chęci zaspokojenia potrzeb znajdujących się na niższych szczeblach piramidy A. Maslowa, takich jak potrzeba jedzenia czy mieszkania. 12 Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała Stosunki interpersonalne w badanej firmie były tematem kolejnego pytania. Wszystkie badane kobiety i 95% ankietowanych mężczyzn określiło je jako koleżeńskie. Jest to duży atut przedsiębiorstwa, gdyż coraz więcej ludzi ceni sobie odpowiednie traktowanie i dobrą atmosferę w pracy. Na motywację do pracy mają wpływ stosunki interpersonalne w przedsiębiorstwie i opisywany przypadek nie jest od tej reguły wyjątkiem. Obrazuje to odsetek wskazań na znaczenie relacji międzyludzkich dla motywacji do pracy. Dla co czwartego respondenta jest on bardzo duży, duży – dla 44% pytanych, znaczący – 16% badanych, niewielki – jedynie dla 16% osób. Niewielki wpływ na motywację wskazali pracownicy którzy wcześniej określali swoją pracę jako słabo opłacaną i uniemożliwiającą ich samorealizację. Interpretując uzyskane wyniki zgodnie z teorią F. Herzberga, można powiedzieć, że nie wszystkim zostały zapewnione czynniki higieny, które związane są z warunkami wykonywania pracy. Są w badanej grupie osoby o znikomej motywacji do pracy, traktujące ją jako przymus. Są one zwykle niezadowolone i sfrustrowane. Motywowanie takich pracowników jest bardzo trudne. Wśród osób, które w ankiecie wskazały na duży lub bardzo duży wpływ relacji między pracownikami na motywację, 66% stanowią pracownicy umysłowi, a 34% to pracownicy wykonawczy. Prawie co dziesiąty ankietowany (8%) to osoba z wykształceniem zawodowym, ponad połowa badanych (54%) to osoby z wyższym wykształceniem. Wykształcenie wiąże się tu z rodzajem wykonywanej pracy i poziomem w hierarchii społecznej. Pracownicy z wyższym wykształceniem pracują na wyższych w hierarchii zarządzania stanowiskach. W ich przypadku podstawowe potrzeby już nie motywują, stąd dużą wagę przywiązują do atmosfery w pracy. Stosunki z przełożonymi są ważnym czynnikiem motywującym do pracy w badanej firmie (wykres 1). Wszyscy ankietowani udzielili odpowiedzi potwierdzającej wpływ relacji z kierownictwem na chęć do pracy. Dla co czwartego z ankietowanych wpływ ten jest bardzo duży, dla co piątego duży. Niewielki wpływ relacji z przełożonymi na motywację do pracy odczuwa jedynie 20% ankietowanych. Uzyskane wyniki wskazują, iż atmosfera w pracy jest bardzo ważnym elementem motywującym. Mimo że skala odpowiedzi była szeroka, od bardzo dużego do niewielkiego wpływu tych relacji na motywację, to trzeba podkreślić, że dla 80% pytanych relacje z przełożonym są ważnym motywatorem. Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa 13 Wykres 1. Opinie badanych pracowników o wykonywanej pracy Źródło: badania własne. W dalszej części ankiety zadano pytanie dotyczące preferowanych przez ankietowanych form motywacji materialnej. Każdy badany mógł zaznaczyć do trzech odpowiedzi spośród sześciu propozycji. Największą liczbę wskazań otrzymała odpowiedź premia – 44%, przy czym wszystkie panie i ośmiu z dziesięciu (84%) mężczyzn wskazało premię jako jedną z najważniejszych form motywacji materialnej. Udział w zyskach jako premię preferuje jeden na pięciu badanych. Premia po przekroczeniu określonego poziomu osiągnięć motywuje 15% pracowników. Ankietowani mniej niż wcześniej omawiane motywatory cenią nagrody za innowacje (11% wskazań), upominki rzeczowe (7% wskazań), a najmniej doceniane są premie za kwalifikacje (jedynie 4% wskazań). Otrzymane wyniki wskazują, że najbardziej motywują premie i nagrody finansowe. Potwierdza się również teoria, iż pracownicy bardziej cenią nagrody, które można zdobyć szybko. Premia za kwalifikacje, której osiągnięcie wiąże się z uzupełnieniem wykształcenia bądź kursu, jest procesem długotrwałym, często trwającym kilka lat, przez co była najrzadziej wymieniana jako efektywny motywator. Tylko 7% wskazań na motywatory dotyczyło upominków rzeczowych. Może to wskazywać na małą wartość dotychczasowych nagród. Pracownicy wprost stwierdzili, że zbyt często upominki rzeczowe miały dla nich niską wartość i uznali je za mało efektywną formę motywacji. Dane na wykresie 2 przedstawiają preferencje pracowników badanej firmy oraz formy motywowania materialnego stosowane w przedsiębiorstwie. 14 Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała Pracownicy, odpowiadając na pytanie, mieli za zadanie wymienić dostrzegane przez nich sposoby motywowania stosowane w badanej firmie. Co trzecia osoba z grupy pięćdziesięciu badanych pracowników uznała, że nie występuje w ich przedsiębiorstwie żadna z form motywowania materialnego, zatem nie dostrzegają lub nie znają lokalnej specyfiki systemu motywacyjnego. Takie osoby są równocześnie w grupie pracowników niezadowolonych z pracy. Odnosząc ten fakt do teorii motywacji F. Herzberga, można powiedzieć, że być może nie zostały usunięte czynniki prowadzące do niezadowolenia z pracy. Najczęściej wskazywaną formą motywowania materialnego były udziały w 33% wskazań, podwyżka (17% głosów) oraz udziały w zyskach (13% opinii). Materialnym motywatorem rzadko są upominki rzeczowe i nagrody za innowacje (odpowiednio 4 i 3% wskazań). Premia za kwalifikacje nie została uznana za motywator przez żadnego z pracowników. Formy motywowania występujące w przedsiębiorstwie są w znacznej części zgodne z tym, czego pracownicy oczekują. Najczęściej stosowane formy motywacji w badanym przedsiębiorstwie są równocześnie najbardziej oczekiwane przez pracowników. Niektóre jednak z motywatorów są bardziej pożądane od pozostałych – środki finansowe nakierowane na motywowanie pracowników można lepiej zagospodarować. Oznacza to, iż system motywacji materialnej w przedsiębiorstwie wymaga jednak korekty, które zbliżyłyby ten system do systemu oczekiwanego przez pracowników. premia za kwalifikacje upominki rzeczowe nagrody za innowacje ś udział w korzysciach udział w zyskach podwyżka 0 20 40 60 80 Częstotliwość odpowiedzi w % Wykres 2. Najważniejsze czynniki motywacji materialnej dla badanych pracowników i formy motywacji stosowane w badanym przedsiębiorstwie Źródło: badania własne. Źródło: badania własne. W wyniku badań przeprowadzonych w przedsiębiorstwie stwie Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa 15 W wyniku badań przeprowadzonych w przedsiębiorstwie stwierdzono, że preferowanymi przez pracowników formami motywacji pozamaterialnej są szansa na awans oraz możliwość rozwoju i doskonalenia umiejętności zawodowych (wykres 3). Obie odpowiedzi otrzymały po 29% wskazań. Pochwały słowne są skutecznym sposobem na motywację według 17% ankietowanych, udział w podejmowaniu decyzji – według 16% badanych, a na odpowiedź dotyczącą poszerzania zakresu obowiązków i odpowiedzialności wskazało 9% pracowników. Pracownicy oczekują więc awansu w hierarchii przedsiębiorstwa oraz rozwijania swoich umiejętności. Wykres 3. Najważniejsze formy motywacji niematerialnej według badanych pracowników Źródło: badania własne. Formy motywowania niematerialnego stosowane w badanej firmie są zaprezentowane na wykresie 4. Mimo tak szerokiego ich wachlarza 27% badanych nie dostrzega w firmie form motywowania niematerialnego. Czterech z dziesięciu pracowników otrzymało pochwały słowne (42% odpowiedzi) i są one najczęściej dostrzeganym przez pracowników działaniem motywacyjnym. Taki wynik świadczy o dobrej komunikacji między przełożonymi a podwładnymi w firmie. Kierownicy często i chętnie korzystają z pochwał, co zostało dostrzeżone przez pracowników. Szanse na awans, udział w podejmowaniu decyzji oraz poszerzanie zakresu obowiązków i odpowiedzialności dostrzega 8% ankietowanych (wykres 4). Najrzadziej dostrzeganym działaniem pozafinansowym mającym na celu motywowanie pracowników jest możliwość rozwoju i doskonalenia umiejętności – 7% wskazań. Pracownicy najbardziej z wszystkich form pozamaterialnej 16 Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała motywacji cenią sobie możliwość rozwoju oraz możliwość awansu. Wydaje się, że konieczne jest dopracowanie systemu motywacji pozafinansowej. Firma powinna częściej organizować szkolenia, kursy, zachęcać pracowników do poszerzania kompetencji, dalszej nauki przez opłacanie części lub całości kosztów kształcenia. Również częstszym zjawiskiem powinny być awanse pionowe, a każdy awans powinien być odpowiednio nagłaśniany wewnątrz firmy. możliwość rozwoju i doskonalenia umiejętności 6% udział w podejmowaniu decyzji 7% poszerzanie zakresu obowiązków i odpowiedzialnosci 8% pochwały słowne 43% możliwość awansu 7% Wykres 4. Niematerialne formy motywacji stosowane w badanym przedsiębiorstwie Źródło: badania własne. Zrozumienie pojęcia motywacji było treścią ostatniego pytania w ankiecie. Wyniki zostały zaprezentowane na wykresie 5. Największa liczba ankietowanych (36% pytanych) motywację łączy z pieniędzmi i innymi korzyściami materialnymi. Motywację co trzeci z badanych rozumie jako praktyczne działanie pracodawcy, które pobudza do lepszej pracy. Dla co piątego z badanych motywacja to synonim dobrej komunikacji w miejscu pracy. Natomiast dla 12% badanych pracowników działania motywacyjne to indywidualne podejście do pracowników. Jedynie dla 4% ankietowanych motywacja kojarzy się z pochwałami pracowników przez pracodawcę. Uzyskane odpowiedzi wskazują, że w badanym przedsiębiorstwie pracownicy wciąż uznają pieniądze za najlepszy środek motywacji. Mimo wzrastającej roli atmosfery w pracy, indywidualnego podejścia do pracowników, pobudzania ich do działania i po- Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa 17 chwał za dobre zachowania jednak pieniądze pozostają najskuteczniejszym instrumentem motywowania pracowników. indywidualne podejście; 12% pochwała pracownika; 3% korzyść materialna; 37% dobra komunikacja; 20% pobudzenie do działania; 27% Wykres 5. Rozumienie pojęcia motywacji przez badanych pracowników Źródło: badania własne. Podsumowanie Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą, że istniejący system motywowania w firmie uważany jest za poprawny i skuteczny. Ankietowani wskazali na bardzo dobrą atmosferę w pracy – wszystkie ankietowane kobiety i 95% objętych badaniem mężczyzn – oraz odpowiednio do oczekiwań skonstruowany system motywacji materialnej. Przeprowadzone badania wykazały, że najskuteczniejszym motywatorem są pieniądze. Pracownicy pojęcie motywacji kojarzą przede wszystkim z korzyściami materialnymi – 36% ankietowanych, dlatego też należy uznać je za najważniejszy czynnik motywujący. Podwyżka (44%), udziały w korzyściach (19%) czy zyskach(15%) są najbardziej pożądanymi przez pracowników motywatorami. Wśród wartości niematerialnych niemałe znaczenie ma atmosfera w pracy. 18 Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała Zarówno relacje między pracownikami, jak i relacje miedzy przełożonymi a podwładnymi były w przedsiębiorstwie ważnym czynnikiem motywującym. Atmosferę można budować nie tylko codziennymi kontaktami w pracy, wspólne szkolenia, kursy, imprezy firmowe czy wyjazdy integracyjne znacznie podnoszą morale pracowników, budują więzi, zwiększają lojalność i stopień identyfikacji pracownika z firmą, w której jest zatrudniony. Literatura Bruce A., Pepitone J. (2001), Jak motywować pracowników, Wydawnictwo RM, Warszawa. Gick A., Tarczyńska M. (1999), Motywowanie pracowników, PWE, Warszawa. Gliszczyńska X. (1991), Poznawcze modele motywacji pracowników, PWN, Warszawa. Karaś R. (2003), Teorie motywacji w zarządzaniu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Lubrańska A. (2008), Psychologia pracy, Wyd. Difin, Warszawa. Machaczka J. (1999), Podstawy zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Sikora J. (2000), Motywowanie pracowników, OPO, Bydgoszcz. Zbiegień-Maciąg L. (1997), Motywacyjne aspekty wynagradzania pracowników, [w:] Jak skutecznie wynagradzać pracowników, K. Sedlak (red.), Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków. Motivation as a management function within the company A b s t r a c t. The structure of motives is always a hierarchical system. This means that some of the employees are appreciated more, some less. Created personal hierarchy of needs, different for each person because different people prefer different values, but people prefer the values that are most valued by them, while those that they consider the most realistic to accomplish in the article attempts to determine the value of the motivation system the audited company. For this purpose, a survey was conducted. Been conducted to determine the relationships which exist between the employees and the motivation factor tangible and intangible subjects are most important to employees. K e y w o r d s: motivation, management, two-factor theory of F. Herzberg. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Agnieszka Żołądkiewicz Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw w Niemczech na tle krajów unii europejskiej Z a r y s t r e ś c i. W artykule przedstawiona została charakterystyka sektora MŚP w Niemczech. Szczególna uwaga została poświęcona analizie działalności innowacyjnej niemieckich małych i średnich przedsiębiorstw. Ponadto została podjęta próba porównania poziomu innowacyjności niemieckich przedsiębiorstw z przedsiębiorstwami pozostałych krajów Unii Europejskiej. W tym też celu omówione zostały takie aspekty, jak: odsetek podmiotów wdrażających innowacje produktowe lub procesowe, nakłady na działalność innowacyjną, odsetek firm, które wdrożyły innowacje organizacyjne lub marketingowe, procent firm prowadzących wewnętrzną działalność B+R oraz wielkość nakładów na ten cel. S ł o w a k l u c z o w e: MŚP, innowacyjność, działalność B+R. WSTĘP Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) zajmują w gospodarce szczególne miejsce. Z jednej strony z definicji wynika, iż należą do małych i tym samym do słabszych podmiotów funkcjonujących na rynku. Można zatem stwierdzić, że nie ma potrzeby poświęcać im wiele uwagi. Jednak z drugiej strony z powodu występowania ogromnej ich liczby w gospodarce, dużego udziału 20 Agnieszka Żołądkiewicz w kształtowaniu siły i pozycji ekonomicznej kraju oraz obywateli stanowią ważny temat polityki gospodarczej rządu i działalności jego agend odpowiedzialnych za gospodarkę. Wraz z nasileniem presji konkurencyjnej, narastaniem walki o klienta, a także globalizacją, internacjonalizacją i możliwością ekspansji na rynki zagraniczne jednym z warunków pozwalających na przetrwanie i osiąganie sukcesów rynkowych przez małe i średnie przedsiębiorstwa jest szerokie wprowadzenie innowacji. Nie wystarczy już bowiem uruchomienie działalności firmy, która znalazła oraz zagospodarowała nawet intratną niszę rynkową. Aby sprostać wyzwaniom, niezbędne jest pogłębianie wiedzy o potrzebach klientów, poprawa ich satysfakcji, wyprzedzanie konkurentów oraz stałe doskonalenie oferty rynkowej. Tym samym coraz częściej konieczne staje się wdrażanie innowacji we wszystkich obszarach funkcjonowania MŚP (Koszałka, 2011, s. 7). Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią ważny sektor w gospodarkach wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej, w tym m.in. odgrywają znaczącą rolę w rozwoju gospodarczym Niemiec, gdzie zdolność oraz potencjał innowacyjny MŚP wpływa istotnie na zdobycie przewagi konkurencyjnej. Celem pracy jest przedstawienie działalności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw niemieckich na tle przedsiębiorstw krajów Unii Europejskiej. 1. DEFINICJA SEKTORA MŚP W ŚWIETLE REGULACJI UE I NIEMIEC Klasyfikacja przedsiębiorstw może być przeprowadzona na podstawie wielu kryteriów. W Unii Europejskiej od 1 stycznia 2005 r. z uwagi na pomoc publiczną udzielaną przedsiębiorcom stosowana jest definicja mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw przyjęta w zaleceniu Komisji Europejskiej z 6 maja 2003 r. Zgodnie z tym zaleceniem w ramach analizowanej grupy wyróżnia się przedsiębiorstwa: – mikroprzedsiębiorstwa – zatrudniające nie więcej niż 10 osób, których roczny obrót nie przekracza kwoty 2 mln euro lub roczny bilans nie przekracza kwoty 2 mln euro; – małe – zatrudniające mniej niż 50 pracowników, których roczny obrót nie przekracza kwoty 10 mln euro lub roczny bilans nie przekracza kwoty 10 mln euro; – średnie – zatrudniające mniej niż 250 pracowników, których roczny obrót nie przekracza kwoty 50 mln euro lub roczny bilans nie przekracza kwoty 43 mln euro (Hybka, 2009, s. 613–614). 21 Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw... Odnosząc się natomiast do regulacji funkcjonujących w gospodarce niemieckiej można zauważyć, że poza unijnymi kryteriami wyróżniania MŚP stosowane są również kryteria narodowe. Przykładowo w § 267 niemieckiego Kodeksu Handlowego, przedsiębiorstwa zorganizowane w formie spółek kapitałowych zostały podzielone na duże, średnie i małe, przy czym do sektora MŚP zalicza się przedsiębiorstwa małe i średnie. Kryteria tej klasyfikacji prezentuje tabela 1. Zakłada się, że do danej grupy przedsiębiorstw zaliczane są spółki, które spełniają co najmniej dwa z podanych warunków (Hybka, 2009, s. 614). Tabela 1. Podział przedsiębiorstw w Niemczech według § 267 Kodeksu Handlowego Wielkość przedsiębiorstwa Kryterium podziału małe średnie duże Suma bilansowa (w euro) poniżej 4 015 000 od 4 015 000 do 16 060 000 powyżej 16 060 000 Obrót (w euro) poniżej 8 030 000 od 8 030 000 do 32 120 000 powyżej 32 120 000 poniżej 50 od 50 do 250 powyżej 250 Liczba pracowników Źródło: Hybka, 2009, s. 614. W niemieckich badaniach naukowych oraz w publicystyce ekonomicznej dużą popularnością cieszą się kryteria podziału sformułowane przez Instytut Badań MŚP w Bonn (Institut für Mittelstandsforschung Bonn – IfM), który wyróżnia przedsiębiorstwa na podstawie podobnych kryteriów jak w przypadku definicji unijnych, tj. wielkości obrotów i liczby zatrudnionych pracowników. Zgodnie z nimi w analizowanym sektorze MŚP wymienia się przedsiębiorstwa małe i średnie, które spełniają poniższe kryteria (tabela 2). Tabela 2. K ryteria podziału przedsiębiorstw w ramach MŚP według Instytutu Badań MŚP w Bonn Kryterium podziału Obrót (w euro) Liczba pracowników Wielkość przedsiębiorstwa małe średnie poniżej 1 mln od 1 mln do 50 mln do 9 od 10 do 499 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Unternehmensgrößenstatistik – Unternehmen, Umsatz und sozialversicherungspflichtig Beschäftigte 2004 bis 2009 in Deutschland, Ergebnisse des Unternehmensregisters (URS 95), 2012, IfM Bonn, s. 174. 22 Agnieszka Żołądkiewicz Najbardziej istotnym odchyleniem pomiędzy zaleceniem Unii Europejskiej a niemiecką praktyką jest liczba zatrudnionych. W Unii Europejskiej górna granica wynosi 250, a w Niemczech – 500 pracowników. Przestawienie się na wytyczne Komisji Europejskiej nie byłoby ze względów statystycznych żadnym problemem. Miałoby to jednak niekorzystne skutki ekonomiczne szczególnie dla małych i średnich przedsiębiorstw w niemieckim przemyśle, które w zestawieniu z innymi gałęziami gospodarki cechują się ponadprzeciętną wielkością, np. przeciętna wielkość małego i średniego przedsiębiorstwa w przemyśle jest 5 razy większa niż w rzemiośle (Małachowski, 2011, s. 95). Pomimo że w Niemczech ciągle powszechna jest definicja przedstawiona przez IfM Bonn, to w niektórych niemieckich landach coraz częściej zastępuje się ją przez zalecenie KE. Kryteria unijne zaczyna się stosować szczególnie przy udzielaniu małym i średnim przedsiębiorstwom pomocy z publicznych programów wsparcia (Małachowski, 2011, s. 95). 2. STAN SEKTORA MŚP W NIEMCZECH Według danych z Instytutu Badań MŚP w Bonn (IfM) w 2009 r. przedsiębiorstwa należące do sektora MŚP tzw. stanu średniego (mittelstandische Unternehmen1) stanowiły w Niemczech 99,5% wszystkich przedsiębiorstw (tabela 3). Przy tym sektor MŚP w większym stopniu zdominowany był przez mikrofirmy, których udział w całkowitej liczbie przedsiębiorstw w roku 2009 wyniósł 90% (małe – 7,7%, średnie – 1,8%). Jak wskazują długoterminowe tendencje w latach 2006–2009, liczba przedsiębiorstw sektora MŚP w Niemczech systematycznie rosła. Zestawiając rok 2006 z rokiem 2008, można zauważyć wzrost liczby danych przedsiębiorstw o 2,37%. Pomimo jednak trendu wzrostowego w 2009 r. odnotowany został spadek liczby firm z 3 619 016 (rok 2008) do 3 580510, tj. o 1,1%. Takie zmniejszenie liczby MŚP wywołane było skutkami kryzysu finansowego gospodarki światowej. 1Niemieckojęzyczne określenie mittelstandische Unternehmen, a także Mittelstand lub kleine und mittlere Unternehmen/KMU odpowiadają polskiemu określeniu ‘małe i średnie przedsiębiorstwa’ i anglojęzycznej kategorii SME/Small and Medium sized Enterprises. 23 Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw... Tabela 3. Liczba przedsiębiorstw według klas wielkości2 w latach 2006–2009 Rok Wyszczególnienie 2006 liczba Mikro Małe 2007 % 3 201 619 2008 liczba % 90,2 3 234 462 liczba 90,1 3 272 529 2009 % liczba % 90,0 3 237 878 90,0 271 007 7,6 275 475 7,7 280 791 7,7 278 459 7,7 Średnie 62 477 1,8 64 365 1,8 65 696 1,8 64 173 1,8 Duże 16 137 0,5 16 963 0,5 17 479 0,5 16 738 0,5 Ogółem 3 551 240 100,0 3 551 240 100,0 3 636 495 100,00 3 597 248 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schlüsselzahlen des Mittelstands in Deutschland gemäß der KMU-Definition der EU-Kommission, www.ifm-bonn.org, (04.06.2012). Znaczenie sektora MŚP w Niemczech nie wynika jedynie z liczebności przedsiębiorstw. Sektor ten odgrywa również istotną rolę w tworzeniu miejsc pracy (tabela 4). W 2009 r. w sektorze MŚP znalazło pracę około 14 mln osób. W analizowanym okresie (2006–2009) można było zauważyć systematyczny wzrost liczby pracujących, z wyjątkiem przedsiębiorstw średnich (jak i dużych), gdzie w 2009 r. odnotowany został spadek. Tabela 4. L iczba pracujących w przedsiębiorstwach według klas wielkości w latach 2006–2009 (w mln) Rok Wyszczególnienie 2006 liczba 2007 2008 % liczba % liczba 2009 % liczba % Mikro 3,86 15,9 3,88 15,6 3,89 15,3 3,92 15,6 Małe 4,52 18,5 4,60 18,5 4,69 18,5 4,72 18,7 Średnie 5,01 20,6 5,15 20,7 5,23 20,6 5,22 20,7 Duże 10,97 45,0 11,25 45,2 11,54 45,5 11,31 44,9 Ogółem 24,36 100,0 24,88 100,0 25,35 100,0 25,17 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schlüsselzahlen des Mittelstands. Klasyfikacja zgodna z zaleceniem Komisji Europejskiej z dnia 6 maja 2003 r. 2 24 Agnieszka Żołądkiewicz Na podstawie danych z Eurostatu na rok 2008 Niemcy na tle krajów UE zajęły pierwsze miejsce pod względem liczby osób pracujących w przedsiębiorstwach3 z wynikiem 22,4 mln osób. Liderem okazały się również w zestawieniu krajów UE pod względem liczby pracujących na jedną firmę (12,5) (PARP, 2011, s. 19, 21). Tak liczna grupa przedsiębiorstw będąca zarazem miejscem pracy dla wielu osób ma istotny wpływ na rozwój gospodarczy kraju. Szacuje się, że działalność gospodarcza sektora MŚP w 2009 r. w Niemczech stanowiła 37,7% (tabela 5) obrotów gospodarczych wszystkich przedsiębiorstw (mikro – 10,9%, małe – 11,7%, średnie – 15,1%). Analizując okres 2006–2009, zauważyć można systematyczny wzrost wartości obrotów do roku 2009, w którym odnotowany został już spadek, będący zapewne efektem wcześniej wspomnianego kryzysu finansowego. Tabela 5. Obrót przedsiębiorstw według klas wielkości w latach 2006–2009 Rok Wyszczególnienie 2006 mld euro 2007 % mld euro 2008 % mld euro 2009 % mld euro Mikro 539,05 11,1 543,70 10,6 557,13 10,4 544,08 10,9 Małe 582,27 12,0 593,73 11,6 615,85 11,5 583,99 11,7 Średnie 746,74 15,3 774,64 15,1 804,73 15,0 752,04 15,1 Duże 3 004,35 61,7 3 211,71 62,7 3 384,92 63,1 3 098,84 62,2 Ogółem 4 872,41 100,0 5 123,78 100,0 5 362,64 100,0 4 978,94 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schlüsselzahlen des Mittelstands. % Sekcje C-I oraz K NACE rev. 2. 3 Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw... 25 3. SKALA INNOWACYJNOŚCI NIEMIECKICH PRZEDSIĘBIORSTW SEKTORA MŚP NA TLE UE* Termin „innowacja” wywodzi się od łacińskiego słowa innovatio, oznaczającego wdrożenie czegoś nowego, innowatorskiego lub nowość, odnoszący się najczęściej do wyrobu, usługi lub pomysłu (Wilmańska-Sosnowska, 2010, s. 11). W literaturze przedmiotu pojawia się wiele definicji pojęcia innowacyjność, jednak można stwierdzić, że wszystkie z nich koncentrują się na Schumpeterowskiej myśli o postępie i rozwoju gospodarczym. To właśnie J. Schumpeter jako pierwszy zastosował pojęcie innowacji we współczesnym rozumieniu tego słowa, formułując w ten sposób pewną siłę społeczno-ekonomiczną, która jest podstawą przedsiębiorczości oraz motorem wzrostu i rozwoju jakiegokolwiek podmiotu (Nowacki, Staniewski, 2010, s. 35). Schumpeter, wyjaśniając istotę innowacji, posłużył się następującymi słowami: „dzięki zastosowaniu nowych kombinacji aktualnie dostępnych czynników produkcji wykorzystywanych w nowych fabrykach i najczęściej dzięki powstawaniu nowych przedsiębiorstw wytwarzających nowe produkty lub stosujących nowe, a więc jeszcze nie sprawdzone, metody wytwarzania lub dzięki temu, że przedsiębiorstwa te obsługują nowe rynki lub nabywają środki produkcji na nowych rynkach. To co my, wbrew regułom prawdziwej nauki, nazywamy postępem ekonomicznym, na ogół odnosi się do użycia zasobów produkcyjnych według nowych, dotychczas niesprawdzonych w praktyce gospodarczej zasad, a zarazem wycofywania tych zasobów z użycia w sposobach, które * Zaprezentowana analiza nt. innowacyjności została przygotowana na podstawie raportu „Innowacyjność 2010”, w którym zamieszczone zostały dane z GUS i Eurostat zbierane w ramach badania Community Innovation Survey (CIS 2006). Dane z GUS dotyczą przedsiębiorstw, których działalność gospodarcza zaklasyfikowana była do następujących rodzajów działalności wg PKD 2004: Przemysł – sekcja C, D, E. Z kolei dane Eurostat dotyczą przedsiębiorstw, których działalność gospodarcza zaklasyfikowana była do następujących rodzajów działalności wg Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD 2007 – NACE R2): Sekcja B, C, D, E. Ponadto dane GUS dotyczące liczby przedsiębiorstw innowacyjnych obejmują firmy, które wdrożyły innowacje produktowe lub procesowe, podczas gdy dane Eurostat uwzględniają także przedsiębiorstwa, które nie wdrożyły innowacji, jednak realizowały projekt innowacyjny, który był przerwany lub niezakończony. W porównaniach międzynarodowych różna liczba analizowanych krajów może wynikać z braku lub niepełnych dostępnych danych. W danym opracowaniu jako przedsiębiorstwa małe określa się przedsiębiorstwa o liczbie pracujących 10–49, a średnie – 50–249 (sektor MŚP – 10–249). 26 Agnieszka Żołądkiewicz były stosowane do tej pory. To właśnie stanowi istotę pojęcia, które nazywamy innowacją” (Świtalski, 2005, s. 115–116). W rozwiniętych gospodarkach, w tym również w gospodarce Niemiec główną siłą napędową wzrostu produktywności są innowacje oparte na trzech filarach: badaniach i rozwoju (B+R), wiedzy oraz edukacji. Prowadzone działania innowacyjne stanowią kluczowy element prowadzący do zwiększania wydajności i wzrostu gospodarczego, przyczyniając się tym samym do umocnienia zdolności konkurencyjnej krajowej gospodarki na rynku międzynarodowym (Łapiński, 2010, s. 9). Jednym z najczęściej używanych wskaźników do oceny innowacyjności przedsiębiorstw jest odsetek podmiotów wdrażających innowacje produktowe lub procesowe (Łapiński, 2010, s. 10). Dany wskaźnik został zaprezentowany dla wybranych krajów na poniższym wykresie. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% małe średnie Wykres 1. innowacyjnych w wybranych krajach w latach Wykres 1. Odsetek odsetekfirm firm innowacyjnych w wybranych krajach w 2006–2008 latach 2006–2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Łapiński, 2010, s. 12. Źródło: opracowanie własne na podstawie Łapiński, 2010, s. 12. Analizując dany wskaźnik, można zauważyć, że Niemcy na tle innych Analizując dany wskaźnik można zauważyć, że niemcy na tle innych krajów UE zanotowały najlepszy odsetek w populacji małych i średnich krajów UE zanotowały najlepszy odsetek w populacji małych jak i przedsiębiorstw, który został oszacowany odpowiednio na poziomie 68% – średnich przedsiębiorstw, który został oszacowany odpowiednio na małe, 79% – poziomie 68%średnie. - małe, 79% - średnie. Odsetekprzedsiębiorstw przedsiębiorstw innowacyjnych innowacyjnych określa, innowaOdsetek określa, jaki jakijest jestudział udział torów w ogólnej liczbie firm. Wskaźnik ten nie odzwierciedla jednak faktyczinnowatorów w ogólnej liczbie firm. Wskaźnik ten nie odzwierciedla jednak faktycznych rozmiarów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Dlatego też za najważniejszy wskaźnik poziomu innowacyjności gospodarki przyjmuje się nakłady na działalność innowacyjną (Łapiński, 2010, s. 17). Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw... 27 nych rozmiarów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Dlatego też za najważniejszy wskaźnik poziomu innowacyjności gospodarki przyjmuje się nakłady na działalność innowacyjną (Łapiński, 2010, s. 17). Według danych Eurostatu w 2008 r. przeciętne nakłady na działalność innowacyjną niemieckich przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną o liczbie pracujących powyżej 9 osób wyniosły 1 821 tys. euro (wykres 2). Tym samym w ramach krajów UE Niemcy zajęły 6 miejsce. 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 Wykres 2. Nakłady na innowacje na jedno przedsiębiorstwo prowadzące działalność Wykres 2. nakłady na innowacje na jedno przedsiębiorstwo prowadzące tys. euro) działalnośćinnowacyjną innowacyjnąw 2008 r. w 2008 (w r. (w tys. euro) Źródło: własne na podstawie Łapiński, 2010, 2010, s. 18. s. 18. Źródło:opracowanie opracowanie własne na podstawie: Łapiński, efektem działalności innowacyjnej prowadzonej przez Efektem działalności innowacyjnej prowadzonej przez przedsiębiorstwa przedsiębiorstwa przemysłowe jest wprowadzanie na rynek nowych lub przemysłowe jest wprowadzanie na rynek nowych lub istotnie istotnie zmienionych wyrobów. Wskaźnikami, które poddają oceniezmienionych dany wyrobów. Wskaźniki, które poddają ocenie dany efekt działalności innowaefekt działalności innowacyjnej jest odsetek przedsiębiorstw, które cyjnej, towyroby odseteknowe przedsiębiorstw, które sprzedały wyroby nowe lub sprzedały lub istotnie ulepszone oraz udział sprzedaży tychistotnie ulepszoneworaz udziałsprzedaży sprzedaży tych wyrobów w wartości sprzedaży wyrobów wartości ogółem przedsiębiorstw (Łapiński, 2010,ogółem (Łapiński, 2010, s. 22). s.przedsiębiorstw 22). Biorąc pod uwagę wyrobów nowych Biorąc pod uwagęwartość wartośćprodukcji produkcjisprzedanych sprzedanych wyrobów nowych lub lub istotnie zmodyfikowanych jedynie dla firm na jedno które istotnie zmodyfikowanych jedynie dla firm na jedno przedsiębiorstwo, przedsiębiorstwo, które wdrożyło taką innowację, przedsiębiorstwa wdrożyło taką innowację, przedsiębiorstwa niemieckie w latach 2006–2008 niemieckie w latach 2006-2008 zajęły 2 miejsce wśród 23 krajów biorąc małe, zajęły 2 miejsce wśród 23 krajów, biorąc pod uwagę przedsiębiorstwa pod uwagę przedsiębiorstwa małe jak i średnie (wykres 3). Przeciętna sprzedaż tego typu wyrobów wynosiła odpowiednio dla małych 1 434 tys. euro, a dla średnich 8 985 tys. euro. 28 Agnieszka Żołądkiewicz jak i średnie (wykres 3). Przeciętna sprzedaż tego typu wyrobów wynosiła odpowiednio dla małych 1 434 tys. euro, a dla średnich 8 985 tys. euro. 10 000 9 000 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 małe średnie Wykres 3. Produkcja sprzedana wyrobów nowych lub istotnie zmodyfikowanych noWykres 3. Produkcja sprzedana wyrobów nowych lub istotnie wych jedynie dlajedynie firm na jedno przedsiębiorstwo, które wdrożyło taką inzmodyfikowanych nowych dla firm na jedno przedsiębiorstwo, nowację, w wybranych krajach, w latach 2006–2008 (tys. euro) które wdrożyło taką innowację, w wybranych krajach, w latach 2006– 2008 (tys.opracowanie euro) Źródło: własne na podstawie: Łapiński, 2010, s. 27. Źródło: opracowanie własne na podstawie Łapiński, 2010, s. 27. Działalność innowacyjna poza innowacjami technologicznymi obejmuje Działalność innowacyjna poza innowacjami technologicznymi również zmiany sposobu organizacji przedsiębiorstwa oraz zmiany na etapie obejmuje również zmiany sposobu organizacji przedsiębiorstwa oraz4 marketingu produktów określane jako innowacje nietechnologiczne zmiany na etapie marketingu produktów określane jako innowacje . Jeszcze 5 do niedawna nie.były one uznawane powszechnie ważne jak innoJeszcze do niedawna nie byłyza równie one uznawane nietechnologiczne wacje produktowe i procesowe. w ostatnich latach zostały włączone powszechnie za równie ważne jak Dopiero innowacje produktowe i procesowe. Dopiero w ostatnich latach zostały włączone do badańbardziej innowacyjności do badań innowacyjności przedsiębiorstw i coraz zyskują na znaprzedsiębiorstw i coraz bardziej zyskują na znaczeniu oraz coraz częściej czeniu oraz coraz częściej podkreśla się ich znaczenie jako ważnego rodzaju podkreśla sięz reguły ich znaczenie jako ważnegoz równoczesnymi rodzaju innowacji,inwestycjami z reguły innowacji, ściśle powiązanego w inściśle powiązanego z równoczesnymi inwestycjami w innowacje nowacje technologiczne (Łapiński, 2010, s. 32–33). technologiczne (Łapiński, 2010, s. 32-33). W latach 2006–2008 innowacje organizacyjne lub marketingowe wdrożyło w niemczech 73% firm przemysłowych, z tego 71% małych 5 Za innowacje organizacyjne przyjmuje się wdrożenie nowej metody organizacyjnej 4 Za innowacje organizacyjne przyjmuje się wdrożenie nowej metody organizacyjnej w w przyjętych przez firmę zasadach działania, w organizacji miejsca pracy lub w stosunprzyjętych przez firmę zasadach działania, w organizacji miejsca pracy lub w stosunkach z otoczeniem. Natomiast za innowacje marketingowe uznawane jestnowej wdrożenie noz kach otoczeniem. Natomiast za innowacje marketingowe uznawane jest wdrożenie wej metody marketingowej się ze znaczącymi w projekcie/konstrukcji metody marketingowej wiążącejwiążącej się ze znaczącymi zmianamizmianami w projekcie/konstrukcji produktu w opakowaniu, dystrybucji, promocji lub strategii produktu lublub w opakowaniu, dystrybucji, promocji lub strategii cenowej.cenowej. 29 Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw... Łotwa Polska Węgry litwa Bułgaria Malta rumunia Słowacja Hiszpania Holandia Finlandia Finladnia estonia W.Brytania Francja małe Szwecja dania Portugalia Włochy Słowenia austria irlandia Belgia Czechy cypr Luksemburg 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% niemcy W latach 2006–2008 innowacje organizacyjne lub marketingowe wdrożyło w Niemczech 73% firm przemysłowych, z tego 71% małych firm, 76% średnich Na tle innych państw niemieckie firmy zajęły pierwsze firm, 76%(wykres średnich4).(wykres 4). Na tle innych państw niemieckie firmy miejsce we wszystkich tzn.kategoriach biorąc pod tzn., uwagę zarówno całą zbiozajęły pierwsze miejsce kategoriach, we wszystkich zarówno biorąc pod uwagę zbiorowość firm opowyżej liczbie pracujących powyżejmałe 9 osób, rowość firmcałą o liczbie pracujących 9 osób, jak również i średnie jak również małe i średnie przedsiębiorstwa. przedsiębiorstwa. średnie Wykres 4. Odsetek firm, które w latach 2006–2008 wdrożyły innowacje organizacyj- Wykres 4. ne Odsetek firm, które w latach 2006–2008 wdrożyły innowacje lub marketingowe organizacyjne lub marketingowe Źródło:opracowanie opracowanie własne: na podstawie Łapiński, Źródło: własne na podstawie Łapiński, 2010,2010, s. 33. s. 33. analizie porównawczej porównawczejzwiązanej związanejzz poziomem poziomem innowacyjności innowacyjności poWWanalizie poszczególnych gospodarek, kluczowy wskaźnik uważa również szczególnych gospodarek za za kluczowy wskaźnik uważa sięsię również działaldziałalność badawczo rozwojową przedsiębiorstw. Działalność ność badawczo-rozwojową przedsiębiorstw. Działalność badawczo-rozwojobadawczo - rozwojowa definiowana jest jako prace badania i wa (B+R) definiowana jest (B+r) jako badania i eksperymentalne rozwojowe, eksperymentalne prace rozwojowe tzn., działania mające na celu rozwój tzn. działania mające na celu rozwój wiedzy oraz efektywne jej wykorzystanie wiedzy orazW skład efektywne jej wykorzystanie w badania praktyce. W skład i stow praktyce. działalności B+R wchodzą podstawowe działalności wchodzą badania podstawowe i stosowane oraz prace sowane orazB+R prace rozwojowe. Znaczenie wyników działalności badawczorozwojowe. Znaczenie wyników działalności badawczo-rozwojowej w -rozwojowej we współczesnym świecie stale rośnie. Prace B+R traktowane są współczesnym świecie stale rośnie. Prace B+R traktowane są jako jako główny czynnik postępu technologicznego w świecie. W szybko zmiegłówny czynnik postępu technologicznego w świecie. W szybko niających się sektorach gospodarki firmyfirmy zmuszone są do ciągłego dostosowyzmieniających się sektorach gospodarki zmuszone są do ciągłego wania siebie i swoich produktów do nowych uwarunkowań. Adaptacyjność, dostosowywania siebie i swoich produktów do nowych uwarunkowań. a także nowatorskość rozwiązań stają się rozwiązań wówczas ważnymi Adaptacyjność, a także nowatorskość stają sięczynnikami wówczas konkurencyjności przedsiębiorstw (Łapiński, 2010, s. 46). (Łapiński, 2010, ważnymi czynnikami konkurencyjności przedsiębiorstw s. 46). 30 Agnieszka Żołądkiewicz danych Eurostatu wynika, że działalność badawczo-rozwojowa była Z Zdanych Eurostatu wynika, że działalność badawczo - rozwojowa prowadzona przez znaczny była prowadzona przez znacznyodsetek odsetekinnowacyjnych innowacyjnych niemieckich niemieckich przedsięprzedsiębiorstw 5). niemieckich Aż 52% niemieckich firm biorstw (wykres(wykres 5). Aż 52% małych firmmałych innowacyjnych zdecyinnowacyjnych zdecydowało się na wewnętrzną działalność B+R, co dało dowało się na wewnętrzną działalność B+R, co dało 7 miejsce w zestawieniu 7 miejsce w zestawieniu wybranych krajów europejskich. Dla przykładu wybranych krajów europejskich. Dla przykładu lider zestawienia – Finlanlider zestawienia – Finlandia – zanotował 75% małych przedsiębiorstw dia – zanotowałprowadzących 75% małych działalność przedsiębiorstw prowadzących innowacyjnych B+R.innowacyjnych W analogicznym działalność B+R. W analogicznym zestawieniu średnie przedsiębiorstwa niezestawieniu średnie przedsiębiorstwa niemieckie uplasowały się na pozycji wynikiem 68%. mieckie9 zuplasowały się na pozycji 9 z wynikiem 68%. Sz w ec ja 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% małe średnie Wykres 5. 5. Odsetek liczWykres Odsetek firm firm prowadzących prowadzących wewnętrzną wewnętrzną działalność działalność B+R B+R w ogólnej w bie innowacyjnych przedsiębiorstw, w wybranych krajach w latach 2006– ogólnej liczbie innowacyjnych przedsiębiorstw, w wybranych krajach w –2008 latach 2006–2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie Łapiński, 2010, s. 47. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Łapiński, 2010, s. 47. Co do przeciętnych nakładów na wewnętrzną działalność B+R na do przeciętnychprowadzące nakładów na B+R na jedno jednoCoprzedsiębiorstwo takąwewnętrzną działalność działalność w wybranych krajach, przedsiębiorstwa niemieckie o liczbie pracujących powyżej 9 przedsiębiorstwo prowadzące taką działalność w wybranych krajach, przedosób uplasowały się na 5 miejscu z wynikiem 1 482 tys. euro, siębiorstwa niemieckie o liczbie pracujących powyżej 9 osób uplasowały się wyprzedzając z takich krajów, jak Holandia, Belgia czy norwegia. na 5 miejscufirmy z wynikiem 1 482 tys. euro, wyprzedzając firmy z takich kraNajsłabiej wypadły małe przedsiębiorstwa, które zanotowały 12 pozycję jów jak Holandia, Belgia czy Norwegia. Najsłabiej wypadły małe przedsię(74 tys. euro) na 23 notowanych krajów (wykres 6). Wyraźnie lepsze biorstwa, które zanotowały 12 Zajęły pozycję 23 notowanych krawyniki osiągnęły średnie firmy. one(74 9 tys. euro) miejsce w na zestawieniu, jów (wykres 6).naWyraźnie lepsze osiągając wyniki poziomie 416 tys. wyniki euro. osiągnęły średnie firmy. Zajęły one 9 miejsce w zestawieniu, osiągając wyniki na poziomie 416 tys. euro. Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw... 31 1200 1000 800 600 400 200 0 małe średnie Wykres 6. 6. PPrzeciętne rzeciętne nakłady przedsięWykres nakładyna nawewnętrzną wewnętrznądziałalność działalnośćB+R B+Rnanajedno jedno biorstwo prowadzące taką działalność w wybranych krajach w 2008 r. przedsiębiorstwo prowadzące taką działalność w wybranych krajach w (w tys. euro) 2008 r. (w tys. euro) Źródło: własne na podstawie Łapiński, 2010, s. 51. s. 51. Źródło:opracowanie opracowanie własne na podstawie: Łapiński, 2010, PodSuMoWanie PODSUMOWANIE We współczesnych gospodarkach rynkowych wysoko rozwiniętych We współczesnych gospodarkach wysoko rozwiniętych państw państw ogromną rolę odgrywają rynkowych małe i średnie przedsiębiorstwa. ogromną rolę i średnie przedsiębiorstwa. Podobnie jest rówPodobnie jest odgrywają również wmałe gospodarce Niemiec, gdzie sektor MŚP nież w gospodarce Niemiec, gdzie sektor MŚP obejmujeprowadzących zdecydowaną więkobejmuje zdecydowaną większość przedsiębiorstw szość przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą. Kluczowym działalność czynnikiemgospodarczą. zaistnienia Kluczowym tych przedsiębiorstw na rynku tych jak również przetrwania i tym samym zdobycia czynnikiem zaistnienia przedsiębiorstw na rynku, jak również przetrwakonkurencji jest prowadzenie przez nie działalności innowacyjnej. nia i tym samym zdobycia konkurencji jest prowadzenie przez nie działalnodziałalność innowacyjną niemieckich małych i średnich ściAnalizując innowacyjnej. przedsiębiorstw porównaniuinnowacyjną do przedsiębiorstw innych małych krajów UE, Analizując wdziałalność niemieckich i średnich można stwierdzić, że cechuje je wysoki poziom innowacyjności. przedsiębiorstw w porównaniu do przedsiębiorstw innych krajów UE, możPotwierdzeniem tego jest m.in. wysoki odsetek niemieckich na stwierdzić, że cechuje je wysoki poziom innowacyjności. Potwierdzeniem przedsiębiorstw wdrażających innowacje produktowe lub procesowe, tego jestnakłady m.in. wysoki odsetek niemieckich przedsiębiorstw wdrażających inznaczne na prowadzoną działalność innowacyjną, czy też wysoki nowacje produktowe lub procesowe, nakłady na prowadzoną odsetek firm prowadzących wewnętrzną znaczne działalność B+R. Tym samym to działalność innowacyjną czy też wysoki odsetek firm prowadzących wewnętrzną przedsiębiorstwom prowadzącym działalność innowacyjną na wysokim działalność B+R. Tym samym to przedsiębiorstwom prowadzącym działalność innowacyjną na wysokim poziomie można przypisać kluczową rolę w zakresie konkurencyjności i dynamiki rozwoju gospodarczego. 32 Agnieszka Żołądkiewicz LITERATURA Hybka M. M. (2009), Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce Niemiec i Francji, [w:] A. Bielawska (red.), Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro i małych przedsiębiorstw, MIKROFIRMA 2009, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Jodkowska L. (2010), Bariery działalności innowacyjnej MŚP w Niemczech, [w:] Bielawska A., Szopa A. (red.), Strategie zarządzania mikro i małymi przedsiębiorstwami, MIKROFIRMA 2010, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Koszałka J. (2011), Doradztwo dla strategii rozwoju innowacyjnego w MŚP, PARP, Warszawa. Łapiński J. (2010), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce, [w:] Innowacyjność 2010, PARP, Warszawa. Małachowski W. (2011), Społeczna gospodarka rynkowa współczesnych Niemiec, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Nowacki R., Staniewski M. W. (red.), (2010), Podejście innowacyjne w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, (2011), PARP, Warszawa. Schlüsselzahlen des Mittelstands in Deutschland gemäß der KMU-Definition der EU-Kommission, www.ifm-bonn.org [04.06.2012]. Świtalski W. (2005), Innowacje i konkurencyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Unternehmensgrößenstatistik – Unternehmen, Umsatz und sozialversicherungspflichtig Beschäftigte 2004 bis 2009 in Deutschland, Ergebnisse des Unternehmensregisters (URS 95), (2012), IfM Bonn, Bonn. Wilmańska-Sosnowska S. (2010), Innowacyjność jako źródło konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, „Zarządzanie Innowacyjne w Gospodarce i Biznesie 2010”, nr 1. Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw... 33 INNOVATIVE ACTIVITY OF SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES IN GERMANY IN COMPARISON TO EU COUNTRIES A b s t r a c t. Small and medium enterprises constitute an important sector in the economies of all Member States of the European Union. In the German economy, the SME sector comprises the vast majority of enterprises. A key factor in the existence of these companies in the market is to carry out innovative activity. This article presents the innovative activities of SMEs of Germany in comparison with EU countries. K e y w o r d s: SMEs, innovation, R&D. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Jakub Tadych Strategiczna karta wyników – narzędzie pomiarowe czy coś więcej? Z a r y s t r e ś c i. Artykuł porusza kwestie zastosowania Strategicznej Karty Wyników w szerszym ujęciu. Autor wychodzi poza ogólnie przyjęte interpretowanie Strategicznej Karty Wyników jako narzędzia pomiarowego realizacji przyjętej strategii, przedstawiając ją w szerszym świetle – narzędzia zarządzania strategicznego. Posługuje się przy tym badaniami przeprowadzonymi przez polskich i światowych autorytetów z dziedziny Karty, którzy przytaczają przykłady praktycznego zastosowania Strategicznej Karty Wyników jako narzędzia zarządzania strategicznego w przedsiębiorstwie. S ł o w a k l u c z o w e: zarządzanie strategiczne, controlling strategiczny, zarządzanie operacyjne, Strategiczna Karta Wyników. WSTĘP O Strategicznej Karcie Wyników powstało już wiele artykułów. Jej autorzy (Kaplan i Norton) w 2001 roku po raz pierwszy opublikowali informacje na temat tego innowacyjnego narzędzia pomiaru realizacji strategii. Od tego czasu zaobserwować można prawdziwy boom w implementacji SKW (Strategicznej Karty Wyników) wśród przedsiębiorstw w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej, a także w Polsce. Czym tak naprawdę jednak jest SKW i jak należy ją traktować? Czy jest to tylko lub aż doskonałe narzędzie monitorujące realizację zadań zmierzają- 36 Jakub Tadych cych ku realizacji zdefiniowanej strategii w czterech perspektywach, czy też SKW to kompleksowy system zarządzania organizacją, który ma wpływ na udoskonalenie tego procesu? ROZWINIĘCIE Wydaje się, że w obecnych czasach globalizacji o przetrwaniu firmy decyduje jej konkurencyjność. Wpływ na ową konkurencyjność bez wątpienia ma stopień funkcjonalności wewnątrz organizacji, mierzony jej efektywnością. Ponadto firma aby być w stanie rywalizować, musi prowadzić szeroko pojętą działalność innowacyjną i ciągle poszukiwać nowych rozwiązań. Szybkie, nieprzewidywalne zmiany w otoczeniu, mające charakter nieciągły, dodatkowe zjawiska występujące w otoczeniu przedsiębiorstw wynikające z procesu globalizacji (wzrost współzależności, natężenie partnerstwa biznesowego, nieposkromiona konkurencja), wszystko to powoduje skutki dla kierowania przedsiębiorstwem, tak w wymiarze strategicznego, jak i operacyjnego zarządzania (Duczkowska-Piasecka, 2012, s. 191). Aby nie zagubić się w gąszczu wymagań rynkowych i mnogości zadań, które powinny być podejmowane przez firmę w celu utrzymania pozycji konkurencyjnej, niezbędna jest przejrzysta misja i wizja oraz – na ich podstawie – spójna strategia (Kozyra, on-line). Strategię samą w sobie można interpretować jako drogowskaz wskazujący kierunek działań nie tylko dla menadżerów, ale i pozostałych pracowników, identyfikujący podstawowe czynniki sukcesu. Ponadto wskazuje on ścieżkę rozwoju firmie, której powinno się trzymać, nie zważając na zawirowania wokół niej. Stąd bardzo istotnym, jeżeli nie najistotniejszym elementem jest prawidłowe zdefiniowanie i stworzenie strategii przedsiębiorstwa, które jednocześnie jest spoiwem łączącym wszystkie obszary funkcjonowania firmy oraz podstawowym czynnikiem sukcesu organizacji. Wspomnianą wcześniej efektywność przedsiębiorstwa należy nie tylko poprawiać, ale i nią zarządzać. Zarządzanie efektywnością (Performance Management), zespolone ze strategią i SWK, to jeden z najbardziej skutecznych, zintegrowanych procesów ustanawiania, monitorowania oraz pomiaru realizacji celów przez indywidualnych pracowników. Cele przypisane poszczególnym pracownikom wynikają ze strategii firmy, są kaskadowane w dół organizacji zgodnie ze Strategiczną Kartą Wyników. Cele podlegają ważeniu (ze względu na poziom ich istotności dla organizacji), kontroli i ocenie (Kozyra, on-line). Strategiczna Karta Wyników – narzędzie pomiarowe czy coś więcej? 37 Strategiczna Karta Wyników przekłada ogólną wizję strategiczną na działania operacyjne, a także cele w sposób przejrzysty i zrozumiały dla pracowników na wszystkich poziomach w organizacji. Źródłowy model Strategicznej Karty Wyników bazuje na koncepcji równoważenia celów krótkoterminowych z celami długoterminowymi (Jabłońska, Jabłoński, 2001). Logika karty jest bardzo przejrzysta. Występują w niej cztery perspektywy patrzenia na efektywność firmy: finansowa, klienta, procesów wewnętrznych i przyszłego sukcesu firmy (Kaplan, Norton, 2001). Definiując oczekiwane wyniki realizacji strategii i czynniki, które wpływają na jej sukces, kierownictwo próbuje ukierunkować energię, umiejętności i wiedzę organizacji na realizację jej celów długoterminowych. W ramach perspektywy finansowej Karta podsumowuje łatwo mierzalne czynniki ekonomiczne, ukazując tym samym, czy wdrożenie i realizacja strategii przyczynią się do poprawy wyników ekonomicznych firmy. Druga z zaproponowanych perspektyw – klienta – określa grupy klientów i segmenty rynku atrakcyjne z punktu widzenie kierownictwa przedsiębiorstwa. Karta w perspektywie klienta powinna zawierać kilka podstawowych mierników, takich jak np. satysfakcja klienta, utrzymanie, zdobycie i rentowność klientów, a także ilościowy i jakościowy udział w rynku docelowym. Perspektywa klienta jest ogromną pomocą przy formułowaniu strategii rynkowej. Perspektywa procesów wewnętrznych służy do identyfikacji kluczowych procesów wewnątrz przedsiębiorstwa, które docelowo mają umożliwić firmie spełnienie oczekiwań akcjonariuszy (w kontekście wyników finansowych) oraz kreować wartość, która przyciągnie i zatrzyma klientów docelowego segmentu rynku (Kaplan, Norton, 2001, s. 43). Zasadniczą różnicą, jaką wskazują autorzy Karty, pomiędzy tradycyjnym podejściem do mierzenia efektywności a SKW, jest fakt, iż podejścia tradycyjne pozwalają monitorować i usprawniać istniejące procesy gospodarcze. Strategiczna Karta Wyników zwykle identyfikuje nowe procesy, które należy doskonalić, aby zrealizować strategiczne cele rynkowe i finansowe (Kaplan, Norton, 2001, s. 43). Ostatnia już perspektywa – rozwoju – prowadzi do identyfikacji zasobów, które organizacja musi rozwijać, aby stworzyć fundament długoterminowego rozwoju i doskonalenia. Zdolność organizacji do uczenia się i rozwoju mieści się w trzech podstawowych źródłach: ludzie, system oraz procedury. Pewna luka pomiędzy możliwościami ludzi, systemów i procedur a tym, co realnie jest potrzebne, aby zrealizować założone cele strategiczne, wymaga inwestycji w zmianę kwalifikacji pracowników, doskonalenia technologii i systemów informacyjnych, a także dostosowania procedur organizacyjnych. 38 Jakub Tadych Ważnym obszarem implementacji Strategicznej Karty Wyników jest wyznaczenie związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy celami strategicznymi i operacyjnymi a działaniami związanymi z czterema logicznie powiązanymi pespektywami karty wyników (Jabłońska, Jabłoński, 2011, s. 95). Z doświadczenia wynika, że największe szanse powodzenia przy tworzeniu i wdrażaniu strategii są wówczas, kiedy pracownicy zaangażowani są w prace projektowe. Pozwala to na utożsamianie się pracowników z misją i wizją, także celami strategicznymi. Wpływa to na zwiększenie ich motywacji i przekłada bezpośrednio na poprawę efektywności ich działań. A Strategiczna Karta Wyników jest do tego świetnym narzędziem (Kozyra). Badania pokazują, że organizacje, które osiągnęły sukces, stosując Strategiczną Kartę Wyników, wykorzystały tę metodę bardzo szeroko, od opracowania aż do monitoringu strategii (Woźniak, 2008). Jak już wcześniej wspomniano, jednym z głównych zastosowań Karty jest możliwość przełożenia strategii na działania (translating strategy into action). W wielu organizacjach odczuwa się brak narzędzia, które w jasny sposób umożliwiałoby powiązanie celów poszczególnych strategii funkcjonalnych w spójny system, ukierunkowany na tworzenie wartości (Nowak, 2008, s. 123). Bez udziału wszystkich pracowników przedsiębiorstwa osiągnięcie tego celu wydaje się niemożliwe do spełnienia z powodu nie tyle braku zaangażowania, co niewiedzy odnoszącej się do obecnych zadań firmy. Różnica pomiędzy systemem mierzenia efektywności a systemem zarządzania jest bardzo subtelna, ale fundamentalna. System mierzenia efektywności powinien być jedynie środkiem osiągnięcia o wiele ważniejszego celu – systemu zarządzania strategicznego, ułatwiającego menadżerom realizację strategii oraz umożliwiającego monitorowanie postępów jej realizacji (Kaplan, Norton, 2001, s. 241). Przedsiębiorstwa, które wykorzystują Strategiczną Kartę Wyników jako narzędzie zarządzania strategicznego, oprócz klasycznej budowy Karty dodają następujące czynniki uzupełniające: – Karty wyników niższego szczebla zintegrowane z budżetami, – Systemy motywujące bazujące na Kartach wyników, – Procedury zarządzania na podstawie Kart wyników, – Przeglądy strategiczne (Woźniak, 2008). W procesie konstrukcji strategicznego systemu zarządzania na podstawie Balanced Scorecard można pokusić się o wytypowanie dwóch kluczowych zagadnień: – Jakość i kompletność strategii, – Wykorzystanie narzędzia Strategicznej Karty Wyników w procesie budowy, wdrażania i monitoringu wypracowanej strategii. Strategiczna Karta Wyników – narzędzie pomiarowe czy coś więcej? 39 Proces wdrożenia Strategicznej Karty Wyników to składowa wielu elementów, takich jak opracowanie: – Misji, wizji i strategii przedsiębiorstwa, – Strategicznej Karty Wyników, – Mapy Strategii, – Programu systemu informacji strategii w przedsiębiorstwie. Samo opracowanie strategii jest także procesem bardzo złożonym. Od wyboru prawidłowej strategii zależy sytuacja przedsiębiorstwa w przyszłości. Popełnienie najmniejszego błędu na tym etapie może spowodować, że organizacją brnąć będzie w niepożądanym kierunku, tracąc przy tym mnóstwo nakładów na przełożenie jej w konkretne działania. Stąd też przy procesie budowania bądź aktualizacji strategii zaleca się wykonanie szczegółowych analiz, zbadania otoczenia zewnętrznego, w tym najbliższego otoczenia konkurencyjnego jak również analizy wnętrza organizacji. Zidentyfikowanie kluczowych czynników sukcesu w obrębie zainteresowanej branży pozwoli ukierunkować analizę wewnętrzną organizacji. Przydatnymi na tym etapie narzędziami są analiza SWOT, 5 sił Portera, grup strategicznych i inne o podobnym przeznaczeniu. Na podstawie uzyskanych z przeprowadzonych analiz wyników dotyczących otoczenia firmy, przystąpić można do kreowania wizji i misji przedsiębiorstwa. Kluczowe jest włączenie kadry menadżerskiej w proces wyborów strategicznych, gdyż decyzje te muszą być akceptowalne przez wszystkich. Jest to pierwszy etap planowania biznesowego, umożliwiający wypracowanie konsensusu co do nadrzędnych celów organizacji. Rozwiązanie konfliktów interesów pomiędzy głównymi aktorami w przedsiębiorstwie, odpowiedzialnymi za różne funkcje i procesy oraz zdobycie ich poparcia dla wizji i kluczowych wyborów strategicznych, jest gwarancją wykorzystania efektów synergii tkwiących w przedsiębiorstwie (Woźniak, 2008). Zrozumienie strategii przez wszystkich pracowników organizacji jest fundamentalnym wymogiem powodzenia zastosowania Strategicznej Karty Wyników, a także realizacji samej strategii. Czynnikiem determinującym skuteczność jej wdrożenia jest proces jej komunikowania wśród wszystkich pracowników przedsiębiorstwa – w przeciwnym razie szanse na jej powodzenie są bardzo ograniczone. Istnieje zatem konieczność przekazania zarówno menadżerom, jak i pracownikom nie tylko istoty strategii, lecz także, a może przede wszystkim ich roli w całym procesie realizacji strategii. W tak kompleksowym cyklu, począwszy od przygotowania strategii, wizji i misji przedsiębiorstwa, poprzez przełożenie na zadania operacyjne i wyznaczenie elementów w czterech perspektywach zgodnie ze Strategiczną 40 Jakub Tadych Kartą Wyników, z punktu widzenia przedsiębiorstwa istotnych dla realizacji strategii i wymagającymi jednocześnie stałego monitoringu, a skończywszy na komunikowaniu strategii i angażowaniu w jej realizację wszystkich pracowników, można dopatrywać się czegoś więcej aniżeli zwykłego narzędzia pomiarowego. Strategiczna Karta Wyników ze względu na swoją komplementarność i szerokie zastosowanie pełnić może funkcję narzędzia zarządzania strategicznego. Motywy, dla których przedsiębiorstwa w większości decydują się na wdrożenie Karty, świadczą również o tym, że w większości przypadków nie jest to tylko chęć/potrzeba nadzoru działań, lecz czegoś zdecydowanie bardziej zaawansowanego. W sposób graficzny przedstawia to schemat 1. WYJAŚNIENIE I UZGODNIENIE STRATEGII SKUPIENIE SIĘ NA REALIZACJI CELÓW WYKREOWANIE LIDERÓW WPŁYW NA KSZTAŁTOWANIE STRATEGII OPRACOWANIE STRATEGICZNEJ KARTY WYNIKÓW EDUKOWANIE ORGANIZACJI WDROŻENIE NOWEGO SYSTEMU ZARZĄDZANIA USTALENIE CELÓW STRATEGICZNYCH KOORDYNACJA INICJATYW I INWESTYCJI WDROŻENIE SYSTEMU MONITOROWANIA REALIZACJI STRATEGII Schemat 1. P owody zastosowania Strategicznej Karty Wyników w przedsiębiorstwach Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. S. Kaplan, D.P. Norton, 2001, s. 243. Z powyższego wynika, iż chęć zastosowania Strategicznej Karty Wyników jako narzędzia pomiarowego to jeden z nielicznych powodów jej implementacji w przedsiębiorstwach. Można pokusić się o interpretację, że jest Strategiczna Karta Wyników – narzędzie pomiarowe czy coś więcej? 41 to tylko jedna z przesłanek, która jest częścią nadrzędnego celu, mianowicie mobilizowania organizacji na rzecz realizowania nowych strategii. PODSUMOWANIE Współczesny świat wymaga wykorzystywania narzędzi wspomagających procesy podejmowania decyzji. Narzędzia takie są potrzebne przedsiębiorstwom na drodze do budowania trwałej przewagi konkurencyjnej i wzrostu ich wartości. Do takich narzędzi z pewnością zalicza się Strategiczna Karta Wyników, która od prawie dwóch dekad wzbudza ogromne zainteresowanie na całym świecie. Mimo że jej konstrukcja jest stosunkowo prosta, to jej zrozumienie wymaga od kierownictwa i pracowników otwarcia na innowacyjny sposób myślenia, które pomoże budować system zarządzania przedsiębiorstwem wspomagany systemem monitorowania. LITERATURA Duczkowska-Piasecka M. (2012), Modele biznesu w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Jabłoński A., Jabłoński M. (2001), Strategiczna Karta Wyników. Teoria i praktyka, Wydawnictwo DIFIN S.A., Warszawa. Kaplan R.S., Norton D.P. (2001), Strategiczna Karta Wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kasiewicz S. (2005), Budowanie wartości firmy w zarządzaniu operacyjnym, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa. Kozyra B., Strategiczna Karta Wyników – cudowne narzędzie, czy przereklamowany instrument, www.simplesolution.pl/artykuły/poprawa_efektywnosci_skw.pdf. Nowak E. (2008), Strategiczna rachunkowość zarządcza, Redakcja naukowa Edward Nowak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Woźniak T. (2008), Balanced Scorecard – system zarządzania strategią, Controlling i Rachunkowość Zarządcza, nr 9. 42 Jakub Tadych BALANCED SCORECARD – HOW TO CONSIDER THIS STRATEGY’ MEASURING TOOL? A b s t r a c t. This article is focusing on using Balanced Scorecard from a different – wider point of view. Author is considering Balanced Scorecard a bit wider, as a strategy management tool, which is different from the original one – namely strategy measuring system. This approach bases on articles and researches provided by Polish and international authorities from relevant field, which presents practical experiences from implementing Balanced Scorecard as a strategy management tool within enterprises. K e y w o r d s: strategy management, Balanced Scorecard, operational management, strategic controlling. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Bogumiła Bubiak Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach na przykładzie branży ośrodków szkolenia kierowców Z a r y s t r e ś c i. Współczesne rozumienie zarządzania przedsiębiorstwem nie może pomijać w swej treści koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu (ang. Corporate Social Responsibility), której stosowanie polega na uwzględnianiu przez przedsiębiorstwa w swoich działaniach interesów społecznych, aspektów środowiskowych oraz relacji z interesariuszami, zwłaszcza z pracownikami. Koncepcja CSR nie jest zjawiskiem nowym, mimo tego stosowana jest głównie w korporacjach, przedsiębiorstwach dużych, średnich czy małych. Mikroprzedsiębiorstwa sporadycznie wdrażają i realizują strategię społecznej odpowiedzialności biznesu, często nieświadomie stosując jej elementy. Wynika to z braku świadomości, wiedzy, czy też z obawy przed dodatkowymi kosztami. Celem niniejszego artykułu jest teoretyczne przedstawienie zagadnienia oraz uświadomienie możliwości zastosowania strategii CSR w mikrofirmach. Artykuł jest jednocześnie pierwszym z serii opracowań przedstawiających kolejne etapy wdrażania CSR w jednym z mikroprzedsiębiorstw reprezentujących branżę ośrodków szkolenia kierowców. S ł o w a k l u c z o w e: mikroprzedsiębiorstwa, społeczna odpowiedzialność biznesu, strategia, ośrodek szkolenia kierowców. 44 Bogumiła Bubiak WSTĘP Turbulentne warunki funkcjonowania, czasy niepewności i kryzysu, zawirowań w polityce i gospodarce, niż demograficzny i problemy społeczne, często niejasne rozwiązania prawne czy podatkowe. Funkcjonowanie przedsiębiorstw w takiej rzeczywistości powoduje, że aby się utrzymać na rynku, należy podejmować wiele nowatorskich wyzwań, szukać nowych instrumentów konkurowania, jeszcze intensywniej wsłuchiwać się w potrzeby klienta, a nawet przewidywać jego oczekiwania. Mikroprzedsiębiorstwa, które stanowią trzon polskiej gospodarki, mają w tym względzie utrudnione zadanie, przede wszystkim z powodu nasilonej konkurencji, braku profesjonalnej kadry zarządczej, a co za tym idzie braku wiedzy w zakresie zarządzania, zwłaszcza w turbulentnych warunkach. Stąd wiele koncepcji i nowatorskich metod dotyczących zarządzania nie jest stosowanych w mikrofirmach. Jedną z nich jest koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu. Autorka w niniejszym artykule przedstawia zarys koncepcji i pokazuje na przykładzie konkretnej branży możliwości, jakie daje stosowanie strategii CSR, aby w kolejnych opracowaniach pokazać proces wdrażania koncepcji w jednym z mikroprzedsiębiorstw. 1. SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU O odpowiedzialności pisał i mówił już Platon w dialogu „Gorgiasz”: „No dobrze; a cóż ta skierowana do ludu ateńskiego retoryka, albo do innego w jakimś państwie ludu, złożonego z wolnych mężów; czymże ona jest, naszym zdaniem? Czy myślisz, że mówcy zawsze przemawiają w duchu najwyższego dobra, zmierzając do tego, żeby się przez ich mowy obywatele stawali jak najlepszymi, czy też i oni wychodzą na przypodobanie się obywatelom i swoim tylko własnym dobrem zajęci nie dbają o pospolite i niby z dziećmi małymi obcując z tłumami, przyjemność im tylko chcąc sprawić, a czy tłum przez to będzie lepszy, czy gorszy, na tym im nic nie zależy? Kalikles: To nie jest prosta rzecz to, o co się pytasz. Bo zdarzają się i tacy” (Kapias, 2011, s. 20–21). Dialog powyższy ukazuje problem odpowiedzialności za słowa, a słowa to poglądy, a poglądy z kolei rzutują na działalność człowieka. Zatem można powiedzieć, że są ludzie odpowiedzialni, kierujący się troską a są też ci, którzy za cel mają jedynie swoje dobro. Można być odpowiedzialnym za kogoś – za dziecko, za coś – za powierzone zadanie do wykonania, można być odpowiedzialnym w ogóle – za swoje czyny, za swoje decyzje. Jak więc Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach... 45 dyskutować o odpowiedzialności tworu zwanego przedsiębiorstwem? Michał Kapias ukazuje trzy ujęcia, dokonując próby określenia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Pierwsze – ujęcie ekonomiczne jest związane z głównym celem przedsiębiorstwa, jakim jest maksymalizacja zysków; tutaj odpowiedzialność jest traktowana jako zespół działań mających sprzyjać uzyskaniu przewagi konkurencyjnej. Drugie ujęcie, mające charakter społeczny, uwzględnia fakt istnienia przedsiębiorstwa jako jednostki funkcjonującej w społeczeństwie. „Można ową sytuację postrzegać jako zbiór zobowiązań danej organizacji, celem ochrony i umacniania społeczeństwa, w którym ona istnieje” (Fitch, 1976; Griffin, 2004, s. 144). Zdaniem autorki należy jednak polemizować z autorem cytatu, ponieważ można podać w wątpliwość, czy społeczeństwo faktycznie oczekuje od przedsiębiorstw ochrony, a jeśli tak, to jakiego rodzaju? Czym jest umacnianie społeczeństwa? Tego typu stwierdzenia, skoro nie odnoszą się do konkretnej grupy przedsiębiorstw, należy traktować jako prawdę ogólnie obowiązującą dla wszelkich firm. Czy więc przedsiębiorstwo usługowe ma możliwość ochrony społeczeństwa i odpowiednie ku temu narzędzia? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy określić pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu. Na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej odnajdujemy taką definicję: „Społeczną odpowiedzialność biznesu określa się jako koncepcję, dzięki której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami interesariuszy. Bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełnienia wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale oprócz tego zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy, czyli dobrowolne zaangażowanie”1. Takie pojmowanie CSR bardzo zawęża możliwości realizacji koncepcji. Czy więc skoro przedsiębiorstwo uwzględnia interesy społeczne później, nie w trakcie budowania strategii czyż to nie jest społeczna odpowiedzialność? A jeśli firma nie ma strategii? Mikroprzedsiębiorstwo organizujące festyn dla dzieci, które nie ma strategii, jest również społecznie odpowiedzialne. Poza tym jak rozumieć sformułowanie: „dobrowolne”? Jeśli przytaczany jako przykład festyn jest organizowany ze względu na wcześniejsze zobowiązanie przedsiębiorstwa tudzież wynika z konkretnej umowy, jest również przykładem działania społecznie odpowiedzialnego. Nie można więc w ramach CSR stosować tego typu ram i ograniczeń, ale należy otwierać nowe drogi przedsiębiorstwom 1Departament Pożytku Publicznego, http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,biznesu,464.html (19.07.2012). 46 Bogumiła Bubiak i zachęcać do działania, gdyż „to właśnie system sterowany przez polityków, jako strażników publicznych interesów, nadaje (powinien nadawać) moralny kierunek podejmowanym w przedsiębiorstwach decyzjom” (Zaorski-Sikora, 2004, s. 51). Bardziej zachęcająca definicja, jeśli w ogóle można definicje rozpatrywać w kryteriach zachęty, zawarta jest w ramach normy ISO 26000. Społeczna odpowiedzialność biznesu to: „Odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań (produkty, serwis, procesy) na społeczeństwo i środowisko”, przez przejrzyste i etyczne zachowanie, które: – przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, zdrowia i dobrobytu społeczeństwa, – bierze pod uwagę oczekiwania interesariuszy, – jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami zachowania, – jest spójne z organizacją i praktykowane w jej relacjach”2. „Społeczne odpowiedzialność jest procesem, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na sukces w działalności gospodarczej, należy je zatem traktować jako inwestycję a nie koszt”3. Według R.W. Griffina społeczna odpowiedzialność to „zestaw zobowiązań organizacji do ochrony i umacniania społeczeństwa, w którym funkcjonuje” (Griffin, 1998, s. 144). Natomiast grupa doradcza ISO ds. Społecznej Odpowiedzialności przyjęła następującą roboczą definicję tej koncepcji: „Zrównoważone podejście w adresowaniu ekonomicznych, społecznych i środowiskowych zagadnień w taki sposób, aby przynieść korzyść dla ludzi, społeczności i społeczeństwa”4. W literaturze odnaleźć można wiele definicji CSR, zwracających uwagę na różne aspekty zagadnienia; wynika to z faktu, iż problematyka CSR jest przyczyną rozważań i dyskusji w wielu środowiskach. Zwolennicy uważają, że należy ponosić konsekwencje działalności przedsiębiorstw oraz niwelować jej negatywne skutki, natomiast przeciwnicy odpowiadają, że zajmowanie się społeczną odpowiedzialnością spowoduje skierowanie uwagi na inne cele, a nie na cel główny firmy, jakim jest osiąganie zysku5. Zdecydowany przeciwnik tej koncepcji M. Friedman uważa nawet, „iż w przypadku świata biznesu 2 http://www.odpowiedzialnafirma.pl/o-csr/iso-26000 (19.07.2012). 3Departament Pożytku Publicznego, http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,biznesu,464.html (20.07.2012). 4 Working Report on Social Responsibility, ISO Advisory Group on Social Responsibility, 30 kwietnia 2004 r., s. 27–28, [w:] j.w. 5 Zob. tamże, s. 16. Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach... 47 ukrywanie się pod maską społecznej odpowiedzialności jest zachowaniem schizofrenicznym czy wręcz wywrotowym” (Zaorski, Sikora, 2007, s. 51). Poglądy Friedmana dotyczące prawdziwych postaw właścicieli firm krytykuje P.H. Werhahn, uważając, że „taki typ odpowiada karykaturze egocentrycznego przedsiębiorcy, opanowanego wyłącznie dążeniem do zysku, który bogaci się kosztem współpracowników i konsumentów” (Werhahn, 2003, s. 23). Przecież „człowiek poprzez swoją biologiczną konstrukcję wchodzi w dialektyczny kontakt z otoczeniem: z innymi ludźmi tworząc społeczeństwo – wspólnoty/grupy oraz środowiskiem naturalnym – ekologia”, dodaje S. Mycek (2006, s. 16). Na tle takich sporów CSR coraz bardziej się rozwija, aczkolwiek pewne normy społecznej odpowiedzialności są uwarunkowane tym, w jakim kraju zostały ustanowione, np. w Holandii za naczelne reguły uznaje się bezpośredniość, przestrzeganie praw człowieka (Gasparski, 2003, s. 46), z kolei w Szwecji mówi się o wspieraniu innych czy też o tzw. Folkhemmet – ludzkim domu, ciepłym i pełnym uczuć, a w Wielkiej Brytanii kluczowe okazuje się wzorowanie się na USA, utylitaryzm, odrzucenie karty z Maastricht (Gasparski, 2003, s. 46). Coraz bardziej dynamicznie zwiększa się liczba firm zainteresowanych wprowadzeniem CSR do swej działalności. Jak podaje Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, „można zidentyfikować dwa podstawowe motywy wprowadzenia koncepcji odpowiedzialności społecznej: tworzenie nowych szans i lepsze kontrolowanie zagrożeń, zapewniające ciągłość funkcjonowania organizacji. Rosnące zainteresowanie CSR wywołują także ostatnie skandale związane ze złym zarządzaniem firmami” (Społeczna, 2006, s. 15). Należy mieć nadzieję, iż mimo, że etyka w biznesie napotyka na przeszkody zidentyfikowane jako czynniki organizacyjne: „konkurencja, maksymalizacja zysków, zmiany w otoczeniu transformującej się gospodarki, konflikty” (Górka red., 1999, s. 55), to jednak nadal będzie promowana jako koncepcja sprzyjająca rozwojowi przedsiębiorstw, a przedsiębiorstwa wezmą na siebie odpowiedzialność na poziomie minimalnym, „czyniąc przedmiotem swej troski klienta: wyraża się to w zaspokajaniu jego potrzeb w zakresie łatwości wykorzystania i bezpieczeństwa oferowanego produktu, środowisko, zapewnienie minimalnego standardu warunków pracy” (Pratley, 1998, s. 17). 48 Bogumiła Bubiak 2. SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚC BIZNESU W MIKRORZEDSIĘBIORSTWACH Problematykę CSR, często porusza się w kontekście dużych korporacji, ewentualnie niektórych firm z sektora MŚP. Aby rozwijać ideę społecznej odpowiedzialności, należy zatem spróbować dokonać analizy możliwości realizowania jej wytycznych w mikroprzedsiębiorstwach. Przemawiają za tym ważne fakty: „Polska gospodarka opiera się na mikroprzedsiębiorstwach. Najmniejszych polskich firm jest niespełna 3,5 miliona, z czego działa połowa. Mikroprzedsiębiorstwa stanowią ok. 93 proc. podmiotów gospodarczych w Polsce. Wśród nich ponad milion stanowią »jednoosobowi przedsiębiorcy«. Przez przedsiębiorstwo mikro rozumiemy przedsiębiorstwo zatrudniające nie więcej niż 10 osób i mające przychód netto poniżej 2 mln euro lub sumę aktywów w bilansie rocznym poniżej 2 mln euro”6. To bardzo istotna dla gospodarki grupa firm, często pomijana w opracowaniach dotyczących kwestii związanych z zarządzaniem lub omawiana wraz z pozostałymi przedsiębiorstwami z sektora MŚP: małymi i średnimi, co nieco zniekształca ogólny obraz sektora. Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce kraju czy też poszczególnych regionów nie tkwi tylko i wyłącznie w liczbie mikrofirm, ale też w specyfice funkcjonowania tego rodzaju przedsiębiorstw. Jako przykład można tu przytoczyć chociażby wypełnianie luki rynkowej w przypadku, gdy działanie dużych firm jest nieopłacalne; dotyczy to głównie sektora usług, umiejętności dostosowania się do zmian na rynku przez modyfikację swojej oferty czy też zmianę branży. Mikroprzedsiębiorstwa tworzą nowe miejsca pracy, zatrudniając często pracowników, którzy często ze względu na kryteria oceny stosowane podczas rekrutacji nie mają szans na zatrudnienie w dużych przedsiębiorstwach. Budowanie lojalności klienta, możliwość bezpośredniego kontaktu właściciela z klientem pozwalająca na uzyskanie informacji o jego oczekiwaniach, uwagach czy też zastrzeżeniach pozwala na bieżące kontrolowanie poziomu satysfakcji czy też niezadowolenia ostatecznego nabywcy, a także daje możliwości dostosowania oferty do zmieniających się potrzeb rynku i budowania nowych instrumentów konkurowania. Mikroprzedsiębiorstwa, wykorzystując swój potencjał, mogą dodatkowo czerpać rozwiązania stosowane przez duże firmy i modyfikować je w sposób pozwalający na efektywne ich zastosowanie w praktyce. Jednym z takich rozwiązań jest właśnie koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu. Pentor, http://www.pentor.pl/36526.xml?doc_id=11280 (23.07.2012). 6 Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach... 49 Wiele mikrofirm realizuje, często nieświadomie, działania społeczne wpisujące się w koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu, które nie są elementem strategii przedsiębiorstwa czy też jego polityki. Świadczy to o tym, że tego typu realizacje nie muszą oznaczać ogromnych nakładów finansowych, a wręcz przeciwnie – działania związane z CSR mogą oznaczać zmniejszenie nakładów i wzrost zysku finansowego. Przykłady takich działań to: wdrażanie ekologicznych procesów technologicznych, elastyczne formy zatrudnienia, zatrudnianie osób wykluczonych społecznie czy zagrożonych bezrobociem, terminowe wypłacanie wynagrodzeń, bezpieczeństwo pracy, eko-znakowanie produktów, racjonalne gospodarowanie odpadami i zasobami naturalnymi. Zatem można, opierając się na śladach takich działań, podjąć próbę stworzenia procesu mającego na celu systematyczne wdrażanie strategii CSR w mikroprzedsiębiorstwach. Bardzo ciekawym projektem skierowanym do sektora MŚP jest realizowana na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości usługa pod nazwą: „Zwiększenie konkurencyjności regionów poprzez społeczną odpowiedzialność biznesu”. Projekt jest finansowany przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. W ramach projektu zaproponowano mikroprzedsiębiorcom wdrażanie strategii CSR, opierając się na modelu Deminga: PLAN-DO-CHECK-ACT7. Pierwszym etapem wdrażania strategii będzie zatem określenie, czym dla danej branży i dla danego przedsiębiorstwa jest CSR i jakie praktyki z punktu widzenia interesariuszy będą odpowiedzialne. 3. OŚRODKI SZKOLENIA KIEROWCÓW Jedną z charakterystycznych grup mikroprzedsiębiorstw są firmy reprezentujące branżę ośrodków szkolenia kierowców. To branża dynamicznie się rozwijająca, lecz dynamika ta ma swoje uwarunkowania i stwarza pewne pozory rozwoju, co czyni ją odmienną od innych. Wynika to z faktów, iż osoby nieposiadające przygotowania ani wiedzy w zarządzaniu, zakładając własne ośrodki szkolenia kierowców zwane również w dalszej części pracy szkołami jazdy, nie biorą pod uwagę wielu uwarunkowań mających wpływ na rozwój firmy czy też na jej upadek, co często tymże upadkiem się właśnie 7Informacje pochodzą z materiałów szkoleniowych PARP przeznaczonych dla uczestników spotkania informacyjnego na temat społecznej odowiedzialności biznesu organizowanego w ramach cytowanego projektu – dzień 2, s. 7. 50 Bogumiła Bubiak kończy8. Firmy, które pozostają na rynku i zajmują się działalnością priorytetową w branży, a więc szkoleniem kandydatów na kierowców, mają jednak do spełnienia nie tylko obowiązek wynikający z narzucanych im przepisów, ale także misję wynikającą z charakteru działalności. Statystyki bowiem są zatrważające. „Mamy pierwsze – najgorsze – miejsce w Unii Europejskiej pod względem liczby śmiertelnych ofiar wypadków drogowych w 2011 r., wynika z danych Komisji Europejskiej, na które powołuje się »Gazeta Wyborcza«. Jeszcze w 2010 r. w tej statystyce wyprzedzały nas Rumunia, Grecja i Bułgaria. W całej Unii w ciągu dziesięciu lat wskaźnik śmiertelnych wypadków na drogach spadł o 43% (dzięki temu żyje 125 tys. osób), ale w Polsce już tylko o 29%”9. Ten stan rzeczy wynika m.in. z takich czynników, jak jakość dróg, zbyt mało restrykcyjne sankcje za niektóre wykroczenia, zwłaszcza jazda po alkoholu, ale także błędy w szkoleniu i egzaminowaniu, u podstaw których leży również cała masa błędów po stronie ustawodawcy. Jednak działalność szkół jazdy prowadzona z głównym zamysłem – osiągania zysku – powinna również mieć cechy biznesu społecznie odpowiedzialnego, co ma swoje uzasadnienie. Szczególnym przesłaniem, misją branży winno być wykształcenie u przyszłych użytkowników dróg postaw mających wpływ na bezpieczeństwo własne i innych kierowców. W żadnej innej branży nie występuje tego rodzaju kształtowanie nawyków, umiejętności, zachowań. Dlatego też, aby mówić o społecznej odpowiedzialności biznesu w takiej działalności jak ośrodek szkolenia kierowców, nie wystarczy stosować ogólnie przyjętych pojęć. W opisywanej branży istnieje kilka obszarów nakładających się na siebie w trakcie szkolenia. Są to: – odpowiedzialność za otoczenie, w którym firma funkcjonuje, – odpowiedzialność za przekazywaną wiedzę, umiejętności, postawy, – odpowiedzialność za wykształcenie określonego stopnia świadomości związanego z wyuczonymi nawykami. Aby określić możliwości oddziaływania, należy zidentyfikować, kim są interesariusze ośrodków szkolenia kierowców. Interesariusze, a więc osoby, instytucje, organizacje pozostające we wzajemnych interakcjach z organizacją. W encyklopedii zarządzania znajdujemy definicję wskazującą na aktywny charakter interesariuszy: interesariusze (ang. stakeholders) – są to osoby lub inne organizacje, które uczestniczą w tworzeniu projektu (biorą czynny udział w jego realizacji) lub są bezpośrednio zainteresowane wynikami jego wdroże 8 Wyniki badań własnych autorki. 9Onet, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/niepokojace-dane-w-polsce-najwiecejsmiertelnych-o,1,5076732,wiadomosc.html (10.08.2012). Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach... 51 nia. Interesariusze mogą wywierać wpływ na daną organizację10. W literaturze przedmiotu nie definiowano interesariuszy ośrodków szkolenia kierowców, stąd też autorka w ramach pierwszego etapu wdrażania strategii CSR dokonała samodzielnej analizy otoczenia, jednocześnie identyfikując interesariuszy występujących w branży: Rysunek 1. Wykaz interesariuszy występujących w branży OSK Źródło: opracowanie własne. Schemat pokazuje, jak wielu interesariuszy znajduje się w obszarze działania, pozostaje w pośredniej lub bezpośredniej zależności z firmą, ma wobec organizacji oczekiwania lub żądania spełnienia określonych przepisami Encyklopedia Zarządzania, //www.mfiles. pl/pl/index.php/Interesariusze (23.08.2012). 10 52 Bogumiła Bubiak wymagań. Zatem właściciel ośrodka szkolenia kierowców winien mieć pełną świadomość powyższych zależności i ustalić taki harmonogram działań, który przyczyni się do zaspokojenia potrzeb interesariuszy, a jednocześnie pozwoli osiągać korzyści. Takie postrzeganie z jednej strony roli interesariuszy, a z drugiej niewykorzystanych możliwości pozwala na aktywizację idei CSR w przedsiębiorstwie. Aby dokonać takiego mapowania, należy oczywiście zidentyfikować zakres możliwych działań na płaszczyźnie firma–otoczenie, rozumiejąc w tym konkretnym przypadku otoczenie jako zbiór interesariuszy. Poniższa tabela pokazuje wykaz obszarów, które mogą być źródłem inicjatywy dla określonych działań: Tabela 1. Plan działań Interesariusz Obszar działania Klienci etyczne postępowanie, uczciwe przekazywanie pełnej informacji dotyczącej oferty firmy, realizacja procesu szkolenia zgodnie z przepisami prawa i ustalonymi zasadami, realizowanie oczekiwań klientów w ramach przyjętych norm i zasad, wolontariat pracowniczy – na usługi klientów Wydział komunikacji postępowanie zgodnie z ustalonymi zasadami, terminowe przekazywanie informacji, udział w projektach i szkoleniach organizowanych przez starostwa, respektowanie wytycznych ustalonych przez urząd Pracownicy komfortowe, bezpieczne, higieniczne warunki pracy, promocja zdrowia, programy redukujące stres, zapewnienie pomocy psychologicznej, profilaktyka wypalenia zawodowego, stworzenie elastycznego czasu pracy, urlopy tacierzyńskie, work life balance, stosowanie systemów motywacyjnych, regularne wypłacanie wynagrodzeń, zarządzanie talentami Dostawcy współpraca zgodna z zasadami etyki, organizowanie wspólnych przedsięwzięć, zakup artykułów wytworzonych z materiałów ekologicznych Rodzice, opiekunowie małoletnich klientów akcje związane z bezpieczeństwem, angażowanie rodziców i opiekunów do wspólnych przedsięwzięć, organizowanie spotkań edukacyjnych dla dorosłych, informowanie o praktykach związanych np. z ochroną środowiska możliwych do zastosowania w gospodarstwie domowym, np. segregacja odpadów Cd. tabeli 1 Interesariusz Obszar działania Środowisko propagowanie eko-jazdy, zakup materiałów szkoleniowych i druków na papierze ekologicznym, kosze do segregacji odpadów, analiza możliwości ograniczenia korzystania ze sprzętu biurowego, ograniczenie druku – np. e-maili, ograniczenie korzystania z transportu, informacja proekologiczna dla partnerów biznesowych Organizacje działające na rzecz Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego czynne uczestnictwo w akcjach społecznych, współpraca w zakresie wspólnych opracowań edukacyjnych, planowanie działań w zakresie BRD, identyfikacja zagrożeń, tworzenie partnerstw tymczasowych – związanych z projektem i stałych Konkurencja etyczne działania konkurencyjne, które nie szkalują, stosowanie uczciwej reklamy, współpraca w ponadbiznesowych przedsięwzięciach Szkoły, przedszkola organizowanie możliwych akcji typu: organizacja egzaminów na kartę rowerową, motorowerową, organizowanie konkursów, pokazy szkolenia w OSK, zainteresowanie uczniów tematyką BRD Urzędy: ZUS, US, Inspekcja Pracy wywiązywanie się z zobowiązań wobec urzędów, zatem regularne i terminowe płacenie należności, etyczna współpraca, reagowanie na pisma, udzielanie informacji, udostępnianie koniecznych danych Wojewódzki Ośrodek Ruchu Drogowego wspólne akcje promujące bezpieczeństwo w mieście i regionie, wymiana doświadczeń, analiza błędów na egzaminach w celu zwiększenia zdawalności, a w konsekwencji bezpieczeństwa na drogach Mieszkańcy udział w festynach, rozmowy z mieszkańcami podczas zebrań osiedlowych, organizowanie akcji uświadamiających zagrożenia, tworzenie tzw. czarnych punktów na osiedlu, profilaktyka zagrożeń Policja,straż, pogotowie wspólne organizowanie pokazów z zakresu pierwszej pomocy, reagowania w przypadkach zagrożenia, planowanie akcji zmniejszających demoralizację młodzieży, np. angażowanie młodzieży do wspólnych akcji 54 Bogumiła Bubiak Cd. tabeli 1 Interesariusz Obszar działania Stowarzyszenia OSK opracowywanie rozwiązań mających na celu ustanowienie zapisu w ustawie nakazującego stosowanie przez OSK zasad CSR w związku z możliwościąami, jakie mają stowarzyszenia w zakresie zgłaszania do ministerstwa własnych sugestii, organizowanie wspólnych akcji typu: „trzeźwość na drodze”, „bezpieczny powrót do domu”, „jestem widoczny”, propagowanie etycznych zachowań instruktorów podczas procesu szkolenia Źródło: opracowanie własne. Reasumując powyższe analizy, trudno się nie zgodzić z teorią mówiącą „przede wszystkim nie ma celów przedsiębiorstw, lecz jedynie cele ludzi” (Kietliński, Reyes, Oleksyn, 2005, s. 243) – cele ludzi rozumiane w bardzo szerokim znaczeniu, a więc cele środowiska, w którym funkcjonuje społeczeństwo, cele człowieka zważywszy na wiele ról, jakie pełni w społeczeństwie: rola pracownika, pracodawcy, klienta, dostawcy, mieszkańca osiedla, zatem interesariusza. Społeczna odpowiedzialność biznesu rozumiana jako stosowanie zrównoważonego biznesu, umiejętność osiągania zadowalającego zysku jednocześnie z działaniami mającymi wpływ na społeczeństwo, środowisko i pracowników to działalność bogatsza o nowe możliwości marketingowe, poznawcze. Organizacja będąca ośrodkiem szkolenia kierowców, stosująca zasady CSR stanowi bardzo ważny element lokalnej społeczności. Mieszkańcy powiedzą o firmie: „jest jedną z nas”, „utożsamiamy się”, „chcemy być uczeni, szkoleni przez odpowiedzialnych ludzi”. Dlatego należy szeroko promować ideę CSR w mikroprzedsiębiorstwach, które są najbardziej rozpoznawanymi firmami w małych lokalnych społecznościach. Należy wprowadzać nowe rozwiązania, łączyć koncepcje ze sobą dotyczące zarządzania i dostosowywać do potrzeb i specyfiki mikroprzedsiębiorstwa. Poza tym mikrofirma może za pomocą narzędzi CSR takich jak kampanie społeczne, programy dla pracowników, działania proekologiczne, działania na rzecz społeczności lokalnej budować swoją przewagę konkurencyjną, nie przeznaczając na ten cel ogromnych nakładów finansowych. Należy zatem wierzyć, iż idea CSR w mikroprzedsiębiorstwach będzie propagowana, tematyka podnoszona w publikacjach naukowych, a badania i proponowane rozwiązania wdrożone w mikroprzedsiębiorstwach nie tylko pozwolą na ich rozwój, ale także po- Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach... 55 każą nowe możliwość dla innych, większych firm. Jednocześnie autorka ma nadzieję, że artykuł wzbudzi zainteresowanie wynikami dalszych prac nad procesem wdrażania CSR w mikroprzedsiębiorstwach. PODSUMOWANIE Artykuł przedstawia ogólne zagadnienia teoretyczne obejmujące problematykę CSR w kontekście możliwości zastosowania koncepcji w mikroprzedsiębiorstwach. Autorka dokonała charakterystyki branży ośrodków szkolenia kierowców i zidentyfikowała interesariuszy oraz przedstawiła ogólny plan możliwych działań. W kolejnym artykule, kontynuującym tematykę, zostaną przedstawione wyniki badań, które obejmą ocenę istotności poszczególnych obszarów CSR dla branży, oraz wnioski wypływające z rozmów i spotkań przeprowadzonych z interesariuszami. LITERATURA Gasparski W. (2003), Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu, WSPiZ im. Koźmińskiego, Warszawa. Górka K. (red.) (1999), Etyka zawodowa w biznesie, Wydawnictwo Naukowe WSB w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała. Hąbek P., Szewczyk P. (2010), Społeczna odpowiedzialność a zarządzanie jakością, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice. Kietliński K.,V. M. Reyes, T. Oleksyn (2005), Etyka w biznesie i zarządzaniu, Oficyna Ekonomiczna, Kraków, s. 243. Polok G. (2011), Społeczna odpowiedzialność – aspekty teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice. Mycek S. (2006), Człowiek i odpowiedzialność, Wydawnictwo Diecezjalne, Sandomierz. Platon (1956), Gorgiasz, przeł. W. Witwicki, Warszawa. Pratley P. (1998), Etyka w biznesie, Gebethner&Ska, Warszawa. Społeczna odpowiedzialność biznesu a bezpieczeństwo i higiena pracy, (2006), Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Luksemburg. Werhahn P.H. (2003), Przedsiębiorca, Wydawnictwo Fundacji ATK, Warszawa. Zaorski-Sikora Ł. (2007), Etyka w biznesie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź. 56 Bogumiła Bubiak ŹRÓDŁA INTERNETOWE http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,biznesu,464.html http://www.odpowiedzialnafirma.pl/o-csr/iso-26000 http://www.pentor.pl/36526.xml?doc_id=11280 http://wiadomosci.onet.pl/kraj/niepokojace-dane-w-polsce-najwiecej-smiertelnycho,1,5076732,wiadomosc.html http://mfiles. pl/pl/index.php/Interesariusze CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY IN MICRO-ENTERPRISES FOR EXAMPLE THE SECTOR DRIVER TRAINING CENTER A b s t r a c t. This article presents the corporate social responsibility and the possibility to apply the concept in micro-enterprises. This article is also the first of a series of studies showing the next stages in the implementation of CSR in the one of the microenterprises representing sector training centres of the drivers. K e y w o r d s: micro-enterprises, corporate social responsibility, strategy, driver training center. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Marketingu i Handlu Iwona Escher Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego Z a r y s t r e ś c i. Rozważania prowadzone w prezentowanym artykule dotyczą zagadnienia adaptacji organizacji. Jest to termin, który stosunkowo często wiązany jest w literaturze i w praktyce marketingowej z pojęciami rynkowej lub marketingowej reorientacji organizacji. Występowanie tego faktu sugeruje zasadność podjęcia próby ustalenia, na ile faktycznie, a jeśli tak – to w jaki sposób tematyka implementacji reguł marketingowej koncepcji zarządzania (tematyka marketingowej i rynkowej reorientacji organizacji) wiąże się z zagadnieniem adaptacyjności organizacji. Dokonany przegląd literatury wskazuje jednak, że zadanie to nie jest łatwe, termin bowiem adaptacja organizacji nie ma na gruncie literatury z zakresu marketingu (a także zarządzania) wyraźnej, jednoznacznej interpretacji. W prezentowanym artykule autorka podejmuje próbę wypracowania jego definicyjnego ujęcia, przyjmując za punkt wyjścia rozważania na temat adaptacji obecne w dorobku nauk systemowych. S ł o w a k l u c z o w e: adaptacja systemu, adaptacja organizacji. WSTĘP Proces wdrażania w organizacjach reguł marketingowej koncepcji zarządzania stanowi od lat jeden z głównych przedmiotów badań realizowanych przez przedstawicieli marketingowej dyscypliny. Badacze podejmujący się tej problematyki w ramach pomiarów prowadzonych w różnorodnych typach orga- 58 Iwona Escher nizacji próbują m.in. identyfikować zmiany organizacyjne, które towarzyszą temu procesowi, oraz czynniki ułatwiające lub ograniczające jego przebieg. Mimo że do dziś w środowisku teoretyków i praktyków marketingowych nie udało się ustalić jednej standardowej listy owych zmian organizacyjnych, to jednak często w opisach towarzyszących uzyskiwanym wynikom implementacja reguł marketingowej koncepcji zarządzania (i związane z nią procesy marketingowej lub rynkowej reorientacji) łączona jest z pojęciem adaptacji organizacji. Zauważa się między innymi, iż wdrażanie w organizacjach marketingowej koncepcji jest niejako wyrazem ich adaptacji (bądź „przystosowania się”) do zmieniających się warunków działania i szukania możliwości przetrwania i rozwoju w tych nowych uwarunkowaniach. Występowanie tego typu stwierdzeń sugeruje zasadność podjęcia próby ustalenia, na ile faktycznie, a jeśli tak – to w jaki sposób, tematyka implementacji reguł marketingowej koncepcji zarządzania wiąże się z zagadnieniem adaptacyjności organizacji. Jak się jednak okazuje, realizacja tego zadania nie jest łatwa, pozornie bowiem proste w definiowaniu pojęcie adaptacja organizacji funkcjonuje na gruncie literatury z zakresu marketingu (a także zarządzania) w różnorodnym kontekście, bez wyraźnej, jednoznacznej interpretacji, a to oznacza, że nie sposób definitywnie rozstrzygać o relacjach istniejących między wymienionymi wyżej pojęciami bez wcześniejszego wypracowania definicji owego terminu. Zaproponowanie wspomnianej definicji stanowi główny cel niniejszego artykułu. Z uwagi jednak na dużą różnorodność interpretacji terminu adaptacja w wielu dziedzinach wiedzy pierwszym krokiem na drodze realizacji opisanego celu jest zaproponowanie odpowiedniego punktu wyjścia dla podejmowanych w tym zakresie prac. Jak sugeruje tytuł opracowania, wspomnianym punktem wyjścia uczyniono rozważania obecne w dorobku ogólnej teorii systemów i cybernetyki (w dalszej części nazywanych w skrócie naukami systemowymi1), w których pojęcie adaptacja systemu należy do kluczowych, a systemowa perspektywa badawcza jest na tyle uniwersalna, aby móc mówić o systemie (a w konsekwencji o jego adaptacji) także w odniesieniu do zjawisk czy obiektów będących przedmiotem zainteresowania innych dyscyplin wiedzy (w tym – marketingu czy nauki o zarządzaniu). Zawarte w artykule opisy bazują na rozważaniach obecnych w literaturze z zakresu ogólnej teorii systemów, cybernetyki, zarządzania, marketingu oraz 1 Kwestie odrębności pomiędzy dwiema wymienionymi dyscyplinami do dziś nie zostały jednoznacznie opisane w teorii, dlatego też dla jasności przekazu w dalszych częściach niniejszego opracowania autorka posługiwać się będzie dla ich oznaczenia wspólnym terminem „nauki systemowe”. Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 59 nauk pokrewnych. Odwoływanie się do źródeł publikowanych w stosunkowo odległym czasie (dotyczy zwłaszcza nawiązań do dorobku nauk systemowych) było celowym zabiegiem autorki i wynikało z chęci dotarcia do poglądów pionierów i propagatorów wykorzystania podejścia cybernetycznego (systemowego) do badania i opisu funkcjonowania organizacji. 1. ORGANIZACJA JAKO SYSTEM CYBERNETYCZNY Systemem (w naukach systemowych) nazywany jest zbiór elementów sprzężonych ze sobą w taki sposób, że tworzą one całość wyodrębniającą się w danym otoczeniu. Dowodzenie tego, iż organizacja jest systemem, nie wydaje się konieczne, pogląd taki jest bowiem powszechnie akceptowany odkąd dorobek nauk systemowych zaczęto wykorzystywać w teorii organizacji i zarządzania. Z punktu widzenia celu niniejszego artykułu istotne jest natomiast wykazanie, iż organizacje są systemami szczególnymi, a mianowicie systemami sterowania (nazywanymi zamiennie systemami cybernetycznymi), to właśnie bowiem w odniesieniu do nich mówi się o adaptacji jako o podstawowej ich własności (Kaczmarczyk 1986, s. 17). Wykazując analogię pomiędzy cechami organizacji a cechami systemów, w tym szczególnie cechami systemów cybernetycznych, możliwe będzie przeniesienie wybranych zagadnień z zakresu ich adaptacji na sferę organizacji. Zadanie takie wymaga wskazania, które cechy systemów można przypisać organizacjom, i udzielenia odpowiedzi, czy przypisane cechy pozwalają uznać organizacje za systemy cybernetyczne. Pełna realizacja tak zdefiniowanego celu doprowadziłaby jednak do znacznego przekroczenia ograniczeń formalnych niniejszego artykułu, dlatego też w dalszej części dojdzie jedynie do przedstawienia, w bardzo dużym skrócie, podsumowania dokonanych przez autorkę w tym zakresie ustaleń. Organizacje są systemami, którym można przypisać cechy wielu systemów opisywanych w naukach systemowych. Przykładowo, z racji tego, że zachodzą w nich zdarzenia zmieniające organizacje w czasie (z przyjętego przez badacza punktu widzenia),, można uznać je za systemy dynamiczne (wielostanowe). Współwystępowanie w ich ramach ludzi, którzy dla realizacji wspólnych celów z reguły posługują się środkami pracy, pozwala je jednocześnie uznać za systemy o charakterze mieszanym, tj. systemy złożone z ludzi, rzeczy, procesów2. Ze względu na swoją istotę i cele działania organizacjom 2 Warto jednak zauważyć, że nie wszyscy autorzy uznają organizacje jednocześnie za systemy sztuczne, których podkategorię stanowią wspomniane systemy mieszane. Są też 60 Iwona Escher można przypisać cechy systemów otwartych (względnie odosobnionych). Mają określone granice i są wydzielone z otoczenia, ale jednocześnie współdziałają z otoczeniem przez wymianę materii, energii i informacji (Gomółka, 2000, s. 12; Gościński, 1982, s. 35; Kaczmarczyk, 1986, s. 44–45). Organizacje uznać można jednocześnie za systemy samoorganizujące się. Będąc systemami otwartymi, mogą czerpać z otoczenia materię, energię oraz informacje; są zdolne do przeciwdziałania wzrostowi nieuporządkowania, a nawet do osiągania negatywnej entropii, czyli wzrostu uporządkowania. Z pominięciem pewnych szczególnych przypadków (por. Beer, 1966, s. 17) przyjąć można, że organizacje są także systemami probabilistycznymi, dany bodziec (stan wejścia) bowiem (w przeciwieństwie do systemów deterministycznych) nie powoduje w nich niejako automatycznie zawsze tej samej, dokładnie możliwej do przewidzenia reakcji (stan wyjścia systemu). Jednym z argumentów przemawiających za takim postrzeganiem organizacji jest niemożliwy do wyeliminowania probabilistyczny charakter działalności człowieka, stanowiącego (ujmując to w kategoriach systemowych) element każdej organizacji (Beer, 1966, s. 16; Gościński, 1968, s. 29; Kaczmarczyk, 1986, s. 45; Regulski, 1974, s. 16–17). Organizacje są jednocześnie systemami szczególnie złożonymi. Oznacza to, że są systemami na tyle skomplikowanymi, że nie można nazwać ich prostymi (najmniej złożone systemy, mające niewiele składników i współzależności) i jednocześnie nie wystarczy nazwać ich systemami złożonymi. Z uwagi na swoje skomplikowanie nie mogą być opisane w sposób dokładny i szczegółowy (Beer, 1966, s. 16; Flakiewicz, Oleński, 1989, s. 72; Gościński, 1968, s. 27–31; Gościński, 1982, s. 62; Mynarski, 1974, s. 16). Dokonane wyżej, zaledwie skrótowe omówienie, ukazuje wiele możliwych podejść do opisu organizacji z zastosowaniem terminologii systemowej. Zasadniczym pytaniem jest jednak, czy przypisane organizacjom cechy są wystarczające, aby móc jednocześnie uznać je za systemy sterowania (cybernetyczne), w odniesieniu do których stosuje się pojęcie adaptacji systemu. Sterowaniem, zgodnie z ujęciem wypracowanym na gruncie nauk systemowych, jest wszelkie celowe oddziaływanie jednego systemu względnie odosobnionego na drugi w celu uzyskania określonych zmian przebiegu procesów zachodzących w systemie sterowanym (Kempisty, 1973, s. 420). W każdym przypadku sterowania istnieje system sterowany i system steru- i tacy, którzy rekomendują wręcz niestosowanie podziału systemów na sztuczne i naturalne w opisie organizacji por. m.in.: Bielski 2001, s. 60; Krzyżanowski 1985, s. 174. Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 61 jący3. Sterować można tylko tym, co zmienia się w czasie, działa, podlega przekształceniom/transformacjom (Gomółka, 2000, s. 11–12; Wróblewski, 1993, s. 44). Nie ulega wątpliwości, że w organizacjach zachodzi sterowanie (dochodzi w nich bowiem do celowego oddziaływania systemów sterujących na systemy sterowane w celu uzyskania określonych zmian przebiegu procesów zachodzących w tych drugich)4. Jak jednak sugeruje literatura z zakresu nauk systemowych, aby móc nazwać taki system systemem cybernetycznym, konieczne jest spełnienie jeszcze kilku dodatkowych warunków. Przede wszystkim system taki winien być zorganizowany w sposób celowy, a zatem stanowić spójne zespoły elementów, przeznaczone do realizacji pewnego celu, z pewnego punktu widzenia, za pomocą określonych działań (Gościński, 1968, s. 27). Nietrudno stwierdzić, że organizacje mają cechy systemu celowo zorganizowanego – z samej swojej istoty są bowiem jednostkami dysponującymi określonym majątkiem do realizacji indywidualnych celów działania (Wróblewski,1993, s. 50). Można przy okazji dodać, że organizacje są jednocześnie systemami zachowującymi się rozmyślnie, tzn. są zdolne nie tylko osiągać cele różnymi drogami oraz z innych punktów wyjściowych, ale też mogą samodzielnie wiązki celów określać, modyfikować i dokonywać wyboru dróg ich osiągania (Bielski, 2001, s. 147–148; Gomółka, 1986, s. 56; Gościński, 1982, s. 49–50). Obok celowego zorganizowania, system cybernetyczny (zgodnie z ujęciem wypracowanym na gruncie nauk systemowych) charakteryzuje się także: szczególną złożonością, probabilistycznym charakterem stanów wyróżnionych oraz zdolnością do samoregulacji (samosterowania) (Gościński, 1968, s. 27; Wróblewski, 1993, s. 49–51). Warto zauważyć, że o posiadaniu przez organizacje dwóch pierwszych wymienionych cech pisano już wyżej. Ostatnia cecha wymaga dokładniejszej analizy, zwłaszcza że ściśle związa- 3 Teoretycznie należałoby stosować określenia podsystem sterujący i podsystem sterowany, ale jako że każdy system jest podsystemem jakiegoś systemu nadrzędnego, a jednocześnie systemem nadrzędnym w stosunku do podsystemów składowych (por. zagadnienie hierarchii systemów), zróżnicowanie pojęć podsystem czy system jest płynne i dla uproszczenia można mówić po prostu o systemach (Regulski, 1974, s. 17). 4 Warto przy okazji zauważyć, iż sterowanie jest pojęciem szerszym niż zarządzanie – podmiotem sterującym może być dowolny podsystem, np. rzecz (automat) lub człowiek, podczas, gdy podmiotem zarządzającym może być tylko człowiek. W ogólnym pojęciu sterowania mieści się również kierowanie – zarówno w organizacjach, jak i poza nimi, wszędzie tam gdzie zarówno podmiotem, jak i przedmiotem sterowania są ludzie (a dokładniej ich zachowania) (Kaczmarczyk, 1986, s. 16–17). 62 Iwona Escher na jest z pojęciem adaptacja, które w niniejszym opracowaniu jest terminem kluczowym. Wspomniane pojęcie samoregulacji systemu wiąże się z terminem homeostaza, stosowanym do opisu zdolności zachowania przez system (w procesie współdziałania z otoczeniem) wartości istotnych zmiennych w pewnych ustalonych granicach5. O homeostazie systemu mówi się w odniesieniu do systemów wyposażonych w zdolność do samoorganizacji, czyli wyposażonych w zdolność „do zmiany – przy czynnym współdziałaniu z otoczeniem – swojej struktury, zachowując przy tym integralność, działając w ramach praw rządzących otoczeniem i dokonując wyboru jednego z możliwych wariantów zachowania się” (Flakiewicz, Oleński, 1989, s. 203; Gościński, 1977, s. 83). Odpowiedzi na pytanie, czy organizacja ma zdolność samoregulacji, udziela Gościński (1982, s. 55), pisząc: „zdolność samoregulacyjną posiada każdy organizm, a także system rozmyślny, a do tej klasy systemów zalicza się systemy ekonomiczne” (cytowany autor nazwą systemy ekonomiczne określa organizacje). Zgodnie z jednym z podstawowych praw cybernetyki żaden system będący przedmiotem zakłóceń o dużej różnorodności nie może być całkowicie regulowany (sterowany) z zewnątrz. Oznacza to, że wraz z różnorodnością zakłóceń wzrasta potrzeba zwiększenia jego zdolności samoregulacyjnej. Twierdzenie powyższe odnosi się również do organizacji. Jak można zatem zauważyć, wszystkie dokonane powyżej ustalenia wskazują na słuszność uznania organizacji za systemy mające cechy systemów cybernetycznych. To z kolei oznacza, że jest możliwe zastosowanie przy ich opisie wybranych pojęć obecnych na gruncie nauk systemowych (w tym zwłaszcza cybernetyki). Jednym z nich jest pojęcie adaptacji systemu. Cybernetyczne ujęcie tego terminu zaprezentowano w kolejnej części opracowania. 2. POJĘCIE ADAPTACJA W NAUKACH SYSTEMOWYCH Funkcjonujące w języku potocznym rozumienie terminu adaptacja zwykle utożsamiane jest z pojęciem przystosowanie, co wydaje się głównym powo 5 Zmienne istotne są ściśle związane z główną cechą systemu, której uszkodzenie prowadziłoby do jego zniszczenia. Wyznaczają dwie podstawowe strategie funkcjonowania systemu w zmieniających się warunkach otoczenia, tj. strategię przeżycia/utrzymania się przy życiu oraz strategię rozwoju. Przy różnorodnych stanach otoczenia zmienne istotne pozostają stabilne, zapewniając zrównoważenie systemu z otoczeniem (Flakiewicz, Oleński, 1989, s. 202–203). Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 63 dem nadmiernego zawężania rzeczywistego jego znaczenia (także w dorobku wielu dyscyplin naukowych, zapożyczających a priori owe wąskie rozumienie oraz uznających je za jedyne słuszne i oczywiste). Tymczasem, jak zostanie wykazane poniżej, rozważania prowadzone w obszarze nauk systemowych (a szczególnie cybernetyki) pozwalają spojrzeć na ów termin ze znacznie szerszej perspektywy. Wprawdzie adaptację systemu nazywa się tu często zamiennie przystosowaniem systemu, to jednak podkreśla się, iż owo przystosowanie związane może być nie tylko ze zmianami zmieniającymi stan systemu (przez dostrojenie do warunków zewnętrznych), ale też ze zmianami zmieniającymi stan otoczenia systemu – por. m.in. definicja adaptacji systemu Gościńskiego (1982, s. 56–57). Mimo że adaptacja jest jednym z głównych pojęć w naukach systemowych i jest w nich, jak wyżej wspomniano, rozpatrywana z dużo szerszej perspektywy niż w przypadku wielu innych dyscyplin, to jednak także tutaj trudno odnaleźć jedno jej definicyjne ujęcie uznane za powszechnie obowiązujące. Z punktu widzenia celu niniejszego artykułu ustalenie, czym jest adaptacja systemu, jest jednak zadaniem kluczowym, stanowi bowiem punkt wyjścia dla wypracowania terminu adaptacja organizacji. Pomocny w tym zadaniu staje się przegląd opracowań związanych z tematyką adaptacji systemu dostępnych na gruncie nauk systemowych. Przeprowadzone przez autorkę studia literaturowe pozwalają wskazać przynajmniej kilka istotnych elementów ujęć pojęcia adaptacja systemu, identyfikowanych przez znaczącą większość autorów nim się posługujących. Przede wszystkim warto zauważyć, że na gruncie literatury systemowej termin ten pojawia się najczęściej w kontekście pojęcia skuteczność lub pojęć do niego zbliżonych. Adaptacja jest wiązana z pojawieniem się zmian zmniejszających skuteczność działania systemu (skuteczność systemu w osiąganiu celów) bądź zagrażających jej pogorszeniem (przy czym zmianom, o których mowa, przypisuje się równie często charakter zewnętrzny, jak i wewnętrzny). Wskazuje się jednocześnie, że to adaptacja umożliwia zwiększenie skuteczności działania systemu (lub też: osiągnięcie równowagi systemu w nowych warunkach; utrzymanie wewnętrznego środowiska systemu w warunkach określonych przez zmieniające się otoczenie; osiągnięcie najlepszego lub co najmniej zadowalającego funkcjonowania systemu w warunkach zmiennych itp.). Wielu autorów, pisząc na gruncie nauk systemowych o adaptacji systemu, wspomina także o możliwych jej klasyfikacjach na podstawie różnorodnych kryteriów podziału. Jedną z nich jest klasyfikacja oparta o kryterium rodzaju strategii przyjętej przez dany system, w ramach której wyróżnia się adaptację 64 Iwona Escher czynną i adaptację bierną. Warto opisać ją szerzej, jest to bowiem klasyfikacja, która jest szczególnie interesująca z punktu widzenia celu postawionego w niniejszym artykule. O adaptacji biernej mowa wówczas, gdy system biernie przystosowuje się do warunków zmiennych, traktowanych jako niezależne od własnych działań (w tym przypadku nie dochodzi do bezpośredniego oddziaływania na elementy otoczenia). Natomiast adaptacja czynna zachodzi wtedy, gdy dany system oddziałuje na swoje otoczenie oraz warunki wewnętrzne, wywołując zmiany owych warunków wewnętrznych i określonych elementów otoczenia w taki sposób, że jego obecne lub przyszłe funkcjonowanie staje się bardziej skuteczne (Kaczmarczyk, 1986, s. 20–23). Uznanie zaprezentowanej klasyfikacji za ważną z punktu widzenia rozważań prowadzonych w niniejszych artykule wynika z tego, że okazuje się – spośród innych klasyfikacji adaptacji systemu opisywanych na gruncie nauk systemowych – najbliższa ujęciom adaptacji funkcjonującym w nauce o zarządzaniu i w marketingu, a tym samym wydaje się najwłaściwsza do wykorzystania przy tworzeniu definicji adaptacji organizacji (por. kolejna część niniejszego opracowania). Warto dodatkowo zauważyć, że to właśnie wyodrębnienie biernej i czynnej formy adaptacji w najbardziej bezpośredni i wyraźny sposób przeciwstawia się rozpatrywaniu terminu adaptacja jedynie w aspekcie dostosowywania się określonego systemu do zmian, na które system ten nie ma wpływu. Jak wskazują zaprezentowane wyżej opisy, o adaptacji można mówić nie tylko wtedy, gdy system dostosowuje się do zmienionych (zmieniających się) warunków wewnętrznych i zewnętrznych, dokonując zmian jedynie w swoim obrębie, ale także wtedy, gdy system, w miarę swoich zdolności, wywołuje zmiany w swoim otoczeniu, „dostosowując” otoczenie do własnych możliwości i potrzeb. A zatem, to, co w powszechnym rozumieniu bywa nazywane adaptacją (dostosowaniem), w świetle poczynionych przed chwilą ustaleń może być uznane jedyne za jej część, a dokładnie – za jej formę bierną. Jeśli zmienia się w kierunku wypracowania definicyjnego ujęcia adaptacji systemu, konieczne wydaje się ustalenie tego, czy adaptacja jest stanem (rezultatem) określonego działania, czy też procesem. Za tym drugim ujęciem opowiada się m.in. powoływany wcześniej Kaczmarczyk (1986, s. 17–19). Jak pisze, adaptacja to proces ciągły zachodzący na bieżąco w danym systemie, zatem nie należy jej rozumieć jedynie jako reakcję (odpowiedź), lecz szereg następujących po sobie reakcji (odpowiedzi). Podobne są też ujęcia adaptacji proponowane przez Gościńskiego (1977, s. 82) czy Lernera (1971, s. 196). Uznanie poglądów wskazanych wyżej autorów za słuszne pozwala na przypisanie pojęciu adaptacja cech procesu i przeniesienie elementów jego Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 65 definicyjnego ujęcia do tworzonej definicji adaptacji systemu – por. m.in. ujęcia procesu Gomółki (2000, s. 12); Kaczmarczyka (1986, s. 14) czy Gościńskiego (1977, s. 105). Łącząc wszystkie dokonane powyżej ustalenia, można pokusić się o stwierdzenie, że adaptacja systemu jest procesem, czyli ciągiem określonych zdarzeń (rozumianych, zgodnie z ujęciem Lernera (1971, s. 196), jako zmiany struktury systemu i/lub formy jego zachowania), koniecznych i wystarczających do wywołania innych zdarzeń, tworzących razem pewien system i zmierzających do wywołania i zaistnienia takiego zdarzenia, które jest celem tego ciągu zmian (procesu) lub takich zdarzeń, które jako wiązka tworzą zbiór celów ciągu zmian (procesu). W proponowanym ujęciu świadomie wprowadzono sformułowanie „ciąg określonych zdarzeń” dla podkreślenia tego, że nie każde zdarzenie (tj. nie każdą zmianę struktury systemu lub formy jego zachowania) można uznać za składnik adaptacji. Z dostępnych w literaturze systemowej rozważań wynika bowiem (por. opisy zaprezentowane wyżej), że chodzi tu o takie zmiany, które prowadzą do podniesienia stopnia skuteczności systemu lub do innych zbliżonych efektów (np. osiągnięcia równowagi systemu w nowych warunkach itp.). Nawiązując do wcześniej dokonanych ustaleń, należy także przypomnieć, iż zdarzenia o charakterze adaptacyjnym (zdarzenia stanowiące składniki adaptacji, tj. wymienione w zaproponowanej definicji zmiany struktury i/lub formy zachowania się/funkcjonowania systemu) mogą być wywoływane na skutek zajścia określonych zdarzeń wewnątrz systemu bądź w jego otoczeniu. Można pokusić się zatem o stwierdzenie, że adaptacja, jako proces, nie jest ciągiem zdarzeń autozdeterminowanych (czynów). Mimo że brakuje w tym zakresie jednoznacznej zgody na gruncie literatury systemowej, obecny w niej sposób interpretowania pojęcia adaptacja daje podstawy do twierdzenia, że ciąg zdarzeń uznanych za składniki tego procesu tworzy kombinacja reakcji lub odpowiedzi systemu – por. trójdzielna klasyfikacja zdarzeń mogących zachodzić w systemie, wydzielająca czyny, reakcje i odpowiedzi (Gomółka,1986, s. 22–23; Gościński, 1982, s. 47–48; Koźmiński, 1976, s. 14). Sugerowanie, że adaptacja nie jest procesem autozdeterminowanym, nie odrzuca kategorycznie, zdaniem autorki, możliwości mówienia o adaptacji niewymuszonej. W dokonanym powyżej opisie wskazano bowiem, że adaptację mogą inicjować nie tylko zmiany w otoczeniu systemu, ale także zdarzenia w nim zachodzące. Zatem, niezachodzenie określonych zmian zewnętrznych nie przekreśla jeszcze możliwości mówienia o adaptacji, aczkolwiek konieczne jest w tym przypadku spełnienie jednocześnie dwóch warunków: po pierw- 66 Iwona Escher sze, zdarzenia wewnątrz systemu muszą zachodzić, po drugie, zdarzenia te muszą prowadzić do pogorszenia skuteczności działania systemu (zachwiania dotychczasowego układu relacji między nim a otoczeniem) lub muszą grozić pogorszeniem tej skuteczności (zachwianiem układu relacji system – otoczenie) w przyszłości. Podsumowując, wypracowane w niniejszej części ujęcie adaptacji systemu zakłada, że jest ona procesem wywołanym określonymi zmianami uwarunkowań wewnętrznych bądź zewnętrznych. Zdarzenia będące elementami tego procesu zachodzą wewnątrz systemu, natomiast ich rezultat może być umiejscowiony zarówno w systemie, jak i w jego otoczeniu. Kobrinski (1972, s. 38) pisze: „systemami, które mają pełną zdolność adaptacji, są organizmy żywe. Teoria i praktyka sterowania stara się odtwarzać przebiegające w nich procesy adaptacyjne w systemach technicznych. Nie ma żadnych przeszkód, by o adaptacji mówić także w przypadku systemów rynkowych (ekonomicznych), które mają wiele wspólnych cech z systemami technicznymi i biologicznymi”. Przytoczone stwierdzenie stanowi dodatkowy argument przemawiający za możliwością przeniesienia dotychczasowych rozważań na temat adaptacji systemu na grunt funkcjonowania organizacji. Zagadnienie adaptacji organizacji stanowi temat rozważań prowadzonych w kolejnej części niniejszego opracowania. 3. ADAPTACJA ORGANIZACJI Wystarczy zaledwie krótki przegląd literatury z zakresu zarządzania czy marketingu, aby przekonać się, że pojęcie adaptacja (adaptacja organizacji) jest w nich powszechnie stosowane, mimo że owo stosowanie nie idzie w parze z jednoznacznością w zakresie sposobu jego definiowania. Jeden z głównych obszarów niezgodności, jaki można tu dostrzec, wynika z faktu pomijania przez wielu autorów możliwości rozpatrywania pojęcia adaptacja organizacji w szerszym kontekście, uwzględniającym nie tylko jej bierną, ale także czynną formę, o której pisano w poprzedniej części niniejszego opracowania. Z drugiej jednak strony przyznać trzeba, że znacząca liczba ujęć adaptacji organizacji tworzonych na gruncie rozważanych tu dyscyplin ma jednak wiele wspólnych elementów z opisami adaptacji systemu obecnymi w naukach systemowych. Warto chociażby zauważyć, że stosowane na gruncie nauki o zarządzaniu czy marketingu pojęcie adaptacja (dosłownie użyte lub wynikające z kontekstu) pojawia się najczęściej przy nawiązaniach dotyczących opisu zmian otoczenia organizacji (adaptację często uznaje się za podstawo- Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 67 wy warunek funkcjonowania i rozwoju organizacji w warunkach zmiennego otoczenia czy chociażby warunek konieczny przetrwania organizacji w długim okresie), a jej stan końcowy zwykle definiowany jest w kategoriach skuteczności (najczęściej wspomina się o tym, że adaptacja organizacji prowadzi do poprawy czy też podniesienia skuteczności działania organizacji). Wybierając to, co wspólne dla różnorodnych ujęć adaptacji funkcjonujących w literaturze z zakresu zarządzania (oraz marketingu) i jednocześnie zestawiając z ustaleniami poczynionymi w poprzedniej części niniejszego artykułu (dotyczącymi adaptacji systemu) można zaproponować takie ujęcie adaptacji organizacji, w myśl którego będzie ona rozumiana jako ciąg określonych zmian struktury organizacji i/lub formy jej zachowania, wywołany wewnętrznymi bądź zewnętrznymi zdarzeniami zaburzającymi jej działanie i prowadzący do pewnego konkretnego stanu końcowego. Warto jednak zauważyć, że zdefiniowanie owego stanu końcowego, tj. rezultatu adaptacji organizacji, nie jest proste, nie zawsze bowiem właściwe może okazać się jego zdefiniowanie w kategoriach skuteczności działania organizacji (nawet mimo wspomnianego wyżej faktu, że takie spojrzenie na rezultat adaptacji organizacji jest zgodne z poglądami znaczącej liczby autorów piszących na ten temat na gruncie nauki o zarządzaniu czy marketingu). Wystarczy przypomnieć, że skuteczność (powszechnie utożsamiana ze stopniem realizacji założonych celów) jest jedną z podstawowych, ale nie jedyną postacią (walorem) sprawnego działania organizacji (Kieżun, 1997, s. 18–23). Pomimo tego, że każde zdarzenie w organizacji powoduje określone skutki (przybierają one postać stanów rzeczy, zdarzeń, zjawisk), ich ocena może zależeć od kryterium wartościowania przyjętego przez konkretnego badacza (Przybyła, 2001, s. 40). Trzeba też pamiętać, że ocena organizacji pod kątem skuteczności wymaga znajomości celów organizacji oraz przyjęcia przez oceniającego tzw. progu skuteczności. Tymczasem ustalenie, co stanowi cel organizacji, nie należy do czynności najprostszych (por. m.in. Bolesta-Kukułka, 1997, s. 48; Robbins, DeCenzo, 2002, s. 78–79; Sudoł, 2002, s. 76–88), nie wspominając już o tym, że niektórzy autorzy twierdzą nawet, iż samo mówienie o celu organizacji nie jest w pełni poprawne6. 6Niektórzy autorzy podkreślają, że pojęcie celu w ścisłym znaczeniu może mieć zastosowanie tylko do jednego rodzaju systemu, tj. człowieka. Organizacje jako takie nie są obdarzone świadomością i nie mogą antycypować przyszłych stanów rzeczy, które uważają za pożądane, zatem nie można mówić o ich celach w rozumieniu przyjętym dla celów człowieka. Cele mogą mieć ludzie wchodzący w skład zespołu, a indywidualne cele pewnej grupy ludzi mogą być wspólne (zbieżne). Traktowanie celów organizacji tak, jak 68 Iwona Escher Uwzględniając zaprezentowane powyżej zastrzeżenia, można uznać, że właściwszą propozycją dla tworzonej definicji adaptacji organizacji jest zdefiniowanie jej stanu końcowego w kategoriach sprawności, a nie skuteczności. Skuteczność jest jedną z postaci sprawnego działania, ale nie jedyną i nie zawsze najwłaściwszą (walorami sprawnego działania mogą być też m.in. korzystność, ekonomiczność, prostota, energiczność i czystość sposobu działania oraz dokładność, udatność czy czystość efektu działania). Wskazując na możliwy sposób definiowania pojęcia adaptacja organizacji, warto przy okazji zwrócić uwagę na termin blisko z nią wiązany, a nawet utożsamiany. Mowa tutaj o antycypacji. Zgodnie z definicją Nowego słownika języka polskiego PWN (Sobol, 2002, s. 17) antycypacja to „wyprzedzanie, przewidywanie, zakładanie czegoś, co jeszcze nie istnieje”. Autorzy Słownika wyrazów obcych (Sobol, 2003, s. 59) dodają do tego m.in. „przedwczesne realizowanie czegoś; [...] przewidywanie mającego nastąpić zdarzenia i przygotowywanie się do jego przyjęcia przez zajęcie określonej postawy; zakładanie czegoś z góry, przed zaistnieniem”. Przenosząc tak definiowane pojęcie na problematykę funkcjonowania organizacji, można stwierdzić, że antycypacja przejawia się w podejmowaniu w ramach organizacji zmian o charakterze antycypacyjnym, to znaczy zmian wyprzedzających zdarzenia mające dopiero nastąpić (mogą to być zarówno zdarzenia wewnętrzne, jak i zewnętrzne względem organizacji). Uwzględniając wcześniej poczynione ustalenia nt. adaptacji organizacji można wyraźnie zobaczyć, że antycypacja różni się od adaptacji. Mimo to wielu autorów stosuje wymienione terminy w sposób zamienny. Szczególnie widoczne jest to w sformułowaniach typu „adaptacja do oczekiwanych zmian”. Tego typu stwierdzenia uznać należy za niepoprawne. Uznanie przyszłych zdarzeń za źródło zmian o charakterze adaptacyjnym stoi nie tylko w konflikcie z wypracowanym w niniejszym artykule ujęciem adaptacji organizacji (wywołuje wątpliwości co do dalszej zasadności określania zmian wchodzących w skład procesu adaptacji mianem reakcji lub odpowiedzi organizacji), ale też z innymi terminami blisko związanymi z pojęciem adaptacja, opisywanymi w literaturze systemowej, takimi jak: wrażliwość systemu, próg wrażliwości oraz wskaźnik reagowalności (por. m.in.: Kaczmarczyk, 1986, s. 24–26). celów jednostki ludzkiej jest błędem „antropomorfizacji organizacji”. Jak pisze Bielski (2001, s. 95–102), termin cele organizacji jednak się stosuje i nic nie stoi na przeszkodzie, aby go używać, pamiętając jednak, że określenie cele organizacji jest pewnym skrótem myślowym. Cele te można wówczas rozumieć analogicznie jak cele jednostki, czyli jako pożądany stan spraw, który organizacja usiłuje zrealizować Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 69 Mówiąc najogólniej, różnica pomiędzy dwoma rozważanymi procesami (adaptacją i antycypacją) wynika z charakteru zdarzeń je inicjujących – zdarzenia inicjujące adaptację zachodzą (ich wystąpienie nie ma, tak jak w przypadku antycypacji, charakteru potencjalnego). Zajście zdarzeń inicjujących może zagrażać sprawności działania organizacji, ale niekoniecznie doprowadzi do faktycznego jej pogorszenia z racji wprowadzonych zmian adaptacyjnych. Uwzględniając ten fakt, niektórzy autorzy twierdzą (nie bez racji), że zmiany adaptacyjne mogą mieć – w pewnym sensie – charakter „wyprzedzający”. Tak się dzieje, gdy działania te są podejmowane w sytuacji zajścia wewnątrz lub na zewnątrz organizacji zdarzeń zagrażających potencjalnie jej sprawności. Jak można przypuszczać, stwierdzenie to jest jednym z najistotniejszych źródeł nieporozumień związanych z pojmowaniem adaptacji i jej związku z pojęciem antycypacja. Wobec wyzwań, przed którymi stoją współczesne organizacje, oczywiste jest, że antycypację należy uznać za pożądany kierunek zachowań organizacji, a tematyka niniejszego opracowania nie ma na celu dyskredytowanie tego poglądu. Antycypacja wymaga jednak od organizacji większego (w porównaniu z procesem adaptacji) zaangażowania, zwłaszcza w sferze ciągłego badania warunków wewnętrznych i zewnętrznych, przewidywania zmian tych warunków oraz podejmowania na ich podstawie trafnych decyzji. Tymczasem, wyniki wielu badań prowadzonych w organizacjach (także polskich) wskazują, że w większości z nich sfera badań należy do najbardziej zaniedbywanych. Jako przykład warto przywołać chociażby wyniki dwóch ogólnopolskich badań przedsiębiorstw działających na terenie Polski, w których realizacji uczestniczyła autorka opracowania (Grant KBN Nr 1 H02D03318 pt. Czynniki kształtujące marketingową świadomość polskiej kadry kierowniczej oraz stan i rozwój zastosowań marketingu w małych i średnich przedsiębiorstwach, zrealizowany przez zespół badawczy pracowników ówczesnej Katedry Marketingu WNEiZ UMK, w okresie 01.2000–06.2002 r. oraz będący w dużej mierze jego kontynuacją Grant MNiSW Nr N N115 549738 pt. Stan i rozwój marketingu w przedsiębiorstwach funkcjonujących na terenie Polski, zrealizowany w Katedrze Marketingu i Handlu WNEiZ UMK w okresie 05.2010– –05.2012 r., w obu przypadkach pod kierownictwem prof. dr. hab. S. Kaczmarczyka). Z danych uzyskanych z tych dwóch badań wynikało, że w większości przedsiębiorstw biorących udział w pomiarze nie realizowano badań marketingowych. W pierwszym badaniu (z roku 2000) spośród 473 przedsiębiorstw poddanych pomiarowi odsetek tych, w których nigdy nie podejmowano badań, wyniósł 83,5%. Z upływem czasu sytuacja ta nie uległa znaczącej poprawie – w drugim badaniu (z roku 2010) jedynie w 21,1% podmiotów 70 Iwona Escher spośród 350 przebadanych przyznano, że w ciągu ostatnich 3 lat poprzedzających moment pomiaru przeprowadzono choć jedno badanie marketingowe lub zlecono jego realizację (Escher, 2002, s. 49–63; Pawlak-Kołodziejska, Schulz, 2011, s. 35–43). 4. PRZYKŁADY ZMIAN ORGANIZACYJNYCH O CHARAKTERZE ADAPTACYJNYM Naturalnym uzupełnieniem zaproponowanej w poprzedniej części definicji adaptacji organizacji winno być wskazanie przykładów zmian w organizacji, którym można przypisać charakter adaptacyjny (tj. przykładów elementów procesu adaptacji organizacji). Tej kwestii poświęcono rozważania prowadzone w niniejszej części prezentowanego artykułu. Należy jednak podkreślić, że dokonane tu rozstrzygnięcia mogą mieć jedynie charakter ogólny, dokładne bowiem wyszczególnienie (stworzenie jednej, standardowej listy) zmian o charakterze adaptacyjnym nie jest w praktyce możliwe chociażby z tego powodu, że trudno jest zidentyfikować wszystkie tego typu zmiany, a zwłaszcza ustalić kolejność ich zajścia w ciągu zdarzeń, jakim jest adaptacja. Trzeba również pamiętać o tym, iż obok pewnej grupy łatwiejszych w identyfikacji zmian (z uwagi na powszechność ich zachodzenia w dużej liczbie organizacji) jest też cały szereg zmian indywidualnych, tj. istotnych dla poszczególnych organizacji, a jednocześnie nieistotnych dla pozostałych, i dlatego trudnych do identyfikacji, jednoznacznego opisu i zakwalifikowania7. Pomocne w wykazaniu przykładów rozważanych zmian mogą być m.in. informacje wtórne, których źródłem są raporty z badań prowadzonych w różnego rodzaju organizacjach przez różnorodne zespoły badawcze – specjalistów z zakresu organizacji i zarządzania czy marketingu. W ich ramach często dochodzi do opisu zmian zachodzących w badanych organizacjach na skutek zajścia różnorodnych zdarzeń wewnętrznych lub zewnętrznych, zagrażających sprawności ich działania w przyszłości lub rzeczywiście tę sprawność pogarszających (choć oczywiście nie zawsze we wspomnianych raportach zmiany te wiązane są dosłownie z pojęciem adaptacja organizacji czy zmiana 7 Warto przypomnieć, że organizacje są systemami deterministycznymi i systemami zachowującymi się rozmyślnie. Są zdolne osiągać cele różnymi drogami, cele mogą samodzielnie wybierać lub modyfikować – mogą zatem osiągać poprawę sprawności działania (pogorszonej na skutek zajścia określonych zdarzeń wewnętrznych/zewnętrznych), wprowadzając zmiany odmienne w stosunku do innych organizacji. Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 71 adaptacyjna). Z uwagi na ograniczenia formalne nie sposób zaprezentować w niniejszym artykule nawet wycinka rozważanych tu wyników badań, tym bardziej że nawet pobieżna ich analiza wskazuje, iż identyfikowane w nich zmiany, którym przypisać można charakter adaptacyjny, są nie tylko liczne, ale i bardzo różnorodne. W tej sytuacji wydaje się, że jedynym możliwym sposobem realizacji postawionego celu może okazać się podjęcie próby syntetycznego ujęcia rozważanych zmian. Poczynione pod tym kątem studia literaturowe podpowiadają, że możliwe jest m.in. ich zaklasyfikowanie do dwóch ściśle ze sobą powiązanych obszarów (podsystemów). Obszary, o których mowa ,to: 1) zmiany repertuaru i zakresu działań realizowanych w obrębie organizacji oraz wobec elementów jej otoczenia (także związane z nimi zmiany w zakresie wykorzystania zasobów organizacji), 2) zmiany struktury organizacyjnej. Oczywiście należy pamiętać, iż stosowanie wobec wymienionych wyżej zmian nazwy zmiana adaptacyjna jest możliwe tylko wówczas, gdy są one reakcjami lub odpowiedziami organizacji na zmiany (wewnętrzne/zewnętrzne) zakłócające jej relacje (obecnie lub potencjalnie) z otoczeniem. Warto zauważyć, że zmiany tego typu jak zgrupowane w zaproponowanej dwudzielnej klasyfikacji często w literaturze z zakresu zarządzania określane są mianem zmian organizacyjnych. Jak pisze Griffin (1996, s. 393 oraz s. 401–405), zmiana organizacyjna to każda istotna modyfikacja jakiejś części organizacji – może dotyczyć niemalże każdego aspektu organizacji, tj. strategii organizacji (jej określonego obszaru, na przykład określonej strategii funkcjonalnej), struktury organizacji (podstawy grupowania stanowisk, rozpiętości zarządzania, układu stosunków podporządkowania, rozkładu władzy formalnej), systemu zarządzania zasobami ludzkimi (kryteriów doboru kadr, metod oceny wyników, systemu wynagrodzeń), stosowanej techniki czy samych ludzi (poziomu kwalifikacji, systemu wynagrodzeń, zakresu szkoleń, postaw pracowników) itp. Większość zmian organizacyjnych wynika z realizacji jednej lub kilku równocześnie (rozpatrywanych jako wzajemnie uzupełniające się) koncepcji zarządzania organizacją, uznanych przez kadrę zarządzającą za zapewniające optymalne funkcjonowanie organizacji w danych warunkach zewnętrznych i wewnętrznych. Z punktu widzenia rozważań prowadzonych w niniejszym artykule można powiedzieć, że są to koncepcje, których realizacja zapewnia organizacji utrzymanie właściwych relacji zarówno pomiędzy jej elementami wewnętrznymi, jak i pomiędzy organizacją a jej otoczeniem, a tym samym 72 Iwona Escher umożliwia utrzymanie równowagi funkcjonalnej organizacji, tj. zdolności do samosterowania sobą (formułowania celów i powodowania ich realizacji) i zachowania odrębności (utrzymania swej struktury jako elementu wyraźnie wyodrębnionego z otoczenia). Decyzja o wdrożeniu określonej koncepcji zarządzania należy do przedstawicieli kadry zarządzającej, wynika zaś m.in. z ich postaw wobec działań aktualnie realizowanych w organizacji, wobec otoczenia organizacji oraz wobec postulatów i rozwiązań zawartych w innych koncepcjach zarządzania. Zmiany w zakresie opisanych postaw określają w dużej mierze kierunek pozostałych zmian zachodzących w organizacjach. Można zatem przyjąć, że zarówno zmiany z pierwszego, jak i z drugiego obszaru dwudzielnej klasyfikacji (wcześniej zaprezentowanej) są przejawem realizacji określonej koncepcji zarządzania, preferowanej w danym momencie przez pion zarządzający (kierujący) daną organizacją. Pierwszy obszar zmian adaptacyjnych ujęty w zaproponowanej wyżej dwudzielnej klasyfikacji wydaje się nie tylko najobszerniejszy, ale też najczęściej identyfikowany oraz opisywany w ramach badań prowadzonych przez przedstawicieli nauki o zarządzaniu czy marketingu. Obejmuje zmiany repertuaru i zakresu działań realizowanych w obrębie organizacji oraz wobec elementów jej otoczenia (także związane z nimi zmiany w zakresie wykorzystania zasobów organizacji), a zatem zmiany z jednej strony bardzo różnorodne, a z drugiej – bardzo indywidualne. Jak podkreślono we wstępie do niniejszej części, w organizacjach – nawet jeśli zarządzane są wedle tej samej koncepcji – często podstawowe jej postulaty realizowane są (wdrażane) przez podejmowanie działań celowo odróżniających je od pozostałych. Tak jest dla przykładu z organizacjami funkcjonującymi zgodnie z marketingową koncepcją zarządzania – łączy je wspólna idea zaspokajania potrzeb klienta w satysfakcjonujący sposób, jednocześnie – dążąc do urzeczywistnienia tej idei – zakres realizowanych w nich działań jest bardzo zróżnicowany, a co więcej systematycznie się poszerza o nowe, wymagające równolegle zmian w zakresie wykorzystywanych do tej pory zasobów. Implementacja każdej z koncepcji zarządzania (nie tylko marketingowej) wiąże się ze zmianami, które można zakwalifikować do rozważanego tu pierwszego obszaru zmian. Ściśle z nimi są powiązane zmiany należące do drugiego obszaru zaproponowanej wyżej klasyfikacji (zmiany struktury organizacyjnej), pozwalają bowiem podtrzymać zmiany w zakresie dynamicznego aspektu organizacji (tj. jej funkcjonowania). Za słusznością przypisania zmianom struktury organizacyjnej charakteru adaptacyjnego przemawiają poglądy licznych autorów zajmujących się problematyką funkcjonowania organizacji. Przykładowo Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 73 Robbins (1998, s. 341–344) pisze, że modyfikowanie struktury organizacyjnej jest jednym ze sposobów radzenia sobie organizacji z niepewnością otoczenia. Koźmiński i Obłój (1989, s. 221) twierdzą nawet, że kadra kierownicza traktuje strukturę organizacyjną jako główny instrument zarządzania i dlatego na zakłócenia i niesprawności w funkcjonowaniu organizacji reaguje przede wszystkim poszukiwaniem nowych rozwiązań strukturalnych. Obserwacja przemian zachodzących w organizacjach oraz publikowane wyniki badań nie dają podstaw, aby nie zgodzić się z takimi opiniami, aczkolwiek można pod ich adresem zgłosić zastrzeżenia, które wynikają wprost z braku jednoznacznej interpretacji pojęcia struktura organizacyjna (por. m.in. Przybyła, 2001, s. 64–65). Niezależnie jednak od istniejących w tym zakresie sporów słuszne wydaje się uznanie, że to właśnie zmiany struktury organizacyjnej uznać można za drugi istotny obszar zmian adaptacyjnych, możliwych do identyfikacji w organizacjach (przy czym pamiętać trzeba, że termin zmiany struktur organizacyjnych odnosi się do zmian wartości cech struktury organizacyjnej, a nie do zmian samych cech). PODSUMOWANIE Rozważania prowadzone w niniejszym artykule służyły wypracowaniu definicji adaptacji organizacji. Dzięki wykazaniu, iż organizacja jest szczególnym rodzajem systemu cybernetycznego, możliwe było oparcie budowanego ujęcia na rozwiązaniach dostępnych w dorobku nauk systemowych. Obecne w nich rozumienie terminu adaptacja systemu, a także klasyfikacja wyodrębniająca adaptację bierną i adaptację czynną pozwoliły na wykazanie, iż w stosowanych na gruncie teorii i praktyki zarządzania oraz marketingu ujęciach terminu adaptacja organizacji często przebija jedynie jej wąskie rozumienie, w którym kojarzona jest wyłącznie ze zmianami przystosowującymi organizację do określonych zmian zewnętrznych. Dokonane w artykule ustalenia pozwoliły nie tylko na stworzenie nowego, szerszego ujęcia pojęcia adaptacja organizacji, ale też na wykazanie odmienności adaptacji wobec zjawiska antycypacji oraz na zaproponowanie dwudzielnej klasyfikacji zmian zachodzących w organizacjach, którym można przypisać charakter adaptacyjny. W kontekście wprowadzenia dokonanego do niniejszego artykułu naturalnym rozwinięciem poczynionych w nim ustaleń winno być wykazanie, na ile opisane tu pojęcie adaptacja organizacji faktycznie wiąże się z procesami marketingowej i rynkowej reorientacji organizacji (tak jak sugerują to liczni autorzy i badacze zajmujący się problematyką marketingową). Na 74 Iwona Escher przeszkodzie realizacji wskazanego celu stanęły jednak w niniejszym artykule ograniczenia formalne. Jak się bowiem okazuje, podobnie jak pojęcie adaptacja organizacji, także wspomniane marketingowa oraz rynkowa reorientacja organizacji są terminami różnorodnie interpretowanymi i stosowanymi w różnorodnych kontekstach (często bywają nawet traktowane jako synonimy, bądź też nie są odróżniane od pojęć marketingowa orientacja i rynkowa orientacja). Wymagają zatem podjęcia próby nadania im jednoznacznych ujęć. Z uwagi na wspomniane wyżej ograniczenia formalne, tego typu zadanie nie mogło zostać zrealizowane w niniejszym opracowaniu (planowane jest jednak do realizacji w kolejnych publikacjach autorki, traktowanych jako ciąg dalszy podjętych tutaj rozważań). LITERATURA Beer S. (1966), Cybernetyka a zarządzanie, PWN, Warszawa. Bielski M. (2001), Organizacje. Istota. Struktury. Procesy, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Bolesta-Kukułka K. (1997), Świat organizacji, [w:] A.K. Koźmiński, W. Piotrowski (red.), Zarządzanie. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa. Escher I. (2002), Badania marketingowe w działalności polskich przedsiębiorstw, [w:] S. Kaczmarczyk (red.), Zarządzanie marketingowe w polskich przedsiębiorstwach. Stan, zastosowanie, tendencje i kierunki zmian. Raport z badania. t. I, Wydawnictwo UMK, Toruń. Flakiewicz W., Oleński J. (1989), Cybernetyka ekonomiczna, PWE, Warszawa. Griffin R.W. (1996), Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa. Gomółka Z., (2000), Cybernetyka w zarządzaniu, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa. Gomółka Z. (1986), Elementy ogólnej teorii systemów, Wydawnictwo USz, Szczecin. Gościński J. (1968), Elementy cybernetyki w zarządzaniu, PWN, Warszawa. Gościński J. (1982), Sterowanie i planowanie. Ujęcie systemowe, PWE, Warszawa. Gościński J. (1977), Zarys teorii sterowania ekonomicznego, PWN, Warszawa. Kaczmarczyk S., (1986), Marketing jako podsystem czynnego sterowania adaptacyjnego przedsiębiorstwem eksportującym. Ujęcie systemowe, Zeszyt Naukowy Nr 78, Wydawnictwo UG, Gdańsk. Kempisty M. (red.) (1973), Mały słownik cybernetyczny, Wiedza Powszechna, Warszawa. Kieżun W. (1997), Sprawne zarządzanie organizacją. Zarys teorii i praktyki, Wydawnictwo SGH, Warszawa. Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego 75 Kobrinski N.E. (1972), Podstawy sterowania w systemach ekonomicznych, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. Koźmiński A.K. (1976), Analiza systemowa organizacji, PWE, Warszawa. Koźmiński A.K., Obłój K. (1989), Zarys teorii równowagi organizacyjnej, PWE, Warszawa. Krzyżanowski L. (1985), Podstawy nauki zarządzania, PWN, Warszawa. Lerner A.J. (1971), Zarys cybernetyki, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. Mynarski S., (1974), Elementy teorii systemów i cybernetyki, PWN, Warszawa. Pawlak-Kołodziejska K., Schulz M. (2011), Badania marketingowe realizowane przez przedsiębiorstwa funkcjonujące na terenie Polski, [w:] Kaczmarczyk S., Petrykowska J. (red), Stan i rozwój marketingu w przedsiębiorstwach funkcjonujących na terenie Polski, „Handel Wewnętrzny” (część 2, t. I), Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa. Przybyła M. (2001), Organizacja jako obiekt badań składniki organizacji, [w:] M. Przybyła (red.), Organizacja i zarządzanie. Podstawy wiedzy menedżerskiej, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław. Regulski J. (1974), Cybernetyka systemów planowania, Wiedza Powszechna, Warszawa. Robbins S.P., DeCenzo D.A. (2002), Podstawy zarządzania, PWE, Warszawa. Robbins S.P. (1998), Zachowania w organizacji, PWE, Warszawa. Sobol E. (red.) (2002), Nowy słownik języka polskiego PWN, PWN, Warszawa. Sobol E. (red.) (2003), Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa. Sudoł S. (2002), Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Teorie i praktyka zarządzania, Dom Organizatora TNOiK, Toruń. Wróblewski K.J. (1993), Podstawy sterowania przepływem produkcji, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. ORGANIZATION’S ADAPTATION AND ITS COMPONENTS FROM THE PERSPECTIVE OF THE SYSTEMS APPROACH A b s t r a c t. All considerations presented in this paper are related to the issue of organization’s adaptation. It is a term that is relatively often associated in the marketing literature and practice with the concepts of market or marketing reorientation. Because of this fact it seems interesting to try to explore how much, and if so – in which way the issue of the implementation of the rules of marketing concept (that is the issue of marketing and market reorientation of the organization) is associated with 76 Iwona Escher the term of organization’s adaptation. The review of management and marketing literature shows that this task is not easy, because the term of organization’s adaptation hasn’t had one clear, unambiguous interpretation so far in the theory of management (and also in marketing). Because of this, in the article the author attempts to propose a definition of organization’s adaptation. It will be based on a definition of adaptation which comes from systems science (cybernetics, most of all) because, as it is presented in the article, this interdisciplinary field of science gives much wider and complete interpretation of the term of adaptation than marketing and theory of management do. The transfer of the term of adaptation from systems science into an area of organization was possible by proving that there is an analogy between organization and cybernetic system, for which adaptation is one of the most important feature. K e y w o r d s: system’s adaptation, organization’s adaptation. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Mikołaja Kopernika Katedra Logistyki Joanna Bruzda Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego* Z a r y s t r e ś c i. W artykule dyskutuje się metody wyznaczania prognoz falkowych na podstawie szeregów jednowymiarowych oraz proponuje nowe rozwiązanie w tym zakresie, oparte na nieparametrycznej estymacji losowego sygnału metodą wyrównywania falkowego. Podejście to jest falkowym odpowiednikiem metody wyrównywania wykładniczego, będąc jednak rozwiązaniem znacznie bardziej uniwersalnym przy niewiele większej złożoności obliczeniowej. Badanie empiryczne wykonane na podstawie 17 szeregów czasowych z bazy M3-IJF-Competition dostarcza bardzo obiecujących wyników, które potwierdzają przydatność proponowanego rozwiązania. S ł o w a k l u c z o w e: prognozy falkowe, nieparametryczna estymacja sygnałów, przeskalowywanie falkowe. Wstęp Analiza czasowo-skalowa (falkowa) jest rodzajem analizy częstotliwościowej pozwalającym efektywnie badać zmienne w czasie charakterystyki spektralnej procesów. Chociaż nie jest ona techniką prognostyczną per se, jej cechy wyróżniające, takie jak dekompozycja procesów według pasm częstości, do * Praca finansowana z grantu MNiSW nr N N111 285135. 78 Joanna Bruzda bre własności lokalizacyjne w czasie, efektywność obliczeniowa i względna prostota metodyczna nasuwają przypuszczenie, że może być ona użyteczna w prognozowaniu ekonomicznych szeregów czasowych, szczególnie szeregów charakteryzujących się niestacjonarnością, przejawiających krótkookresowe oscylacje o zmiennej amplitudzie, dla których ogniwa poprzedzające w łańcuchach przyczynowych zależą od skali czasu (horyzontu decyzyjnego). Z teoretycznego punktu widzenia falki powinny – z jednej strony – umożliwiać dokładniejszą analizę przez specyfikacje osobnych zależności według pasm częstości, a następnie konstruowanie prognoz oryginalnych szeregów w postaci agregatów prognoz wyznaczonych dla poszczególnych komponentów procesów (skal czasu), z drugiej zaś – upraszczać analizę przez przekształcenie szeregu do postaci, dla której może być łatwiej dobrać odpowiedni predyktor. W tym drugim przypadku zakłada się, że dekompozycja falkowa upraszcza strukturę procesów, czyniąc je łatwiejszymi w prognozowaniu (por. Kaboudan, 2005). Należy jednak pamiętać o możliwych wadach takiego podejścia, wiążących się z większa ilością parametrów podlegających estymacji i arbitralnością wyboru falki czy poziomu dekompozycji. Celem artykułu jest zaprezentowanie metod konstrukcji prognoz falkowych ograniczonych do przypadku prognoz konstruowanych na podstawie szeregów jednowymiarowych, ocena użyteczności predyktorów falkowych z punktu widzenia m.in. zastosowań logistycznych oraz propozycja nowego rozwiązania w zakresie sposobu wykorzystania falek w prognozowaniu. Proponowana metoda opiera się na nieparametrycznej estymacji losowego sygnału z wykorzystaniem falkowej redukcji szumu, który to sygnał jest następnie prognozowany z użyciem liniowych bądź nieliniowych modeli typu autoregresyjnego. W dotychczasowych pracach falkowe metody redukcji szumu jako podstawę prognozowania zawężano jedynie do tzw. falkowej eliminacji progowej (ang. wavelet thresholding) – patrz Alrumaih, Al-Fawzan (2002), Ferbar, Čreslovnik, Mojškerc, Rajgelj (2009), Schlüter, Deuschle (2010). W artykule argumentuje się, że progowanie falkowe ma zastosowanie jedynie w przypadku sygnałów deterministycznych, proponowane zaś tutaj wyrównywanie falkowe zakłada implicite, że badany sygnał ma charakter losowy i – wobec tego – jedynie przeskalowuje się spektrum badanego procesu, zwłaszcza w zakresie częstości wysokich, a nie redukuje jego wartość do zera. Proponowaną metodę prognozowania weryfikuje się w oparciu o 17 szeregów czasowych z bazy M3-IJF-Competition (patrz np. Makridakis, Hibon, 2000), wskazując na jej przewagę nad klasycznym wyrównywaniem wykładniczym, błądzeniem przypadkowym czy liniowymi modelami autoregresji. Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego 79 1. Dyskretna analiza falkowa Analiza falkowa polega na dekompozycji szeregu na składowe będące przesuniętymi i przeskalowanymi wersjami pewnej funkcji ѱ(x) zwanej falką podstawową, wycałkowującej się do zera i mającej jednostkową energię. Dekompozycja ta może mieć różny charakter w zależności od rodzaju zastosowanej transformaty falkowej. W przypadku tzw. analizy dyskretnej (DWT – ang. Discrete Wavelet Transform), która pojawia się najczęściej w zastosowaniach prognostycznych, efektem transformacji są współczynniki falkowe zdefiniowane dla oktaw częstości, co skutkuje oszczędną reprezentacją danych. Ponadto rozważanie wyłącznie oktaw częstości może być uzasadnionePrognozowanie w przypadku analizy sygnałów procesów ekonomicznych, dla których – jak ii estymacja metodą wyrównywania falkowego 3 Prognozowanie estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego się wydaje – posługiwanie sięsygnałów przedziałami częstości, a falkowego nie pojedynczymi33 Prognozowanie i estymacja metodą wyrównywania Prognozowanie i estymacja sygnałów metodą wyrównywania częstościami nie powinno wiązać się z nadmierną utratą falkowego informacji, co na-3 zać się z nadmierną utratą informacji, co będzie miało miejsce w szczególności zać się z nadmierną utratą informacji, co będzie miało miejsce w szczególności szczególności stąpi w szczególności w przypadku procesów, których dynamika zależy od zać się z nadmierną utratą informacji, co będzie miało miejsce w w przypadku procesów, których dynamika zależy od diadycznej skali czasu. w przypadku procesów, których dynamika zależy od diadycznej skali czasu. diadycznej skali czasu. zaćprzypadku się z nadmierną utratą informacji, co będzie miejsce wskali szczególności w procesów, których dynamika zależymiało od diadycznej czasu. definiuje się dyskretną transformatę falkową (dyskretnego) sygnału (x )) definiuje Dyskretną transformatę falkową (dyskretnego) sygnałuff f(x) w przypadku procesów, których dynamika zależy od diadycznej skali czasu. się definiuje się dyskretną transformatę falkową (dyskretnego) sygnału (x się dyskretną transformatę falkową (dyskretnego) sygnału f (x) definiuje następująco: następująco: następująco: dyskretną transformatę falkową (dyskretnego) sygnału f (x) definiuje się następująco: następująco: f ( x) W dx (1) jj ,, tt W jj ,, tt (((xxx))) dx dx ,,, (1)(1) W j , t ff ((xx)) (1) j, t W j , t f ( x) j , t ( x) dxJ , j J–j (1) 2, , ..., J2 j gdzie j =1 1,,, t= 0,,, 1,,, 2 ..., –1, funkcje zaś ѱjj,,t t(((x) wersjami falki xx)) są gdzie ,, zaś funkcje są wersjami falki 0 ,,1 1 jj ,, 2 JJ ,, J,tt J j gdzie zaś funkcje są wersjami falki 0 1 2 1 1 2 , j ,t ( x) są wersjami falki gdzie 1 , zaś funkcje j 1, 2, ,przesuniętymi J , t 0,1,, 2i przeskalowanymi j , t podstawowej, na skali diadycznej, tj.: J j podstawowej, przesuniętymi i przeskalowanymi na skali diadycznej, tj.: j ,diadycznej, gdzie falki , 2 1 , zaś funkcje j 1, 2, , J , t 0,1, podstawowej, przesuniętymi przeskalowanymi na skali skali tj.: t ( x) są wersjami podstawowej, przesuniętymi ii przeskalowanymi na diadycznej, tj.: j/2 j podstawowej, przesuniętymi i na skali diadycznej, tj.: (2) 2 j / 2 t . (2)(2) jj ,,tt (((xxx))) 222 jj xxx przeskalowanymi 22 j / 2 tt .. (2) j ,t 2 j j ,t ( x) 2 j /jest 2zwykle x t definiowana . (2) Falka podstawowa podstawowa jest zwykle za pomocą pomocą tzw. tzw. funkcji funkcji skalującej, skalującej, Falka definiowana za Falka podstawowa jest zwykle definiowana za pomocą tzw. funkcji skaluFalka podstawowa jest zwykle definiowana za pomocą tzw. funkcji skalującej, odpowiednio przeskalowanej i przesuniętej funkcji skalującej z (x ) . Splot Splot odpowiednio przeskalowanej przesuniętej funkcji skalującej (x Falka zwykle definiowana pomocą tzw. funkcji skalującej, jącej, ϕ(x).odpowiednio Splot jest odpowiednio przeskalowanej i przesuniętej funkcji skalują-zz Splot przeskalowanej iizaprzesuniętej funkcji skalującej (x )) .. podstawowa sygnałem dostarcza tzw. współczynników skalujących postaci: sygnałem dostarcza tzw. współczynników współczynników skalujących postaci: Splot odpowiednio przeskalowanej i przesuniętej funkcji skalującej z (xcej ) . z sygnałem dostarcza tzw. współczynników skalujących postaci: sygnałem dostarcza tzw. skalujących postaci: sygnałem dostarcza tzw. współczynników skalujących postaci: V dx (3) V jj ,, tt fff (((xxx))) jj ,, tt (((xxx))) dx dx (3)(3) V (3) j, t j, t V j, t f ( x) j , t ( x) dx (3) Te dwa rodzaje tworzą dekompozycję wyjściowej funkcji współczynników Te dwa dwa rodzaje współczynników tworzą dekompozycję wyjściowej funkcji Te rodzaje dwa rodzaje współczynników tworzą dekompozycję wyjściowejfunkcji funkTe współczynników tworzą dekompozycję wyjściowej postaci: postaci: Tecjidwa rodzaje współczynników tworzą dekompozycję wyjściowej funkcji postaci: postaci: postaci:ff (( xx)) V JJ ,, tt (( xx)) JJ ,, tt (( xx)) 11,, tt (( xx)) VJJ ,, tt W WJJ ,, tt W W11,, tt f ( x) t V J , t J , t ( x) t WJ , t J , t ( x) t W1, t 1, t ( x) (4) t t t (4) f ( x) t VJ , t J , t ( x) t WJ , t J , t ( x) t W1, t 1, t ( x) (4) S ( x ) D ( x ) D ( x ) D ( x ). J J J 1 1 DJ ((xx)) D D t J 1 ( x) D1 ( x). t (4) (4) SStJJ ((xx)) D J J 1 ( x) D1 ( x). S ( x ) D ( x ) D ( x ) D ( x ). D (x (x znane są wartości lub aproksymaFunckje Jand 1 jako 1 wygładzone D jj (x (xJ))) znane S jj (x (x))) and and D znane Jsą są jako wartości wartości wygładzone lub lub aproksymaaproksymaFunckje SS jako wygładzone Funckje j j cje (ang. smooths) i detale (ang. details). aproksymacje z najwyższego pozioznane details). są jako wartości wygładzone lub aproksymaFunckje cje (ang. (ang. Ssmooths) smooths) detale aproksymacje najwyższego pozioj (x) andi D j (x) (ang. cje i detale (ang. details). aproksymacje zz najwyższego pozioS (x ) mu, , reprezentują komponent niskoczęstotliwościowy procesu, podczas J (xsmooths) mu,(ang. reprezentują komponent niskoczęstotliwościowy procesu, podczas podczas cje i detalekomponent (ang. details). aproksymacje z najwyższego pozioSSJJ (x )) ,, reprezentują mu, niskoczęstotliwościowy procesu, D ( x ) D ( x ) D (x ) gdy detale , , …, są związane z oscylacjami o okresach S (x ) mu, , reprezentują komponent niskoczęstotliwościowy procesu, podczas gdy detale D1 (x) , D2 (x) , …, DJ (x) są związane z oscylacjami o okresach zz 80 Joanna Bruzda Funckje SJ (x) and DJ (x) znane są jako wartości wygładzone lub aproksymacje (ang. smooths) i detale (ang. details). Aproksymacje z najwyższego poziomu, SJ (x), reprezentują komponent niskoczęstotliwościowy procesu, podczas gdy detale D1 (x), D2 (x) , …, DJ (x) są związane z oscylacjami o okresach z przedziałów 2–4, 4–8, …, 2J–2J+1. Dekompozycja postaci (4) określana jest jako analiza wielorozdzielcza (ang. multiresolution analysis). Rozważmy wektor długości N = 2 J 0 postaci x = (x0, x1, ..., xN–1)′. Wówczas możliwa jest maksymalnie J0-poziomowa dekompozycja szeregu, przy czym liczby (konwencjonalnych) współczynników falkowych i skalujących z każdego poziomu są następujące: N 2 , N 4 , , 1. Natomiast tzw. maksymalnie nachodząca (ang. maximal overlap) dyskretna transformata falkowa (MODWT), zwana również transformatą niezdziesiątkowaną lub ciągło-dysJoannawspółczynników Bruzda obu typów (odpowied4 kretną, dostarcza takiej samej liczby Joanna Bruzda 4 ~ ~ i ) na każdym poziomie dekompozycji ze względu na brak operacji nio W V j ,t j ,t Joanna Bruzda 4 Joanna Bruzda 4 podpróbkowania (decymacji),które przy czym ta wynosi N. Współczynniki czynniki te po przeskalowaniu, służy liczba zachowaniu energii, dane są nastęczynniki te po przeskalowaniu, którezachowaniu służy zachowaniu energii, dane są nastęte po przeskalowaniu, które służy energii, dane są następująco: pująco: czynniki pująco: te po przeskalowaniu, które służy zachowaniu energii, dane są nastęczynniki te po przeskalowaniu, które służy zachowaniu energii, dane są nastęL j 1 Joanna pująco: 4 , (5)(5) , Bruzda t 0, ,2 JJ jj 1, L j 1 h j , l x j j, t [ 2 ( 1 ) 1 ] mod t l N 0 l pująco:W (5) W j , t lLj 01 h j , l x[ 2 j (t 1) 1l ] mod N , t 0, ,2 1 , J j , (5) Wjj/,2t , t 0 , , 2 1 L j 1 hLjj,l 1x j ~ J j l L0j 1h x[ 2 ( t 1) 1l ] mod N , J, j 1 , 1 , (5)(5) W t 0 , 2 j x 2 jW h , t 0 , , N (6) L 1 ~ , j/,2t W j l j , h x , t 0 , , 2 1 [ 2 ( 1 ) 1 ] mod t l N j , t j , l ( t l ) mod N l 0 l j0,l ,t [ 2 j (tx 1)1l ] mod N, l 0 2 j / 2 jW h t 0 , , N 1 , (6) , (6) j , t j , l ( t l ) mod N ~ lLj 01 LLj 11h j , l x( t l ) mod N , 2 j / 2jW t 0 , , N 1 ~ , (6) L j 1 J j ~ j , t /2 2 W j01 , , t t 0, ,0 ,N (6)(6) (7) V gllj,00lj xh ,, N hjj, l xx(t l ) mod ,21J, 1j, 1 , j , tj ,ltL l ] mod NN,N ,t t0 l 0x[ 2 jj ,(lt 1(t)l1)mod , (7) V jj2,,tt W g 0 , , 2 1 , j l 1 L [ 2 ( t 1) 1l ] mod N l 0 (7)(7) V j ,/t2 ~ lLjjL0j 11gL jj ,l1x[ 2 j (t 1) 1l ] mod N , t 0, J,2 jJJ jj 1, (7) V g x , g x ,,2N,2 1 ,1, 1 , j 2 jV,/t2j V g , ,, t tt 00,,0 (8)(7) ,t~j , t mod l]]mod )lmod NNN 1()t11l l l00 lLjj 0,j,ll1 [[22jj, (ltx 2 j / 2 V~j , t lLj 01 g j , l x(t l ) mod N , t 0, , N 1 , (8) ~ L 1 L 1 2 V g x , t 0 , , N 1 ~ , (8) j / 2 jj j ,it {g j , l x ( t l ) mod N, tfiltrami }V odpowiednimi j-tego dekompozycji gdzie {2hj2/j ,l2 V 0 g ,l }l lsą ,N 1, 1poziomu t00, , ,N (8)(8) ,, (8) 00 g jj,,ll ((ttll))mod modNN , filtrami {g jj } są odpowiednimi j-tego poziomu dekompozycji gdzie {h j ,l } j ,itj ,t l ,l j } i (i{2gj{j są odpowiednimi gdzie )( 1odpowiednimi ) 1 (patrz filtrami długości Percival, Walden, 2000,dekompozycji Rozdział 4). {jj h,l,lL g,l,l }}1 }L filtramij-tego j-tegopoziomu poziomu dekompozycji gdzie{{h są odpowiednimi filtrami j-tego poziomu dekompozycji gdzie L}jjj,l}}i i {g ({2g j 1j ,l)( Lsą 1) 1 (patrzfiltrami długości Percival, Walden, 2000,dekompozycji Rozdział 4). gdzieh{h } są odpowiednimi j – tego poziomu j, l j j, l j 1 j j L ( 2 1 )( L 1 ) 1 długości (patrz Percival, Walden, 2000, Rozdział 4).4). {hdługości } jest filtrem pasmowym z pasmem przenoszenia , na1 / 2 f 1 / 2 j ,l j2000, 12000, (patrz Percival, Walden, L 1) 1) 1z pasmem 1(patrz (patrzPercival, Percival,Walden, Walden, L jjLj (2(j2pasmowym 1)(1L)( długości Rozdział 4). {hdługości przenoszenia 1 / 2 2000, f Rozdział 4). Rozdział 1 / 2 j , naj ,l } jest filtrem j j 1 j +1 j } jest filtrem pasmowym z pasmem przenoszenia , { g } tomiast jest filtrem dolnoprzepustowym z częstotliwością odcięcia 1 / 2 ≤ f ≤ 1 / 2 {h{{h } j 1 j jest filtrem pasmowym z pasmem przenoszenia , na1 / 2 f 1 / 2 j ,l 1 j2 , najh ,l j, l} jest filtrem pasmowym z pasmem przenoszenia 1 / j2 f 1 / { g } tomiast jest filtrem dolnoprzepustowym z częstotliwością odcięcia {hnatomiast } jest filtrem pasmowym z pasmem przenoszenia , naj ,l 1 / 2 f 1 / 2 j ,l j ,l {g } jest filtrem dolnoprzepustowym z częstotliwością odcięcia l tomiast 1 /tomiast 2 j 1 .j +1{g j ,l } j, jest jestfiltrem filtremdolnoprzepustowym dolnoprzepustowymzz zczęstotliwością częstotliwościąodcięcia odcięcia tomiast filtrem dolnoprzepustowym częstotliwością odcięcia 1 / 12/j 21 . {. g{jg,l }j ,l }jest j 1 Współczynniki falkowe i skalujące nie tworzą jeszcze wielorozdzielczej j.1 Współczynniki falkowe i skalujące nie tworzą tworzą jeszcze 1 /12/Współczynniki 2 falkowe icelu skalujące nie jeszcze wielorozdzielczej wielorozdzielczej 1 / dekompozycji 2 j21 . . przeprowadzenia analizy wielorozdzielczej dekompozycji procesu 2. 1.W procesu W celu przeprowadzenia analizy wielorozdzielczej Współczynniki falkowe i skalujące nie tworzą jeszcze . W celu przeprowadzenia analizy wielorozdzielczej dekompozycji procesu Współczynniki falkowe i skalujące tworzą jeszcze wielorozdzielczej stosuje sięsię odpowiednie przekształcenie falkowe, które prowadzi bezWspółczynniki falkowe icelu skalujące nienietworzą jeszcze wielorozdzielczej 2 odwrotne stosuje odpowiednie przekształcenie falkowe, które prowadzi 2Wodwrotne przeprowadzenia analizy wielorozdzielczej dekompozycji procesu stosuje się do odpowiednie przekształcenie falkowe, które prowadzi bez2.odwrotne . W celu przeprowadzenia analizy wielorozdzielczej dekompozycji procesu pośrednio addytywnej dekompozycji szeregu czasowego. Dekompozycja ta W celu przekształcenie przeprowadzenia analizyktóre wielorozdzielczej dekompozycji procesu .odwrotne stosuje się odpowiednie falkowe, prowadzi bezpośrednio do addytywnej dekompozycji szeregu czasowego. Dekompozycja ta stosuje się odpowiednie odwrotne przekształcenie falkowe, które prowadzi bezmoże być wykonana zodwrotne użyciemprzekształcenie zarówno konwencjonalnej jak i ciągłostosuje się do odpowiednie falkowe, które prowadzi bezpośrednio addytywnej dekompozycji szeregu czasowego. Dekompozycja ta ta może być wykonana z użyciem zarówno konwencjonalnej jak i ciągłopośrednio doaddytywnej addytywnej dekompozycji szeregu czasowego. Dekompozycja dyskretnej transformaty, dostarczając za każdym razem składowych o długości pośrednio do dekompozycji szeregu czasowego. ta 1być Wyjątkiem jest popularna w prognozowaniu falka Haara, którejDekompozycja współczynniki falmoże wykonana z użyciem zarówno konwencjonalnej jak i ciągłodyskretnej transformaty, dostarczając za każdym konwencjonalnej razem składowych osię długości może być wykonanadekompozycję zużyciem użyciemzarówno zarówno jak iciągłoidentycznej z addytywną oryginalnym sygnałem. Problemem praktycznym, jaki tuciągłopokowebyć tworzą wyjściowego sygnału. może wykonana z konwencjonalnej jak i dyskretnej transformaty, dostarczając razem składowych identycznej ztransformaty, oryginalnym sygnałem. za Problemem praktycznym, jaki osię tuoraz podyskretnej dostarczając zakażdym każdym razem składowych odługości długości jawia, są zniekształcenia współczynników falkowych bądź skalujących dyskretnej transformaty, dostarczając za każdym razem składowych o długości identycznej z oryginalnym sygnałem. Problemem praktycznym, jaki się tu jawia, są zniekształcenia współczynników falkowych bądź skalujących oraz identycznej z oryginalnym sygnałem. Problemem praktycznym, jakisię siętu tupopodetali i aproksymacji na krańcach próby. Powoduje to konieczność usuwania identycznej z oryginalnym sygnałem. Problemem praktycznym, jaki pojawia, są zniekształcenia współczynników falkowych bądź skalujących oraz detali i aproksymacji na krańcach próby. Powoduje to konieczność usuwania jawia, są zniekształcenia współczynników falkowych bądź skalujących oraz odpowiednich współczynników brzegowych i jest szczególnie istotne w przyjawia, sąaproksymacji zniekształcenia współczynników falkowychto bądź skalujących oraz detali nanakrańcach próby. konieczność odpowiednich współczynników brzegowych i jest szczególnie istotneusuwania wusuwania przydetaliiisygnałów i aproksymacji krańcach próby.Powoduje Powoduje konieczność padku niestacjonarnych. detali aproksymacji na krańcach próby. Powoduje totokonieczność usuwania 81 Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego bezpośrednio do addytywnej dekompozycji szeregu czasowego. Dekompozycja ta może być wykonana z użyciem zarówno konwencjonalnej, jak i ciągło-dyskretnej transformaty, dostarczając za każdym razem składowych o długości identycznej z oryginalnym sygnałem. Problemem praktycznym, jaki się tu pojawia, są zniekształcenia współczynników falkowych bądź skalujących oraz detali i aproksymacji na krańcach próby. Powoduje to konieczność usuwania odpowiednich współczynników brzegowych i jest szczególnie istotne w przypadku sygnałów niestacjonarnych. W części trzeciej niniejszej pracy, gdzie prezentowane są metody konstrukcji predyktorów falkowych, zwraca się w szczególności uwagę na to, jakie elementy analizy falkowej stanowią podstawę budowy prognoz: podpróbkowane bądź maksymalnie nachodzące współczynniki falkowe i skalujące czy też odpowiednie detale i wartości wygładzone. 2. Metody konstrukcji prognoz falkowych Wśród metod konstrukcji prognoz falkowych z wykorzystaniem jednowymiaPrognozowanie i estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego 5 rowych szeregów czasowych Schlüter i Deuschle (2010) wyróżniają cztery następujące: redukcja reprezentacji redukcja – redukcja reprezentacjiczasowo-częstotliwościowej czasowo-częstotliwościowej(falkowa (falkowa redukcja szumu, ang. wavelet denoising) z wykorzystaniem techniki eliminacji proszumu, ang. wavelet denoising) z wykorzystaniem techniki eliminacji gowejprogowej miękkiejmiękkiej lub twardej; lub twardej; Falkowe modele strukturalne szeregów czasowych; – falkowe modele strukturalne szeregów czasowych; – prognozowanie w dziedzinie falkowej (prognozowanie współczynni Prognozowanie w dziedzinie falkowej (prognozowanie współczynników ków falkowych); falkowych); – prognozowanie z wykorzystaniem lokalnie stacjonarnych modelifalkofal Prognozowanie z wykorzystaniem lokalnie stacjonarnych modeli kowych. wych. W pierwszym z tych podejść bazuje się na obserwacji, że białoszumowy W pierwszym z tych podejść bazuje się na obserwacji, że białoszumowy składskładnik losowy w reprezentacji postaci ‘sygnał + szum’ w jednakowym stopnik losowy w reprezentacji postaci ‘sygnał + szum’ w jednakowym stopniu niu zniekształca współczynniki falkowe różnych poziomów dekompozycji. zniekształca współczynniki falkowe różnych poziomów dekompozycji. Dlatego dla poziomów wszystkichproponuje poziomówsięproponuje redukcję współczynników dlaDlatego wszystkich redukcję się współczynników co do wartoco do wartości bezwzględnej mniejszych od wybranej wielkości ści bezwzględnej mniejszych od wybranej wielkości progowej. Takprogowej. zmodyfiTak zmodyfikowane współczynniki następnie do dziedziny kowane współczynniki transformuje siętransformuje następnie dosię dziedziny czasu uzyskując czasu, uzyskując sygnał wyjściowy. Przekształcone współprzekształcony sygnałprzekształcony wyjściowy. Przekształcone współczynniki otrzymuje się czynniki otrzymuje się, stosując eliminację progową miękką lub twardą, przy stosując eliminację progową miękką lub twardą, przy czym ta pierwsza dana ta pierwsza dana jest następująco: jestczym następująco: W' j , t W j , t 1 W zaś druga: j ,t ,, W' j , t sig(W j , t ) W j , t 1 W j ,t , (9a) (9a) (9b) ści bezwzględnej mniejszych od wybranej wielkości progowej. Tak zmodyfikowane współczynniki transformuje się następnie do dziedziny czasu uzyskując przekształcony sygnał wyjściowy. Przekształcone współczynniki otrzymuje się stosując eliminację progową miękką lub twardą, przy czym ta pierwsza dana jest następująco: Joanna Bruzda 82 W' j , t W j , t 1 W , (9a) druga: zaśzaś druga: j ,t W' j , t sig(W j , t ) W j , t 1 W j ,t ,, (9b) (9b) gdzie λ jestprzyjętą przyjętąwartością wartościąprogową. progową.Wartość Wartość progu progu dyskryminacji może jest może gdzie byćbyć wyznaczana na podstawie charakterystyk całego szeregu (eliminacja prowyznaczana na podstawie charakterystyk całego szeregu (eliminacja 2 zastosowagowa globalna) lub adaptacyjnie (patrz augustyniak, 2003)3,2003) lecz w , lecz w zaprogowa globalna) lub adaptacyjnie (patrz Augustyniak, niach prognostycznych spotyka się, jak dotąd, jedynie to jedynie pierwszeto podejście, stosowaniach prognostycznych spotyka się, jak dotąd, pierwsze realizowane najczęściej w oparciu o tzw. próg uniwersalny i implementowane podejście, realizowane najczęściej w oparciu o tzw. próg uniwersalny i implena mentowane bazie konwencjonalnej dWT. na bazie konwencjonalnej DWT. W badaniu prezentowanym w pracy Schlüterai i Deuschle (2010)okazało okazaW badaniu prezentowanym w pracy Schlütera Deuschle (2010) że falkowa eliminacja progowa poprawia krótkookresowe prognozy się,łożesię, falkowa eliminacja progowa poprawia krótkookresowe prognozy generowane z modeliz modeli arMa ARMA i ariMa. Wniosek ten otrzymano na podstawie anagenerowane i ARIMA. Wniosek ten otrzymano na podstalizywie cenanalizy ropy i kursów Podobne otrzymali cen ropywalut. i kursów walut.wnioski Podobne wnioskialrumaih, otrzymalial-Fawzan Alrumaih, (2002), analizując notowania artykułem artykułem jest praca Al-Fawzan (2002), analizującgiełdowe. notowaniaInteresującym giełdowe. Interesującym Ferbara i in. (2009), w której proponuje się zastosowanie metody eliminacji jest praca Ferbara i in. (2009), w której proponuje się zastosowanie metoprogowej do prognozowania w łańcuchu dostaw. Wedle moje wiedzy, dy eliminacji progowej do popytu prognozowania popytu w łańcuchu dostaw. Wejestdle to moje pierwsza propozycja aplikacjipropozycja prognoz falkowych optymalizacji koszwiedzy jest to pierwsza aplikacji do prognoz falkowych do tówoptymalizacji w ramach łańcucha dostaw. Z analizy symulacyjnej prezentowanej w cytokosztów w ramach łańcucha dostaw. Z analizy symulacyjnej wanym opracowaniu wynika, że prognozy falkowe mają że przewagę nadfalkowe wygłaprezentowanej w cytowanym opracowaniu wynika, prognozy mają przewagę nad wygładzaniem wykładniczym, które zostało potraktowane 3 jako metoda benchmarkowa. Na temat różnych metod ustalania wartości progu dyskryminacji patrz np. Percival, Walden Druga metoda falkowych na podstawie szeregów (2000), Rozdział X, Nason wyznaczania (2008), Rozdziałprognoz III. jednowymiarowych polega na zastosowaniu analizy wielorozdzielczej w celu dekompozycji szeregu, a następnie osobnym modelowaniu i prognozowaniu składowych procesu. Ostateczna prognoza jest sumą prognoz poszczególnych składników. Podejście to zaproponowano w pracy Arino (1995), a stosowane było ono także m.in. przez Wonga i in. (2003) i Fernandez (2008), przy czym Arino i Fernandez rozważają osobne modelowanie dwu składowych procesów, a Wong i in. dekomponują szeregi na trzy części. Na przykład w pracy Arino analizowano miesięczną sprzedaż samochodów w Hiszpanii, przyjmując składnik trendowy postaci Y = S 7 + D7 + D6 + D5 oraz składnik zawierający wahania sezonowe i komponent przypadkowy w postaci Z = D1 + D2 + D3 + D4. Dla każdego z tak zdefiniowanych szeregów dopasowano następnie odpowiedni model (S)ARIMA. 2Na temat różnych metod ustalania wartości progu dyskryminacji patrz np. Percival, Walden (2000), Rozdział X, Nason (2008), Rozdział III. Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego 83 Trzecie podejście do prognozowania jest stosowane m.in. w pracach Chena i in. (2004), Conejo i in. (2005), Renaud i in. (2002) oraz Minu i in. (2010). Na przykład w pierwszej ze wspomnianych prac opracowano oryginalną metodę prognostyczną WAW (skrót od ang. wavelet-armax-winters), w myśl której stosuje się transformatę MODWT w celu zdefiniowania komponentów trendu, sezonowości i wysokiej częstotliwości, a następnie prognozuje osobno te składniki z wykorzystaniem metod takich jak wyrównywanie wykładnicze, modele harmoniczne i modele ARMA(X). Ostateczna prognoza powstaje po zastosowaniu odwrotnego przekształcenia falkowego. Natomiast Renaud i in. (2002) wprowadzają modele MAR (ang. Multiscale Autoregression), definiowane z wykorzystaniem współczynników konwencjonalnej DWT, przeprowadzanej z użyciem falki Haara, Minu i in. (2010) zaś przekształcają ten model do postaci nieliniowej z zastosowaniem sieci neuronowych. W każdym z przypadków zakłada się implicite, że współczynniki falkowe można opisać z wykorzystaniem prostszych modeli niż dane oryginalne. Czwarta z metod prognozowania falkowego, opracowana przez Fryźlewicza i in. (2003), bazuje na pojęciu lokalnie stacjonarnych procesów falkowych (patrz Nason, 2008, i znajdujące się tam odwołania do literatury). W metodzie tej stosuje się predyktor typu autoregresyjnego o parametrach zmieniających się w czasie, wyznaczanych przez falkowy odpowiednik równań Yule’ a–Walkera. Podstawą metody jest niezdziesiątkowana (maksymalnie nachodząca) dyskretna transformata falkowa, a wykorzystanie tej metody w praktyce wymaga estymacji ewolucyjnego spektrum falkowego metodą skorygowanego periodogramu falkowego. Porównanie jakości różnych metod prognozowania falkowego na podstawie jednowymiarowych rzeczywistych szeregów czasowych prezentowane w pracy Schlütera i Deuschle (2010) wskazuje na przewagę pierwszego i trzeciego podejścia, które są w stanie wygenerować prognozy lepsze od tych uzyskanych metodami klasycznymi. 3. Prognozowanie z wykorzystaniem Wyrównywania falkowego Jak wspominano we wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta na eliminacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministycznego sygnału i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich częstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe z niższych poziomów dekompozycji (w szczególności z pierwszego poziomu) traktuje się Prognozowanie estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego Prognozowanie i estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego Prognozowanie estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego Prognozowanie estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego Prognozowanie iiiiestymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego 7 7777 dejścia, które są w stanie wygenerować prognozy lepsze od tych uzyskanych 3. ProGnoZoWanie Z WYKorZYSTanieM metodami klasycznymi. dejścia, które wygenerować prognozy lepsze uzyskanych dejścia, są w stanie wygenerować prognozy lepsze od tych uzyskanych dejścia, które są w stanie wygenerować prognozy lepsze od tych uzyskanych dejścia, które są są w stanie wygenerować prognozy lepsze odod tych uzyskanych dejścia, które sąw wstanie stanie wygenerować prognozy lepsze odtych tych uzyskanych WYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo dejścia,które które są w stanie wygenerować prognozy lepsze od tych uzyskanych dejścia, które są w stanie wygenerować prognozy lepsze od tych uzyskanych metodami klasycznymi. metodami klasycznymi. metodami klasycznymi. metodami klasycznymi. metodami klasycznymi. metodami klasycznymi. metodami Jak wspominano we wprowadzeniu,Zmetoda prognozowania oparta na eli3.klasycznymi. ProGnoZoWanie WYKorZYSTanieM minacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministyczWYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo JZoanna Bruzda 84 3. ZZZ WYKorZYSTanieM 3. ProGnoZoWanie WYKorZYSTanieM 3. ProGnoZoWanie ZZZ WYKorZYSTanieM ProGnoZoWanie WYKorZYSTanieM 3.ProGnoZoWanie ProGnoZoWanie WYKorZYSTanieM 3. ProGnoZoWanie WYKorZYSTanieM 3. ProGnoZoWanie WYKorZYSTanieM nego sygnału 3. i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich WYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo WYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo Jak wspominano we wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta napoeliWYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo WYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo WYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo WYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo częstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe z niższych WYRÓWNYWANIA FaLKoWeGo minacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministyczziomów dekompozycji (w szczególności z pierwszego poziomu) traktuje się jako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie założeJak wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta na Jak wspominano we wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta na eliJak wspominano we wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta na eliJak wspominano wewe wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta nasię eliJakwspominano wspominano we wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta naelieliJak wspominano we wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta na eliJak wspominano we wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta na elinego sygnału i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich jako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie się założenie minacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministyczminacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministyczminacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministycznie o losowym charakterze sygnału. Założenie o losowości sygnałów jest minacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministyczminacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministyczminacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministyczminacji progowej zakłada, prognozowany procesfalkowe jest sumą deterministyczczęstotliwości wi szeregu, tj.szumu. wże praktyce współczynniki z niższych po- podonego losowym charakterze sygnału. Założenie ozałożenie losowości sygnałów jest podstawą nego sygnału losowego Takie skutkuje eliminacją wysokich nego sygnału i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich nego sygnału i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich sygnału i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich nego sygnału i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich nego sygnału i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich stawą konstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych czy modeli nego sygnału i losowego szumu. Takie skutkuje eliminacją wysokich ziomów dekompozycji (w szczególności zzałożenie pierwszego poziomu) siępokonstrukcji tzw.wstrukturalnych modeli szeregów czasowych czy modeli wyczęstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe zztraktuje niższych częstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe niższych poczęstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe z niższych poczęstotliwości szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe z niższych poczęstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe z niższych poczęstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe z niższych poczęstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe z niższych powyrównywania wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie projako szum. dekompozycji Podejście takie(w jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie sięprocesów założenie równywania wykładniczego ijest wydaje się bardziej adekwatne w opisie ziomów szczególności zzzzzzpierwszego poziomu) traktuje się ziomów dekompozycji (w szczególności pierwszego poziomu) traktuje się ziomów dekompozycji (w szczególności pierwszego poziomu) traktuje się ziomów dekompozycji (w szczególności z pierwszego poziomu) traktuje się ziomów dekompozycji (w szczególności pierwszego poziomu) traktuje się ziomów dekompozycji (w szczególności pierwszego poziomu) traktuje się ziomów dekompozycji (w szczególności pierwszego poziomu) traktuje się o losowym charakterze sygnału. Założenie o losowości sygnałów jest podstawą cesów ekonomicznych, dla których zwykle lepsze efekty w modelowaniu daje ekonomicznych, dla których zwykle lepsze efekty w jeśli modelowaniu daje przyjjako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie się założenie jako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie się założenie jako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie się założenie jako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, przyjmie się założenie jako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie się założenie jako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie się założenie jako szum. Podejście takie jest jednak niewłaściwe, jeśli przyjmie się założenie konstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych czy modeli wyprzyjmowanie paradygmatu losowości i których kształt spektrum odbiega mowanie paradygmatu losowości i których kształt spektrum odbiega od spekooooolosowym charakterze sygnału. Założenie ooooolosowości sygnałów podstawą charakterze sygnału. Założenie sygnałów jest podstawą losowym charakterze sygnału. Założenie losowości sygnałów jest podstawą orównywania losowym charakterze sygnału. Założenie o losowości sygnałów jestjest podstawą olosowym losowym charakterze sygnału. Założenie olosowości losowości sygnałów jest podstawą od losowym charakterze sygnału. Założenie losowości sygnałów jest podstawą losowym charakterze sygnału. Założenie losowości sygnałów jest podstawą wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie procesów trów w reprezentacjach ‘funkcja deterministyczna + biały szum’. spektrów w reprezentacjach ‘funkcja deterministyczna + biały szum’. konstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych modeli wykonstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych czy modeli wykonstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych czy modeli wykonstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych czyczy modeli wykonstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych czy modeli wykonstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych czy modeli wykonstrukcji tzw. strukturalnych modeli szeregów czasowych czy modeli wyekonomicznych, dla których zwykle lepsze efekty w modelowaniu daje przyjrównywania wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie procesów równywania wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie procesów Załóżmy, że interesujący nas proces jest generowany według modelu: Załóżmy, że interesujący nas proces jest generowany według modelu: równywania wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie procesów równywania wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie procesów równywania wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie procesów równywania wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie procesów równywania wykładniczego i wydaje się bardziej adekwatne w opisie procesów mowanie paradygmatu losowości i których kształt spektrum odbiega od spekekonomicznych, dla zwykle lepsze efekty w daje przyjekonomicznych, których zwykle lepsze efekty w modelowaniu daje przyjekonomicznych, dla których zwykle lepsze efekty w modelowaniu daje przyjekonomicznych, których zwykle lepsze efekty w modelowaniu daje przyjekonomicznych, dlaktórych których zwykle lepsze efekty wmodelowaniu modelowaniu daje przyjekonomicznych, dla których zwykle lepsze efekty w modelowaniu daje przyjekonomicznych, dla których zwykle lepsze efekty w modelowaniu daje przyjYt reprezentacjach X t t dladla (10) trów w ‘funkcja deterministyczna + biały szum’. mowanie paradygmatu losowości i których kształt spektrum odbiega od mowanie paradygmatu losowości i których kształt spektrum odbiega od spekmowanie paradygmatu losowości iiiktórych których kształt spektrum odbiega od spekmowanie paradygmatu losowości i których kształt spektrum odbiega od spekmowanie paradygmatu losowości których kształt spektrum odbiega odspekspekmowanie paradygmatu losowości których kształt spektrum odbiega od spek= X + η , (10) Y mowanie paradygmatu losowości i kształt spektrum odbiega od spekt t że interesujący t Załóżmy, nasdeterministyczna proces jest generowany według modelu: trów reprezentacjach ‘funkcja deterministyczna +dla biały szum’. trów w reprezentacjach ‘funkcja deterministyczna ++ biały szum’. wt w jest białym szumem nieskorelowanym z X+t biały wszystkich opóźnień i gdzie trów w reprezentacjach ‘funkcja deterministyczna +++ biały szum’. trów reprezentacjach ‘funkcja szum’. trów w reprezentacjach ‘funkcja deterministyczna biały szum’. trów w reprezentacjach ‘funkcja deterministyczna biały szum’. trów w reprezentacjach ‘funkcja deterministyczna biały szum’. YZałóżmy, XChcąc że interesujący (10) Załóżmy, interesujący nas proces jest generowany według modelu: Załóżmy, że interesujący nas proces jest generowany według modelu: X t jest wyprzedzeń. oszacować sygnał , rozwiązujemy następujący problem: Załóżmy, że interesujący nas proces jest generowany według modelu: Załóżmy, nas proces generowany według modelu: interesujący nas proces jest generowany według modelu: Załóżmy, że interesujący nas proces jest generowany według modelu: tZałóżmy, t że tże że interesujący nas proces jest generowany według modelu: gdzie ηt jest białym szumem nieskorelowanym z Xt dla wszystkich opóźnień XX (10) YY (10) Y X2t (10) X (10) i wyprzedzeń. Chcąc oszacować sygnał X (10) Yt Yjest nieskorelowanym z t,Xrozwiązujemy opóźnień i progdzie (10) tY t tY tszumem tbiałym (10) t dla wszystkichnastępujący tttt tttt ˆXXtXttttt E X X min , (11) blem: X t , rozwiązujemy wyprzedzeń. Chcąc oszacować sygnał następujący problem: białym szumem nieskorelowanym wszystkich opóźnień gdzie jest białym szumem nieskorelowanym dla wszystkich opóźnień gdzie XXtXt dla jest białym szumem nieskorelowanym dla wszystkich opóźnień gdzie t jest białym szumem nieskorelowanym z zXzzzzXXdla wszystkich opóźnień i iiiii gdzie jest białym szumem nieskorelowanym dla wszystkich opóźnień gdzie jest białym szumem nieskorelowanym dla wszystkich opóźnień gdzie t t ttjest gdzie t t jest białym szumem nieskorelowanym zt X ttt t dla wszystkich opóźnień i 2Chcąc wyprzedzeń. Chcąc oszacować sygnał następujący problem: wyprzedzeń. Chcąc oszacować sygnał następujący problem: gdzie X i X̂ są wektorami (wierszowymi) T odpowiednio – problem: wartości Xdługości wyprzedzeń. Chcąc oszacować sygnał następujący problem: X t X,XX wyprzedzeń. Chcąc oszacować sygnał rozwiązujemy następujący wyprzedzeń. oszacować sygnał ,rozwiązujemy rozwiązujemy następujący problem: X wyprzedzeń. Chcąc oszacować sygnał ,rozwiązujemy rozwiązujemy następujący problem: tX t,tt,t,,rozwiązujemy wyprzedzeń. oszacować sygnał t rozwiązujemy następujący problem: (11) , X ocen. Xˆ Chcąc min , sygnału E i jego Z222własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: (11) 2 22 ˆX ˆX ˆ 2 ˆ ˆ XX min (11) EE min (11) 2 (11) ˆˆX X min (11) E EX XX min J min , ,,,,,, 2 (11) EEX XXX min (11) 2X min (11) ~ X ~ˆ XT 2odpowiednio ~ X ~ˆ–X wartości gdzie X i E są wektorami długości X̂ X (wierszowymi) X ˆ ˆ E X X E W W E W W E V V , wartości T odpowiednio – gdzie X i są wektorami (wierszowymi) j j j długości j sygnału i jego ocen.wektorami Z własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: 1 jprzekształcenia gdzie iii jego (wierszowymi) długości TTfalkowego ––––––wartości gdzie są wektorami (wierszowymi) długości odpowiednio wartości gdzie XXX są wektorami (wierszowymi) długości TTTodpowiednio odpowiednio wartości X̂X̂X̂są gdzie XX iXX wektorami (wierszowymi) długości T odpowiednio – wartości X̂ gdzie są wektorami (wierszowymi) długości odpowiednio wartości sygnału ocen. Z własności otrzymujemy: gdzie są wektorami (wierszowymi) długości odpowiednio wartości gdzie iiiiX̂X̂są są wektorami (wierszowymi) długości T odpowiednio wartości X̂ 2 2 J 2 2 (12) sygnału i jego ocen. Z własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: sygnału i jego ocen. Z własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: sygnału iiijego jego ocen. Z własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: sygnału i jego ocen. Z własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: ~ ~ ~ ~ sygnału jego ocen. Z własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: sygnału jego ocen. Z własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: ˆ ˆ X X X X X X sygnału i ocen. Z własności przekształcenia falkowego otrzymujemy: EX X XˆX E W Wˆ JE W j W j 22E V j V j , 22 J JJ 222 2 22wektorami 222 2X 222222jJ1T JJwspółczynników ~~ ~ˆ~ ~~ ~ˆ~ długości DWT gdzie W i Ŵ ˆ 2ˆsą ~~~ ~ˆˆ~ˆ~ ~~X~XXXX~ ~ˆˆ~ˆX2~ˆXXX,XX 22,22 (12) X X XXXXX~ XˆXXXX 2 klasycznej ~W ~V 2 X ˆW XXXˆ XˆˆˆˆˆX XXX X~ Xˆ~ X X~ Xˆ~ Xˆ V ˆX ˆX ˆˆ E X XW X E EX X XXX EEE W W E E EE XX W W E W W E V V ˆ ˆ E X X E W W E W W E V V E X W W E W V V E X E W W E W W E V E X E W W E W W E V V j j j j j j ~ X ~W ~ˆ X 1 Ej W jjjj j W jjjj Ej V jjjj j VjVj jjj,j ,,,,, ~X W (12) 1 sygnału i jego oceny, W j , V j , Ŵ jX , Vjj1 j jsą jjjj1111odpowiednimi wektorami długoX X (12) (12) (12) (12) (12) (12) W i Ŵ są MODWT, wektoramizaś długości T współczynników DWT gdzie ści T(12) współczynników J jest przyjętym poziomemklasycznej dekompozycji. XXX XXanalizowane ~ ~ ~ ~ ˆ X X X X X X X X X X X Dalej zakłada się, że współczynniki falkowe mają średnią 0, co jest ii są wektorami TTT współczynników klasycznej DWT gdzie W ioceny, są wektorami długości współczynników klasycznej DWT gdzie W Ŵ są wektorami długości TTT współczynników klasycznej DWT gdzie W Ŵdługości WiW sygnału jego , V j , długości , V j T są odpowiednimi wektorami długowektorami współczynników klasycznej DWT gdzie Wi XŴ ŴsąXsą iŴ są wektorami długości współczynników klasycznej DWT gdzie W Ŵ są wektorami długości współczynników klasycznej DWT gdzie gdzie wektorami współczynników klasycznej DWT W Ŵ iiiŴ są długości współczynników klasycznej DWT gdzie j wektorami jdługości równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ˆ ˆ ~ ~ ~ ~ X X X X ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ X X X X ˆ ˆ ˆ ˆ XXX X J XXX XXX X ~ zaś XXX X przyjętym X~X ~ ~ ˆ ści T współczynników MODWT, jest poziomem dekompozycji. X X X V V W Ŵ sygnału i jego oceny, , , , są odpowiednimi wektorami długosygnału ii jego oceny, ,,,,VV ,,,,VV są wektorami długoW Ŵ sygnału jego oceny, są odpowiednimi wektorami długoW jW W Ŵ sygnału i jego oceny, ,j j V ,jVj Ŵ,,,,Ŵ ,j j Vdeterministycznych wektorami długosygnału ijego jego oceny, sąodpowiednimi odpowiednimi wektorami długomomentów dla eliminacji komponentów badanego szeregu. V sygnału oceny, VjVsą są odpowiednimi wektorami długoW Ŵ sygnału jego oceny, odpowiednimi wektorami długoj odpowiednimi W sygnału iiijego oceny, jjj j j, V jjj j ,j Ŵ jjj j j, V jjj j są odpowiednimi wektorami długoDalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0, dekompozyco jest ponadto zakłada się także stacjonarność tych współczynników. ści T współczynników MODWT, zaś J jest przyjętym poziomem dekompozycji. ści T współczynników MODWT, J jest zaś przyjętym poziomem ści współczynników MODWT, zaś J jest przyjętym poziomem dekompozycji. ści TTTwspółczynników współczynników MODWT, zaś jest przyjętym poziomem dekompozycji. ści T współczynników MODWT, Jzaś jest przyjętym poziomem dekompozycji. ści współczynników MODWT, jestprzyjętym przyjętym poziomem dekompozycji. ści współczynników MODWT, zaś jest przyjętym poziomem dekompozycji. ści T zaś JJJJjest poziomem dekompozycji. równoważne założeniu, żeMODWT, filtry zaś falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych Dalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0, co jest Dalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0, co jest Dalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0, co jest cji. Dalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0, Dalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0,szeregu. co jest Dalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0, co jest Dalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0, co jest Dalej zakłada się, że analizowane współczynniki falkowe mają średnią 0, co jest momentów dla eliminacji komponentów deterministycznych badanego równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych co jest równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę równoważne założeniu, że filtry falkowe mają wystarczającą liczbę zerowych ponadto zakłada się także stacjonarność tychdeterministycznych współczynników. badanego szeregu. momentów dla eliminacji komponentów momentów dla eliminacji komponentów deterministycznych badanego szeregu. momentów dla eliminacji komponentów deterministycznych badanego szeregu. momentów dlamomentów eliminacji komponentów badanego szeregu. momentów dla eliminacji komponentów deterministycznych badanego szeregu. momentów dla eliminacji komponentów deterministycznych badanego szeregu. momentów dla eliminacji komponentów deterministycznych badanego szeregu. zerowych dla eliminacjideterministycznych komponentów deterministycznych badaponadto zakłada się także stacjonarność tych współczynników. ponadto zakłada się także stacjonarność tych współczynników. ponadto zakłada się także stacjonarność tych współczynników. ponadto zakłada się także stacjonarność tych współczynników. ponadto zakłada się także stacjonarność tych współczynników. ponadto zakłada się także stacjonarność tych współczynników. ponadto zakłada się takżezakłada stacjonarność tychstacjonarność współczynników. nego szeregu. Ponadto się także tych współczynników. W dalszej kolejności przyjmujemy estymator postaci3: 3 Propozycję taką wysuwają Percival i Walden (2000), s. 407, w odniesieniu do współczynników konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się na współczynnikach transformaty niezdziesiątkowanej z kilku powodów. Po pierwsze, dają one dokładniejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej w operacyjnej wersji proponowanego nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana działa na szeregach dowolnej długości (niekoniecznie 8 8 88 Joanna Bruzda Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego 88 W8 dalszej ~ Joanna Bruzda Joanna Bruzda kolejności przyjmujemy estymator postaci:4 Joanna Bruzda Joanna Bruzda Joanna Bruzda Joanna Bruzda 85 ~ ˆ X kolejności Y WW dalszej przyjmujemy estymator postaci:4 44 adalszej (13) j W jW j Joanna Bruzda kolejności przyjmujemy estymator postaci: Joanna Bruzda 4 W dalszej kolejności przyjmujemy estymator przyjmujemy estymator postaci: (13) 4postaci: W dalszej kolejności 4 W dalszej kolejności przyjmujemy estymator postaci: ~ˆ ~Y W dalszej przyjmujemy estymator postaci: i rozwiązujemy zadanie: ~ˆ~jˆW ~ ~ W jX ~ˆW akolejności (13) XX j YY ~jW (13) X j~ aa YWj W (13) ~ WW dalszej kolejności przyjmujemy estymator postaci: postaci:44 j Wajkolejności j YYazadanie: (13) ~ˆˆ XX ~ iW rozwiązujemy dalszej estymator 2 jj przyjmujemy jW W (13) ~ˆjj X W jj ~X a jjW (13) i rozwiązujemy zadanie: (14) E W min , i~ˆirozwiązujemy zadanie: rozwiązujemy zadanie: X j W ~ YYj zadanie: X i rozwiązujemy W a W (13) 2 (13) ii rozwiązujemy zadanie: j j j j ~ j zadanie: j rozwiązujemy ~ 22 X ~ˆ~jXXX 2~ ~ˆpostaci: , ~ˆX2min , (14) (14) E W rozwiązanie ~W X j E ˆ ,, (14) W W min 2 X X iiotrzymując rozwiązujemy zadanie: (14) Ezadanie: W min ~ ~ rozwiązujemy ˆˆ jXXj WjWj j X W , E min ~ ~ X j (14) (14) EW Wj ~W WXj ~ 2Y min min ,, (14) E j E W jW 2 otrzymując rozwiązanie j t postaci: otrzymując postaci: ~ ~ˆj t XXrozwiązanie . (15) aotrzymując jXX rozwiązanie otrzymując rozwiązanie postaci: (14) E W jW ,,postaci: (14) jY ~2 min ~ otrzymując rozwiązanie postaci: ~ j j X Y postaci: otrzymując rozwiązanie otrzymując rozwiązanie EEWWj t jW XX ~~YY t ~j t ~~postaci: E X j.~ YWj t E2YW W ~ tj tW (15) (15) a j rozwiązanie jt X ~ E ~ ~W XW Yj t W otrzymując postaci: ~ jt . (15) a E W ~ Y ~ X ~ Y otrzymując rozwiązanie postaci: (15) a j j t j t 22. . E W W jjt ~ (15) a ~ E W Y j t . W W W Y oraz z nieskorelowania Następnie, korzystając z faktu, że .. 2 (15) a ~W j j j ~~XX Yj t~E YW (15) a jj Ej W E 2Y Y j t j t E 2W ~W ~ E ~ ~~ X ~~ EW Wjjtt jjYtt jjtt W~j..tzX faktu, (15) a jj wektorów elementów dostajemy: ~~z nieskorelowania (15) ~j YY ~W~j XX oraz W jYże~W Następnie, korzystając j i W j ,że ~ 22 Y ~W W W z nieskorelowania Następnie, korzystając z faktu, Y YW Xj Wj oraz W oraz z nieskorelowania Następnie, korzystając z faktu, że ~ ~ ~ j E W Y X j j j oraz z nieskorelowaNastępnie, korzystając że ~że ~ WW ~ W j oraz z nieskorelowania Następnie, z~z faktu, ~zX faktu, Y W jj tt W Następnie, korzystając 2 ~ ~korzystając ~faktu, W W Wj jjX Wj jj oraz oraz zz nieskorelowania nieskorelowania Następnie, korzystając żedostajemy: ,że X 2 Wz faktu, ~~ ~~jj , W elementów wektorów j XX j iE E W W ~ ~ i dostajemy: nia elementów wektorów ~ ~ W W elementów wektorów i , dostajemy: X jt wektorów i W,j dostajemy: , dostajemy: ~ W ~jWj ijjt,że elementów wektorów ~1Xfaktu, ~ aelementów .WjjjYY W jjXX W jj oraz oraz zz nieskorelowania nieskorelowania Następnie, korzystając Następnie, korzystając elementów iiWW dostajemy: j wektorów 22 j ~ YX 22 W ~jj Y,że W WzzjjX faktu, elementów wektorów dostajemy: W jtjt ~ ~~2 22 ~~~XXX2X 2E 2 ~ E W jtjt E~W Wjt X1 E.W 2E W 2E elementów wektorów dostajemy: ~ jtj jtii W~ W a j wektorów elementów ,, dostajemy: X W ~~E ~ jj j 2 jt jt E 2W X 22 1~ aW E E W 1 aW j j jtY żejt~z jtY o białoszumowści E W E W 2 ~~Y2Y .22 . . t wynika, iż: Zauważmy ponadto, założenia 2 1 a ~ E E W jtjt Y2 Y 1 j ~ jtXjt E a .W 2E 2E ~ ~ W E Y Y 2 1 a jj . W W 2 ~ X YE 2W jtjt E W YE 2W jtjt ~ ~ E W jt E E2 W E2 W WjtjtjtjtY 1 żejt 1z~założenia W jtjtjtY o..białoszumowści ~ ponadto, E t wynika, iż: Zauważmy aE 2 E W1t że 2 ~ YY ponadto, . jj W iż: Zauważmy z założenia oobiałoszumowści 2 2 jt Y ~ wynika, Zauważmy ponadto, że z założenia białoszumowści t t wynika, Y twynika, iż: iż: Zauważmy ponadto, żeEzW założenia o białoszumowści 2jtjt j 1że z założenia E W jt wynika, iż: Zauważmy ponadto, o białoszumowści jt t wynika, iż: Zauważmy~ ponadto, że z założenia o białoszumowści 2 2 1 2 ~ t 111t wariancja ~~2 22 falkowa 2E W E W przyjmiemy, ~~2ponadto, .~ z założenia Zauważmy że o białoszumowści ηt wynika, iż: jt E~ Jeśli teraz że szumu nawynika, pierwszym j1że 1 W E W . W iż: poziomie Zauważmy ponadto, z założenia o białoszumowści E E W . 2 2 jt t 1 1 ~ ~ 2 Zauważmy ponadto, że z założenia o białoszumowści t wynika, iż: jt 1t. jE 112W j 2 E W t 1 ~ ~ 1t 1 ) dana jest następująco: EW W jt (tj. E W j2 2 11t .. dekompozycji skali E jt2dla W j 1 E jt 1t 1 j 1 2 że Jeśli teraz~ przyjmiemy, 2 2wariancja falkowa szumu na pierwszym poziomie 1 ~ ~ 2 2 2 1 ~ teraz przyjmiemy, szumu na pierwszym poziomie Jeśli teraz przyjmiemy, że wariancja wariancja szumu pierwszym poziomie 2 ~ ~ falkowa EJeśli Wteraz przyjmiemy, E2W W11tt .. że2że 2W Yfalkowa E jt Jeśli falkowa szumu na na pierwszym 11E jt )1dana jest następująco: dekompozycji (tj. skali jj W hwariancja 1skali Y 1(wariancja ) h ) Edana W dla pewnego h [0,poziomie 1] , poziomie Jeśli teraz przyjmiemy, że wariancja falkowa szumu na pierwszym pierwszym poziomie 1) E 1t (tj. 1t jest ( Jeśli teraz przyjmiemy, że falkowa szumu na 22dla 1 następująco: dekompozycji dla 1 ) dana jest następująco: dekompozycji (tj. dla skali 111 ) dana jest2 następująco: dekompozycji (tj.skali dla skali 1)1 dana jest następująco: dekompozycji (tj. dla dla 2 ~ skali ~ 1 21 )wariancja Y szumu dana następująco: dekompozycji (tj. Jeśli teraz przyjmiemy, że wariancja falkowa szumu na pierwszym poziomie Jeśli teraz przyjmiemy, że falkowa na pierwszym 1 to ostatecznie otrzymujemy: 2 2 Jeśli teraz że wariancja na ~ ~~Yszumu 2 2 pierwszym 2 (przyjmiemy, ) E W h ( 2falkowa h2 jest EW dla pewnego h [0,poziomie 1] , pozio Y h1 ) 1 22( )1t E~W~ 1h t E~W 2 ( ) pewnego h [[00,1,1]], , 2 2 ( ) E W h ( ) h22następująco: E YW12t1Yt dladla dla pewnego 2 1~ 1t1t 1 Y ~ 1 E 1 )dla Y ) dana jest następująco: dekompozycji (tj. dla skali 2 (tj. 2 Y mie dekompozycji (tj. dla skali λ ) dana jest 2 ( W h ( ) h E W pewnego h h[0 ,1] , ~ ~ 1 ) dana jest następująco: dekompozycji skali 1 2 ( )Y1 h1 E W Y 1dla t E pewnego 2 (( 11 )) otrzymujemy: E1 W W11tt 1th h 1 YY (11 ) h E W11tt dla pewnego h h [[0 0,,1 1]] ,, to ostatecznie toto ostatecznie ~ ~ YY 22 otrzymujemy: 22 otrzymujemy: ~ ~ 22 ostatecznie toostatecznie otrzymujemy: E EW W hh YY22 ((11)) hh E EW W dla pewnego pewnego hh [[00,,11]] ,, dla to otrzymujemy: ((11 )) 11tt 11tt to ostatecznie ostatecznie otrzymujemy: to to ostatecznie otrzymujemy: otrzymujemy: 4 ostatecznie to ostatecznie Propozycję otrzymujemy: taką wysuwają Percival i Walden (2000), s. 407, w odniesieniu do współczynni88 ków konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się na współ4 czynnikach transformaty niezdziesiątkowanej z kilku powodów. pierwsze, dają one dokładPropozycję taką wysuwają Percival i Walden (2000), s. 407, Po w odniesieniu do współczynni44 Propozycję taką wysuwają Percival i iWalden (2000), s.s.407, ww odniesieniu do współczynniPropozycję taką wysuwają Percival Walden (2000), 407, odniesieniu do współczynni4 niejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej w operacyjnej wersji proponowaneków4 konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się do na współczynniwspółPropozycję taką wysuwają Percival i Walden (2000), s. 407, w odniesieniu 4 Propozycję długości będącej potęgą liczby 2). iiPonadto można wykazać, że w przypadku stosowania taką wysuwają Percival Walden (2000), s. 407, w odniesieniu do współczynników konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się na ków konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się nawspółwspółgo nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana działa Propozycję taką wysuwają Percival Walden (2000), s. 407, w odniesieniu do współczynniczynnikach transformaty niezdziesiątkowanej z kilku powodów. Po pierwsze, dają one dokładków konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się nanawspółków konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się na współczynnikach transformaty niezdziesiątkowanej z kilku powodów. Po pierwsze, dają one dokładprzekształcenia odwrotnego podejście takie wiąże się z mniejszym błędem średniokwaczynnikach transformaty niezdziesiątkowanej z kilku powodów. Po pierwsze, dają one dokładszeregach dowolnej długości (niekoniecznie długości będącej potęgą liczby 2). Ponadto można ków transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się dają na współniejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej w operacyjnej wersji proponowane44 konwencjonalnej czynnikach transformaty niezdziesiątkowanej z kilku powodów. Po pierwsze, one dokładPropozycję taką wysuwają Percival Walden (2000), s. 407, 407,dalej w odniesieniu do współczynniwspółczynniczynnikach niezdziesiątkowanej zzwykorzystywane kilku powodów. Po pierwsze, dają one dokładPropozycję taką wysuwają Percival iiBruzda, Walden (2000), s. w do niejsze estymatory wariancji falkowej wwto operacyjnej wersji proponowaneniejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej operacyjnej wersji proponowanewykazać, żetransformaty w przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście takie wiąże się estymacji sygnału (patrz 2011) niż pokazuje formuła (12), opisująca czynnikach transformaty niezdziesiątkowanej kilku powodów. Powodniesieniu pierwsze, dają one dokładgo dratowym nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana naz niejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej operacyjnej wersji proponowaneków konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się na nadziała współniejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej w operacyjnej wersji proponowaneków konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się współgo nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana na go nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana działa mniejszym błędem średniokwadratowym estymacji sygnału (patrz Bruzda, 2011) niż pokazuje todziała niejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej w operacyjnej wersji proponowaneodpowiedni błąd wynikający z zastosowania transformaty zdziesiątkowanej. Dodatkowo, szeregach dowolnej długości (niekoniecznie długości będącej potęgą liczby 2). Ponadto można go nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana działa na na czynnikach transformaty niezdziesiątkowanej kilku długości powodów. Poniezdziesiątkowana pierwsze, dają one dokładgo nieparametrycznego estymatora sygnału. Po transformata działa na czynnikach transformaty niezdziesiątkowanej zzdrugie, kilku powodów. Po pierwsze, dają one dokładszeregach dowolnej długości (niekoniecznie będącej potęgą liczby 2). Ponadto można szeregach dowolnej długości (niekoniecznie długości będącej potęgą liczby 2). Ponadto można formuła (12), opisująca odpowiedni błąd wynikający z zastosowania transformaty zdziesiątkowago nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana działa na wykazać, że w przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście takie wiąże się z oceny sygnału uzyskane tą metodą nie zależą odbędącej momentu czasu, w którym rozpoczynamy szeregach dowolnej długości (niekoniecznie długości potęgą liczby 2). Ponadto można niejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej będącej w potęgą operacyjnej wersji proponowaneszeregach dowolnej długości (niekoniecznie długości liczby 2). Ponadto można niejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej w operacyjnej wersji proponowanewykazać, że wwsygnału przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście wiąże z wykazać, że przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście takie wiąże się nej. dodatkowo, oceny uzyskane tądługości metodą nie zależą od momentu czasu, wtakie którym szeregach dowolnej długości (niekoniecznie będącej potęgą liczby 2). Ponadto można mniejszym błędem średniokwadratowym estymacji sygnału (patrz Bruzda, 2011) niż takie pokazuje to sięsię wykazać, żewspółczynników w przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście wiąże z z wyznaczanie falkowych, co wiąże się z niezmienniczością transformaty go nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana działa na wykazać, że w przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście takie wiąże się z go nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie, transformata niezdziesiątkowana działa na mniejszym błędem średniokwadratowym estymacji sygnału (patrz Bruzda, 2011) niż pokazuje toto mniejszym błędem średniokwadratowym estymacji sygnału (patrz Bruzda, 2011) niż pokazuje rozpoczynamy wyznaczanie współczynników falkowych, co wiąże się z niezmienniczością transwykazać, że w przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście takie wiąże się z formuła (12), opisująca odpowiedni błąd wynikający z zastosowania transformaty zdziesiątkowamniejszym błędem średniokwadratowym estymacji sygnału (patrz Bruzda, 2011) niżmożna pokazuje to szeregach dowolnej długości (niekoniecznie długości będącej potęgą liczby 2). Ponadto można MODWT względem przesunięć kołowych. mniejszym błędem średniokwadratowym estymacji sygnału (patrz Bruzda, 2011) niż pokazuje pokazuje to szeregach dowolnej długości (niekoniecznie długości będącej liczby 2). Ponadto formuła (12), opisująca odpowiedni błąd wynikający zzpotęgą zastosowania transformaty zdziesiątkowaformuła (12), opisująca odpowiedni wynikający zastosowania transformaty zdziesiątkowaformaty MODWT względem przesunięć kołowych. mniejszym błędem średniokwadratowym estymacji sygnału Bruzda, 2011) niż to nej. dodatkowo, oceny sygnału uzyskane tą błąd metodą nie zależą od momentu czasu, wzdziesiątkowaktórym formuła (12), opisująca odpowiedni błąd wynikający z(patrz zastosowania transformaty wykazać, że w przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście takie wiąże się z formuła (12), opisująca odpowiedni błąd wynikający z zastosowania transformaty zdziesiątkowawykazać, że w przypadku stosowania przekształcenia odwrotnego podejście takie wiąże się z nej. dodatkowo, oceny sygnału uzyskane tą metodą nie zależą od momentu czasu, w którym nej. dodatkowo, oceny sygnału uzyskane metodą nie zależą od momentu czasu, w którym formuła (12), opisująca odpowiedni błąduzyskane wynikający ztązastosowania transformaty zdziesiątkowarozpoczynamy wyznaczanie współczynników falkowych, co(patrz wiąże się z od niezmienniczością transnej. dodatkowo, oceny sygnału tąsygnału metodą nie zależą momentu czasu, wto mniejszym błędem średniokwadratowym estymacji sygnału Bruzda, 2011) niż pokazuje toktórym nej. dodatkowo, oceny sygnału uzyskane tą metodą metodą nie zależą od momentu czasu, w którym którym mniejszym błędem średniokwadratowym estymacji (patrz Bruzda, 2011) niż pokazuje rozpoczynamy wyznaczanie współczynników falkowych, co się zczasu, transrozpoczynamy wyznaczanie współczynników falkowych, cowiąże wiąże sięniezmienniczością zniezmienniczością niezmienniczością transnej. dodatkowo, oceny sygnału uzyskane tą nie zależą od momentu w formaty MODWT względem przesunięć kołowych. rozpoczynamy wyznaczanie współczynników falkowych, co wiąże się z transformuła (12), opisująca odpowiedni błąd wynikający z zastosowania transformaty zdziesiątkowarozpoczynamy wyznaczanie współczynników falkowych, co wiąże się zz niezmienniczością transformuła (12), opisująca odpowiedni błąd wynikający z zastosowania transformaty zdziesiątkowaformaty MODWT względem przesunięć kołowych. formaty MODWT względem przesunięć kołowych. rozpoczynamy wyznaczanie współczynników falkowych, co wiąże się niezmienniczością transformaty MODWT względem przesunięć kołowych. nej. dodatkowo, oceny sygnału uzyskane tą metodą metodą nie zależą zależą od od momentu momentu czasu, czasu, w w którym którym formaty MODWT względem przesunięć kołowych. nej. dodatkowo, sygnału uzyskane tą nie formaty MODWToceny względem przesunięć kołowych. rozpoczynamy wyznaczanie wyznaczanie współczynników współczynników falkowych, falkowych, co co wiąże wiąże się się zz niezmienniczością niezmienniczością transtransrozpoczynamy 86 Joanna Bruzda Prognozowanie ii estymacja estymacja sygnałów sygnałów metodą metodą wyrównywania wyrównywania falkowego falkowego Prognozowanie Prognozowanie i estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego Prognozowanie i estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego 99 9 9 22 ( ) ~ h ~ ~ˆˆ XX ~ 11 ) W (16) (16) ~jjYY Y,,, 11 hj h1 YY2 Y(2( W )W (16) ~ˆjj X W 1 1 2 j YY2 ((2 jj))) ~W j , (16) ~ˆWX j 1 22h2 j 1 1 (16) W j 1 j 1 Y2 Y ( jY , j )W ~ 2( j ) 2 ~ Yt dla jest wariancją wariancją falkową falkową procesu procesu Y dla skali skali gdzie YY22 ((2 jj )) E EW W~jjYYtt YY2 2 jest gdzie gdziej 1 Y ( j ) E~W j t2 jest falkową procesu Yt dlatYtskali = 2 j–1 jestwariancją wariancją falkową procesu dlaλj skali gdzie Y j 12 (j = 1, 2, …, 2 J). Skorzystanie ze wzoru (16) będzie w praktyce wyjest ze wariancją falkową dla skali gdzie 2,((j…, W =) 1, …, ze(16) wzoru (16)procesu będzie wYpraktyce wy-zaj(j=21, J).E2,Skorzystanie wzoru będzie w praktyce wymagać j t J). Skorzystanie j j 2 Yj 1 (jj = 1, 2, …, J). Skorzystanie ze wzoru (16) będzie wt praktyce wy2 ocenami uzyskanymi na podstawie j 1 wariancji falkowych σ 2 (λ ) ich stąpienia 2 YY wzoru j )) ich magać zastąpienia wariancji falkowych ich ocenami uzyskanymi na j 2 zastąpienia (j = 1, 2,wariancji …, J). Skorzystanie (16)ocenami będzie w praktyce wyY j ze (( magać falkowych uzyskanymi na Y2 (j j ) ich ocenami uzyskanymi na magać zastąpienia MODWT wariancji 4falkowych współczynników . 5 5 2 podstawie współczynników MODWT podstawie współczynników MODWT ..5 Ynieparametrycznej ( j ) ich ocenami estymacji magać zastąpienia wariancji falkowych uzyskanymi na Proponowaną procedurę falkowej sygnału podstawie współczynników MODWT . Proponowaną procedurę procedurę falkowej falkowej nieparametrycznej estymacji estymacji sygnału sygnału 5 Proponowaną nieparametrycznej podstawie współczynników MODWT . dwoma losowego należy procedurę uzupełnić dalszymi rozwiązaniami szczegółowymi. Proponowaną falkowej nieparametrycznej estymacji sygnału losowego należy uzupełnić uzupełnić dalszymi dalszymi dwoma rozwiązaniami szczegółowymi. szczegółowymi. Po losowego należy dwoma rozwiązaniami Po Po pierwsze, do tej pory nie dyskutowaliśmy jeszcze sposobu redukcji współProponowaną procedurę falkowej nieparametrycznej estymacji sygnału losowego należy uzupełnić dalszymi dwoma rozwiązaniami szczegółowymi. Po pierwsze, do do tej tej pory pory nie nie dyskutowaliśmy dyskutowaliśmy jeszcze jeszcze sposobu sposobu redukcji redukcji współczynwspółczynpierwsze, czynników skalujących. W tym zakresie można zaproponować albo pozostalosowego należy uzupełnić dalszymi dwoma rozwiązaniami szczegółowymi. Po pierwsze, do tej pory nie dyskutowaliśmy jeszcze sposobu redukcji współczynników skalujących. skalujących. W W tym tym zakresie zakresie można można zaproponować zaproponować albo albo pozostawienie pozostawienie ników pierwsze, do tej pory postaci nie tym dyskutowaliśmy jeszcze sposobu redukcji współczynwienie ich w niezmienionej postaci (por. Percival, Walden, 2000, s. 424), ników skalujących. W zakresie można zaproponować albo ich w niezmienionej (por. Percival, Walden, 2000, s. 424), co ma ma uza- co ich w niezmienionej postaci (por. Percival, Walden, 2000, s. 424),pozostawienie co uzaników skalujących. W tym zakresie można zaproponować albo pozostawienie ich w niezmienionej postaci (por. Percival, Walden, 2000, s. 424), co ma uzama uzasadnienie w przypadku procesów niestacjonarnych kowariancyjnie, sadnienie w w przypadku przypadku procesów procesów niestacjonarnych niestacjonarnych kowariancyjnie, kowariancyjnie, albo albo przeprzesadnienie ich w niezmienionej postaci (por. Percival, Walden, 2000, s. 424), co ma uzasadnienie w przypadku procesów niestacjonarnych kowariancyjnie, albo przealbo przeskalowanie tych współczynników ich wartości średmtt w skalowanie odchyleń tych tychodchyleń współczynników od ich ich wartości wartościod średniej w spospom skalowanie współczynników od średniej sadnienie wodchyleń przypadku procesów niestacjonarnych kowariancyjnie, albo przem skalowanie odchyleń tych współczynników od ich wartości średniej w sponiej m w sposób zgodny ze wzorem (17), tj. następująco: t sób zgodny zgodny ze wzorem wzorem (17), (17), tj. tj. następująco: następująco: t sób ze skalowanie tych(17), współczynników sób zgodnyodchyleń ze wzorem tj. następująco:od ich wartości średniej mt w spo sób zgodny (17), ~ Y 22 ) następująco: h tj. ~ˆˆ XX ze wzorem h ~ Y ((2 1) Y m , Y 1 1 V m V~jt~ (17) V jt~ mtt , (17) jtˆ X mtt 1 jt Y Y Y (1 ) 22 V j h 1 ~ j 1 ~ Y2 m 1 22h j 1E V m V m , (17)(17) E V jt t jt t V jt ( ~ m) tt 2 ~ Y ~ˆ V jtX mt 1 2j 1 E~VjtY jtY 1 m (17) t2 V jt mt , 2 Ezastosowanie co może może mieć mieć praktyczne praktyczne zastosowanie w przypadku przypadku procesów procesów niestacjonarniestacjonarV jtY mt w co co może mieć praktyczne zastosowanieww przypadku procesówniestacjonarniestacjonarco może mieć praktyczne zastosowanie przypadku procesów nych w średniej oraz procesów stacjonarnych. nych w średniej orazoraz procesów stacjonarnych. nych w średniej procesów stacjonarnych. conych może mieć praktyczne zastosowanie w przypadku procesów niestacjonarw średniej oraz procesów stacjonarnych. Drugie uzupełnienie uzupełnienie procedury procedury estymacji estymacji dotyczy dotyczy sposobu sposobu uzyskania uzyskania końkońnychDrugie wDrugie średniej oraz procesów stacjonarnych. uzupełnienie procedury estymacjidotyczy dotyczysposobu sposobuuzyskania uzyskaniakońkońDrugie uzupełnienie procedury estymacji cowej oceny sygnału. Z zasady ma tu zastosowanie odwrotne przekształcenie cowej oceny sygnału. Z zasady ma tu zastosowanie odwrotne przekształcenie cowej oceny sygnału. Z zasady ma zastosowanie odwrotne przekształcenie Drugie estymacji dotyczy sposobu uzyskania końcowej oceny sygnału. zasady ma tutu zastosowanie odwrotne przekształcenie falkowe, couzupełnienie rodzi jednakZprocedury potrzebę ustalenia przeskalowanych wartości współfalkowe, co rodzi jednak potrzebę ustalenia przeskalowanych wartości współfalkowe, co rodzi jednak potrzebę ustalenia przeskalowanych wartości współcowej oceny sygnału. Z zasady ma tu zastosowanie odwrotne przekształcenie falkowe, co rodzi jednak potrzebę ustalenia przeskalowanych wartości współczynników także także poza poza próbą próbą estymacyjną, estymacyjną, gdyż gdyż filtry filtry odwrotnego odwrotnego przekształceprzekształceczynników falkowe, co rodzi jednak potrzebę ustalenia przeskalowanych wartości współczynników także poza próbą estymacyjną, gdyż filtry odwrotnego przekształczynników także poza próbą estymacyjną, gdyż filtry odwrotnego przekształcenia falkowego falkowego są są symetrycznymi symetrycznymi filtrami filtrami nieprzyczynowymi. nieprzyczynowymi. W W niniejszej niniejszej praprania czynników także poza próbą estymacyjną, gdyż filtry odwrotnego przekształcenia falkowego są symetrycznymi filtrami nieprzyczynowymi. W niniejszej pracenia falkowego są symetrycznymi filtrami nieprzyczynowymi. W niniejszej cy proponuje się więc rozwiązanie dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, przy przycy proponuje się więc rozwiązanie dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, przy przynia falkowego są symetrycznymi filtrami nieprzyczynowymi. W niniejszej pracy proponuje się więc rozwiązanie dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, przy przypracy proponuje się więc rozwiązanieoraz dwojakiego rodzaju. Poii pierwsze, przy jęciu niskich poziomów dekompozycji oraz filtrów falkowych falkowych skalujących jęciu niskich poziomów dekompozycji filtrów skalujących cy proponuje siępoziomów więcma rozwiązanie dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, przy przyjęciu niskich dekompozycji oraz filtrów falkowych i skalujących Haara zastosowanie prosta formuła postaci (patrz Bruzda, 2011): przyjęciu niskich poziomów dekompozycji oraz filtrów falkowych i skalująHaara zastosowanie ma prosta formuła postaci (patrz Bruzda, 2011): jęciu niskich poziomów dekompozycji oraz filtrów falkowych i skalujących Haara zastosowanie ma prosta formuła postaci (patrz Bruzda, cych prosta formuła postaci (patrz2011): Bruzda, 2011): ~ˆˆ zastosowanie ~ˆˆ ma prosta ~ˆˆ ma ˆHaara ~ ~ ~ ˆ Haara zastosowanie formuła postaci (patrz Bruzda, 2011): (18) Xˆ ˆ V VJJ~ˆ W W11~ˆ ... ... W W~ (18) X Jˆ .. J ˆ V W ... W . (18) X J 1 J ~ ~ ~ ˆ ˆ ˆprzy dekompozycji ˆ W szczególności, szczególności, jednopoziomowej błąd estymacji sygnału . (18) (18) Xˆ VJ Wprzy ... W W dekompozycji jednopoziomowej błąd estymacji sygnału 1 J W szczególności, przy dekompozycji błąd wyższych estymacji sygnału związany estymatorem (18) jest dany danyjednopoziomowej wzorem (12), (12), aa przy przy wyższych poziozwiązany zz estymatorem (18) jest wzorem pozioW szczególności, dekompozycji jednopoziomowej estymacji sygnału związany z estymatorem (18) jest dany wzorem (12), błąd a przy wyższych poziomach jest od niegoprzy większy. Do oceny sygnału uzyskanej wzorem (18) stosuje mach jest od niego większy. Do oceny sygnału uzyskanej wzorem stosuje W szczególności przy dekompozycji jednopoziomowej błąd(18) estymacji syzwiązany z estymatorem (18) jest dany wzorem (12), a przy wyższych poziomach jest od niego większy. Do oceny sygnału uzyskanej wzorem (18) stosuje sięgnału w etapie etapie postestymacyjnym założone proste metody prognozowania prognozowania (np. się w postestymacyjnym założone proste metody (np. związany z estymatorem (18) jest dany wzorem (12), a przy wyższych mach od niego większy. Do oceny uzyskanej (18) stosuje się wjest etapie postestymacyjnym założone proste metodywzorem prognozowania (np. model błądzenia przypadkowego czy sygnału modele autoregresyjne). Niewątpliwą model błądzenia przypadkowego czy modele autoregresyjne). Niewątpliwą się w etapie postestymacyjnym założone proste metody prognozowania (np. model błądzenia przypadkowego czy modele autoregresyjne). Niewątpliwą 4Na temat własności DWT- i MODWT-estymatorów wariancji falkowej patrz np. model błądzenia przypadkowego czy modele autoregresyjne). Niewątpliwą Percival, Walden (2000), Rozdział VIII. 55 Na temat temat własności własności DWTDWT- ii ModWT-estymatorów ModWT-estymatorów wariancji wariancji falkowej falkowej patrz patrz np. np. Percival, Percival, Na 5 tematRozdział własności DWT- i ModWT-estymatorów wariancji falkowej patrz np. Percival, WaldenNa (2000), Rozdział VIII. Walden (2000), VIII. 5 Walden (2000), RozdziałDWTVIII. i ModWT-estymatorów wariancji falkowej patrz np. Percival, Na temat własności Walden (2000), Rozdział VIII. Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego 87 poziomach jest od niego większy. Do oceny sygnału uzyskanej wzorem (18) stosuje się w etapie postestymacyjnym założone proste metody prognozowania (np. model błądzenia przypadkowego czy modele autoregresyjne). Niewątpliwą zaletą tego podejścia jest to, iż opiera się ono w całości na filtrach przyczynowych i, jako takie, nie wymaga prognozowania współczynników falkowych. Drugie rozwiązanie polega natomiast na przeniesieniu całego procesu prognozowania do dziedziny falkowej, co wiąże się z wyznaczeniem osobnych prognoz dla współczynników z różnych poziomów dekompozycji w horyzoncie obejmującym założony na początku horyzont predykcji i powiększonym o okres niezbędny dla przeprowadzenia transformaty odwrotnej. Podejście to nawiązuje więc do założenia, w myśl którego współczynniki falkowe i współczynniki skalujące można prognozować z użyciem prostszych narzędzi niż procesy oryginalne. W praktyce – ze względu na problemy związane z koniecznością ekstrapolacji próby już na etapie estymacyjnym – zastosowanie mogą mieć krótkie filtry Daubechies. Warto natomiast podkreślić, że w zakresie samej jedynie estymacji sygnału błąd średniokwadratowy jest tutaj niższy od wartości danej wzorem (12). 4. Ocena własności predyktywnych proponowanego narzędzia W celu praktycznej weryfikacji proponowanej metody prognozowania zastosowano ją do wyznaczenia prognoz 17 szeregów gospodarczych z bazy M3-IJF-Competition. Były to szeregi o numerach: N2863–N2883, które wybrano ze względu na to, iż wydają się one mieć stałą wartość średnią, tj. nie zawierają wyraźnej tendencji wzrostowej lub spadkowej. Metodę zaimplementowano, przyjmując pierwszy sposób podejścia do współczynników skalujących5 oraz ustalając arbitralnie stałą wygładzania na poziomie h = 0.5. Rozważono dwa najkrótsze filtry falkowe Daubechies (falkę Haara i falkę d4), po 20 prognoz w horyzoncie od jednego do pięciu okresów, wydłużając stopniowo próbę o jedną obserwację, szacując za każdym razem wariancje falkowe i wyznaczając nowe prognozy i błędy ex post. W charakterze prostych z założenia metod prognozowania współczynników transformaty MODWT oraz oszaco 5 W istocie, dalsze wyniki przeprowadzonego badania wskazują, że drugi sposób potraktowania tych współczynników, tj. przyjęcie formuły (17) z wartością m szacowaną na poziomie średniej arytmetycznej szeregu, dostarcza jeszcze bardziej przekonywających wyników na rzecz proponowanej tutaj metody. 88 Joanna Bruzda wanego sygnału przyjęto modele takie jak błądzenie przypadkowe oraz modele autoregresyjne dla poziomów i przyrostów z liczbą opóźnień ustaloną zgodnie ze wskazaniem kryterium AIC6. W przypadku falki Haara zastosowano podejście bez inwersji (patrz wzór (18)) oraz z inwersją. Przyjęto do pięciu poziomów dekompozycji w metodzie bez inwersji, do czterech w metodzie z inwersją przy zastosowaniu falki Haara i do dwóch – w metodzie z inwersją przy zastosowaniu falki d4. Należy dodać, że prognozowane szeregi czasowe mają długości w przedziale: 76–79, tak więc długość pierwszej próby będącej podstawą estymacji sygnału była liczbą z przedziału 52–55. Dla porównania zastosowano także klasyczne podejście w postaci modelu błądzenia przypadkowego, modelu wyrównywania wykładniczego Browna z optymalizowaną stałą wygładzania i wartością początkową identyczną z pierwszą obserwacją oraz modeli autoregresji dla poziomów i przyrostów dla oryginalnych (nieprzekształconych) danych. W Tabeli 1 prezentuje się średniokwadratowe błędy dla prognoz jednokrokowych, które to prognozy są najczęściej wykorzystywane w logistyce, np. w kontekście optymalizacji rozmieszczenia towarów w magazynie. Należy dodać, że przewaga proponowanego podejścia nad metodami klasycznymi była bardziej widoczna dla dłuższych horyzontów. Dwa najlepsze rezultaty dla każdego szeregu wyróżniono tłustym drukiem. Wyniki badania można podsumować następująco. Klasyczne metody prognozowania pozwoliły osiągnąć najmniejszy średniokwadratowy błąd prognozy tylko w czterech przypadkach spośród 17 przebadanych. Najlepsze wyniki osiągnięto, stosując falkową wersję wyrównywania wykładniczego realizowaną za pomocą metody bez inwersji, która w wielu sytuacjach pozwoliła znacznie zredukować błąd prognoz. Tylko w jednym przypadku klasyczne wyrównywanie wykładnicze dostarczyło prognoz o mniejszym średnim błędzie. Metody z inwersją uplasowały się na drugiej pozycji, przy czym nie daje się zaobserwować wyraźnej przewagi falki Haara lub falki d4. Ponadto można zauważyć, że dobre prognozy uzyskane za pomocą falki d4 wydają się korespondować z odpowiednimi prognozami uzyskanymi metodą z inwersją za pomocą falki Haara, ale dla wyższych poziomów dekompozycji. Zaprezentowany przykład wskazuje, że podejście do prognozowania sugerowane w niniejszej pracy jest obiecujące i może stanowić alternatywę względem klasycznych metod wygładzania szeregów. Do zastosowań praktycznych należy zarekomendować metodę bez inwersji wymagającą użycia falki Haara. Kolejne badania empiryczne na tym samym i rozszerzonym zestawie danych, 6 Wskazania uzyskane kryterium Schwartza nie różniły się od tych uzyskanych kryterium Akaike’a. Maksymalna liczba opóźnień wynosiła 8. Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego 89 nieprzytaczane w tym artykule, wskazują także, że dalszą poprawę przynosi wygładzenie współczynników skalujących oraz, co jest oczywiste, optymalizacja stałej h i poziomu dekompozycji, wymagająca podziału próby estymacyjnej na dwie części. W dalszych badaniach zwraca uwagę także fakt, że przyjęcie stałej wygładzania h na poziomie 1, co w przybliżeniu odpowiada metodzie falkowej eliminacji progowej, dostarcza wyraźnie gorszych wyników niż te przytaczane w pracy, prowadząc w mniejszej liczbie przypadków do dominacji nad metodami klasycznymi. Podsumowanie Metoda prognozowania zaproponowana w niniejszym artykule zakłada, że obserwowane szeregi gospodarcze są realizacjami procesów będących sumą losowego (stacjonarnego lub niestacjonarnego) sygnału i szumu będącego procesem czysto losowym. Ważnym etapem procedury prognostycznej jest tu nieparametryczna estymacja sygnału z użyciem metod falkowych. Do wygładzonych szeregów stosuje się proste narzędzia prognostyczne, takie jak metoda naiwna czy modele autoregresyjne. Podstawową zaletą takiego podejścia jest redukcja złożoności obliczeniowej wynikająca z obejścia konieczności estymacji parametrów modeli strukturalnych szeregów czasowych z użyciem takich metod, jak filtracja Kalmanowska. Jednym z możliwych obszarów zastosowań tej metody są prognozy procesów nieliniowych generowanych według prostych modeli typu STAR czy SETAR, zanieczyszczonych dodatkowo szumem białym, jednakże interesujące wyniki otrzymuje się także w przypadku prognozowania procesów liniowych. Zaprezentowana w artykule analiza empiryczna dostarczyła obiecujących wyników pozwalających na zarekomendowanie do zastosowań praktycznych wariantu metody opartej na falce Haara, który nie wymaga prognozowania współczynników transformaty falkowej. Dalszą poprawę metody można uzyskać, optymalizując stałą wygładzania h i liczbę poziomów dekompozycji falkowej oraz – w przypadku procesów stacjonarnych bądź trendo-stacjonarnych – stosując, obok przeskalowywania współczynników falkowych, także redukcję współczynników skalujących. Wydaje się, że proponowana metoda w praktyce może dominować nad innymi mechanicznymi podejściami do prognozowania w rodzaju wyrównywania wykładniczego i średnich ruchomych z arbitralnie przyjmowanym systemem wag. Ze względu na fakt, że uniwersalność tego podejścia nie jest okupiona dużą złożonością obliczeniową, metodę tę można zarekomendować do zastosowań w ramach automatycznych systemów prognostycznych. N2867 N2866 N2865 N2864 N2863 (H5) 152.0 (H5) 89.31 (iH4) 72.74 (iH4) 61.73 (H1) 131.4 (H5) 36.55 (H5) 29.86 (H1) 90.53 (H1) 31.16 (iH4) >> (iH4) 38.47 (H1) 29.15 (H5) 19.17 (H5) 5.736 (iH4) 14.65 (iH4) 15.55 (H1) 5.522 (H5) 19.23 (H5) 11.02 (H1) 5.761 (H1) 12.71 (iH4) 28.48 (iH4) 30.93 (H1) 11.03 (H5) 23.45 (H5) 21.59 AR (H1) 18.14 (H1) 21.80 RW (H5) 131.3 (H1) 122.5 (iH4) 52.69 (H5) 32.55 (H1) 29.14 (iH4) 16.56 (H5) 26.10 (H1) 6.912 (iH4) 13.52 (H5) 17.68 (H1) 13.12 (iH4) 23.51 (H5) 20.58 (H1) 17.30 ∆AR (iH1) 91.79 (H2) 89.28 (D1) 49.62 (iH1) 38.65 (H2) 29.44 (D1) 7.610 (iH1) 7.035 (H2) 5.734 (D1) 14.00 (iH1) 12.01 (H2) 11.04 (D1) 39.39 (iH1) 28.34 (H2) 21.99 RW (iH1) 130.4 (H2) 130.3 (D1) 42.00 (iH1) 36.70 (H2) 32.25 (D1) 7.459 (iH1) 4.830 (H2) 5.216 (D1) 13.79 (iH1) 12.63 (H2) 12.55 (D1) 27.33 (iH1) 21.95 (H2) 18.80 AR RW (iH1) 120.0 (H2) 119.1 (D1) 41.71 (iH1) 34.62 (H2) 30.06 (D1) 8.872 (iH2) 85.83 (H3) 89.11 (D2) 80.75 (iH2) 49.16 (H3) 29.92 (D2) 14.88 (iH2) 9.175 (H3) 5.802 (H2) 6.649 (iH1) 7.515 (D2) 21.53 (iH2) 14.00 (H3) 11.04 (D2) 63.15 (iH2) 32.67 (H3) 21.68 (D1) 13.91 (iH1) 12.55 (H2) 13.03 (D1) 21.99 (iH1) 19.20 (H2) 17.02 ∆AR Tabela 1. Średniokwadratowe błędy prognoz na jeden okres w przód AR (iH2) 121.1 (H3) 130.2 (D2) 61.67 (iH2) 42.40 (H3) 32.69 (D2) 8.917 (iH2) 4.719 (H3) 6.330 (D2) 15.68 (iH2) 13.21 (H3) 12.86 (D2) 43.30 (iH2) 26.24 (H3) 18.98 ∆AR RW (iH2) 109.3 (H3) 119.8 (D2) >> (iH2) 40.32 (H3) 30.20 (iH3) 88.23 (H4) 89.10 27.22 (iH3) 73.44 (H4) 29.94 5.594 (iH3) 20.25 (iH2) 6.904 (D2) 84.70 (H4) 5.791 11.04 (iH3) 15.61 (H4) 11.03 20.10 (iH3) 31.40 (H4) 21.59 (H3) 7.692 (D2) 25.11 (iH2) 13.42 (H3) 12.80 (D2) 91.57 (iH2) 23.83 (H3) 16.89 AR (iH3) 121.3 (H4) 130.5 32.35 (iH3) 52.67 (H4) 34.02 6.839 (iH3) 12.56 (H4) 9.509 13.26 (iH3) 14.85 (H4) 13.15 18.81 (iH3) 36.61 (H4) 19.22 ∆AR (iH3) 103.5 (H4) 118.6 29.41 (iH3) 41.13 (H4) 29.50 7.249 (iH3) 8.079 (H4) 12.29 13.72 (iH3) 14.90 (H4) 13.21 17.64 (iH3) 33.48 (H4) 17.08 29.98 5.610 11.04 20.10 ES [90] N2872 N2871 N2870 N2869 N2868 (H1) 33.61 (iH4) 15.63 (iH4) 23.14 (H1) 27.49 (H5) 12.63 (H5) 16.13 (iH4) 10.44 (iH4) 8.211 (H1) 9.660 (H5) 7.308 (H5) 8.881 (H1) 16.29 (H1) 7.899 (iH4) 20.21 (iH4) 20.13 (H1) 9.248 (H5) 14.85 (H5) 20.98 (iH4) 30.91 (iH4) 41.36 (H1) 11.68 (H5) 19.30 (H5) 31.14 (H1) 21.66 (H1) 17.06 (H1) 31.88 AR (iH4) 119.6 RW (iH4) 100.1 Cd. tabeli 1 ∆AR (H1) 33.63 (iH4) 13.27 (H5) 10.60 (H1) 10.02 (iH4) 8.199 (H5) 6.404 (H1) 7.653 (iH4) 19.07 (H5) 18.96 (H1) 13.11 (iH4) 21.32 (H5) 14.63 (H1) 15.89 (iH4) 105.8 RW (H2) 27.17 (D1) 31.25 (iH1) 22.65 (H2) 16.31 (D1) 10.65 (iH1) 9.671 (H2) 8.910 (D1) 35.46 (iH1) 26.26 (H2) 21.22 (D1) 60.51 (iH1) 42.68 (H2) 31.33 (D1) 83.06 AR (H2) 33.58 (D1) 13.43 (iH1) 11.25 (H2) 10.05 (D1) 9.247 (iH1) 8.940 (H2) 7.092 (D1) 14.20 (iH1) 12.28 (H2) 11.62 (D1) 24.54 (iH1) 19.39 (H2) 16.28 (D1) 120.1 (H2) 33.29 (D1) 12.36 (iH1) 9.599 (H2) 10.28 (D1) 10.59 (iH1) 8.198 (H2) 7.485 (D1) 16.69 (iH1) 14.41 (H2) 13.11 (D1) 23.03 (iH1) 16.56 (H2) 14.57 (D1) 110.7 ∆AR RW (H3) 26.95 (D2) 48.69 (iH2) 25.07 (H3) 16.16 (D2) 9.682 (iH2) 7.496 (H3) 8.899 (D2) 31.13 (iH2) 20.83 (H3) 21.05 (D2) 54.31 (iH2) 33.74 (H3) 31.19 (D2) 70.73 AR (H3) 34.90 (D2) 20.15 (iH2) 11.73 (H3) 10.32 (D2) 8.063 (iH2) 8.595 (H3) 6.995 (D2) 19.03 (iH2) 14.46 (H3) 12.03 (D2) 40.40 (iH2) 25.10 (H3) 13.98 (D2) 92.58 ∆AR (H3) 34.80 (D2) 68.85 (iH2) 11.02 (H3) 10.43 (D2) 18.02 (iH2) 7.060 (H3) 6.840 (D2) 54.14 (iH2) 14.15 (H3) 12.59 (D2) 98.95 (iH2) 20.67 (H3) 13.13 (D2) 99.06 RW (H4) 26.84 14.79 (iH3) 20.82 (H4) 16.14 9.376 (iH3) 7.916 (H4) 8.885 20.57 (iH3) 18.86 (H4) 21.01 29.27 (iH3) 30.46 (H4) 31.17 96.99 AR (H4) 36.56 9.497 (iH3) 13.17 (H4) 12.49 7.174 (iH3) 7.485 (H4) 7.023 11.46 (iH3) 14.86 (H4) 12.11 16.32 (iH3) 32.74 (H4) 13.43 134.5 ∆AR (H4) 35.22 9.913 (iH3) 12.18 (H4) 12.94 7.721 (iH3) 8.070 (H4) 6.089 13.07 (iH3) 12.45 (H4) 13.73 17.20 (iH3) 21.54 (H4) 12.65 126.0 ES 14.79 9.378 20.57 29.27 102.1 [91] N2876 N2875 N2874 N2873 (H5) 0.8193 (H5) 0.2645 (iH4) 28.98 (iH4) 27.02 (H1) 0.3910 (H5) 31.03 (H5) 22.99 (H1) 0.2579 (H1) 22.87 (iH4) 12.60 (iH4) 15.17 (H1) 23.31 (H5) 14.49 (H5) 13.90 (iH4) 19.96 (iH4) 22.75 (H1) 10.63 (H5) 19.92 (H5) 13.63 (H1) 14.31 (H1) 12.57 (iH4) 48.88 (iH4) 34.90 (H1) 13.82 (H5) 39.33 (H5) 38.95 (H5) 26.83 (H5) 0.7263 (H1) 0.4298 (iH4) 26.83 (H5) 36.08 (H1) 23.85 (iH4) 10.61 (H5) 12.64 (H1) 11.39 (iH4) 10.89 (H5) 18.42 (H1) 11.95 (iH4) 35.47 ∆AR AR RW Cd. tabeli 1 (iH1) 0.3753 (H2) 0.2681 (D1) 35.93 (iH1) 27.65 (H2) 23.40 (D1) 27.76 (iH1) 19.40 (H2) 14.23 (D1) 21.08 (iH1) 17.67 (H2) 13.82 (D1) 34.69 (iH1) 31.22 RW (iH1) 0.4717 (H2) 0.4002 (D1) 24.96 (iH1) 22.80 (H2) 22.99 (D1) 13.89 (iH1) 12.26 (H2) 10.43 (D1) 13.88 (iH1) 13.42 (H2) 12.83 (D1) 35.40 (iH1) 31.72 AR (iH1) 0.5261 (H2) 0.4381 (D1) 21.26 (iH1) 23.12 (H2) 25.58 (D1) 15.36 (iH1) 13.37 (H2) 11.25 (D1) 12.45 (iH1) 12.34 (H2) 12.02 (D1) 35.96 (iH1) 30.14 ∆AR (iH2) 0.5624 (H3) 0.2700 (D2) 54.46 (iH2) 31.54 (H3) 23.07 (D2) 42.27 (iH2) 21.47 (H3) 13.96 (D2) 29.92 (iH2) 20.71 (H3) 13.62 (D2) 42.59 (iH2) 33.53 RW (iH2) 0.5739 (H3) 0.4173 (D2) 30.40 (iH2) 22.63 (H3) 24.80 (D2) 22.17 (iH2) 12.45 (H3) 10.18 (D2) 17.53 (iH2) 13.78 (H3) 13.11 (D2) 38.59 (iH2) 33.90 AR (iH2) 0.5940 (H3) 0.4705 (D2) 90.44 (iH2) 25.07 (H3) 23.64 (D2) 47.24 (iH2) 14.46 (H3) 11.03 (D2) 44.81 (iH2) 12.13 (H3) 12.49 (D2) 84.45 (iH2) 31.60 ∆AR (iH3) 0.7187 (H4) 0.2668 22.33 (iH3) 31.23 (H4) 23.00 13.23 (iH3) 18.09 (H4) 13.91 13.48 (iH3) 15.83 (H4) 13.63 27.67 (iH3) 36.21 RW (iH3) 0.9584 (H4) 0.4496 24.81 (iH3) 30.92 (H4) 24.72 10.68 (iH3) 12.05 (H4) 10.60 12.46 (iH3) 14.77 (H4) 17.79 35.16 (iH3) 35.65 AR (iH3) 0.9264 (H4) 0.4684 25.70 (iH3) 32.70 (H4) 26.84 11.84 (iH3) 12.72 (H4) 11.51 12.48 (iH3) 13.25 (H4) 13.52 34.79 (iH3) 30.99 ∆AR 22.33 13.23 13.58 27.98 ES [92] (H5) 0.6210 (H5) 0.5616 (iH4) 0.4715 (H5) 0.3946 (iH4) 0.5448 (iH4) 0.5604 (H1) 0.4870 (iH4) 0.1298 (H1) 0.4114 (iH4) 0.1202 (iH4) 0.1302 (H5) 0.2484 (H1) 0.1091 (iH4) 0.3207 (H5) 0.3218 (H1) 0.2228 (H1) 0.4086 (H5) 0.2472 (H5) 0.1170 (iH4) 0.7351 (iH4) 0.2110 (H1) 0.1148 (H5) 0.3042 (H5) 0.2167 (H1) 0.1193 (H1) 0.2182 (H1) 0.2227 ∆AR (iH4) 0.8848 RW (D1) 0.5464 (iH1) 0.4825 (H2) 0.4113 (D1) 0.1256 (iH1) 0.1121 (H2) 0.1214 (D1) 0.2347 (iH1) 0.2392 (H2) 0.2184 (D1) 0.4820 AR (D1) 0.4436 (iH1) 0.4182 (H2) 0.4331 (D1) 0.1037 (iH1) 0.1137 (H2) 0.1088 (D1) 0.2759 (iH1) 0.2316 (H2) 0.2297 (D1) 0.5512 (D1) 0.5311 (iH1) 0.4784 (H2) 0.5061 (D1) 0.1202 (iH1) 0.1177 (H2) 0.1126 (D1) 0.2336 (iH1) 0.2225 (H2) 0.2325 (D1) 0.6092 ∆AR RW (D2) 0.8003 (iH2) 0.6169 (H3) 0.3998 (D2) 0.3266 (iH2) 0.1766 (H3) 0.1179 (D2) 0.1883 (iH2) 0.2100 (H3) 0.2166 (D2) 0.9702 AR (D2) 0.5214 (iH2) 0.4434 (H3) 0.4259 (D2) 0.1548 (iH2) 0.1160 (H3) 0.1028 (D2) 0.3473 (iH2) 0.2566 (H3) 0.2349 (D2) 0.9011 ∆AR (D2) 1.0135 (iH2) 0.5194 (H3) 0.5106 (D2) 0.2594 (iH2) 0.1514 (H3) 0.1141 (D2) 0.2142 (iH2) 0.2119 (H3) 0.2311 (D2) 1.998 RW 0.4064 (iH3) 0.6196 (H4) 0.3959 0.1281 (iH3) 0.1200 (H4) 0.1175 0.2348 (iH3) 0.1806 (H4) 0.2167 0.2425 AR 0.4246 (iH3) 0.4303 (H4) 0.4421 0.1177 (iH3) 0.1105 (H4) 0.1117 0.2326 (iH3) 0.2915 (H4) 0.3493 0.4131 ∆AR 0.5029 (iH3) 0.4815 (H4) 0.5401 0.1030 (iH3) 0.1350 (H4) 0.1284 0.2253 (iH3) 0.1980 (H4) 0.2211 0.4646 ES 0.5172 0.1217 0.2033 0.4347 (H1)–(H5) – metoda oparta na falce Haara bez inwersji; (iH1)–(iH4) – metoda oparta na falce Haara z inwersją; (D1)–(D2) – metoda oparta na falce d4 z inwersją; liczby w nawiasach oznaczają poziom dekompozycji; RW – prognoza z modelu błądzenia przypadkowego; AR – prognoza z modelu autoregresji; ∆AR – prognoza z modelu autoregresji dla przyrostów; ES – wyrównywanie wykładnicze; ‘>>’ oznacza wartość o co najmniej dwa rzędy wielkości przewyższającą pozostałe wartości błędów; wszystkie wielkości przemnożono przez 0.0001. N2879 N2878 N2877 AR (iH4) 0.8457 RW (iH4) 0.8184 Cd. tabeli 1 [93] 94 Joanna Bruzda Literatura Alrumaih R. M., Al-Fawzan M. A. (2002), Time Series Forecasting Using Wavelet Denoising, Journal of King Saudi University, Engineering Sciences, 14, 221– –234. Arino M. (1995), Time Series Forecasts via Wavelets: An Application to Car Sales in the Spanish Market, Discussion Paper No. 95–30, Institute of Statistics and Decision Sciences, Duke University. Augustyniak P. (2003), Transformacje falkowe w zastosowaniach elektrodiagnostycznych, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, AGH, Kraków. Bruzda J. (2011), Wavelet Analysis in Economic Applications, monografia w przygotowaniu. Chen H., Vidacovic B., Mavris D. (2004), Multiscale Forecasting Method using ARMAX Models, Biomedical Engineering Technical Report No. 30/2004, Georgia Institute of Technology. Conejo A. J., Plazas M. A., Espínola R., Molina A. B. (2005), Day-Ahead Electricity Price Forecasting Using the Wavelet Transform and ARIMA Models, IEEE Transactions on Power Systems, 20, 1035–1042. Ferbar L., Čreslovnik D., Mojškerc B., Rajgelj M. (2009), Demand Forecasting Methods in a Supply Chain: Smoothing and Denoising, International Journal of Production Economics, 118, 49–54. Fernandez V. (2008), Traditional versus Novel Forecasting Techniques: How Much do We Gain?, Journal of Forecasting, 27, 637–648. Fryźlewicz P., Van Bellegem S., von Sachs R. (2003), Forecasting Nonstationary Time Series by Wavelet Process Modelling, Annals of the Institute of Statistical Mathematics, 55, 737–764. Kaboudan M. (2005), Extended Daily Exchange Rates Forecasts Using Wavelet Temporal Resolution, New Mathematics and Natural Computation, 1, 79–107. Makridakis S., Hibon M. (2000), The M3-Competition: Results, Conclusions and Implications, International Journal of Forecasting, 16, 451–476. Minu K. K., Lineesh M. C., Jessy John C. (2010), Wavelet Neural Networks for Nonlinear Time Series Analysis, Applied Mathematical Sciences, 4, 2485–2495. Nason G. P. (2008), Wavelet Methods in Statistics with R, Springer-Business Media, New York. Percival D. B., Walden A. T. (2000), Wavelet Methods for Time Series Analysis, Cambridge University Press, Cambridge. Renaud O., Starck J.-L., Murtagh F. (2002), Wavelet-based Forecasting of Short and Long Memory Time Series, Working Paper No. 2002.04, University of Geneva. Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego 95 Schlüter S., Deuschle C. (2010), Using Wavelets for Time Series Forecasting – Does it Pay Off?, Diskussionspapier No. 4/2010, Institut für Wirtschaftspolitik und Quantitative Wirtschaftsforschung, Friedrich-Alexander-Universität. Wong H., Ip W.-C., Xie Z., Lui X. (2003), Modelling and Forecasting by Wavelets, and the Application to Exchange Rates, Journal of Applied Statistics, 30, 537v553. Forecasting via wavelet smoothing A b s t r a c t. In the paper we discuss existing techniques for univariate time series forecasting based on the wavelet transform and introduce also a new method of forecasting with wavelets. The new approach is based on a nonparametric estimation of a stochastic signal via a wavelet smoothing. The method can be thought of as a wavelet variant of the exponential smoothing, which is, however, much more universal, being at the same time relatively computationally efficient. Our empirical verification based on 17 time series from the M3-JIF-Competition database provides very promising results, confirming the practical relevance of the suggested approach. K e y w o r d s: wavelet forecasting, nonparametric signal estimation, wavelet smoothing. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach Artur Jacek Kożuch Monika Wakuła Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach w procesie zarządzania jednostką samorządu terytorialnego Z a r y s t r e ś c i. Stopniowa zmiana systemu zarządzania jednostkami samorządu terytorialnego powoduje wzrost potrzeb informacyjnych generowanych przez rachunkowość. Oczekuje się od niej jednoznacznego określenia kryteriów identyfikacji, pomiaru, klasyfikacji i grupowania zasobów kontrolowanych i konsumowanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Celem tego jest umożliwienie efektywnego zarządzania sektorem publicznym i dopełnienie obowiązków wynikających z zastosowania zasady memoriałowej w ewidencji księgowej. Według tej zasady podstawą oceny skuteczności prowadzonej gospodarki finansowej jest ujmowanie w księgach rachunkowych kosztów związanych z realizacją danego zadania budżetowego w okresach, w których one faktycznie zostały poniesione, a nie w momencie przekazania środków finansowych na dany tytuł wydatkowania. S ł o w a k l u c z o w e: rachunkowość, informacja, zasada memoriałowa, koszt. WSTĘP Postępujący rozwój gospodarki rynkowej, decentralizacja władzy państwowej polegająca na przekazywaniu części zadań publicznych samorządom oraz 98 Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła stopniowa ewolucja systemu zarządzania sektorem publicznym polegająca na wdrożeniu Zasad Nowego Zarządzania Publicznego wpływają na wzrost potrzeb informacyjnych zgłaszanych wobec rachunkowości. Nowe wymagania stawiane przed rachunkowością sektora budżetowego wymuszają klarowne i jednoznaczne określenie kryteriów identyfikacji, pomiaru, klasyfikacji i grupowania zasobów kontrolowanych i konsumowanych przez jednostki tego sektora. Ma to z jednej strony umożliwić efektywne zarządzanie sektorem publicznym, a z drugiej strony dopełnić obowiązków wynikających z opartych na zasadzie memoriałowej nowoczesnych systemów rachunkowości. Celem niniejszego opracowania jest próba identyfikacji obszarów rachunkowości jednostek samorządu terytorialnego, w których należałoby wprowadzić zmiany, aby informacje z niej płynące były w pełni przydatne w procesie nowego zarządzania co w konsekwencji wpłynie na bardziej efektywne wykorzystanie zasobów. 1. POJĘCIE I ISTOTA KOSZTÓW W PROCESIE ZARZĄDZANIA JEDNOSTKĄ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Jednostki samorządu terytorialnego mają za zadanie zaspokajać potrzeby mieszkańców zamieszkujących teren ich wspólnoty. Aby to zrealizować, wykorzystują szeroką gamę usług publicznych, do świadczenia, których potrzebne są im różne zasoby i umiejętności. Ich różnorodność oraz niepowtarzalność powoduje, że są one wyróżnikiem organizacji, a jednocześnie determinują skuteczność i sprawność jej działania. Posiadanie i wykorzystanie odpowiedniego zbioru czynników wytwórczych, które przekształcane są w odpowiednie dobra i usługi, stanowi podstawę sprawnego funkcjonowania każdej organizacji. Zapewnienie potencjału rozwojowego1 niezbędnego do osiągnięcia głównych celów organizacji wymaga wyposażenia ich w odpowiednie środki finansowe. Powoduje to zmianę spojrzenia na główne zadania realizowane w organizacji, do których należy zaliczyć w szczególności maksymalizację wartości przyszłych wpływów pieniężnych netto, lub bardziej precyzyjnie – wartości bieżącej przyszłych wpływów pieniężnych (Drury, 2002, s. 25). W jednostkach samorządu terytorialnego wpłynie to na poprawę jakości i asortymen 1 Możliwości, zdolności i użyteczności zawarte w posiadanych zasobach, a także umiejętne korzystanie z zasobów otoczenia. Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach... 99 tu świadczonych usług publicznych. Jest to niezwykle istotne gdyż potrzeby społeczeństwa są nieograniczone, ciągle się zmieniają i muszą być zaspokajane nieprzerwanie (Flejterski, Panasiuk, Perenc, Rosa, 2005, s. 452). Istotnym zagadnieniem w każdej organizacji, w tym również samorządowej, jest proces ustalania kosztów realizacji zadań i związanych z nimi wydatków. Punktem wyjścia dla zamierzeń opisanych w planach, jako rezultaty działań powinny być cechy i funkcje realizowanych usług, które zaspokoją potrzeby wspólnoty. Wskażą one bowiem zasoby, jakie powinny zostać zużyte, oraz sposoby, jak należy je powiązać, by osiągnięte rezultaty w jak najlepszy sposób zaspokajały określone potrzeby. Przeprowadzone badania oczekiwań oraz ich analiza dadzą informacje o zużyciu zasobów będących w dyspozycji jednostki, czyli o wysokości kosztów własnych. Koszty te stanowią wyrażone w pieniądzu celowe zużycie czynników produkcji oraz niektóre wydatki niestanowiące ich zużycia (np. ubezpieczenia, podatki, opłaty, a w przypadku JST również udzielone dotacje lub inne świadczenia finansowane z budżetu), których efektem jest użyteczny produkt lub usługa. Koszty to kategoria ekonomiczna, której przypisuje się charakter pierwotności względem uzyskiwanych efektów. Powoduje to, że są one podstawą procesów informacyjno-decyzyjnych we wszystkich organizacjach, niezależnie od celu, jaki chcą zrealizować. Wysokość kosztów w JST jest odpowiedzią na pytanie, czy wytworzenie pewnej liczby usług publicznych o określonym poziomie społecznej korzystności stanowi w oczach społeczności usprawiedliwienie dla zużycia ograniczonych zasobów. Podejmując określoną działalność, organizacja winna zatem rozważać również koszty utraconych korzyści (Obłój, 2000, s. 25–26), które wyrażają niezrealizowane efekty z innych możliwych do uzyskania przy wykorzystaniu tych samych zasobów działań. Prowadzi to do obowiązku wykorzystywania w ocenie efektywności prowadzonej działalności porównań ponoszonych kosztów nie tylko z osiąganymi efektami, ale również z kosztami utraconych możliwości. Jest to szczególnie ważne w organizacjach publicznych, w których istnieją znaczne trudności z pomiarem uzyskiwanych efektów. Od pojęcia koszt należy odróżnić pojęcie wydatek. Wydatek oznacza wszelkie zmniejszenia środków pieniężnych. Informacje o wysokości ponoszonych kosztów mają podstawowe znaczenie dla zarządzania każdą organizacją. Wynika to z faktu, że w nich znajduje się odzwierciedlenie jakości pracy na wszelkich odcinkach działalności (Nowak, Piechota, Wierzbiński, 2004, s. 23). Na podstawie przedstawionych wyżej zależności można stwierdzić, że koszty własne są związane z ponoszonymi wydatkami, choć nie wszystkie 100 Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła wydatki mają charakter kosztów – wynika to z faktu, że pojęcie „wydatki” jest szersze od pojęcia „koszty”, gdyż charakter kosztów mają tylko te wydatki, które związane są ze zużyciem zasobów (np. nie są kosztami wydatki związane ze spłatą raty kredytu) (Gabrusewicz, Kamela-Sowińska, Poetschke, 2000, s. 47–48). Kolejnym wnioskiem wnikającym z zależności pomiędzy pojęciem kosztu a wydatku jest to, że powstawanie kosztów własnych może być niezależne w czasie od dokonywania wydatków – zużycie zasobów jest ściśle powiązane z działalnością jednostki, a więc konkretnymi przedziałami czasowymi; zależność ta nie dotyczy czasu zapłaty (dokonania wydatku), co powoduje rozbieżności między momentem powstania kosztu i wydatku (Gabrusewicz, Kamela-Sowińska, Poetschke, 2000, s. 47–48). Omawiana zależność wskazuje również, że wydatki nie są związane ze zużyciem zasobów, ale wycena ponoszonych kosztów opiera się z reguły na dokonywanych wydatkach – tym sposobem ustalenie kosztów poniesionych w związku z realizacją celów następuje przez wycenę zużytych zasobów, której dokonuje się zwykle na podstawie ceny nabycia (Gabrusewicz, Kamela-Sowińska, Poetschke, 2000, s. 47–48). Specyficzny charakter jednostek samorządu terytorialnego powoduje, że w długim okresie zależność pomiędzy wpływami pieniężnym netto a uzyskiwanymi efektami z prowadzonej działalności powinna osiągnąć wartość równą zero. Jest to podstawa do oceny prawidłowości w relacji wydatki-koszty własne. Wymagane jest, by w długim okresie, wydatki ponoszone w toku realizacji określonego działania odpowiadały kosztom tego działania2. Jednocześnie przedstawiona definicja kosztów nakazuje między innymi, że dla zaliczenia wydatku do kosztów nieodzowne jest, by były one ponoszone celowo i dla uzyskania społecznie użytecznego efektu. Jeśli więc w ostatecznym rozrachunku przedstawiona równość zostanie zachwiana, to poniesionych wydatków nie można uznać za celowe lub w efekcie końcowym nie moż 2Relacja ta dotyczy tylko kosztów własnych i dlatego do kategorii wydatki zalicza się tylko te, które poniesiono ze środków własnych organizacji, np. nie można zaliczyć tu wydatków dokonywanych przy użyciu środków finansowych pochodzących z zaciągniętego kredytu, a za wydatki będą w takiej sytuacji uznane spłacane raty, które finansowane są z wypracowanych (pozyskanych) w toku działalności środków własnych (inne podejście spowodowałoby podwójne liczenie kwot wydatkowanych z kredytu na finansowanie działania i rat kredytu spłacanych właścicielowi kapitału). Rozbieżności mogą również powstać, gdy w realizacji działań wykorzystane zostaną czynniki produkcji otrzymane nieodpłatnie (brak wydatku), ale ich oceny można dokonać na postawie analizy odchyleń pomiędzy wydatkami i kosztami. Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach... 101 na doszukać się użyteczności (odpowiedniego poziomu zaspokojenia potrzeb ludzkich) zrealizowanych usług. Tego typu wydatki sklasyfikować należy jako straty, a ich występowanie będzie wskaźnikiem braku racjonalności działania jednostek samorządu terytorialnego oraz pozwoli ocenić jakość planowania działań w tych jednostkach. 2. RACHUNKOWOŚĆ JAKO SYSTEM INFORMACYJNY Z analizy definicji rachunkowości formułowanych przez różnych autorów wynika, że jest ona procesem ciągłej identyfikacji, pomiaru, klasyfikacji, grupowania, rejestracji i prezentacji informacji w mierniku pieniężnym dla szerokiego zakresu celów informacyjnych i kontrolnych, ustalania i planowania wyników działania, stanu posiadanych zasobów i źródeł ich finansowania oraz sporządzania różnego rodzaju sprawozdań (Sawicki, 2002, s. 18; Hendriksen, van Berda, 2002, s. 1; Winiarska, 2000, s. 34). Przedmiotem rachunkowości są zjawiska i procesy gospodarcze związane z ruchem i finansowaniem środków, podmiotem zaś wszystkie jednostki prowadzące rachunkowość, które zostały wyodrębnione majątkowo, a powierzony im majątek osób prawnych bądź fizycznych stanowi materialną podstawę ich działalności. Informacje dostarczane przez rachunkowość umożliwiają syntetyczne wyrażenie stopnia realizacji celów oraz efektów działalności jednostek gospodarczych, są więc ważnym elementem zarządzania. Zadaniem rachunkowości jest przetwarzanie pierwotnych danych księgowych w postaci nieuporządkowanego zbioru liczb w informacje ekonomiczne wykorzystywane przez odbiorców wewnętrznych w procesie zarządzania, jak również przez odbiorców zewnętrznych zajmujących się oceną kondycji finansowej jednostki gospodarczej. Rachunkowość jest jedna, lecz ze względu na szeroki zakres jednostek zobligowanych do jej prowadzania wyodrębnia się dla celów praktyki gospodarczej różne jej typy. Dlatego też w przypadku jednostek funkcjonujących w ramach finansów publicznych można mówić o rachunkowości budżetowej. Według Leksykonu rachunkowości rachunkowość budżetowa obejmuje rachunkowość rządu, samorządów lokalnych i instytucji budżetowych. Jej zadaniem jest dostarczenie informacji o wykonaniu budżetu, a także planów finansowych i sytuacji majątkowej jednostek budżetowych (Nowak, 1996, s. 175). Cechą charakterystyczną omawianego rodzaju rachunkowości jest to, że opiera się ona na zasadzie kasowej. Ujęcie kasowe w jednostkach samorządu terytorialnego dotyczy ewidencji dochodów i wydatków budżetowych i wynika z dwóch aktów prawnych: 102 Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła – Ustawy o finansach publicznych, która nakazuje, aby dochody i wydatki ujmowane były w terminie ich zapłaty, niezależnie od rocznego budżetu, którego dotyczą (Ustawa o finansach publicznych, 2009); – Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych jednostek sektora finansów publicznych. W rachunkowości prowadzonej według zasady kasowej podstawowymi kategoriami są przepływy środków pieniężnych. W tym ujęciu transakcje i zdarzenia ujmowane są w księgach niezależnie od momentu realizacji umowy, tylko wtedy, gdy następuje faktyczny wpływ środków pieniężnych na rachunek bankowy lub ich wypłata. Konsekwencją tego może być zaksięgowanie dochodów i wydatków budżetowych w innym roku obrachunkowym niż ten, którego dotyczą. Przy zastosowaniu tej metody podstawowym problemem jest posiadanie odpowiedniej ilości środków pieniężnych w określonym czasie, ich wydatkowanie zgodnie z paragrafem i we właściwej ilości, a nie zadanie, na które środki finansowe zostały przeznaczone. Ujęcie to nie sprzyja analizie skuteczności realizacji zadań wykonywanych przez JST (Filipiak, 2009, s. 149). Kolejną niedoskonałością stosowania zasady kasowej w rachunkowości jednostek samorządu terytorialnego jest brak konieczności tworzenia rezerw na należności i zobowiązania. Może to wpływać na wiarygodność poziomu nadwyżki bądź deficytu budżetowego na skutek przyspieszenia lub opóźnienia regulowania płatności. Nieujmowanie, jako wydatków budżetowych zobowiązań, które powstały w wyniku zakupionych i otrzymanych towarów i usług, wpływa na zaniżenie rzeczywistego deficytu budżetowego (Winiarska, Kaczurak-Kozak, 2010, s. 34). Istnienie potencjalnej możliwości kreowania wyniku budżetu obniża racjonalne zarządzanie środkami przeznaczonymi na wydatki danego roku. Zaletą stosowania ujęcia kasowego jest możliwość szybkiej oceny gospodarowania środkami pieniężnymi i dokonywania porównań z ustalonymi wcześniej wielkościami. Zalety i wady zasady kasowej przedstawia tabela 1. Jak wspomniano wcześniej, najważniejsze dla właściwego podejmowania decyzji zarządczych są informacje dotyczące kosztów funkcjonowania jednostki. Bez ich ponoszenia nie jest możliwe przeprowadzenie jakichkolwiek działań gospodarczych. W rachunkowości budżetowej prowadzonej według zasady kasowej nie ma możliwości skalkulowania kosztów świadczonych usług, a nawet ogólnych kosztów operacyjnych jednostki. W księgach ujmowane są płatności fizycznie wykonane niezależnie od tego, czy dotyczyły one Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach... 103 kosztów tego roku. Ponadto wydatki inwestycyjne są traktowane w taki sam sposób, jak wydatki dotyczące kosztów zatrudnienia, bez względu na fakt, że są one produktywne przez wiele lat. Konsekwencją tego jest brak bodźców do efektywnego wykorzystania majątku trwałego. Niekapitalizowanie aktywów trwałych oraz niewykazywanie zobowiązań długoterminowych powoduje, że nie można rzetelnie i wiarygodnie przedstawić kosztów działalności operacyjnej w danym okresie sprawozdawczym (Zysnarska, 2010, s. 37). Tabela 1. Zalety i wady rachunkowości według zasady kasowej Zalety – koherencyjność z kasowym sposobem budżetowania, – prostota i porównywalność informacji pieniężnych, – gwarancja sprawnego monitorowania i kontroli wykonania budżetu Wady – wąski zakres informacji obejmujący wyłącznie przepływy pieniężne i stan gotówki, – możliwość kreowania wyniku wykonania budżetu, – brak informacji dla racjonalnego zarządzania zasobami publicznymi, – niedoinformowanie społeczeństwa o faktycznym zadłużeniu Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zysnarska, 2010, s. 39. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 28 lipca 2006 w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych jednostek sektora finansów publicznych nakłada na jednostki samorządu terytorialnego obowiązek sporządzania Rachunku zysków i strat w wariancie porównawczym. Konsekwencją tego jest konieczność ewidencji przez te jednostki kosztów w układzie rodzajowym. Koszty według rodzaju ujęte są w zespole 4 planu kont i służą do ewidencji kosztów prostych według rodzajów oraz do ich rozliczania na kontach zespołu 5. Na kontach tego zespołu księguje się wyłącznie koszty operacyjne. Zgodnie z cytowanym już Rozporządzeniem Ministra Finansów w JST wyróżnia się takie konta syntetyczne zespołu 4, jak: Koszty według rodzaju, Amortyzacja, Rozliczenie kosztów. Układ rodzajowy kosztów pozwala na uzyskanie informacji o wielkości sumarycznego zużycia w danym okresie czynników produkcji w przekroju prostych, jednorodnych i niepodzielnych kosztów. Ewidencja kosztów według rodzaju jest wystarczająca dla potrzeb sprawozdawczości, lecz dla właściwego podejmowania decyzji zarządczych wewnątrz JST jest zbyt zagregowana. Wpływa to na zwiększenie możliwości popełnienia błędu w budżetowaniu kosztów i mniejszą efektywność systemu 104 Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła dostarczania informacji. Aby zapobiec takim sytuacjom, postuluje się odstąpienie od ewidencji kosztów w układzie rodzajowym na rzecz takich systemów, które lepiej posłużą procesowi zarządzania. Jednym z nich może być kalkulacyjny układ ewidencji kosztów, który dostarczy odpowiedzi na pytania, na co zostały poniesione koszty w poszczególnych pozycjach. Układ ten opiera się na podziale kosztów na bezpośrednie i pośrednie i pozwala odpowiedzieć na pytanie, jaki jest jednostkowy koszt własny produktów i usług oraz jaka jest struktura kosztów ponoszonych przez JST. Reasumując przedstawione rozważania nt. metody kasowej wykorzystywanej w rachunkowości budżetowej, można stwierdzić, że to ujęcie generuje zbyt wąski zakres informacji związanych z ruchem i stanem aktywów pieniężnych w danym okresie sprawozdawczym, nie dostarcza informacji o kosztach działalności i związanych z nimi zobowiązaniach. Ujęcie to uniemożliwia otrzymanie pełnej informacji finansowej istotnej z punktu widzenia podejmowania decyzji i odpowiedzialności za zarządzanie zasobami publicznymi. 3. PROPOZYCJE ZMIAN W RACHUNKOWOŚCI BUDŻETOWEJ W związku z częściowo omówionymi wcześniej dysfunkcjami systemu rachunkowości budżetowej należy dążyć do stworzenia docelowego systemu ewidencji budżetowej, który umożliwiłby równoległe śledzenie ruchu pieniądza i zadania, na które dane środki były przekazane. Wpłynęłoby to na zwiększenie skuteczności realizacji zadań publicznych. Może się to dokonać przez przejście z ewidencji opartej na zasadzie kasowej na rzecz ewidencji według zasady memoriałowej. Ujmowanie w księgach rachunkowych kosztów związanych z realizacją danego zadania budżetowego w okresach, w których one faktycznie zostały poniesione, a nie w momencie przekazania środków finansowych na dany tytuł wydatkowania, stanie się podstawą oceny skuteczności prowadzonej gospodarki finansowej. Zasada memoriałowa oraz związane z nią ukierunkowanie na zużycie zasobów, planowanie na podstawie zużycia zasobów ma szczególne znaczenie w odniesieniu do planowania zadaniowego JST. Znajduje to uzasadnienie w możliwości określenia funkcji i cech realizowanych usług publicznych, które zaspokoją potrzeby mieszkańców, a jednocześnie pozwoli na wskazanie takiej kompilacji zasobów, które w sposób efektywny zrealizują ten cel jednostki. W odniesieniu bowiem do zjawiska konkurencji, dynamiki wymagań klientów i ciągłych zmian w otoczeniu organizacji oraz ograniczoności Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach... 105 możliwych do wykorzystania środków publicznych ważne jest poszukiwanie kompromisu między jakością i funkcjonalnością efektów działania a kosztem ich wytworzenia. Jednostki samorządu terytorialnego zobligowane są więc – podobnie jak inne organizacje, również komercyjne – do obniżania kosztów własnych przy jednoczesnym doskonaleniu jakości wyrobów i usług. Te zależności powodują, że podstawowe działania planistyczne w skali mikro (Wernik, 2007, s. 75–76) powinny dokonywać się w powiązaniu z zasadą memoriałową, a wynikające z obowiązku zachowania dyscypliny budżetowej stosowanie zasady kasowej musi być traktowane, jako uzupełnienie i dodatkowy obowiązek jednostek sektora publicznego. Chociaż rachunkowość oparta na zasadzie kasowej nie generuje informacji potrzebnych w procesie podejmowania decyzji oraz wyceny rezultatów działalności czy egzekwowania odpowiedzialności za powierzone zasoby, to służy interesowi sprawujących rządy, umożliwiając kreowanie odpowiedniego wizerunku prowadzonej przez nich polityki finansowej. To może uzasadniać brak politycznej woli wdrożenia bardziej efektywnego informacyjnie modelu rachunkowości (Zysnarska, 2010, s. 35). Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym utrzymywaniu się omawianego systemu rachunkowości jest opór ze strony pracowników samorządowych przed jakimikolwiek zmianami. Nie są oni motywowani do skuteczniejszego działania, ponieważ każda wprowadzana zmiana kojarzona jest z nowymi obowiązkami, dodatkową pracą bez dodatkowego ekwiwalentu. Na wprowadzenie zasady memoriałowej w jednostkach samorządu terytorialnego w Polsce wpływ będą miały wymagania dotyczące przygotowania oraz prezentacji informacji finansowej i statystycznej, wynikające z Systemu Rachunków Narodowych (SNA 93) oraz Systemu Rachunków Europejskich 95 (ESA 95). SNA 93 obowiązuje wszystkie kraje w gospodarce rynkowej, ESA 95 zaś dodatkowo kraje członkowskie UE. Kolejnym krokiem mającym przyczynić się do zwiększenia użyteczności informacji płynących z sytemu rachunkowości budżetowej jest rozbudowa systemów ewidencji kosztów. Jest to proces bardzo kosztowny i mogący napotkać w JST wiele barier wynikających ze specyfiki ich finansowania. Ograniczoność środków finansowych wymaga działań, które przyniosą odpowiednie efekty, a jednocześnie nie stanowią znacznego obciążenia finansowego jednostek. Takim rozwiązaniem może być analityczna struktura kosztów według rodzaju, w której dokonano by rozbudowy struktury kosztów rodzajowych, tak by lepiej służyła procesowi podejmowania decyzji. Wprowadzenie kalkulacyjnego układu ewidencji kosztów i wykorzystywanych w nim rozwiązań ewidencyjnych mogłoby się również przyczynić do 106 Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła uzyskania szczegółowej informacji niezbędnej do prawidłowego podejmowania decyzji zarządczych. Można byłoby wyróżnić ośrodki odpowiedzialności, którym przydzielone zostały zadania i środki na ich realizację, a odpowiedzialność za tę działalność przypisać wskazanej i posiadającej odpowiednie kwalifikacje osobie. Doprowadziłoby to do uzyskania informacji o kosztach funkcji zaopatrzenia, produkcji, zbytu i zarządu. Konieczność uzyskiwania coraz to bardziej szczegółowych informacji płynących z rachunkowości budżetowej wynika również ze zmian, jakie nadchodzą przy sporządzaniu budżetów JST. Wymogi wspominanego Nowoczesnego Zarządzania Publicznego postulują, aby odchodzić od budżetów liniowych na rzecz budżetów zadaniowych. Podstawą planów finansowych JST sporządzanych w tym układzie jest wskazanie dla konkretnych zadań osób odpowiedzialnych za nie i przypisanie większego znaczenia efektywności prowadzonych zadań. Wszystko to wymagać będzie pełniejszego i dokładniejszego systemu rachunkowości. Zmiany, jakie zachodzą w zarządzaniu JST, powodują potrzebę sprowadzenia ich działalności do realizacji poszczególnych zasad. Z tego powodu słuszne wydaje się dalsze rozbudowanie systemu rachunkowości z uwzględnieniem wymagań rachunkowości zarządczej. Nowe rozwiązania rachunkowości jednostek samorządu terytorialnego nie mogą więc prowadzić do zastępowania układu rodzajowego czy kalkulacyjnego (w rozwiązaniu tradycyjnym) nową strukturą służącą grupowaniu i analizie kosztów – układem kosztów działań w organizacji. Powinien on zostać wprowadzony jako dodatkowy układ analityczny kosztów. Możliwym efektem będzie też zastosowanie rachunku kosztów standardowych, który wykorzysta informacje o poziomie i kierunku odchyleń generowanych na kontach zespołu 5. Znacznym usprawnieniem może też być wykorzystanie nośników kosztów dla rozliczania usług świadczonych przez poszczególne jednostki wewnętrzne na rzecz pozostałych części JST. Wskazane rozwiązania nie stanowią zaprzeczenia wymaganiom prawnym, które nakazują stosowanie rozwiązań służących ustaleniu rzetelnego obrazu kosztów i efektów we wszystkich podmiotach gospodarki. PODSUMOWANIE Wraz z rozwojem gospodarki rynkowej, a przede wszystkim decentralizacją władzy państwowej i umacnianiem się lokalnej samorządności spowodowanej nowymi wzorcami zarządzania przed rachunkowością postawiono nowe cele, związane z realizacją zadań, pomiarem rezultatów działań. Zmiana Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach... 107 sposobu zarządzania sektorem publicznym wywołała ostrą krytykę modelu kasowego rachunkowości, według którego transakcje, zdarzenia związane z gromadzeniem dochodów i dokonywaniem wydatków budżetowych ujmowane są z chwilą zmiany salda na rachunku budżetowym, a podstawowymi kategoriami sprawozdawczymi są przepływy środków pieniężnych oraz ich stan na początek i koniec okresu sprawozdawczego. Pojawiły się postulaty zastąpienia zasady kasowej rachunkowości budżetowej zasadą memoriałową, która zapewnia znacznie pełniejszą informację sprawozdawczą. Zadania stojące przed rachunkowością jednostek samorządu terytorialnego wymagać będą szeregu czasochłonnych i kosztownych zmian. W szczególności dotyczy to zapewnienia odpowiedniej ilości środków służących zatrudnieniu, potrafiącej wprowadzić wskazane usprawnienia kadry. Jednocześnie też, zarządzający tymi jednostkami muszą uzmysłowić sobie potrzebę tych przeobrażeń oraz korzyści z nich wynikające. LITERATURA Drury C. (2002), Rachunek kosztów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Filipiak B., (2009), Metodyka kompleksowej oceny gospodarki finansowej jednostki samorządu terytorialnego, DIFIN, Warszawa. Hendriksen E.A., van Berda M.F. (2002), Teoria rachunkowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Lichtarski J. (2005), Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław. Nowak E. (1996), Leksykon rachunkowości, PWN, Warszawa. Nowak E., Piechota R., Wierzbiński M. (2004), Rachunek kosztów w zarządzaniu przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa. Obłój K. (2000), Strategia sukcesu firmy, PWE, Warszawa. Sawicki K. (red.) (2001), Podstawy rachunkowości, PWE, Warszawa. Winiarska K. (2000), Rachunkowość przedsiębiorstw w procesie integracji z UE, Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej, Szczecin. Winiarska K, Kaczurak-Kozak M. (2010), Rachunkowość budżetowa, Oficyna a Wolters Kluwer business. Zysnarska A. (2010), Rachunkowość budżetowa w świetle koncepcji prawdziwego i wiernego obrazu, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. 108 Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła ACCOUNTING AS A SOURCE OF INFORMATION OF COSTS IN THE MANAGEMENT OF THE LOCAL GOVERMMENT UNIT A b s t r a c t. Gradual changes in the management of local government units increase the need for information generated by the accounting. It should clearly define the criteria for the identification, measurement, classification and grouping the resources that are controlled and consumed by local government units. The purposes of this are: to enable effective management of public sector and to fulfill the obligations arising from the application of accrual accounting principle. According to this principle the basis for the assessment of the effectiveness of financial management is the presentation of costs associated with the implementation of the tasks of the budget in the periods in which they are actually incurred, and not during the transfer of funds to spend. K e y w o r d s: accounting, information, accrual-based accounting, cost. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Gdański Katedra Logistyki Leszek Reszka Koniunkcja logistyki i optymalizacji Z a r y s t r e ś c i. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie o wzajemne relacje między logistyką a optymalizacją. Rozważania koncentrują się wokół zagadnień definicyjnych, aspektów historycznych tych dwu koncepcji oraz ich zastosowania we współczesnej praktyce gospodarczej. Wskazano również na obszary zaniedbań w działaniach logistycznych oraz obszary wspólne dla optymalizacji i logistyki, dowodząc, że powiększanie tych obszarów może przyczynić się do usprawniania stosowania koncepcji logistycznych w praktyce. S ł o w a k l u c z o w e: logistyka, optymalizacja. 1. Wprowadzenie Optymalizacja i logistyka to terminy, które całkiem niepostrzeżenie weszły do współczesnego języka i na dobre się w nim zadomowiły. Używane są powszechnie nie tylko na niwie nauki, ale również (a może przede wszystkim) w języku potocznym. Moda na wszystko co „logistyczne” i „optymalne” często prowadzi do nieprecyzyjnego, a nierzadko wręcz błędnego używania tych terminów. Termin optymalizacja, kojarzony z czymś optymistycznym, dobrym, bywa nadużywany w wielu wypowiedziach osób chcących być pozytywnie odbieranymi, mających na celu zdobycie poparcia odbiorców (nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu o wypowiedziach niektórych polityków). Podobnie dzieje się z terminem logistyka, aczkolwiek w tym przypadku 110 Leszek Reszka niepoprawne jego użycie często wynika z innej przyczyny. Nadużywanie tego pojęcia w przeciwieństwie do optymalizacji nie jest implikacją optymistycznych skojarzeń, lecz tego, że termin ów kojarzony jest z nowoczesnością, zaawansowaną technologią czy niewłaściwie rozumianą „quasi-naukowością”. Co więcej, powszechnie użycie terminu urywa się w zawężonym jego znaczeniu, np. tylko do transportu, magazynowania czy spedycji, albo też do tzw. zabezpieczenia logistycznego działań wojskowych. W obliczu powyższych przesłanek zasadne wydaje się podjęcie prac porządkujących i systematyzujących owe pojęcia przez próbę odpowiedzi na szereg nasuwających się w tym momencie pytań: co tak naprawdę oznaczają terminy optymalizacja i logistyka? jakie są wzajemne relacje między nimi, to znaczy, czy każde działanie logistyczne jest optymalne? czy może istnieć logistyka bez optymalizacji? 2. Istota optymalizacji Etymologii pojęcia optymalizacji, zgodnie ze Słownikiem wyrazów obcych (Kopaliński, 2007), należy szukać w języku łacińskim od słowa: optimus oznaczającego ‘najlepszy’. Według tego źródła optymalizacja to: „wyznaczanie przy użyciu metod matematycznych optymalnego (najlepszego, najkorzystniejszego), ze względu na wybrane kryteria, rozwiązania danego problemu”. W podobnym ujęciu hasło optymalizacja prezentowane jest w Słowniku języka polskiego (Dubisz, 2003), gdzie oprócz znaczenia książkowego, według którego optymalizacja to: „uzyskanie najlepszych, optymalnych wyników w jakiejś dziedzinie; także wybór najlepszego wariantu”, wskazano również na znaczenie ekonomiczne, w myśl którego jest to „poszukiwanie za pomocą metod matematycznych najlepszego, ze względu na wybrane kryterium, rozwiązania danego zagadnienia gospodarczego, przy uwzględnieniu określonych ograniczeń”. Pojawiające się w obu zacytowanych definicjach słownikowych „metody matematyczne” uzasadniają odwołanie się do literatury z dziedziny matematyki. W Słowniku matematyki i cybernetyki ekonomicznej (Fiedorenko, 1974) oprócz hasła optymalizacja, którą jest po prostu: „proces wyznaczania optimum”, znaleźć można również hasło bardziej złożone, nawiązujące do ekonomicznych aplikacji optymalizacji, czyli optymalizację systemu gospodarczego, definiowaną jako: „proces doskonalenia zarządzania systemem gospodarczym, zapewniający osiągnięcie najlepszego stanu (lub w dynamice – najlepszy sposób funkcjonowania) tego systemu według ustalonego kryterium optymalności i przy ustalonych ograniczeniach”. Z przyto- Koniunkcja logistyki i optymalizacji 111 czonych definicji wynika wyraźnie, że nie można mówić o optymalizacji bez określenia kryterium optymalizacyjnego czy warunków ograniczających. Historia optymalizacji, sięgająca czasów starożytnych, wskazuje również na silne powiązania z matematyką. Pierwsze zastosowania rachunku optymalizacyjnego przypisuje się greckiemu matematykowi Euklidesowi1. Optymalizacją zajmowali się również tak zasłużeni matematycy jak Gauss, LaGrange, Euler czy Bernoulli (Luenberger,1974). Niewątpliwym przełomem w historii optymalizacji były czasy drugiej wojny światowej, kiedy to rachunek optymalizacyjny zaczęto wykorzystywać do planowania różnego rodzaju operacji wojskowych. Druga wojna światowa to również okres powstania nowego obszaru zastosowań optymalizacji, a mianowicie badań operacyjnych2. Mimo swojej typowo wojskowej proweniencji badania operacyjne znalazły szeroki zakres zastosowania w innych, cywilnych dziedzinach życia, przede wszystkim w gospodarce. Znalazło to również swój wyraz w ich definicjach. Przykładowo według W. Radzikowskiego (Radzikowski, 1997): „istota badań operacyjnych tkwi w gromadzeniu (drogą operacji lub badań) liczbowych materiałów informacyjnych o ważnych dla przedsiębiorstwa procesach i szukaniu, na podstawie tych materiałów liczbowych, takich organizacyjnych rozwiązań, które pozwolą osiągnąć wynik najlepiej odpowiadający wybranemu kryterium”. Porównując przytoczoną definicję optymalizacji z cytowanymi wcześniej, warto zwrócić uwagę na podobieństwo między nimi, mianowicie w obu przypadkach jest mowa o osiąganiu wyniku (rozwiązania) najlepiej odpowiadającego wybranemu kryterium (najlepszego ze względu na wybrane kryterium). Podobieństwo to potwierdza dodatkowo istnienie wspólnych celów optymalizacji i badań operacyjnych. Jeszcze wyraźniej widoczne jest to w definicji encyklopedycznej (Wielka encyklopedia powszechna PWN 1966), według której badania operacyjne to: „wyznaczenie optymalnych rozwiązań różnorodnych problemów, głównie technicznych, organizacyjnych, ekonomicznych i wojskowych za pomocą zespołu metod matematyczno-statystycznych”. Niezależnie od dziedziny zastosowań badań operacyjnych mają one charakterystyczne dla siebie wyznaczniki (Wagner, 1980): 1 Więcej na ten temat znaleźć można w: History of Optimization, dostępny w Internecie (http://hse-econ.fi/kitti/opthist.html) z 9 sierpnia 2011 r. 2 Termin badania operacyjne wywodzi się z języka ang. (operational research). Często stosowany jest również amerykański odpowiednik: operations research (badanie operacji) lub management science (nauka o zarządzaniu), (Wagner, 1980). 112 Leszek Reszka – bezpośredni związek wyników analiz z podejmowanymi na ich podstawie decyzjami, – mierzalny charakter działań będących wynikiem podjętych decyzji, pozwalający na porównanie ich użyteczności dla danej organizacji, – jednoznaczność wykorzystywanych modeli decyzyjnych umożliwiająca stosowanie ich przez wielu specjalistów, – wysoki stopień skomplikowania obliczeń powodujący konieczność użycia technologii informatycznych. Warto nadmienić, że czasy współczesne wraz z rozwojem zaawansowanych technologii informatycznych, stwarzają szerokie możliwości zastosowań badań operacyjnych. Coraz powszechniejsze w użyciu są programy optymalizacyjne3. Rachunek optymalizacyjny staje się podstawą podejmowania tzw. optymalnych decyzji ekonomicznych, czyli takich, które są zgodne z zasadą racjonalnego gospodarowania (Kryński, Badach, 1976), która mimo upływu lat nie traci na swej aktualności, stanowiąc jeden z fundamentów współczesnej ekonomii. Alternatywne warianty owej zasady: maksymalizacja efektu z użytych środków albo minimalizacja nakładów przy założonym efekcie stanowią podstawę założeń metodologicznych modeli optymalizacyjnych wykorzystywanych w ekonomii. Istota logistyki Etymologii pojęcia logistyki zgodnie ze Słownikiem wyrazów obcych (Kopaliński, 2007) należy szukać w języku greckim od słowa logistikos oznaczającego ‘obliczeniowy, racjonalny’. W takim kontekście pojęcie to stosował np. żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. grecki filozof Heraklit z Efezu, który logistyką określał sztukę rozumnego myślenia4. Jak widać, etymologiczne korzenie logistyki nie dają podstaw do zawężania jej znaczenia tylko do transportu, magazynowania czy spedycji (o czym była mowa we wprowadzeniu). Przeciwnie, należy zgodzić się z M. Chaberkiem, że: „kojarzenie logistyki z takim właśnie (rozumnym, logicznym) zachowaniem jest konieczne, w celu skoncentrowania uwagi nie na samym przedmiocie działań fizycznych 3 Wspomnieć tu można chociażby o dodatku Solver do popularnego programu Microsoft Excel. 4 W takim kontekście pojęcie to stosował np. żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. grecki filozof Heraklit z Efezu, który logistyką określał sztukę rozumnego myślenia (por. Tatarkiewicz, 2002). żyjący na przełomie VI i V w. p. n. e. grecki filozof Heraklit z Efezu, który logistyką określał sztukę rozumnego myślenia4. Jak widać, etymologiczne korzenie logistyki nie dają podstaw do zawężania jej znaczenia tylko do transportu, magazynowania czy spedycji (o czym była mowa we wprowadzeniu). Przeciwnie, należy zgodzić Koniunkcja się z M. Chaberkiem, że: „kojarzenie logistyki z takim logistyki i optymalizacji 113 właśnie [rozumnym, logicznym] zachowaniem jest konieczne, w celu skoncentrowania uwagi nie na samym przedmiocie działań fizycznych (…), lecz na […], leczukształtowaniu na właściwymrelacji ukształtowaniu relacji między procesemipodstawowłaściwym między procesem podstawowym wspierająwym i wspierającym go procesem zaopatrzeniowo-obsługowym” cym go procesem zaopatrzeniowo-obsługowym” (Chaberek, 2002).(Chaberek, Współist2002). Współistnienie owych procesów zobrazowano na rysunku 1. nienie owych procesów zobrazowano na rysunku 1. Rysunek 1. Współistnienie procesu podstawowego i wspierającego go procesu logistycznego rysunek 1 Współistnienie procesu podstawowego i wspierającego go procesu logiŹródło:stycznego Chaberek, 2002. Źródło: (Chaberek, 2002). Jak przedstawiono na rysunku, dla prawidłowej realizacji każdej celowo zorganizowanej działalności człowieka (zwanej procesem podstawowym) jest istnienie również procesu wspierającego w zakresie Jak niezbędne przedstawiono na rysunku, dla prawidłowej realizacji ją każdej celowozapewzorganienia zasobów. Zapewnieniem właściwych zasobów we właściwej ilości nizowanej działalności człowieka (zwanej procesem podstawowym) niezbędne właściwym czasie i miejscu po właściwym zajmujezasosię jest i jakości, istnienie we również procesu ją wspierającego w zakresiekoszcie zapewnienia właśnie logistyka5. właściwych zasobów we właściwej ilości i jakości, we bów. Zapewnieniem Na przestrzeni wieków wraz ze zmianami w sferach aktywności życiowej człowieka zmieniało się również znaczenie i zakres działań określanych pojęciem: logistyka. Mimo to, trzeba tutaj zaznaczyć, że w literaturze praktyczne 4 zastosowania logistyki udokumentowane są najlepiej głównie w odniesieW takim kontekście pojęcie to stosował np. żyjący na przełomie VI i V w. p. n. e. grecki filoniu do działań zastosowanie logistycznych zof Heraklit z Efezu, wojskowych. który logistyką Pierwsze określał sztukę rozumnego koncepcji myślenia; (por. Tatarkiewicz, 2002). przypisuje się Aleksandrowi Wielkiemu (Chaberek, 1999), który zastosował je, reformując armię macedońską. W historii myśli logistycznej znaleźć można również jej związki z optymalizacją, czego przykładem może być działalność naukowa francuskiego ekonomisty Juliusa Dupuita, który w 1844 roku opracował teorię kosztów transportu, wyznaczając zależności, dzięki czemu można było optymalizować koszty całkowite. Stworzył również podwaliny kompleksowego traktowania działań logistycznych, łącząc transport i magazynowanie w magazynach wy 5 W literaturze przedmiotu te zasadnicze cele logistyki określa się mianem zasady 6W (z ang. 6R: the right resources, in the right quantity, of the right quality, to the right place, at the right time, and right cost); (por. Naim, Lalwani, Fortun, Schmidt, Taylor, Aronson, 2000). 114 Leszek Reszka budowanych przy kanałach regulujących zdolność przepustową dróg wodnych (Witkowski, 1995). Jeszcze wyraźniej związek logistyki i optymalizacji widoczny jest w okresie II wojny światowej, kiedy to właśnie dzięki rozwojowi badań operacyjnych nastąpił przełom w rozwoju logistyki. W Departamencie Obrony USA utworzono wówczas zespół, którego zadaniem było tworzenie matematycznych modeli decyzyjnych i ich wykorzystywanie do rozwiązywania problemów logistycznych armii. Chodziło przede wszystkim o problemy związane z lokalizacją i zaopatrzeniem magazynów wojskowych oraz optymalizacją tras transportowych (Szymonik, 2004). Wśród przykładów wspólnego zastosowania logistyki i optymalizacji w czasie II wojny światowej wymienić należy przede wszystkim opracowanie planu pomocy materialnej dla Związku Radzieckiego czy też lądowanie aliantów w Normandii w roku 1944 (Całczyński, 2000). Opracowane w czasie II wojny światowej metody i techniki związane z logistyką znalazły po wojnie liczne zastosowania również w działalności gospodarczej. Od tego czasu zakres stosowania działań logistycznych w gospodarce stawał się coraz szerszy. Początkowo rozwinięto teorię kosztów całkowitych, nastąpił również rozwój podejścia systemowego, a także wzrosło zainteresowanie dystrybucją fizyczną oraz obsługą klienta. Przejawem podejścia systemowego było przyporządkowanie odrębnych działań logistycznych wspólnemu celowi, np. minimalizacji kosztów całkowitych, umożliwiając w ten sposób unikanie rozwiązań suboptymalnych na rzecz rozwiązań optymalnych z punktu widzenia całego przedsiębiorstwa. W latach 70. XX wieku, głównie w wyniku gwałtownego wzrostu cen ropy naftowej, nastąpiła zmiana priorytetów, skoncentrowano się na sposobach redukcji zużycia energii i materiałów. Coraz większego znaczenia nabrały informatyczne systemy stosowane w logistyce, które umożliwiły maksymalną integrację logistyki (opierającą się na zarządzaniu wszystkimi działaniami logistycznymi zarówno w sferze zaopatrzenia, produkcji, jak i dystrybucji) oraz optymalizację procesów logistycznych (Sołtysik, 2009). Rozważania dotyczące istoty optymalizacji i logistyki oraz ich historycznego rozwoju wskazują na szereg wzajemnych oddziaływań między nimi. Zbadanie charakteru tych relacji przybliży odpowiedź na kolejne pytania sformułowane we wprowadzeniu do niniejszego opracowania. które umożliwiły maksymalną integrację logistyki (opierającą się na zarządzaniu wszystkimi działaniami logistycznymi zarówno w sferze zaopatrzenia, produkcji jak i dystrybucji) oraz optymalizację procesów logistycznych (Sołtysik, 2009). Rozważania dotyczące istoty optymalizacji i logistyki oraz ich historyczneKoniunkcja logistyki i optymalizacji 115 go rozwoju wskazują na szereg wzajemnych oddziaływań między nimi. Zbadanie charakteru tych relacji przybliży odpowiedź na kolejne pytania sformułowane we wprowadzeniu do niniejszego opracowania. Relacje między optymalizacją a logistyką RELACJE MIĘDZY OPTYMALIZACJĄ A LOGISTYKĄ Punktem wyjścia do zbadania relacji między optymalizacją a logistyką jest Punktem wyjścia do zbadania relacji między optymalizacją a logistyką jest próba odpowiedzi na pytanie: czy może istnieć logistyka bez optymalizacji? próba odpowiedzi na pytanie: czy może istnieć logistyka bez optymalizacji? W W tym celu należy więc postawić i zweryfikować hipotezę, że te dwa obszary tym celu należy więc postawić i zweryfikować hipotezę, że te dwa obszary działań stanowią zbiory rozłączne (rysunek 2). działań stanowią zbiory rozłączne (rysunek 2). Rysunek 2. H ipoteza o rozłączności obszarów działań optymalizacyjnych i logistyczrysunek 2nych Hipoteza o rozłączności obszarów działań optymalizacyjnych i logistycznych Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne. przekonaniuautora autora, zarówno przedstawiona wcześniej historia rozwoju i WWprzekonaniu zarówno przedstawiona wcześniej historia rozwoju zastosowań optymalizacji i logistyki, i logistyki jak i ich i ich istota istotajednoznacznie jednoznaczniewskazują wskazują na i zastosowań wieków roznakonieczność koniecznośćodrzucenia odrzuceniatak takpostawionej postawionejhipotezy. hipotezy.Na Naprzestrzeni przestrzeni wieków wój koncepcji optymalizacyjnych i logistycznych charakteryzował sięszeszererozwój koncepcji optymalizacyjnych i logistycznych charakteryzował się giem ścisłych powiazań. Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że regiem ścisłych powiązań. Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że owoowo współdziałaniestanowiło stanowiłoniejednokrotnie niejednokrotniepunkty punkty zwrotne w ich rozwoju, współdziałanie zwrotne w ich rozwoju, jak jak chociażby powstanie badań operacyjnych i zastosowanie ich w logistyce. chociażby powstanie badań operacyjnych i zastosowanie ich w logistyce. Zgodniez przytoczoną z przytoczonąwcześniej wcześniejistotą istotą logistyki, jej zasadniczym celem Zgodnie logistyki jej zasadniczym celem jest zapewnienie właściwych zasobów we właściwej ilości i jakości, we jest zapewnienie właściwych zasobów we właściwej ilości i jakości, we wła-właściwymczasie czasiei imiejscu miejscu po po właściwym właściwym koszcie. koszcie. Warto ściwym Warto w w tym tym miejscu miejscu poświepocić chwilę dla rozważenia znaczenia słowa właściwy w kontekście tej definicji. święcić chwilę dla rozważenia znaczenia słowa właściwy w kontekście tej Jak piszeJak M.piszą Chaberek i G. Karwacka (Chaberek, Karwacka, 2009): „podkreśla definicji. M. Chaberek i G. Karwacka (Chaberek, Karwacka, 2009): [ono] ten aspekt, że dane działanie logistyczne odnosi się do konkretnego „podkreśla [ono] ten aspekt, że dane działanie logistyczne odnosi się do kon-prokretnego procesu podstawowego”, jest więc dla niego możliwie najlepsze w danych warunkach, biorąc pod uwagę określone kryterium, czyli właśnie optymalne. Wobec powyższych przesłanek pytanie o relacje między optymalizacją a logistyką można sformułować następująco: czy każde działanie logistyczne jest optymalne? Graficzny obraz takiej sytuacji przedstawia rysunek 3. cesu podstawowego”, jest więc dla niego możliwie najlepsze w danych warunkach, biorąc pod uwagę określone kryterium, czyli właśnie optymalne. Wobec powyższych przesłanek, pytanie o relacje między optymalizacją a logistyką każde działanie logistyczne jest Leszek Rczy eszka 116 można sformułować następująco: optymalne? Graficzny obraz takiej sytuacji przedstawia rysunek 3. Rysunek 3. Hipoteza o zawieraniu się obszaru działań logistycznych w obszarze dzia- rysunek 3 Hipoteza o zawieraniu się obszaru działań logistycznych w obszarze działań łań optymalizacyjnych optymalizacyjnych Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne. z definicją przytoczoną powyżej taka interpretacja owej relacji Zgodnie Zgodnie z definicją przytoczoną powyżej taka interpretacja owej relacji jest jak jest jak właściwa. najbardziej Jednak właściwa. w praktyce gospodarczej ta sytuacja wy-się najbardziej w Jednak praktyce gospodarczej ta sytuacja wydaje daje się stanem pożądanym, idealnym, aczkolwiek nie zawsze osiągalnym. być stanem pożądanym, idealnym, aczkolwiek nie zawsze osiągalnym. Można wskazać na występowanieokreślonych określonych obszarów obszarów zaniedbań wręczMożna wskazać na występowanie zaniedbańdotycządotyczą6cych6: cych : – niewłaściwych zasobów, np. dostarczenie towaru niezgodnego z zamó niewłaściwych np.obniżenie dostarczenie towaru niezgodnego z zamówiewieniem zasobów, powodujące poziomu obsługi klienta, niem– powodujące obniżenie poziomu obsługi klienta, niewłaściwej ilości, np. niepotrzebne zapasy, powodujące wydłużanie niewłaściwej ilości, np. niepotrzebne zapasy, powodujące wydłużanie cykli cykli operacyjnych i wzrost zapotrzebowania na powierzchnię niezbędną do prowadzenia działalności, na powierzchnię niezbędną do prooperacyjnych i wzrost zapotrzebowania – niewłaściwej jakości, np. występowanie usterek w dostarczanych do wadzenia działalności, produkcji materiałach odbijające się na jakościw wytwarzanego produktu niewłaściwej jakości, np. występowanie usterek dostarczanych do profinalnego, dukcji materiałach odbijające się na jakości wytwarzanego produktu finalnego,– niewłaściwego czasu, np. opóźnienia, powodujące konieczność oczekiwania na wykonanie określonych czynności, niewłaściwego czasu, np. opóźnienia, powodujące konieczność oczekiwania – niewłaściwego miejsca, np. dostarczenie zasobu do niewłaściwego na wykonanie określonych czynności, punktu docelowego powodujące konieczność dalszych działań, – niewłaściwych kosztów, wiążących się z zaniedbaniami w obszarach niewłaściwego miejsca, np. dostarczenie zasobu do niewłaściwego punktu opisanych powyżej.konieczność dalszych działań, docelowego powodujące Wobec powyższych przesłanek również hipoteza o zawieraniu się obsza niewłaściwych kosztów, wiążących się z zaniedbaniami w obszarach opisaru działań logistycznych w obszarze działań optymalizacyjnych powinna zonych powyżej. stać odrzucona. Zatem z punktu widzenia praktyki gospodarczej relację mię- 6 Harison A. Harison van wskazują Hoek wskazują tzw. siedem marnotrawstwa w logi- tj.: A. i R. vani R. Hoek na tzw.nasiedem typówtypów marnotrawstwa w logistyce, styce, tj.:oczekiwanie, nadprodukcja,transport, oczekiwanie, transport, nieodpowiednie sposobyniepotrzebne działania, nieponadprodukcja, nieodpowiednie sposoby działania, zapasy, zbędne ruchy, usterki(2010). (Harrison, van Hoek (2010). zbędnetrzebne ruchy, zapasy, usterki (Harison, van Hoek 6 8 Leszek reszka Wobec powyższych przesłanek, równieżi optymalizacji hipoteza o zawieraniu się obszaru Koniunkcja logistyki 117 działań logistycznych w obszarze działań optymalizacyjnych powinna zostać odrzucona. Zatem z punktu widzenia praktyki gospodarczej relację między lodzy alogistyką a optymalizacją zobrazować można dwazzbiory z częścią gistyką optymalizacją zobrazować można jako dwajako zbiory częścią wspólną wspólną (rysunek 4). (rysunek 4). Rysunek 4. Koniunkcja logistyki i optymalizacji w praktyce gospodarczej rysunek 4 Koniunkcja logistyki i optymalizacji w praktyce gospodarczej Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne. W sytuacji zilustrowanej rysunku4.4 występują obszary W sytuacji zilustrowanej nanarysunku obszary działań działańlogilogistycznych, których cechuje optymalność, zawierają tutaj opisane obstycznych, których nie nie cechuje optymalność, zawierają się się tutaj opisane obszary szary zaniedbań. Obszar koniunkcji to natomiast logistyka optymalna zaniedbań. Obszar koniunkcji to natomiast logistyka optymalna w pełniw pełni realizującarealizująca zasadę 6W.zasadę Zwiększanie tego obszaru, korzyścikopły6W. Zwiększanie tego wobec obszaru,niewątpliwych wobec niewątpliwych nących ze stosowania metod optymalizacyjnych w logistyce, powinno, zdaniem rzyści płynących ze stosowania metod optymalizacyjnych w logistyce, poautora, stanowić kierunek logistyki stosowania w praktycelogistyki gospodarczej. winno, zdaniem autora,stosowania stanowić kierunek w praktyce gospodarczej. literatUra Całczyński A. (2000), Badania operacyjne a logistyka [w:] Elementy badań operacyjnych w Literatura zarządzaniu, praca zbiorowa pod red. A. Całczyńskiego, Wydawnictwo Politechniki radomskiej, radom. Całczyński A. (2000), BadaniaLogistyka operacyjne [w:] Elementy badań operaChaberek M., Karwacka G. (2009), jakoa logistyka, praktyczne urzeczywistnienie prakseologicznych cyjnych zasad dobrej roboty [w:] A. Całczyński Acta Universitatis Nicolai Copernici. Politechniki Ekonomia, tom w zarządzaniu, (red.), Wydawnictwo Ra-XL. Naukidomskiej, Humanistyczno-Społeczne. Zeszyt 391. Wydawnictwo naukowe uniwersytetu MiRadom. kołaja Kopernika, Toruń. Chaberek M. (1999), Logistyka – i współczesne płaszczyzny praktycznego jej Chaberek M. (1999), Logistyka – dawne dawne i współczesne płaszczyzny praktycznego jej stosowania, stosowania, „Pieniądze i Więź”, nr 3. „Pieniądze i Więź”. Nr 3. Chaberek M. (2002) Makro- Makroi mikroekonomiczne aspekty wsparcia Wydawnictwo Chaberek M. (2002), i mikroekonomiczne aspektylogistycznego, wsparcia logistycznego, Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Gdańskiego, Gdańsk. Wydawnictwo Uniwersytetu Harison a., van Hoek r. (2010), Zarządzanie logistyką, Polskie Wydawnictwo ekonomiczne, Chaberek M., Karwacka G. (2009), Logistyka jako praktyczne urzeczywistnienie Warszawa. prakseologicznych zasad dobrej roboty, Acta(9.08.2011) Universitatis Nicolai Copernici. History of Optimization, http://hse-econ.fi/kitti/opthist.html Ekonomia, tom XL. Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 391. Wydawnictwo Kopaliński W. (2007), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. tom V. HPS, Warszawa. Kryński H., Badach matematyki do podejmowania decyzji ekonomiczHarrison A., R.A. van(1976), Hoek Zastosowania (2010), Zarządzanie logistyką, Polskie Wydawnictwo Ekonych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. nomiczne, Warszawa. Luenberger d. G. (1974), Teoria optymalizacji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 118 Leszek Reszka History of Optimization, http://hse-econ.fi/kitti/opthist.html (9.08.2011). Kopaliński W. (2007), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, t. V, HPS, Warszawa. Kryński H., Badach A. (1976), Zastosowania matematyki do podejmowania decyzji ekonomicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Luenberger D. G. (1974), Teoria optymalizacji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Naim M., Lalwani C., Fortun L., Schmidt T., Taylor J., Aronson H. (2000), A Model for Logistics Systems Engineering Management in Europe, “European Journal of Engineering Education”, III, vol. 25, No. 1. Radzikowski W. (1997), Badania operacyjne w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Toruńska Szkoła Zarządzania, Toruń. Słownik matematyki i cybernetyki ekonomicznej, (1974), pod red. N.P. Fiedorenki, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Sołtysik M. (2009), Rozwój koncepcji logistyki, [w:] Logistyka, pod red. D. Kisperskiej-Moroń i S. Krzyżaniaka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań. Szymonik A. (2004), Logistyczne zarządzanie wojskową jednostką budżetową, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa. Tatarkiewicz W. (2002), Historia filozofii, PWN, Warszawa. Uniwersalny słownik języka polskiego (2003), pod red. S. Dubisza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wagner H. (1980), Badania operacyjne. Zastosowania w zarządzaniu, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Wielka encyklopedia powszechna PWN (1966), PWN, Warszawa. Witkowski J. (1995), Kierunki rozwoju koncepcji logistycznych, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław. CONJUNCTION OF LOGISTICS AND OPTIMIZATION A b s t r a c t. This article attempts to answer the question about the relationship between logistics and optimization. The considerations are focused on definitional issues, historical development of these two concepts and their application in modern business practice. It also identifies areas of neglect in logistic practice and common areas for optimization and logistics, proving that expansion of these areas of the conjunction can contribute to the improvement of logistic applications in practice. K e y w o r d s: logistics, optimization. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem Katarzyna Liczmańska Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu Z a r y s t r e ś c i. Zachowania konsumentów stały się dominującym tematem badań na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Pozyskiwane informacje mają ogromne znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstw w szczególności w sektorze alkoholi wysokoprocentowych, gdzie w związku z całkowitym zakazem reklamy publicznej utrudniona jest komunikacja z konsumentem. Autorka na podstawie przeprowadzonych badań1 analizuje znaczenie mody na markę alkoholu dla decyzji konsumenckich, stawia również tezę, że analizowany aspekt jest przejawem konformizmu. Alkohol pija się w towarzystwie, dla rozrywki, z potrzeby przynależności, a moda na markę alkoholu jest jedną z głównych determinant zakupowych. S ł o w a k l u c z o w e: decyzje konsumenckie, marka, moda na markę, konformizm, indywidualizm. 1 W artykule przedstawiono wyniki dwóch uzupełniających się badań. Pierwsze zostało zrealizowane metodą wywiadu osobistego na próbie 1500 respondentów indywidualnych w Polsce w roku 2007, natomiast drugie przeprowadzono metodą ankiety bezpośredniej lub internetowej na próbie 16 przedsiębiorstw produkujących bądź importujących alkohole wysokoprocentowe. Stanowią one grupę posiadającą w swojej ofercie najbardziej znane i liczące się marki alkoholi, łącznie odpowiadają za 95,95% rynku. 120 Katarzyna Liczmańska Wstęp Każdego dnia konsumenci dokonują zakupów, wybierając spośród szerokiej oferty najczęściej podobnych do siebie, świetnie wyeksponowanych i reklamowanych produktów (Wiśniewska, 2005, s. 13). Wiedza z zakresu problematyki zachowań nabywców na rynku jest podstawowym elementem w tworzeniu strategii marketingowej przedsiębiorstwa. Umiejętność przewidywania reakcji konsumentów, identyfikacji czynników determinujących ich decyzje oraz znajomość stopnia ich wrażliwości na markę w dużej mierze może świadczyć o powodzeniu danego przedsiębiorcy na rynku (Wiśniewska, 2009, s. 14). Na proces podejmowania decyzji konsumenckich wpływ mają różne źródła informacji, kluczowym jest komunikacja marketingowa (Lazer, Culley, 1983, s. 100), której cel stanowi dostarczenie odbiorcom informacji ułatwiających proces podejmowania decyzji zakupowych. W polskim prawie istnieje wiele ograniczeń dotyczących komunikacji marketingowej, a konkretnie reklamy określonych produktów i usług. Niektórych z nich nie można reklamować wcale, reklama innych jest zaś dozwolona wyłącznie po spełnieniu ściśle określonych warunków. Najwięcej ograniczeń obowiązujące przepisy stwarzają w przypadku reklamy i promocji wszelkiego rodzaju używek, a przede wszystkim alkoholu i papierosów. W sektorze alkoholi wysokoprocentowych główne ograniczenie stanowi całkowity zakaz reklamy oraz wszelkich instrumentów komunikacji masowej2. W przypadku omawianego sektora to właśnie silna marka staje się kluczowym instrumentem komunikacji marketingowej (Liczmańska, 2011, s. 288–297). Markę od znaku towarowego odróżniają przypisane jej wartości, zarówno o charakterze obiektywnym – atrybuty funkcjonalne, jak i bardziej subiektywne – wartości emocjonalne (Maison, 2004, s. 42). Marka wytwarza w konsumencie zaufanie do produktu, redukuje ryzyko związane z zakupem (Kimpakorn, Tocquer, 2010, s. 380): finansowe, związane z funkcjonowaniem produktu, akceptacją społeczną, jak również ryzyko psychologiczne, czyli dopasowanie wizerunku marki i wizerunku jej użytkownika. Na decyzje zakupowe przeciętnego konsumenta mają wpływ dwa główne źródła siły marki: jej świadomość i wizerunek. O tym, czy marka jest silna, 2 Podstawowym aktem ograniczającym reklamę napojów alkoholowych jest ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu 121 decyduje rodzaj skojarzeń jej towarzyszących. Marce silnej będą towarzyszyły pozytywne, wyjątkowe i trwałe skojarzenia, a marce słabej nie będą towarzyszyły w ogóle, bądź będą to skojarzenia negatywne (Kall, Kłeczek, Sagan, 2005, s. 19–23). Jak wskazuje Adam Grzegorczyk, główna różnica polega na tym, iż produkt fizycznie może ulegać zmianom, natomiast marka i jej wizerunek to stałe i niepowtarzalne atrybuty produktu (Grzegorczyk, 2010, s. 64–65). Silna marka ma grupę lojalnych klientów, którzy przedłużają okres jej obecności na rynku, w wyniku czego staje się stabilniejsza, nabiera większej wartości (Wiśniewska, 2009, s. 155). 1. ZARYS HISTORII PROMOCJI ALKOHOLI WYSOKOPROCENTOWYCH W latach 80. w Polsce nie funkcjonował prosty podział marek alkoholi, każdy ówczesny Polmos mógł produkować wszystkie istniejące na rynku marki. Skutkowało to tym, że wszystkie były zaniedbane i niedoinwestowane, żaden z producentów nie widział interesu w inwestowaniu w produkty, które nie mają właściciela. Dlatego też jedyne istniejące wtedy marki to te ogólnodostępne, wszędzie produkowane, typu: Żytnia, Stołowa, Lajkonik. Nie prowadzono żadnych działań marketingowo-promocyjnych, nikt nie dbał o dystrybucję, odpowiednie pozycjonowanie, nie inwestował w marki wódek. Strategie konkurencyjne ograniczały się wyłącznie do konkurowania ceną. W latach tych na sklepowych półkach obserwowało się niedobór towarów, więc sprzedawały się wszystkie produkty, które były w sklepach obecne. Dopiero po podziale marek alkoholi rozpoczęły się wyścigi producentów w budowaniu marek swoich produktów. Powstały działy marketingu, które zadbały o wizerunek, dostępność w punktach sprzedaży, odpowiednią ekspozycję na półce oraz działania promocyjne. Część marek zupełnie przestała istnieć, a niektóre – zadbane i doinwestowane przez nowych właścicieli, istnieją do dnia dzisiejszego i zajmują czołowe miejsca w udziałach rynkowych, np: Luksusowa czy Wyborowa. Kolejne lata to początek marketingu wódek, kiedy stały się najpopularniejszym składnikiem drinków i koktajli. Pojawiły się pierwsze działania z kategorii komunikowania marki; jako pierwsza kampanię reklamową przeprowadziła wódka Wyborowa w USA i Europie Zachodniej. Producenci rozpoczęli pozycjonowanie produktowe, jednolity do tej pory segment wódek zaczął różnicować się cenowo i wizerunkowo. Wszelkimi sposobami usiłowano reklamować wyroby z procentami. Na billboardach, w radio i prasie pojawiły 122 Katarzyna Liczmańska się reklamy: producent wódki Smirnoff w ramach akcji „Walczymy z podróbkami” informował o zmianie znaku towarowego i kształtu butelki; kampania Bols Sport & Travel, wykorzystująca nazwę i logo wódki, ukazywała łódkę Bols w otoczeniu fal, sportu, wypoczynku i dobrej zabawy; bądź też reklama Wypoczynkowej Turystyki Konnej „Soplica” przedstawiająca nazwę i logo wódki Soplica. Pomimo ustawowego zakazu alkohol był reklamowany w najlepsze, czemu starała się przeciwstawić Krajowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Po uchwaleniu w 2001 roku nowelizacji ustawy całkowicie już zabroniono tego typu praktyk i publiczne kampanie reklamowe alkoholi wysokoprocentowych przestały istnieć. 2. MODA NA MARKĘ DETERMINANTĄ ZAKUPOWĄ W SEKTORZE ALKOHOLI WYSOKOPROCENTOWYCH Obecnie marka jest traktowana jako istotny, często podstawowy składnik organizacji (Witek-Hajduk 2011, s. 17–20), niezwykle ważne narzędzie marketingowe, dzięki któremu przedsiębiorstwo zyskuje lojalność klientów oraz przewagę konkurencyjną (Marconi 2002, s. 78). Jest kompozycją złożoną z wielu elementów zawierających zintensyfikowane treści, których celem jest wyróżnienie jednego dobra spośród całej rzeszy dóbr konkurencyjnych (Sudoł, Szymczak, Haffer 2000, s. 23). Należy traktować ją jako narzędzie skupiające wiele istotnych funkcji oraz wartości funkcjonalnych i emocjonalnych, istotnych zarówno dla klientów, jak i producentów (Chernatony, 2003, s. 13). Determinanty zakupowe w sektorze alkoholi w deklaracjach przedstawia wykres 1. Dla konsumentów najważniejszymi elementami decyzyjnymi w procesie zakupu są silna marka i ekspozycja produktu, obydwa te czynniki na pierwszym miejscu wskazało 88% badanych. Zauważyć trzeba, że producenci posiadający uznane, prestiżowe marki mogą rozszerzać je o nowe produkty, np. kolejne warianty smakowe. Klienci poszukujący nowinek oraz innych doznań smakowych, a kupujący produkty markowe z pewnością się na nie skuszą. Na trzeciej pozycji z niewiele mniejszą ilością wskazań znalazła się jakość wyrobu. Pod tym pojęciem możemy dopatrywać się nie tylko oceny zawartości, ale też wyglądu zewnętrznego, schludnego, eleganckiego opakowania w stylu, z którym konsument będzie chciał się utożsamiać. Wykres 1. Znaczenie poszczególnych czynników w procesie decyzyjnym zakupu alkoholi zModa punktu widzenia konsumenta na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu 123 Zaufanie do producenta Przyzwyczajenie 12% 31% 32% 38% Opinia znajomych Atrakcyjne opakowanie 44% 44% Dostępność Smak wyrobu 55% 56% Przystępna cena Wartości dodane 69% 82% Moda na markę Jakość wyrobu 88% 88% Ekspozycja produktu Silna marka produktu 0% 20% 40% 60% 80% 100% Wykres 1. Zwłasne naczenie czynników w procesie Źródło: opracowanie naposzczególnych podstawie przeprowadzonych badań decyzyjnym zakupu alkoholi z punktu widzenia konsumenta Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Dla konsumentów najważniejszym elementem decyzyjnym w procesie Na pozycji czwartej konsumenci wskazują modę na markę, dodatkowo zakupu są silna marka i ekspozycja produktu, obydwa te czynniki na pierwszym mając na uwadze wskazywaną na pierwszym miejscu silną markę produkmiejscu wskazało 88% badanych. Zauważyć iż produktu, producenci posiadający tu, zauważyć trzeba, jak ogromne znaczenietrzeba, ma marka szczególnie uznane, ta, prestiżowe marki ciesząca mogą rozszerzać je o wśród nowekonsumentów. produkty, np. kolejne która jest modna, się popularnością Nawet czynniki takie, jak cena, opinia znajomych, przyzwyczajenie czy zaufanie do producenta mają zdecydowanie mniejsze znaczenie. Podobne pytanie, szeregujące elementy decyzyjne w procesie zakupu wódek, zadano również przedstawicielom producentów z tego sektora. W tabeli 1 ocena znaczenia poszczególnych czynników wskazanych przez 16 przedsiębiorstw odpowiadających za 95,95% rynku. Reprezentanci producentów modę na markę alkoholu wskazują na pierwszym miejscu, a silną markę produktu na miejscu drugim. W przypadku alkoholi to właśnie marka jest tym, co klienci kupują, i producenci mają tego świadomość. W tym sektorze największe znaczenie ma umiejętność zbudowania i utrzymania silnej marki. Właściciele uznanych marek z czołowych miejsc we wskazaniach popularności zapewniają sobie prestiż, zaufanie, lojalność 124 Katarzyna Liczmańska konsumentów, a dzięki temu również wysoki poziom sprzedaży oraz zysków. Wskazania te pokrywają się z deklaracjami kupujących. Tabela 1. Ocena znaczenia poszczególnych czynników w procesie decyzyjnym zakupu alkoholi wysokoprocentowych przez przedstawicieli producentów tego sektora Czynnik suma Moda na markę 79 Silna marka produktu 74 Ekspozycja produktu 71 Dostępność 70 Opinia znajomych 66 Smak wyrobu 64 Atrakcyjność opakowania 64 Przystępna cena 63 Wartości dodane 62 Przyzwyczajenie 61 Jakość wyrobu 57 Produkt zachodni 51 Produkt polski 45 Zaufanie do producenta 42 Objaśnienie: skala punktowa 1–5. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. W dalszej kolejności wskazywano odpowiednią ekspozycję produktu, dostępność produktu, opinię znajomych, smak wyrobu, atrakcyjność opakowania, przystępną cenę czy wartości dodane; wydaje się, że pozostałe czynniki mają zdecydowanie mniejsze znaczenie. Istnieją różne segmenty rynku, a każdy z nich ma swoje własne trendy w modzie (Law, Shang, Leung, 2004, s. 362–374). Rynkiem alkoholi sterują chwilowe mody i preferencje konsumentów. Wódka, podobnie jak rum i tequila, jest obecnie modnym i popularnym produktem na Zachodzie, Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu 125 szczególnie ze względu na możliwość mieszania z najróżniejszymi rodzajami napojów. Jej konsumpcja rośnie w przeciwieństwie do staromodnych whisky i koniaków. Od otwarcia granic Polski na rynki zagraniczne zmieniło się bardzo wiele. Zmienił się styl ubioru, mieszkania, zachowania, zmieniły się również poglądy polityczne i spojrzenie na świat. Wydawało się jednak, że pewnych zwyczajów ponadpokoleniowych, takich jak np. kultura picia wódki, nie uda się zmienić, a przynajmniej nie tak szybko. Że „czysta” będzie zawsze królowała na naszych stołach a wódki „kolorowe”, niczym sezonowe ciekawostki, nie zdobędą szerokiego grona odbiorców. Większość Polaków z pewnością pamięta wyjazdy zagraniczne na początku lat 90., kiedy w strefach bezcłowych można było kupić smakowe odmiany wódek, takich jak Smirnoff czy Danzka, podczas gdy na rodzimym rynku oferowano wyłącznie pospolitą „czystą”. Produkty te pokazały, że „czysta” nie jest synonimem wyrazu „wódka”. Zauważając potrzebę stworzenia wódki modnej, „na czasie”, przyjaznej również kobietom, producenci wprowadzali na rynek wódki smakowe. Bogatsza paleta smaków wpłynęła na poszerzenie się grupy konsumentów (Szczepaniak, 2007, s. 18). Kolejny przełom to rozwój kategorii RTD (gotowe drinki), z której korzystają najczęściej ludzie młodzi, traktując ją głównie jako produkt modny, który wypada spożywać. Produkty fabrycznie zamknięte, gotowe do spożycia, a do tego kolorowe, w ładnym poręcznym opakowaniu, zyskują ogromną popularność. Z badań przeprowadzonych przez AC Nielsen wynika, że Polacy coraz chętniej sięgają po smakowe odmiany alkoholi. Niezaprzeczalnym faktem jest to, że pomimo delikatnego kurczenia się rynku wódki czystej rynek wódek smakowych w Polsce zdobywa coraz więcej udziałów – trend w długim okresie wyraźnie zauważalny. Firmy alkoholowe doceniły gusta Polaków, poszerzając swoje oferty o coraz to nowsze propozycje. Wśród nich można znaleźć kilka oryginalnych produktów: Sobieski Mandarin (z fragmentem owocu w środku), Absolut Raspberry (o smaku wytrawnej truskawki), Finlandia Grapefruit (delikatny cytrus). Bardzo często zdarza się, że aromaty dostosowywane są bezpośrednio do gustów narodowościowych, stąd różnica między Sobieskim smakowym kupionym w Polsce, a we Francji może być mocno zauważalna. Najchętniej kupowane i najbardziej znane wódki kolorowe w Polsce produkowane są na bazie aromatów żurawinowych i są to Finlandia Cranberry wśród wódek importowanych oraz Sobieski Cranberry wśród wódek polskich. Drugim ulubionym smakiem Polaków jest czarna porzeczka, najlepiej sprze- 126 Katarzyna Liczmańska dające się wódki z tym aromatem to Absolut Kurant i Zawisza Czarny Black Currant. Sporą popularnością cieszą się również wódki o smaku lemon/citron, czyli Finlandia Lime, Absolut Citron, Zawisza Czarny Lemon i na końcu Bols Lemon. Tradycyjne aromaty, takie jak jabłko i owoce leśne w wódkach Wyborowa Apple i Bols Forest Fruits, wzbudzają nikłe zainteresowanie. Popularność owoców w wódkach wpływa również korzystnie na rozwój kategorii gotowych drinków, będących mieszaniną wódki i napoju. Coraz chętniej spożywane są bardzo kolorowe napoje zawierające ok. 6% alkoholu, będące aktualnie hitem klubów i dyskotek. Liderem w tej branży są popularne wśród kobiet Sobieski Impress, Bacardi Breezer, Smirnoff Ice. 3. WPŁYW SPOŁECZNY NA KONSUMPCJĘ W procesie konsumpcji ważną rolę odgrywa zjawisko wpływu społecznego a z kolei widoczność tej konsumpcji ma istotne znaczenie dla podkreślenia pozycji społecznej. Zjawiska społeczne w dziedzinie konsumpcji związane są z postawą materialistyczną w postaci pragnienia posiadania dóbr, jak również konsumpcją spektakularną objawiającą się potrzebą pokazania się (Antonides, van Raaj, 2003, s. 245–246). Do zjawisk społecznych w dziedzinie konsumpcji należą: zjawisko większości, zjawisko Veblena oraz zjawisko snobizmu, przedstawione w tabeli 2. Tabela 2. Zjawiska społeczne w dziedzinie konsumpcji Wyszczególnienie Zjawisko większości Zjawisko Veblena Zachowanie „dotrzymanie kroku Kowalskim”, naśladowanie grupy odniesienia konsumpcja spektakularna, „pokazywanie się” posiadanie rzadkich dóbr, wysoka jakość estetyczna Grupa grupa normatywna grupa porównawcza grupa aspirująca Znaczenie konformizm powodzenie i osiągnięcia wyróżnienie się, wyjątkowość Przykład picie w barze z przyjaciółmi kupno drogiego samochodu kupno jachtu morskiego Źródło: G. Antonides, W. F. van Raaj, 2003, s. 345. Zjawisko snobizmu Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu 127 Grupa społeczna jest czynnikiem w dużym stopniu wpływającym na zakupy (Gronhaug, Venkatesh, 1986, s. 55–65), tym samym generującym różne zjawiska społeczne. Zjawisko Veblena polega na kupowaniu drogich produktów podkreślających zamożność i pozycję społeczną w celu wywierania wrażenia na innych. Zjawisko snobizmu podkreśla fakt, iż im mniej ludzi posiada dany produkt, tym bardziej rośnie atrakcyjność tegoż produktu. Z kolei zjawisko większości polega na tym, że im więcej osób posiada dany produkt, tym większa potrzeba posiadania go u pozostałych (Antonides, van Raaj 2003, s. 345). Mechanizm naśladownictwa wewnętrznego w obrębie grupy społecznej przejawiający się tendencją podporządkowania się obowiązującym normom i standardom określa się konformizmem (Gajewski 1997, s. 109). Widoczność zachowań konsumpcyjnych zwiększa motywację do konformizmu grupowego rozumianego zgodnie ze Słownikiem psychologii (Kurcz, Skarżyńska, 2000, s. 311) jako: „tendencja do dostosowywania opinii, postaw, działań, a nawet spostrzegania do przeważających w grupie opinii, postaw, działań i spostrzeżeń. Termin ten może odnosić się do zachowania, czyli do tendencji, by dostosowywać się do grupy, działać zgodnie z tym, co robi większość”. 4. SPOŁECZNO-KULTUROWE ASPEKTY SPOŻYWANIA ALKOHOLI W POLSCE Badania pokazują, że w przypadku alkoholi grupa odniesienia wywiera znaczący wpływ zarówno na ich konsumpcję, jak i na wybór marki produktu. Można zakładać, że moda na markę ma kluczowe znaczenie dla wyboru alkoholi spożywanych publicznie, ale może mieć mniejsze w przypadku produktów spożywanych w samotności. Widoczność konsumpcji ma znaczenie dla podkreślenia pozycji w grupie społecznej. Na wykresie 2 przedstawiono deklarację konsumentów dotyczącą okazji sprzyjających spożywaniu alkoholu (wśród tych, którzy w badaniu spożywanie alkoholu deklarowali). ślenia pozycji w w samotności. grupie społecznej. Poniżej, na wykresie przedstawiono deklaspożywanych Widoczność konsumpcji ma2 znaczenie dla podkrerację konsumentów dotyczącą okazji sprzyjających spożywaniu alkoholu ślenia pozycji w grupie społecznej. Poniżej, na wykresie 2 przedstawiono dekla(wśród tych, którzy w badaniu spożywanie alkoholu deklarowali). rację konsumentów dotyczącą okazji sprzyjających spożywaniu alkoholu (wśród tych, którzy w badaniu spożywanie alkoholu deklarowali). Katarzyna Liczmańska 128 Wykres 2. Okazje sprzyjające spożywaniu alkoholu w deklaracjach konsumentów Wykres 2. Okazje sprzyjające spożywaniu alkoholu w deklaracjach konsumentów 12% Bez okazji 12% 38% Wydarzenia Bez sportowe okazji 38% 69% Imprezy rodzinnekonsumencka (imieniny, urodziny) Imprezy towarzyskie 78%reklamy publicznej 69% Promocja w warunkach zakazu Imprezy towarzyskie Wydarzenia sportowe 91% 78% Imprezyrodzinne specjalne (wesela, urodziny) rocznice,… Imprezy (imieniny, Imprezy specjalne (wesela, rocznice,… 0% 20% 91% 60% 40% 80% 9 100% Tylko respondentów spożywa w większości 0% alkoholu 20% alkohol 40% bez 60% okazji, 80% 100% Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Wykres 12% 2. Okazje sprzyjające spożywaniu w deklaracjach konsumentów przypadków sprzyjające są najróżniejsze spotkania, niemal wszystkim alkohol Źródło: opracowanie własne nawłasne podstawie przeprowadzonych badań badań. Źródło: opracowanie na podstawie przeprowadzonych towarzyszy podczas imprez specjalnych takich, jak: wesela, rocznice czy Sylwester, często również spożywanyspożywa jest przy okazji rodzinnych Tylko 12% respondentów alkohol bez imprez okazji, w większości czy toprzypadków sprzyjające są najróżniejsze spotkania, niemal wszystkim alkowarzyskich oraz wydarzeń sportowych. Wykres hol towarzyszy podczas imprez specjalnych, takich jak: wesela, rocznice czy również spożywany jest przy okazji imprez rodzinnych czy 3.Sylwester, Miejsca,często w których konsumenci spożywają alkohol towarzyskich oraz wydarzeń sportowych. 35% 38% 46% 57% 57% 61% W domu W plenerze U znajomych W dyskotekach W pubach W klubach 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań Wykres 3. Miejsca, w których konsumenci spożywają alkohol Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. respondenci najczęściej spożywają alkohol w miejscach spotkań towaRespondenci najczęściej alkohol miejscach spotkań towa- bądź u rzyskich takich, jak kluby, puby,spożywają dyskoteki czy w plener. Jeśli w domu, rzyskich takich jak kluby, puby, dyskoteki czy plener. Jeśli w domu bądź znajomych to przy okazji imprez towarzyskich czy rodzinnych. u znajomych, to przy okazji imprez towarzyskich czy rodzinnych. Wykres 4. towarzystwo, w którym respondenci spożywają alkohol W samotności 9% rzyskich takich, jak kluby, puby, dyskoteki czy plener. Jeśli w domu, bądź u znajomych to przy okazji imprez towarzyskich czy rodzinnych. Wykres 4. towarzystwo, w którym respondenci alkohol 129 Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmuspożywają czy indywidualizmu 9% W samotności 36% Z partnerem 41% Z rodziną 66% Ze znajomymi 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Źródło: opracowanie własne na podstawie badań Wykres 4. Towarzystwo, w którym przeprowadzonych respondenci spożywają alkohol Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Z powyższych wykresów wynika, iż alkohol występuje podczas spotkań Z powyższych wykresów że alkohol towarzyskich, spożywany jest ze wynika, znajomymi czywystępuje rodziną podczas podczasspotkań różnych okatowarzyskich, spożywany jest ze znajomymi czy rodziną podczas różnych zji co potwierdza stawianą tezę, iż moda na markę alkoholu jest przejawem okazji, co potwierdza stawianą tezę, iż moda na markę alkoholu jest przekonformizmu. Alkohol spożywa się wśród znajomych, dla rozrywki a modna jawem konformizmu. Alkohol spożywa się wśród znajomych, dla rozrywki, marka alkoholu ma znaczenie dla znalezienia miejscamiejsca w grupie, poczucia przya modna marka alkoholu ma znaczenie dla znalezienia w grupie, ponależności. czucia przynależności. PODSUMOWANIE Sektor alkoholi wysokoprocentowych w Polsce objęty jest całkowitym zakazem reklamy publicznej. W tej sytuacji to silna, uznana marka staje się głównym elementem komunikacji marketingowej. W przedstawionym w artykule badaniu zarówno konsumenci, jak i przedstawiciele producentów wskazują, iż moda na markę alkoholu jest jedną z głównych determinant zakupowych. Konsumenci określając towarzystwo, w którym spożywają alkohol, miejsca i okazje temu sprzyjające, wskazują, iż najczęściej towarzyszy on rozrywce, zabawie, spotkaniom w grupie znajomych, niewielu respondentów pije w samotności i bez okazji. Alkohol spożywa się w towarzystwie, dla rozrywki i dobrej zabawy, moda na markę jest przejawem konformizmu, umożliwia znalezienie miejsca w grupie, zaspokojenie poczucia akceptacji, przynależności. Producenci funkcjonujący w omawianej branży doskonale zdają sobie sprawę z ogromnego znaczenia mody na marki alkoholi. Zmieniające się upodobania konsumentów, trendy, wzrost popularności poszczególnych marek mają bezpośrednie przełożenie na wyniki sprzedaży, a tym samym udziały w rynku. 130 Katarzyna Liczmańska Można zauważyć, jak upodobania konsumentów zmieniają się przez ostatnie lata. Jedne marki zyskują na popularności, inne tracą. Najmodniejsze, najpopularniejsze w deklaracjach konsumentów marki to również te z czołowych miejsc sprzedażowych, kluczowe to: Absolwent, Bols, Finlandia, Sobieski, Żołądkowa Gorzka, Żubrówka, Luksusowa, Wyborowa. To również główne polskie produkty eksportowe, z których słynie nasz kraj; niemal we wszystkich krajach świata można skosztować Żubrówki ze słynną trawką w środku czy wódki Wyborowej. Moda i trendy determinują również decyzje związane z zarządzaniem marką alkoholu. Można zaobserwować rewolucję wśród wódek, coraz więcej kolorowych odmian, coraz więcej premier smakowych i coraz większa sprzedaż, choć kosztem wódki czystej. Każdy może znaleźć swój smak i odkryć ten staropolski alkohol na nowo. Znane, popularne marki rozszerzają swoją ofertę o kolejne smaki, a nawet nowe kategorie, takie jak RTD, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom konsumentów. Literatura Antonides G., van Raaj W. F. (2003), Zachowanie konsumenta, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Chernatony L. (2003), Marka. Wizja i tworzenie marki, GWP, Gdańsk. Gajewski S. (1997), Zachowanie się konsumenta a współczesny marketing, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Gronhaug K., Venkatesh A. (1986), Products and Services in the Perspective of Consumer Socjalization, European Journal of Marketing, Vol. 20, Issue 10. Grzegorczyk A. (2010), Reklama, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Kall J., Kłeczek R., Sagan J. (2005), Zarządzanie marką, Oficyna Ekonomiczna, Warszawa. Kimpakorn N., Tocquer G. (2010), Service Brand equity and employee brand commitment, Journal of Services Marketing, vol. 24, Issue 5. Law K. M., Zhang Z.-M., Leung Ch-S. (2004), Fashion change and fashion consumption: the chaotic perspective, „Journal of Fashion Marketing and Management”, vol. 8 Iss: 4. Lazer M., Culley J. D. (1983), Marketing Management Foundations and Practices, Houghton Mifflin Co., Boston. Liczmańska K. (2011), Marka jako komunikacji marketingowej w warunkach zakazu reklamy publicznej na przykładzie sektora alkoholi wysokoprocentowych, [w:] Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu 131 Komunikacja Rynkowa. Kultura. Perswazja. Technologia, red. nauk. Z. Waśkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Maison D. (2004), Utajone postawy konsumenckie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot. Marconi J. (2002), Marketing marki, Liber, Warszawa. Słownik psychologii (2010), pod red. I. Kurcz, K. Skarżyńskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Sudoł S., Szymczak J., Haffer M. (2000), Marketingowe testowanie produktów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Szczepaniak M. (2007), Exquisite – nowe podejście do luksusu, „Marketing w Praktyce” sierpień. Witek-Hajduk M. K. (2011), Zarządzanie silną marką, Wolters Kluwer, Warszawa. Zarządzanie relacjami z klientami (2009), pod red. A. Wiśniewskiej, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa. Wiśniewska A. (2005), Czynniki decydujące o wrażliwości konsumentów na markę, [w:] Instrumenty kształtowania wizerunku marki, pod red. A. Grzegorczyka, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa. FASHION BRAND FOR ALCOHOL – IS A MANIFESTATION of conformiSM OR individualism A b s t r a c t. Consumer behavior has become the dominant theme of research over the past decades. Obtained information is of great importance for the functioning of enterprises in particular in the liquor, and by a total ban on public advertising is difficult to communicate with the consumer. In this paper the author on the basis of the study examines the significance of alcohol fashion brand for the customers, also raises the idea that aspect analyzed is the manifestation of conformity. Drunk alcohol in the company, for entertainment, the need to belong and the fashion brand of alcohol is one of the main determinants of purchase. K e y w o r d s: consumer decisions, brand, fashion brand, conformity, individualism. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem Joanna Żarnik-Żuławska Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji Z a r y s t r e ś c i. Na skutek internacjonalizacji i globalizacji małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) stoją przed koniecznością sprostania wymogom konkurencyjności w skali międzynarodowej. Ważnym źródłem ich przewagi są innowacje. Innowacyjność wymaga różnorodnych działań podejmowanych przez różne podmioty i instytucje. Artykuł uwzględnia powody przemawiające za potrzebą wsparcia MŚP przez rząd francuski. Opisuje programy stymulowania aktywności MŚP we Francji w zakresie tworzenia i wprowadzania innowacji. Zawiera opis wybranych inicjatyw prawno-administracyjnych wspierających rozwój gospodarki francuskiej. Pokazuje także znaczenie programów współfinansowanych z funduszy UE dla innowacyjności i przedsiębiorczości pracowników MŚP we Francji. Artykuł jest próbą usystematyzowania danych dotyczących tego, jak trwający kryzys wpłynął na decyzje polityczno-ekonomiczne i czy doceniono znaczenie MŚP dla rozwoju gospodarczego Francji? S ł o w a k l u c z o w e: innowacje, polityka interwencji, bieguny konkurencyjności, parki naukowo-technologiczne. WSTĘP Globalizacja oraz intensywny rozwój gospodarki opartej na wiedzy wymusza na firmach umiejętne i efektywne zarządzanie potencjałem intelektualnym. 134 Joanna Żarnik-Żuławska Szczególnie istotne dla przyspieszenia rozwoju gospodarczego jest kreowanie i wdrażanie innowacji w MŚP, które stanowią prawie 99% firm działających w Unii Europejskiej i zapewniają miejsca pracy dla 2/3 ogółu zatrudnionych (Maziarski, Maszek [online] 24 maja 2012. Na skutek internacjonalizacji i globalizacji MŚP stoją przed koniecznością sprostania wymogom konkurencyjności w skali międzynarodowej. Ważnym źródłem konkurencyjności są innowacje, będące wytworem pracowników. Kreatywność, przedsiębiorczość, poziom wiedzy i kwalifikacji personelu stanowią warunek niezbędny do rozwoju przedsiębiorstwa. Innowacyjność intelektualna pracowników może przyczynić się do wypracowania nowej koncepcji produktu, usługi, nowej płaszczyzny współpracy z klientem, nowego systemu dostarczania usług czy optymalnego wykorzystania technologii (Janasz, 2011, s. 177–201). Elastyczność zasobów ludzkich i umiejętność ich szybkiego dostosowania się do strategii działania firmy wyznaczają wartość rynkową MŚP. Twórczość, jako kompetencja stała się ważną częścią działalności organizacji, jest procesem indywidualnym i umożliwia firmie wyprzedzanie zmian czy wytworzenie nowego pomysłu. Zastosowanie pomysłu w praktyce sprawia, że organizacja działa innowacyjnie. Z kolei innowacyjna działalność organizacji przyczynia się do wzrostu jej konkurencyjności (Haffer, 2005, s. 465). Pojecie innowacji jest różnie definiowane na potrzeby ekonomii, socjologii i psychologii oraz innych dyscyplin naukowych (szerzej zob. Zastempowski, 2010, s. 56–71). W ujęciu psychologicznym rozpatrywane jest ono zwłaszcza w kategoriach indywidualnej pomysłowości, talentu. W sensie socjologicznym innowacja to zjawisko konstruowane społecznie. Ekonomiczny wymiar innowacji zauważają m.in. W. M. Grudzewski i I. K. Hejduk, którzy twierdzą, że innowacja to specyficzna forma przedsiębiorczości, która polega na systematycznym poszukiwaniu nowych kombinacji czynników wytwórczych w celu osiągnięcia i pomnożenia kapitału, zwłaszcza zysku. Warunkiem osiągnięcia sukcesu przez współczesne przedsiębiorstwa jest wdrażanie nowych produktów, elastyczne reagowanie na zmiany zachodzące na rynku, a także wprowadzanie innowacji we wszystkich obszarach funkcjonowania (Stabryła (red.), 2005, s. 294–295). Władysław Janasz zwraca uwagę, że innowacyjność wymaga różnorodnych działań podejmowanych przez różne podmioty i instytucje na różnych poziomach: przedsiębiorstw, władz lokalnych, instytutów naukowo-badawczych, politechnik, uniwersytetów, banków, instytucji finansowych, agencji rozwoju regionalnego, technoparków, regionalnych centrów innowacji, instytucji i programów zagranicznych (Janasz, 2003, s. 144). Gospodarka, w której Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji 135 te warunki nie zostaną spełnione, ma małe szanse konkurowania nie tylko w dziedzinie przemysłu, wysokiej techniki, lecz również w staraniach o podnoszenie swojej efektywności. 1. UDZIAŁ SEKTORA MŚP W ZATRUDNIENIU WE FRANCJI Szczególnie istotne dla przyspieszenia rozwoju gospodarczego jest kreowanie i wdrażanie innowacji w MŚP, które stanowią prawie 99% firm działających w Unii Europejskiej i zapewniają miejsca innowacji i pracy dla 2/3 ogółu zatrudnionych. Niezależnie od dyskusji toczącej się na temat dostępności, jakości danych statystycznych, metod badań i analiz dotyczących MŚP, nie da się ukryć, że rola sektora MŚP w kreowaniu miejsc pracy jest bardzo znacząca. Średnie roczne tempo wzrostu zatrudnienia w poszczególnych klasach wielkości firm w latach 1988–2003 wyniosło w krajach grupy E-19 (według raportu Observatory of European SMEs 2003) odpowiednio: 0,3% dla mikroprzedsiębiorstw, 0,1% – dla małych przedsiębiorstw, 0,2% – dla średnich i 0,1 – dla DP (dużych) (Domain, 2005, s. 126). Tabela 1. Udziały mikroprzedsiębiorstw i MŚP w zatrudnieniu ogółem w krajach UE-19 MIKRO MŚP Powyżej 40% Belgia, Grecja, Hiszpania, Włochy powyżej 75% Grecja, Hiszpania, Portugalia, Włochy 30–40% Francja, Norwegia, Portugalia powyżej 70–75% Luksemburg, Norwegia 25–30% Dania, Finlandia, Irlandia, Islandia, Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania 65–70% Austria, Belgia, Dania, Francja, Irlandia, Szwecja 20–25% Austria, Holandia, Luksemburg, Szwajcaria 60–65% Holandia, Szwajcaria 50–60% Finlandia, Niemcy, Islandia, Wielka Brytania Źródło: P. Dominiak, 2005, tab. 4.17, s. 131. 136 Joanna Żarnik-Żuławska Poza przemysłem wydobywczym i energetycznym oraz sektorem usług we wszystkich pozostałych zatrudnienie w MŚP rosło szybciej niż w DP – dużych (lata 1988–2003). Należy przy tym zwrócić uwagę, że udział sektora MŚP i DP w zatrudnieniu zmienił się zaledwie o 1 punkt procentowy – udział MŚP wzrósł, udział DP spadł (dotyczy krajów E-19). Tylko we Francji udział MŚP spadł pomiędzy początkiem, a końcem badanego okresu (Domain, 2005, s. 126–127). Tradycyjnie sektor MŚP dominuje w zatrudnieniu w krajach śródziemnomorskich. Mikroprzedsiębiorstwa odgrywają ogromną rolę jako pracodawcy w Belgii. Więcej niż 40% zatrudnionych w DP jest tylko w 4 krajach (Finlandia, Islandia, Niemcy, Wielka Brytania). We Francji MŚP pozostają bardzo poważnym pracodawcą i zatrudniają ponad 60% ogółu pracowników. 2. UZASADNIENIE INTERWENCJI RZĄDU W ROZWÓJ MŚP Statystyczne informacje wskazały, że małe firmy tworzą większość nowych miejsc pracy. Bardzo szybko dotarło to do świadomości polityków i szerokiej opinii publicznej. Ukształtował się pewien schemat rozumowania zmierzający do wspierania i promowania MŚP w celu zmniejszenia bezrobocia. Piotr Dominiak słusznie zauważa, że wzrost udziału MŚP w zatrudnieniu może wynikać z szybszego przyrostu miejsc pracy w tym sektorze niż w DP, ale także z wolniejszego ich ubytku. W jednym i drugim przypadku wsparcie tego sektora z punktu widzenia polityki prozatrudnieniowej jest zasadne (Dominiak, 2005, s. 132–135). Małe i średnie przedsiębiorstwa mają generalnie trudniejszy dostęp do kapitału obcego niż firmy duże. Koszty dostępu do prywatnych funduszy zewnętrznych są w małych firmach większe niż w dużych. Zatem finansowe wsparcie MŚP przez państwo wywołuje silniejszą pozytywną reakcję w postaci przyrostu miejsc pracy. Z kolei argumentem przemawiającym na niekorzyść małych przedsiębiorstw jest większe prawdopodobieństwo ich upadku. Powstaje ryzyko, że przekazywane im fundusze pomocowe zostaną zaprzepaszczone. Z takim podejściem można dyskutować. Należy bowiem pamiętać, że prawdopodobieństwo upadku jest zazwyczaj największe w tej grupie przedsiębiorstw, która ma największe szanse wzrostu, czyli w firmach nowych i działających stosunkowo krótko. Zatem pomoc adresowana za strony państwa do MŚP powinna mieć na celu przede wszystkim zmniejszenie prawdopodobieństwa ich upadku, Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji 137 zwłaszcza w pierwszym okresie działalności. To wówczas bariery finansowe są najczęściej przeszkodami w rozwoju przedsiębiorstw. Za wsparciem MŚP przez rząd francuski i premiera przemawia także przeciętnie niższy koszt tworzenia miejsc pracy w tym sektorze. Jest to dla większości rządów i polityków mocnym argumentem, ponieważ ta sama wielkość środków może pomóc w stworzeniu większej liczby miejsc pracy niż byłoby to możliwe w DP (dużych przedsiębiorstwach). 3. RZĄDOWA POLITYKA FRANCJI DOTYCZĄCA MŚP Fakt przynależności Francji do UE stwarza możliwość korzystania przez ten kraj ze wspólnotowych inicjatyw proinnowacyjnych skierowanych do MŚP. Przedsiębiorstwa francuskie od wielu lat korzystają z unijnych inicjatyw adresowanych do sektora MŚP, co jest jedną z przyczyn wysokiej pozycji innowacyjnej francuskiej gospodarki, która jest piątą potęgą gospodarczą świata (po USA, Chinach, Japonii i Niemczech). Z myślą o zwiększeniu konkurencyjności francuskiej gospodarki w 2009 roku prezydent Nicolas Sarkozy uruchomił we Francji długo zapowiadany program tzw. wielkiej pożyczki. Pożyczka ta miała sfinansować inwestycje państwowe w pięciu sektorach, od których zależy zdolność innowacji Francji w przyszłych dziesięcioleciach. Należą do nich: – konkurencyjność, szkolnictwo wyższe, szkolnictwo zawodowe (10 mld euro), – badania naukowe (8 mld euro), – innowacje w przemyśle motoryzacyjnym, transporcie lądowym, lotniczym i kosmicznym oraz wspieranie MŚP (6,5 mld euro), – technologie służące zrównoważonemu i proekologicznemu rozwojowi (5 mld), – rozbudowa infrastruktury teleinformacyjnej (750 mln euro, [Ministerstwo Spraw Zagranicznych, [online] 5 maja 2012; Błoński, 2009, [online], 24 maja 2012. Polityka innowacyjna stała się w ostatnich latach jedną z najważniejszych polityk państw Unii Europejskiej. Potwierdzają to takie inicjatywy jak PRO INNO Europe (wspieranie współpracy między agencjami ds. innowacji w skali międzynarodowej) czy Europe INNOVA (przepływ informacji dotyczących innowacyjności w gospodarce). UE ustala istotne warunki ramowe 138 Joanna Żarnik-Żuławska determinujące rozwój MŚP. Taka polityka ma ograniczoną siłę oddziaływania. Trudność dotycząca rozwoju MŚP w krajach członkowski sprowadza się m.in. do tego, że istnieją tam różne warunki administracyjne (Ruszkowski, 2003, s. 157). Oprócz inicjatyw ponadnarodowych ważnym elementem wpływającym na budowę potencjału innowacyjnego MŚP we Francji jest rządowa polityka dotycząca badań i rozwoju. Polityka rządu dotycząca sektora MŚP (PME) stanowi integralną część polityki ekonomicznej Francji. Wszystkie działania państwa w ramach planów wieloletnich uwzględniają w swych założeniach ten obszar działalności. Priorytetowymi celami tej polityki ekonomicznej są promocja przedsiębiorczości oraz uproszczenie i zredukowanie niepotrzebnych procedur administracyjnych (Mikołajczyk, Kurczewska, 2004, s. 77–81). Stymulowanie aktywności MŚP we Francji w zakresie tworzenia i wprowadzania innowacji rozpoczęło się w latach 70. XX wieku. Podjęto wówczas działania mające na celu rozwój najnowszych technologii. Te działania zwiększyły zapotrzebowanie na finansowanie procesów innowacyjnych. W rezultacie powstały formalne instrumenty wspierające aktywność innowacyjną MŚP. W latach 80. francuska polityka przemysłowa została poddana gruntownym zmianom opartym na dwóch głównych ideach: decentralizacji polityki interwencji władz państwowych i zwiększenia liczby instytucji pomocy dla przedsiębiorstw oraz skierowania pomocy publicznej do sektora MŚP. Lata 80. to także okres refleksji na temat roli MŚP w rozwoju systemu produkcyjnego. To właśnie wtedy MŚP stały się głównymi twórcami miejsc pracy, okazując przy tym zdolność do adaptacji zmian i innowacji. Na skutek tego pojawiała się nowa forma pomocy, która koncentrowała się na podstawowych funkcjach przedsiębiorstwa, takich jak: zarządzanie, zasoby ludzkie, komercjalizacja, innowacja. Polityka interwencji wobec MŚP obrała nowe kierunki oddziaływania (Dominiak, Wasilczuk, Daszkiewicz, 2005, s. 132–139). Obecny system pomocy dla MŚP jest bardzo złożony. Skupia on wiele instytucji, które interweniują na różnych poziomach. Podstawowymi podmiotami systemu stały się państwo i regiony. W 2002 roku Francja jako państwo członkowskie UE przyjęła Europejską Kartę Małych Przedsiębiorstw, w której zwrócono uwagę m.in. na kształcenie i szkolenie z zakresu przedsiębiorczości, mniejsze koszty i szybsze rozpoczęcie działalności, sprawniejsze ustawodawstwo, zwiększenie możliwości technologicznych małych przedsiębiorstw czy rozwijanie reprezentacji interesów małych przedsię- Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji 139 biorstw na szczeblu UE i nie tylko. (Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw 2012). Obok znajduje się kilka inicjatyw prawno-administracyjnych wspierających rozwój MŚP podejmowanych we Francji w latach 1997–2003. Tabela 2. Inicjatywy prawno-administracyjne wspierające rozwój MŚP we Francji OCZEKIWANY REZULTAT DZIAŁANIE CEL Plan „Faciliter la vie des Petites et Moyennes Entreprises” z 1997 r., wprowadzony przez sekretariat ds. małych i średnich przedsiębiorstw – polepszenie stosunków między sektorem prywatnym i administracją państwową, – przyspieszenie powstawania nowych przedsiębiorstw, – uproszczenie procedur administracyjnych, rachunkowości i opodatkowania, – rozwinięcie dostępu do Internetu, tak by umożliwić bardziej sprawne przesyłanie dokumentacji administracyjno-fiskalnej Działania w dziedzinie szkoleń i edukacji, organizowanie licznych spotkań informacyjnych i konferencji dotyczących przedsiębiorczości, stałe dokształcanie, szczególnie w przypadku umiejętności z zakresu technologii informatycznej – promocja innowacyjności i technologii oraz otworzenie się francuskich MŚP (PME) na rynki zagraniczne Utworzenie 11 kwietnia 2000 r. Narodowego Forum Kreacji Przedsiębiorstw (Forum National de Création d’Entreprises) – stworzenie dogodniejszych warunków dla zakładania przedsiębiorstw we Francji przez uproszczenie procedur administracyjnych i obniżenie kosztów związanych z zakładaniem przedsiębiorstwa – stymulacja wzrostu ekonomicznego i zatrudnienia w małych i średnich przedsiębiorstwach [140] Cd. tabeli 2 DZIAŁANIE Nowe prawo dotyczące przedsiębiorczości (Ustawa o inicjatywie ekonomicznej z 2003) CEL – uproszczenie procedur tworzenia i przejęcia przedsiębiorstwa, ułatwienie przejścia z pozycji pracownika do pozycji przedsiębiorcy oraz wzmocnienie bezpieczeństwa przedsiębiorców. Ciekawym rozwiązaniem jest zezwolenie na prowadzenie przedsiębiorstwa pod adresem zamieszkania przedsiębiorcy przez pierwszych 5 lat. Pozwala to na znaczne obniżenie kosztów prowadzenia działalności. OCZEKIWANY REZULTAT W ciągu najbliższych 5 lat (od daty wprowadzenia ustawy) planowano powstanie miliona nowych przedsiębiorstw, a w ciągu 10 lat przewiduje się transmisję 500 tys. przedsiębiorstw. Dwa nowe systemy: „Mikro Social” i „Mikro Fiscal”, 2003 – Mikroprzedsiębiorstwa mogą ubiegać się o naliczanie składek na ubezpieczenie społeczne od dochodu realnego. Ustawa ma za zadanie umożliwić każdemu pracownikowi, który pragnie stać się niezależnym, założenie własnego przedsiębiorstwa i uelastycznić proces przejścia z pozycji pracownika do pozycji właściciela. Pracownikowi, który staje się przedsiębiorcą, przysługuje możliwość pracy w niepełnym wymiarze godzin w pierwszym miejscu pracy. Ustawa powołuje również agencję UBIFRANCE, której celem jest pomoc małym i średnim przedsiębiorstwom eksportującym swoje produkty lub usługi. Akcja (prowadzona przez rząd) wsparcia rozwoju technologii i dostępu do handlu elektronicznego przez małe i średnie przedsiębiorstwa pod nazwą „Nadzieje handlu elektronicznego”, marzec 1999. – Posługiwanie się Internetem w działalności małych i średnich przedsiębiorstw. Październik 1998, projekt wsparcia innowacji i konkurencyjności przedsiębiorstw rzemieślniczych pt. „Podtrzymywanie rozwoju przedsiębiorstw w dziedzinie innowacji” Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji 141 Cd. tabeli 2 DZIAŁANIE CEL OCZEKIWANY REZULTAT Program „FASEP-Garantie” z 1999 r. – Rząd francuski wspierał działania zagraniczne swoich małych i średnich przedsiębiorstw. Inwestując w wybranych krajach, przedsiębiorcy mogli liczyć na nowy system gwarancji wspierających inwestycje zagraniczne. Sieci Aniołów Biznesu (Business Angels). Tworzą je inwestorzy prywatni, którzy wnoszą swój kapitał lub technikę do przedsiębiorstwa powstającego lub będącego w fazie początkowego rozwoju. – Sieci Aniołów Biznesu umożliwiają nawiązanie relacji między dwoma stronami: potencjalnymi inwestorami i przedsiębiorstwami szukającymi możliwości finansowania. Zapewniają obu stronom rzetelną informację, doradztwo i selekcję partnerów. 1998, program „Łatwość dostępu do finansowania” – System gwarancji i kredytów preferencyjnych jest tak kształtowany, aby ułatwić dostęp do kredytów przedsiębiorstwom rzemieślniczym. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mikołajczyk, Kurczewska, 2004, s. 77–81. Radykalna poprawa kondycji innowacyjnej gospodarki całej UE jest najważniejszym strategicznym zadaniem obecnej dekady (strategia lizbońska). MŚP mają ważną rolę do odegrania podczas realizacji tego celu (Łuczki (red.), 2007, s. 181–202). Na skutek Strategii Lizbońskiej we Francji powstał Narodowy Program Reform. Efektem jego prac ma być wdrożenie wytycznych unijnych na poziomie krajowym. Zaproponowano m.in. pomoc dla przedsiębiorstw rodzinnych oraz podejmowanie współpracy z partnerami europejskimi. Francja jest krajem, w którym dużą wagę przywiązuje się do wspólnych inicjatyw i łączenia potencjału wielu podmiotów gospodarczych i instytucji. Osobna instytucja powstała w celu wspierania innowacji mniejszych przedsiębiorstw OSEO (Le groupe OSEO Au service de l’entrepreneur). Podlega ona Ministerstwu Gospodarki, Finansów i Zatrudnienia oraz Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego i Badań. W zakres jej działań wchodzą: wspieranie innowacyjności, finansowanie inwestycji i produkcji oraz udzielanie gwarancji finansowych. OSEO ma szczególne znaczenie dla MŚP na każdym etapie ich rozwoju. W całym kraju te przedsiębiorstwa mogą wykorzystywać techniczno-ekonomiczne możliwości inżynieryjne OSEO czy specjalistyczną wiedzę 142 Joanna Żarnik-Żuławska finansową. OSEO wspiera małe i średnie przedsiębiorstwa w ich rozwoju oraz współpracy z instytucjami sektora bankowego i inwestycyjnego. Udziela kredytów i wsparcia finansowego na bardzo innowacyjne działania (przez dofinansowywanie od 40 do 70% wartości projektów), a także do prowadzenia badań dotyczących rozwoju MŚP. Ponadto OSEO nadaje firmom tytuł „firmy innowacyjnej” (Societe Innovante), który uprawnia do korzystania z dotacji (Dorocki, 2008, s. 179–181). Na uwagę zasługuje istnienie 25 regionalnych oddziałów OSEO, co sprzyja skuteczności przy docieraniu do potencjalnych beneficjentów. (Michalska, [online] 2012). W 2004 r. we Francji pojawiły się tzw. bieguny konkurencyjności. Powstały one z inicjatywy rządu francuskiego i miały na celu skupienie w ramach jednej grupy przedsiębiorstw, centrów badawczych i instytucji szkoleniowych oraz podejmowania wspólnych działań na rzecz innowacyjności. Wspólne działanie czynni je bardziej skutecznymi w pozyskiwaniu subwencji, ulg czy zwolnień podatkowych, ma to duże znaczenie zwłaszcza dla MŚP (Czech, 2010, s. 147–150). Bieguny konkurencyjności to charakterystyczna dla Francji nomenklatura, która w istocie rzeczy odnosi się do klastrów czy też je określa. Wspomniane Bieguny/Klastry to sieci współpracy firm o złożonej strukturze, w której dominującą rolę odgrywają duże podmioty gospodarcze otoczone siatką lokalnych podwykonawców. Strategia rozwoju i działania tego rodzaju organizacji opierają się na partnerstwie pomiędzy różnymi organizmami, mającymi uznane i komplementarne kompetencje, a najważniejszym obszarem współpracy są badania i rozwój, co można streścić w jednym słowie-kluczu: innowacyjność. Istotną rolą zrzeszeń przedsiębiorstw we Francji jest dbanie o optymalną strukturę branży, co znajduje wyraz w integrowaniu się przedsiębiorstw różnej wielkości, zarówno z sektora MŚP, jak i dużych, co oznacza priorytet interesów branżowych nad wielkością przedsiębiorstw (Lachniewicz, Matejun, 2011, s. 321). Współpracując ze sobą nawzajem i innymi podmiotami, MŚP zyskują dostęp do nieosiągalnych indywidualnie zasobów, m.in. technicznych, surowców i materiałów, kapitału ludzkiego oraz finansowego. Umożliwia się wspólne dokonywanie inwestycji w nowe zasoby, niedostępne dla działających samodzielnie podmiotów. Dzięki współpracy MŚP mają ułatwiony dostęp do nowych kompetencji i umiejętności, np. z zakresu zarządzania, badań i rozwoju lub know-how. Ponadto wspólne działania wywierają pozytywny wpływ na przebieg ich procesów produkcyjnych, logistycznych oraz związa- Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji 143 nych z organizacją i zarządzaniem. Z kolei w wyniku ułatwionego dostępu do zasobów i umiejętności możliwa jest redukcja kosztów, wzrost elastyczności działania, wymagana wiedza oraz innowacyjność (Adamik, 2011, s. 208). Ciekawym przykładem inicjatywy wspierającej MŚP francuskie od lat 60. są parki naukowo-technologiczne, czyli zespół wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną, utworzony w celu dokonywania przepływu wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami. Parki naukowo-technologiczne w ostatnich czasach zaistniały również na gruncie polskim. Stanowią one jedno z najważniejszych narzędzi rozwoju MŚP, tworzą pozarządowe instytucje i ułatwiają dostęp do innowacyjnych rozwiązań. Analizując specyfikę sektora MŚP we Francji oraz jego osiągnięcia i perspektywy, można stwierdzić, że sektor ten zajmuje kluczową pozycję w rozwoju gospodarki tego kraju. Z tego powodu polityka wobec małych i średnich przedsiębiorstw od dawna zajmuje priorytetowe miejsce wśród głównych obszarów działań władz francuskich. Uzyskanie sukcesów w polityce dotyczącej MŚP jest bowiem warunkiem koniecznym dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, który jest z kolei najistotniejszym celem wszystkich krajów Wspólnoty Europejskiej. 4. SZKOLENIA W MŚP WE FRANCJI W sytuacji wzrastającej konkurencji ze strony innych krajów, związanej z rozszerzeniem UE i procesem globalizacji, podmioty sektora MŚP w całej Europie za najważniejsze wyzwanie uznają obecnie potrzebę wzmocnienia swojego potencjału innowacyjnego oraz podniesienia kwalifikacji i umiejętności. MŚP mają duży udział w organizowaniu szkoleń zawodowych, ale jednocześnie wielu pracowników odchodzi z nich na lepiej płatne stanowiska w dużych przedsiębiorstwach. Firma ponosi wówczas koszt szkolenia, ale nie odnosi korzyści z tego tytułu. Brak wykwalifikowanych pracowników jest problemem dla ponad jednej trzeciej wszystkich MŚP w UE (Przewodnik po szkoleniach w małych i średnich przedsiębiorstwach, KE, 2009). Walcząc o dotrzymanie kroku nowościom w dziedzinie technologii informacyjnych i komunikacyjnych, MŚP napotykają zatem trudności przy poszukiwaniu wykwalifikowanych pracowników oraz zapewnieniu im odpowiednich szkoleń i edukacji. W świetle tych argumentów oczywiste staje się znaczenie szkoleń i dostosowania kwalifikacji i umiejętności. Powinny one stanowić priorytetowy cel 144 Joanna Żarnik-Żuławska polityki zarówno na poziomie europejskim, jak i na poziomie rządów krajowych, regionalnych i lokalnych. W grudniu 2008 roku Komisja uruchomiła na szczeblu UE inicjatywę „Nowe umiejętności w nowych miejscach pracy” w celu zapewnienia lepszego dostosowania umiejętności pracowników do dostępnych miejsc pracy. W inicjatywie bierze się pod uwagę m.in. wzrost znaczenia umiejętności miękkich, takich jak umiejętność rozwiązywania problemów, zdolności analityczne, umiejętność samokontroli i komunikacji, ale również znajomość języków, kompetencje informatyczne i umiejętność pracy w zespole, których znaczenie będzie wzrastać. Sporo uwagi zwraca się na różnice pod względem udziału pracowników w szkoleniach w zależności od wielkości firmy. Ogólnie w dużych przedsiębiorstwach udział ten jest znacznie większy niż w małych. Jednocześnie występują też duże różnice między poszczególnymi krajami. Najwyższe wskaźniki udziału w szkoleniach obserwuje się w krajach skandynawskich, natomiast najniższe w krajach Europy Południowej oraz Środkowej i Wschodniej. Duże możliwości dofinansowywania szkoleń sprawiły, że zainteresowanie tego rodzaju formą rozwijania pracowników przejawia wiele firm. Na podstawie poniższych danych podsumowujących wdrażanie programów unijnych można stwierdzić, że francuskie przedsiębiorstwa średnio chętnie korzystają ze współfinansowania procesów rozwojowych pracowników z funduszy UE. Powyższe dane są szczególnie interesujące na tle wyników badań Stefa Lachniewicza i Marka Matejuna, opublikowanych w 2011 roku. Typowano, że największe znaczenie w wykorzystywaniu okazji do rozwoju MŚP mają nieformalne relacje z otoczeniem. Na drugim miejscu pojawiały się: wiedza, umiejętności, postawa i talenty pracowników. Na kolejnych: technologie informatyczne, lokalizacja, źródła finansowania i formalne relacje z otoczeniem (Lachniewicz, Matejun, 2011, s. 176). Na znaczenie strefy zatrudnienia w budowaniu innowacyjności MŚP zwrócił uwagę również Maciej Zastempowski. Wyniki jego badań wskazują na duże znaczenie wydajności pracowników, poziom wykształcenia oraz gotowości do podnoszenia kwalifikacji (Zastempowski, 2010, s. 202). Potwierdza to tezę, że wspieranie rozwoju i kompetencji pracowników umacnia innowacyjność i przedsiębiorczość MŚP. Francja nie przoduje, jeżeli chodzi o udział w kształceniu pracowników, niemniej jednak od wielu lat traktuje obszar innowacji i przedsiębiorczości jako priorytet. To pozwoliło jej uczynić z francuskich MŚP konkurencyjne podmioty na rynku UE. 145 Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji BUŁGARIA GreCJa ruMunia 9,4% 13,9% 18,3% LiTWa 23,5% FranCJa 25,1% WŁOCHY 26,1% WĘGRY 26,7% CYPr 27,8% PorTuGaLia 28,2% ŁOTWA 29,2% HisZpania 31,1% MaLTa 31,6% PoLSKa 32,8% UE OGÓŁEM 34,0% LuKSeMBurG 35,1% SŁOWACJA 36,1% BeLGia 36,5% estonia 36,6% nieMCY 36,8% aUstria 40,9% irLandia 41,8% dania 44,0% WieLKa BrYTania 44,8% CZeCHY 46,0% SLoWaCJa 48,0% SZWeCJa 48,7% HoLandia 48,8% FinLandia 0,0% 51,0% 20,0% 40,0% 60,0% Wykres 1. Udział procentowy w kształceniu opłacanym przez pracodawcę lub finansowanym przez osoby samozatrudnione w krajach Unii Europejskiej. Źródło: M. Czernecka, P. Woszczyk, 2011, s. 20. Najważniejszym podmiotem podejmującym działania innowacyjne jest człowiek. Zatem zasoby miękkie przedsiębiorstwa: kompetencje właścicieli, menedżerów, pracowników w największym stopniu decydują o szansach innowacyjnych. Gdyby znaczenie zasobów (materialnych lub finansowych) było decydujące, to MŚP nie miałby większych szans 146 Joanna Żarnik-Żuławska w rywalizacji z wielkimi korporacjami. Czynnikiem najważniejszym jest kapitał intelektualny, który stanowi o kompetencji innowacyjnej przedsiębiorstwa i jego rozwoju. Firmy francuskie przejawiają stosunkowo niskie zaangażowanie w doskonalenie kwalifikacji swojego personelu. Przeciętna liczba dni roboczych przeznaczonych na edukację i szkolenie jednego pracownika w 2002 roku wzrosła do 6,8 dnia, co plasowało Francję na 10 miejscu wśród 15 krajów UE. Średnia dla państw UE wyniosła 11,6 (Baruk, 2006 s. 368). Zastanawiająca jest niska liczba dni przeznaczonych na doskonalenie kwalifikacji w państwach rozwiniętych, takich jak: Niemcy, Francja czy Szwecja. Generalnie w 2002 roku w UE 50% firm przeznaczyło na szkolenie i edukację jednego pracownika od 1 do 6 dni. Powyżej tej przeciętnej znalazła się Francji, gdzie 66% firm zdecydowało się na szkolenie pracowników w takiej liczbie dni. Uwzględniając wielkość przedsiębiorstwa, największą przeciętną liczbę dni na szkolenie i edukację jednego pracownika przeznaczyły MŚP, przy czym przedsiębiorstwa małe dominowały wśród tych, które na szkolenie jednego pracownika przeznaczyły 7 i więcej dni w ciągu roku. Takich organizacji w 2002 roku w UE było 35%. Niska liczba dni przeznaczonych na doskonalenie kwalifikacji we Francji jest interesująca z jeszcze jednego powodu. Z badań prowadzonych przez Jerzego Baruka wynika, że czynnikiem decydującym o zdolności przedsiębiorstwa do innowacji są kwalifikacje personelu. Tak uznali kierownicy małych i średnich przedsiębiorstw francuskich. Kolejnym czynnikiem kształtującym siłę przedsiębiorstw francuskich w zakresie innowacji jest współpraca z dostawcami i klientami. Zwraca uwagę odległe miejsce postępu technologicznego i kompetencji badawczo-rozwojowych. W zarządzaniu współczesnym przedsiębiorstwem dominujące znaczenie ma człowiek. Pracownik, jego wiedza i doświadczenie są traktowane jako główna siła przedsiębiorstw, prowadząca do wzrostu aktywności innowacyjnej organizacji. Podobną rolę odgrywają dobre stosunki z organizacją i jego podmiotami. We Francji kierownicy większą wagę przywiązują do tzw. miękkich czynników wzrostu innowacyjności. 147 Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji Tabela 3. Najważniejsze czynniki objaśniające silne strony przedsiębiorstwa w zakresie innowacji (według opinii kierowników) NAJWAŻNIEJSZE CZYNNIKI/liczba WSKAZAŃ Kwalifikacje personelu Współpraca z dostawcami Zdolności dostosowania się do potrzeb rynku Efektywne metody produkcji Przywództwo w trendach rynkowych Postęp technologiczny i zdolności B+R Unia Europejska (UE 15) 49 39 38 17 14 13 Francja 56 43 34 13 7 8 WYSZCZEGÓLNIENIE Źródło: J. Baruk, 2006, tab. 12.2, s. 355. 5. WSPIERANIE ROZWOJU MŚP WE FRANCJI W OKRESIE KRYZYSU I ROSNĄCEJ NIEPEWNOŚCI Światowy kryzys gospodarczy zapoczątkował w drugiej połowie lat 70. XX wieku w krajach kapitalistycznych proces dynamicznego rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, które miały stanowić antidotum na problem bezrobocia. Właśnie MŚP stały się w tym okresie głównym źródłem nowych miejsc pracy, zwłaszcza w usługach, handlu i drobnej wytwórczości. Wzrost znaczenia MŚP w rozwoju systemów gospodarczych wyraża się w przyroście zatrudnienia, wysokiej efektywności działania, zdolności do współpracy z innymi podmiotami czy pozytywnym wpływem na rozwój regionalny. Zdaniem Agnieszki Zakrzewskiej-Bielawskiej pozytywny wpływ wynika m.in. z tego, że w praktyce występuje zależność pomiędzy rozwojem regionu a rozwojem MŚP. Najczęściej MŚP powstają w miejscach zamieszkania założycieli, którzy korzystają z miejscowych zasobów, płacą tam podatki, przyczyniając się tym samym do kolejnych inwestycji (Zakrzewska-Bielawska, 2011, s. 72–74). Mając na uwadze znaczenie MŚP, warto dodać, że przyczyny i warunki ich rozwoju tkwią zarówno w wewnętrznych, jak i zewnętrznych strefach funkcjonowania tych przedsiębiorstw. Niewątpliwie dużą rolę odgrywa polityka rządowa i sytuacja społeczno-ekonomiczna państwa. 148 Joanna Żarnik-Żuławska Połowa roku 2008 jest kojarzona ze światowym kryzysem gospodarczym. Jak kryzys obszedł się z gospodarką francuską i czy doceniono znaczenie MŚP dla rozwoju gospodarczego Francji? Mimo wsparcia ze strony rządu przedsiębiorstwa francuskie niezbyt dobrze radziły sobie z kryzysem, zwłaszcza w początkowej jego fazie. Najwyższą cenę za kryzys zapłaciły średnie przedsiębiorstwa. Stanowiły one ogromną większość spośród 70 000 firm, które ogłosiły upadłość w 2008 roku. Spowolnienie gospodarcze oznaczało dla nich nie tylko spadek sprzedaży, ale równocześnie ograniczenia w dostępie do kredytu. W październiku 2009 roku wiadomością dnia w sferze ekonomicznej było ogłoszenie przez prezydenta Sarkozy’ego nowej fazy planu wsparcia dla średnich i małych przedsiębiorstw, na którą prezydent Francji przeznaczył dwa miliardy euro. Już w 2008 roku MŚP uzyskały ulgi i udogodnienia, wśród których najważniejsze to moratoria na długi socjalne i fiskalne, zwolnienia ze składek socjalnych nowo zatrudnionych pracowników, nieopodatkowywanie inwestycji produkcyjnych, szybsze wypłacanie subwencji na badania naukowo-techniczne, wsparcie kapitału przedsiębiorstw oraz ułatwienia kredytowe za pośrednictwem dwóch specjalnie do tego powołanych instytucji. Pierwszą z nich był Strategiczny Fundusz Inwestycyjny FSI, zaopatrzony w 20 mld euro. Druga, nakierowana specjalnie na małe i średnie firmy, to publiczny bank OSEO (opisany wyżej). Bank ten udzielił dotąd kredytu 18 tysiącom firm na sumę 4,5 mld euro, a przez mechanizm mediacji umożliwił pożyczenie im przez banki dalsze półtora miliarda. Na 150 000 szacuje się liczbę uratowanych w ten sposób stanowisk pracy (Błoński, 25 maja 2012). Publiczny bank OSEO został zaopatrzony w miliard euro na specjalne pożyczki długoterminowe, zwane pożyczkami partycypatywnymi. Spłata tych kredytów jest nie tylko przesunięta w czasie, ale w dodatku nie jest objęta gwarancją w razie niepowodzenia firmy. Warto jednak dodać, że koszty tego kredytu są wyższe niż kredyty rynkowe. Dowodem na przychylność państwa francuskiego dla MŚP jest uruchomienie w 2012 roku kolejnej puli pieniędzy w wysokości 800 milionów euro. Należy to uznać za znaczący wyczyn, zwłaszcza że decyzja została podjęta w okresie ogólnej tendencji do restrykcji budżetowych. W 2011 roku zanotowano wzrost liczby zarejestrowań różnych form działalności we Francji. Najprawdopodobniej liczna grupa byłych pracowników zdecydowała się na stworzenie swoich firm. Rejestracje w formie indywidualnej działalności gospodarczej spadły o 8%, liczba rejestracji różnych form spółek wzrosła o 2%. Ta stabilizacja wynika z bardzo silnego wzrostu (+42%) Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji 149 spółek jednoosobowych. Jednocześnie liczba małych przedsiębiorców indywidualnych czyli uproszczonych form działalności gospodarczej, reprezentujących 53% powstałych w tym okresie przedsiębiorstw, spadła o 21% (Kaluzinska, 2012). Liczba spółkek jednoosobowych wzrosła niemal dwukrotnie od początku kryzysu, podczas gdy grupa MPI – małe przedsiębiorstwa indywidualne – gwałtownie zmalała. Pomimo deklarowanego zaangażowania państwa wydaje się, że przedsiębiorcy zaczynają wątpić w zalety „państwowych” systemów wspomagania, które cieszyły się wielkim powodzeniem w roku 2008, tj. po wprowadzeniu ustawy o modernizacji gospodarki (zwanej potocznie ustawą LME). Głównym powodem tego sceptycyzmu jest to, że nie wpłynęły one w żadnym stopniu na nieprzychylność banków, co powoduje ciągły niedobór kredytów dla nowo powstających przedsiębiorstw. Ponadto przedłużono o rok wymienione na wstępie ulgi socjalne i fiskalne. Te działania niewątpliwie ułatwiły wielu firmom przeżycie ciężkich czasów, ale równocześnie świadczą o dużej zależności gospodarki francuskiej od państwa. PODSUMOWANIE Francja, jak i cała Unia Europejska, stoi przed koniecznością istotnych przemian, koniecznych ze względu na proces globalizacji i trwającego kryzysu. Głównym celem krajów Wspólnoty jest stanie się najbardziej dynamiczną i konkurencyjną gospodarką na świecie. Aby było to realne, konieczny jest trwały i zrównoważony wzrost gospodarczy, wystarczająca liczba miejsc pracy, rozwój innowacyjności i nowych technologii oraz spójność socjalna. Większość z tych czynników jest bezpośrednio zależna od stanu sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Wynika stąd potrzeba promocji przedsiębiorczości. Należy zachęcać do podejmowania ryzyka, propagować proprzedsiębiorczą edukację, lansować zakładanie nowych przedsiębiorstw. Unia Europejska w licznych obszarach polityki gospodarczej ustala warunki ramowe determinujące rozwój MŚP. Jednym z głównych źródeł problemów dotyczących rozwoju MŚP w krajach członkowskich są istniejące tam warunki administracyjne. Wynikają z tego różnice w wydajności przedsiębiorstw (Limański A., 2003, s. 157–158). Rząd Francji stosuje wiele instrumentów pobudzania innowacyjności i przedsiębiorczości MŚP, ma bowiem świadomość, że sektor ten zajmuje kluczową pozycję w rozwoju gospodarki tego kraju. Na uwagę zasługuje także intensywność działań realizowanych we Francji 150 Joanna Żarnik-Żuławska na szczeblu regionalnym, co sprawiło, że innowacyjność francuskich regionów jest oceniana stosunkowo wysoko. Z drugiej strony warto zaznaczyć, że francuski system pomocy publicznej dla MŚP jest bardzo złożony, a przez to oceniany często jako źle zorganizowany. W wyniku decentralizacji pojawiło się wiele instytucji publicznych zajmujących się pomocą. Nadal brakuje jednej kluczowej instytucji, która mogłaby poprowadzić przedsiębiorców przez gąszcz procedur w różnych sieciach finansowania. LITERATURA Adamik A. (2011), Kształtowanie konkurencyjności i przewagi konkurencyjnej małych i średnich przedsiębiorstw, C.H. Beck, Warszawa. Baruk J. (2006), Zarządzanie wiedzą i innowacją, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Czech K., Infrastruktura instytucjonalna w procesie wspierania działalności innowacyjnej MŚP we Francji – wnioski dla Polski, s. 147–150. [Dostęp 08.05 2012]. Dostępny w World WideWeb:http://mikro.univ.szczecin.pl/system/publication_files/106/original/11.pdf?131488080. Dominiak P., Wasilczuk J., Daszkiewicz N. (2005), Małe i średnie przedsiębiorstwa w obliczu internacjonalizacji i integracji gospodarek europejskich. Przykłady Włoch, Francji, Polski i Czech, Gdańsk. Dominiak P. (2005), Sektor MŚP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa. Haffer M. (2005), Zasoby wiedzy, jako czynnik wzrostu innowacyjności przedsiębiorstwa, [w:] B. Godziszewski, M. Haffer, M. J. Stanker, Wiedza jako czynnik międzynarodowej konkurencyjności w gospodarce, Toruń. Janasz W., Innowacje w zrównoważonym rozwoju organizacji, Warszawa, 2011. Janasz W. (2003), Innowacje w modelach działalności przedsiębiorstw, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. Lachniewicz S. (2011), Matejun M., Zarządzanie rozwojem małych i średnich przedsiębiorstw, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Limański A. (red.) (2003), Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach integracji i globalizacji gospodarki, WSZMiJO, Katowice. Łuczki T. (red.) (2007), Szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Politechnika Poznańska, Poznań. Mikołajczyk B. , Kurczewska A. (2004), Sektor małych i średnich przedsiębiorstw we Francji, Uniwersytet Łódzki, Łódź. Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji 151 Ruszkowski J. M. (2003), Małe i średnie przedsiębiorstwa w procesie integracji Polski z Unią Europejską, [w:] A. Limański (red.), Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach integracji i globalizacji gospodarki, WSZMiJO, Katowice. Zastempowski M. (2010), Uwarunkowania budowy potencjału innowacyjnego polskich małych i średnich przedsiębiorstw, WN UMK, Toruń. Stabryła A. (red.), Innowacyjność we współczesnych organizacjach, Kraków 2005. Zakrzewska-Bielawska A. (2011), Wyzwania rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw. Innowacja technologia kryzys, Difin, Warszawa. Dokumenty elektroniczne i adresy internetowe Błoński P., Sarkozy na pomoc małym i średnim firmom, [Dostęp 25 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.rfi.fr/actupl/articles/118/article_8872. asp. Błoński P., Sarkozy i 35 miliardów, [Dostęp 24 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.rfi.fr/actupl/articles/120/article_9418.asp. Czernecka M.,Woszczyk P., [Raport, on-line]. 2011 [Dostęp 2 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.hrtrendy.pl/wpcontent/uploads/downloads/2011/12/Raport_EFSEnd_Financial_Support_Przyszlosc_rynku_szkolen_w_Polsce.pdf. s. 20. Dorocki S., Gospodarka oparta na wiedzy w założeniach Strategii Lizbońskiej na przykładzie Francji, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał, „Przedsiębiorczość – Edukacja” nr 4, Wydawnictwo Nowa Era i Zakład Przedsiębiorczości Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Warszawa–Kraków 2008, s. 179–181. [Dostęp 12.05 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.p-e.up.krakow.pl/pdf/ pe4/dorocki4.pdf. Kaluzińska E., Przedsiębiorczość i kryzys gospodarczy we Francji, On 1 février 2012, in Polski, by C. Dekeuwer, [Dostęp 25 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://thelegalbloginfrance.com/?p=166. Maziarski J., Maszek M., Małe i Średnie Przedsiębiorstwa w Unii Europejskiej, Ministerstwo Gospodarki i Polityki Społecznej [Dostęp 24 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.uw.olsztyn.pl/inte/male.htm. Michalska A., Finansowanie nauki we Francji, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Departament Współpracy Międzynarodowej MNiSW 2008. [Dostęp 24.05 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.nauka.gov.pl/ nauka/nauka-dla-kazdego/raporty-i-publikacje/sprawy-nauki/nauka-gospodarka-spoleczenstwo/nauka-gospodarka-spoleczenstwo/artykul/finansowanie-nauki-we-francji/. 152 Joanna Żarnik-Żuławska Przewodnik po szkoleniach w małych i średnich przedsiębiorstwach, KE, 2009, [Dostęp 07.05 2012]. Dostępny w World Wide Web: https://docs. google.com/ viewer?a=v&q=cache:YJeiQO2L9yEJ:ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId%3D4202%26langId%3Dpl+Przewodnik+po+szkoleniach+w+ma% C5%82ychi+%C5%9Brednich+przedsi%C4%99biorstwach&hl=pl&gl=pl &pid=bl&srcid=ADGEESgjH1bxcdps0itzu0YD2w9h1kcqD15T8hSgDaNHUjw0oph6Zp5fsVgH7VSBtV8UVt4D0Zm6ujOULWDpG51e_9kBNSE8088smZuxAzfFzHEcUq1sDBi4fEEA1pJe4QkbVVY8eaB&sig=AHIEtbTgnXkBFO3gpwfXP1POT4qrR5WUEA. Informator ekonomiczny o krajach świata, Francja, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, [Dostęp 5 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.msz. gov.pl/files/Informator%20ekonomiczny%20%20pdf/Francja/Francja%2004. pdf. Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw [Dostęp 24 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/files/charter/docs/charter_pl.pdf. SELECTED INSTRUMENTS OF GOVERNMENT SUPPORTING INNOVATION IN SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES IN FRANCE A b s t r a c t. As a result of internationalization and globalization SMEs are facing the need to meet the demands of international competitiveness. An important source of their advantage is innovation. Innovation requires a variety of activities undertaken by different actors and institutions. Article includes reasons for the need to support SMEs by the French government. Describes programs stimulate the activity of SMEs in France in the creation and innovation. Includes description of selected legal and administrative initiatives to promote the economy of France. It also shows the importance of programs co-financed from EU funds for innovation and entrepreneurship, SME employees in France. This article is an attempt to systematize data on how the current crisis affected the political and economic decisions, and whether recognized the importance of SMEs for the economic development of France? K e y w o r d s: innovation, policy intervention, competitive clusters, science and technology parks. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Małgorzata Ludwikowska Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników Z a r y s t r e ś c i. Motywacja jest elementem procesu zarządzania zasobami ludzkimi. Stanowi ona podstawę tego systemu. W trakcie budowy systemu motywacji i jego stosowania w praktyce popełniane są niekiedy błędy zmniejszające efektywność tego systemu. W artykule zwrócono uwagę na problem tych błędów i pokazano możliwe sposoby ich uniknięcia. Szczególną uwagę autorka zwróciła na błędy, które najczęściej popełnia kadra kierownicza w tworzeniu i praktycznym wykorzystaniu systemu motywacji pracowników. S ł o w a k l u c z o w e: motywacja, zarządzanie zasobami ludzkimi, system motywowania. WSTĘP Na temat budowy systemu motywacji pracowników powiedziano i napisano już bardzo dużo. Istnieje wiele metodyk i wskaźników dotyczących sposobu pomiaru tego czynnika, szeroko opisanych w różnych wydawnictwach. Niemniej, w praktyce zarządzania bardzo często zdarzają się przypadki niezrozumienia głównego celu i istoty motywacji pracowników, przy czym niezrozumienie to zaczyna się na ogół od kadry kierowniczej firmy. Błędy zaś zawsze odbijają się na tym, kto je popełnia. I albo dzięki nim nabywa się mądrości i wiedzy i firma się rozwija, albo niszczą wszystko to, co już zostało dokonane. 154 Małgorzata Ludwikowska Błędy popełniane w procesie stymulowania motywacji pracowników prowadzą do poważnych strat finansowych i strat środków materialnych, straty czasu, są przyczyną obniżenia konkurencyjności, a niekiedy i upadłości firmy. Poniżej będą rozpatrzone bardziej szczegółowo niektóre z podstawowych błędów popełnianych w tym przedmiocie. Do najczęściej popełnianych błędów w systemie motywacji można zaliczyć: 1. „błąd strusia” albo próba niezwracania uwagi na problem, 2. błędy w rozumieniu istoty motywacji, 3. błędne rozumienie roli motywacji materialnej, 4. błędne rozumienie wzajemnych relacji między zarządzaniem i motywowaniem, 5. błędy w tworzeniu systemu motywacji; a) uchylanie się kierownika od obowiązku realizowania przedsięwzięć z zakresu motywacji, b) niedocenianie znaczenia lojalności pracowników, c) kopiowanie cudzego systemu motywacji, d) „brak systemu” w systemie motywacji. ANALIZA BŁĘDÓW POPEŁNIANYCH W PROCESIE MOTYWACJI 1. „Błąd strusia” albo próba niezwracania uwagi na problem Kierownicy w wielu wypadkach ignorują fakt, że efektywność i wydajność pracy pracowników w danym momencie zależy nie tylko od umiejętności i wiedzy, ale też od ich chęci do pracy i chęci osiągania wysokich wyników. W wyniku rozwoju technologicznego i postępu procesów globalizacji w życiu społeczeństw zaszły istotne, fundamentalne zmiany. Znacznie wzrósł udział usług w tworzeniu PKB. W chwili obecnej w krajach rozwiniętych do 80% PKB powstaje w sferze usług, gdzie pracuje cztery piąte całej aktywnej zawodowo ludności. Podstawową właściwością gospodarki usługowej jest świadczenie usług, a zatem bezpośredni kontakt między pracownikiem a konsumentem. W zasadniczy sposób ulegają zmianie warunki działalności produkcyjnej większości pracowników, stawiane im wymagania. Większość pracowników sfery usług ze względu na sam charakter swojej działalności zmuszona jest do podejmowania samodzielnych decyzji w niestandardowych sytuacjach. Na tym polega podstawowa różnica między nimi a pracownikami tradycyjnych firm. Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników 155 Współczesna gospodarka ma też do czynienia z zasadniczo nową kategorią pracowników najemnych, których przyjęto nazywać knowledge workers – „pracownicy wiedzy”1. Tacy pracownicy pozwalają firmom zwyciężać w walce konkurencyjnej. W odróżnieniu od proletariusza epoki przemysłowej, pracownicy wiedzy nie zależą od materialnych czynników produkcji oni już dysponują wszystkim, co potrzebne do tego, żeby być wydajnymi. Wymaga to gruntownych zmian stosunków między pracownikiem a firmą: ze stosunku absolutnej zależności pracownika od pracodawcy przekształcają się oni w równoprawnych partnerów. Pracownicy wiedzy, znając swoją wartość i swoje możliwości, bez problemu rozstają się z firmą, która im nie odpowiada, która w stosunku do nich nie jest lojalna. Taka sytuacja powoduje, że na czołową pozycję pracy z kadrami wysuwa się problem motywacji pracowników, kształtowanie motywacji do efektywnej pracy właśnie w danej firmie. 2. Błędy w rozumieniu istoty motywacji Pojęcia motywu i motywacji mocno weszły do leksykonu biznesu, w praktyce jednak często błędnie rozumiana jest istota motywacji pracowników. Taka sytuacja nie dziwi, ponieważ nawet psychologowie nie mogą jednoznacznie ustalić znaczenia tych pojęć. Nie zagłębiając się w naukowe dyskusje i maksymalnie upraszczając definicje, motyw można określić jako wewnętrzne pobudzenie do podjęcia działania, to znaczy motyw jest wewnętrzną przyczyną wykonywania przez człowieka określonych działań i czynów. Również pojęcie „motywacja” ma kilka znaczeń. Uwzględniając potrzeby działalności praktycznej, ważne jest zrozumienie, że motywacja pracowników – to proces kształtowania u ludzi motywów do wysokoefektywnej pracy. Inaczej mówiąc, to proces oddziaływania jednego człowieka na drugiego, 1 T. Davenport w następujący sposób określa pracowników wiedzy: – reprezentują wysoki poziom wiedzy specjalistycznej, wykształcenie lub doświadczenie, a do najważniejszych celów ich pracy należy tworzenie, rozpowszechnianie lub praktyczne wykorzystanie wiedzy, – reprezentują wysoki poziom abstrakcji, niski poziom rutyny oraz cechuje ich stała potrzeba aktualizacji wiedzy, – zgłaszają potrzebę autonomii, zaufania, oceny pracy, potrzebę rozumienia kontekstu, potrzebę uczenia się przez doświadczenie, mają świadomość konieczności wymiany myśli z ekspertami. T. Davenport, Zarządzanie pracownikami wiedzy, Wolters Kluwer, Kraków 2007, s. 27. 156 Małgorzata Ludwikowska w którego rezultacie u tego ostatniego pojawia się wewnętrzny impuls, aby pracować lepiej i skuteczniej. Bezwarunkowo w trakcie takiego oddziaływania należy uwzględniać indywidualne właściwości pracowników, specyfikę sytuacji, kultury organizacyjnej firmy, treść samego działania, warunki wynagrodzenia za pracę i inne okoliczności. Co więc powinno skłaniać pracownika do wysoko skutecznej działalności w miejscu pracy po tym, jak zapoznał się ze swoimi obowiązkami funkcyjnymi? Kadra kierownicza, popełniając rozpatrywany wyżej błąd, upatruje przyczyny efektywnego działania pracowników tylko w nacisku zewnętrznym. System motywacji w takim przypadku sprowadza się do wypłaty wynagrodzenia (często bardzo skromnego), całkowitego reglamentowania działalności pracownika, surowej kontroli i nacisku ze strony kadry kierowniczej. Taka „motywacja” niszczy lojalność pracownika, paraliżuje twórczość i inicjatywę pracowników. Firma ogólnie rzecz biorąc robi się ociężała, nie jest zdolna do opracowania i wdrożenia innowacji, i w konsekwencji staje się niekonkurencyjna. 3. Błędne rozumienie roli motywacji materialnej Błąd ten polega utożsamianiu motywacji pracowników z motywacją materialną. Bezwzględnie motywacja materialna jest najbardziej widocznym i najczęściej stosowanym motywatorem, z pewnością rola pieniędzy we współczesnym społeczeństwie polskim w porównaniu z okresem gospodarki socjalistycznej znacznie wzrosła. Pojawiła się rzeczywista możliwość ich zarabiania i wydawania. Równocześnie pieniędzy prawie nigdy nie bywa tyle, ile człowiek by pragnął. Większość ludzi chce zarabiać więcej. Dlatego za jedną z podstawowych charakterystyk pieniędzy i wynagrodzenia w formie pieniężnej uważa się nienasyconość. Powyższa charakterystyka pieniędzy jako narzędzia motywującego zawiera w sobie i zalety, i wady. Z jednej strony, są one potężnym środkiem motywacji każdej działalności, z drugiej zaś mogą być przyczyną zniszczenia motywacji. Naukowcy już dość dawno zaczęli mieć wątpliwości związane z wszechwładzą pieniądza jako środka motywacji do pracy. Znane jest powiedzenie, że „za pieniądze można kupić czarującego psa, ale żadne pieniądze nie zmuszą go radośnie merdać ogonem”. Według opinii F. Herzberga i innych naukowców, o ile brak pieniędzy może wywoływać niezadowolenie z pracy, to ich wystarczająca ilość sama z siebie nie przynosi długotrwałego zadowolenia. Jest to szczególnie aktualne dla ludzi, których wynagrodzenie za pracę jest Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników 157 stałe. Tacy ludzie mogą doświadczać pozytywnych emocji, zadowolenia, kiedy zostają awansowani: oprócz dodatkowych pieniędzy to równocześnie forma uznania zasług. Ale jak zaznacza autor jednej z cieszących się wielkim autorytetem prac z zarządzania zasobami ludzkimi M. Armstrong, „uczucie euforii może szybko minąć, jeżeli pracownicy nie czerpią zadowolenia z samej pracy”. Naukowcy i praktycy ujawnili także prawidłowość, którą wskazuje autorka podręcznika motywacji G. Hagemann. Im mniej człowiek zarabia, tym więcej dla niego znaczy wynagrodzenie materialne, wysokość płacy. Dlatego pracownicy mało zarabiający są zależni od każdej zarobionej złotówki. Prawdziwe jest również twierdzenie odwrotne: im więcej ludzie zarabiają, i im bardziej pasjonują się oni swoją pracą, tym mniej interesują ich pieniądze. Ich bardziej interesuje możliwość samorealizacji, uznanie ich zasług, możliwość wpływania na wyniki swojej pracy. Analiza systemów motywacji daje podstawy, aby przewidywać, że istnieje pewien graniczny poziom wynagrodzenia, którego przekroczenie w żaden sposób nie będzie wpływać na motywację. Jeżeli zaś porównywać stymulację materialną i niematerialną, to tutaj B. Nelson, i P. Economy zwracają uwagę na następującą właściwość ich postrzegania. Większość pracowników rozpatruje otrzymywane przez nich pieniądze jako mniej lub bardziej sprawiedliwą formę wymiany za swoją pracę. To otrzymywanie wynagrodzenia w formie pieniężnej jest rozpatrywane przez współczesnych pracowników jako coś, co im się prawnie należy. Wynagrodzenie niematerialne natomiast (aprobata słowna, uznanie zasług itp.) jest odbierane jako swego rodzaju „dar” i właśnie dlatego ich stosowanie pozwala bardzo silnie zmotywować każdego z pracowników. Oprócz tego, zdaniem tych autorów, regularne (comiesięczne, cokwartalne) nagrody i inne wynagrodzenie pracownicy wkrótce zaczynają uważać za część swojego wynagrodzenia podstawowego, gwarantowany zarobek, a zatem za to, do czego mają niezbywalne prawo. W tym momencie całkowite albo częściowe zniesienie wypłat premiowych będzie odbierane przez pracowników jako kara ze wszystkimi wynikającymi z tego faktu negatywnymi, demotywującymi (to jest burzącymi motywację) następstwami. Praktycy są prawie jednomyślni co do tego, że pieniądze są dość silnym motywatorem, ale tylko w przypadku, gdy pracownik uważa, że wynagrodzenie za jego pracę jest sprawiedliwe. Wpływ systemu stymulacji materialnej działającej w firmie, na motywację i zachowanie się pracowników w pracy jest wyrażany pośrednio przez to, na ile jest on odbierany przez pracowników jako sprawiedliwy. Bezpośrednio natomiast, na ile wynagrodzenie za pracę jest związane z wynikami osiąganymi w pracy. 158 Małgorzata Ludwikowska Jest zrozumiałe, że uznając ważną rolę wynagrodzenia materialnego, trzeba je rozpatrywać w kontekście wszystkich czynników motywujących stosowanych w firmie, z uwzględnieniem wszystkich aspektów wpływu wynagrodzenia wypłacanego w formie pieniężnej na motywację zawodową konkretnego pracownika. Jak już wcześniej stwierdzono, pieniądze bezwarunkowo są silnym bodźcem do pracy. Jednak należy pamiętać, że różni ludzie, mający różny stosunek do pieniędzy, różnią się podatnością na tego typu motywator. Na pewno nie można twierdzić, że pieniądze stanowią równie silny motywator dla wszystkich pracowników. Naiwnością byłoby również twierdzenie, że wprowadzenie systemu wynagrodzenia za pracę zależnego od wyników pracy w cudowny sposób zmieni w ciągu jednej chwili wszystkich pracowników w pracowników silnie zmotywowanych do osiągania wysokich wyników w pracy. Naukowcy wskazują także na to, że ze wzrostem dobrobytu materialnego, wieku i wykształcenia maleje rola pieniędzy wśród czynników, skłaniających człowieka do aktywności zawodowej. Im człowiek starszy, tym bardziej ceni sobie spokój i stabilność, tym więcej myśli o zdrowiu i cichym spokojnym życiu i dlatego z wiekiem rola pieniędzy także maleje. Nie można powiedzieć, że takich ludzi pieniądze zupełnie nie interesują, ale pracują oni nie tylko dla pieniędzy. Ze wzrostem poziomu wykształcenia, jak twierdzą specjaliści, wielu ludzi w większym stopniu skłania do działania świadomość posiadania wysokich kompetencji w swojej dziedzinie, możliwość kierowania ludźmi, rozwijania się, posiadania ciekawej i twórczej pracy. W stosunku do pieniędzy można wyróżnić dwie diametralnie różne kategorie pracowników: z wysoką i z niską potrzebą posiadania pieniędzy. Dla pierwszej kategorii pieniądze stanowią podstawową siłę motywującą. Niekiedy ich dążenie może przybrać wynaturzoną formę: pieniądze potrzebne są człowiekowi nie tylko do utrzymania domu i rodziny, ale też dla samych pieniędzy. Jak dowcipnie zauważają amerykańscy uczeni S. Ritchie i P. Martin, jest to ten przypadek, kiedy „dość nigdy nie bywa dość”. Samo z siebie pragnienie zarobienia dużej ilości pieniędzy nie stanowi podstawy do negatywnej charakterystyki takiego człowieka. Jednakże kierującym takimi pracownikami uczeni ci zalecają zwracać szczególną uwagę na kompetencje zawodowe. Oprócz tego należy mieć na uwadze, że tacy pracownicy w pogoni za pieniędzmi mogą ignorować zachowanie wymogów technologicznych lub postanowień kontraktów, a czasem nawet dokonywać bezprawnych działań. Dla pracowników z wysoką potrzebą posiadania pieniędzy szczególnie ważne jest, aby widzieć bezpośredni związek między swoim nakładem pracy a wysokością wynagrodzenia w formie pieniężnej. Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników 159 W jaki sposób zachowują się ludzie z niską potrzebą posiadania pieniędzy? Dla nich motywatorami są inne czynniki: treść pracy, możliwość kontaktów z innymi ludźmi, władza, istnienie warunków do rozwoju zawodowego i inne. „Z historycznego punktu widzenia znajdujemy się w unikatowej sytuacji – pisze G. Hagemann – na przestrzeni wieków człowiek był zmuszony pracować, aby przeżyć, teraz po raz pierwszy w historii może on pozwolić sobie na przepych zaspokojenia w pracy swoich potrzeb emocjonalnych i intelektualnych. Ale to nie znaczy, że takich pracowników nie interesuje wynagrodzenie. Oni nie dopuszczą do tego, żeby ich eksploatowano, wynagrodzenie ich pracy powinno być sprawiedliwe. Naruszenie tej zasady staje się dla nich poważnym czynnikiem demotywującym”. Potrzeba posiadania pieniędzy u jednego i tego samego człowieka także może zmieniać się na przestrzeni jego życia albo w ogóle mieć charakter sytuacyjny, to znaczy jej zwiększenie może być uwarunkowane przez powstanie nowych okoliczności rodzinnych, pojawienie się dodatkowych zobowiązań finansowych itd. Oprócz tego określona część tych pracowników, którzy przywiązywali dużą wagę danego czynnika, znacznie osłabia swoje dążenie do zdobycia większych pieniędzy po osiągnięciu tego poziomu zarobku, do którego dążyli. Pieniądze dość często nie są decydującym czynnikiem motywującym. Duża konkurencja wysoko wykwalifikowanych pracowników doprowadza do tego, że posługując się tylko bodźcami materialnymi, trudno przyciągnąć albo zatrzymać w firmie niezbędnego specjalistę. Dla takich specjalistów uczucie pomyślności, stosunki międzyludzkie w firmie, wzajemne zaufanie, możliwość realizowania swojego potencjału są nie mniej ważne niż kwota wynagrodzenia pieniężnego. Ludzi do lepszej pracy motywuje zdrowa, twórcza atmosfera w pracy, ciekawa i ważna praca. Dlatego jak pisze G. Hagemann, „menedżerowie powinni wiedzieć, że mogą oni w istotny sposób podnieść motywację swoich pracowników, nie wydając na to ani dolara”. Z powyższych rozważań wynika, że motywowanie pracowników powinno opierać się na optymalnym połączeniu form i metod materialnych i niematerialnych, powinno maksymalnie uwzględniać indywidualne właściwości pracowników, treść i warunki działalności zawodowej. 160 Małgorzata Ludwikowska 4. Błąd w rozumieniu wzajemnych relacji między kierowaniem i motywowaniem Motywowanie jest tu rozpatrywane w oderwaniu od kierowania. W swojej skrajnej postaci błąd ten wyraża się w tym, że funkcja motywacji pracowników w całości jest realizowana przez oddział kadr albo struktury zarządzania zasobami ludzkimi. W takim przypadku działalnością pracowników kierują jedne struktury (kierownicy jednostek strukturalnych, menedżerowie), a motywują inne (kierownicy i pracownicy struktur zarządzania zasobami ludzkimi). U podstaw tego błędu leży też przesłanka teoretyczna, która polega na mało poprawnym rozgraniczeniu takich dyscyplin naukowych i przedmiotów nauczania, jak kierowanie (zarządzanie) i kierowanie personelem (zarządzanie zasobami ludzkimi). Takie postawienie sprawy jest absurdalne z praktycznego punktu widzenia kierownika, który na co dzień musi rozwiązywać zadania kierowania. To właśnie bezpośredni kierownik na ogół określa, co i jak będą robić jego podwładni, w jakich terminach, na jakich warunkach, a także jakie środki i metody mają w tym celu stosować. To kierownik kontroluje wyniki i realizuje sprzężenie zwrotne, to jest powiadamia pracowników, na ile dobrze lub poprawnie wykonali postawione zadanie. W większości przypadków od kierownika zależy wysokość płacy, ponieważ to kierownik nagradza lub karze swoich podwładnych. Wszystkie powyższe elementy są ważnymi częściami składowymi systemu motywacji. Bezpośredni kierownik realizuje ponad 80% funkcji związanych z motywacją swoich podwładnych. Powyższe okoliczności są powodem, dla którego właśnie od kierownika wymaga się wysokiego poziomu kompetencji psychologicznych. Na czym wobec tego polega rola organów kadrowych? Tworzą one podstawę systemu motywacji w czasie prowadzenia doboru zawodowo-psychologicznego kandydatów, szkolenia i adaptacje nowych pracowników, planowanie ich kariery. Tworzą system motywacji pracowników przedsiębiorstwa, badają poziom ich lojalności, planują przedsięwzięcia w celu podniesienia tego poziomu, organizują działania integracyjne itp. Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników 161 5. Błędy w budowaniu systemu motywacji Jak już wcześniej stwierdzono, zbudowanie systemu motywacyjnego jest jednym z warunków optymalnego wykorzystania zasobów ludzkich firmy. Tworząc taki system, powszechnie popełnia się opisane poniżej błędy: a) Uchylanie się kierownika od obowiązku realizowania przedsięwzięć z zakresu motywacji. Bardzo często kierownicy próbują uchylić się od obowiązku realizowania przedsięwzięć z zakresu motywacji, szukają takiego systemu (zautomatyzowany, komputerowy itp.) zarządzania motywacją pracowników, który nie wymagałaby ich bezpośredniego udziału. Niestety takiego systemu dotąd nie wymyślono. To właśnie kierownik i jego działanie, pozycja lidera jest podstawowym elementem organizacyjnego systemu motywacji pracowników. Więcej – wysoka motywacja pracowników jest niemożliwa przy niskiej motywacji samego kierownika. Jak twierdzi Klaus Kobjoll, motywacja jest zaraźliwa: „Kierownik motywuje podwładnych już przez swój stosunek do pracy, swoją pasję i zapał w wykonywaniu obowiązków służbowych”. b) Niedocenianie znaczenia lojalności pracowników. Lojalność wobec firmy lub inaczej pozytywny stosunek pracownika do firmy, w której on pracuje, jest podstawą budowy dowolnego systemu motywacji. Za wyrzucone w błoto można uważać pieniądze, które wkłada się w celu rozwoju motywacji pracowników, którzy nie utożsamiają się z przedsiębiorstwem i którzy w każdej chwili są gotowi się z niego zwolnić. Lojalność wobec firmy rodzi się w pracownikach, gdy są spełnione minimum trzy warunki: są oni zadowoleni z treści i warunków pracy, dostrzegają sprawiedliwość stosunków panujących w firmie oraz darzą zaufaniem kierownictwo firmy i bezpośrednich przełożonych. Zaufanie z kolei rodzi się w wyniku skutecznej działalności kierownictwa firmy i bezpośredniego przełożonego, z ich troski o podwładnych, z ich przyzwoitości i przestrzegania przez nich zasad moralnych. To w interesie firmy leży wyznaczanie na stanowiska kierownicze profesjonalnych, o wysokich walorach moralnych pracowników. I odwrotnie – niskie walory moralne kadry kierowniczej stanowią poważną przeszkodę do stworzenia skutecznego systemu motywacji. W chwili obecnej istnieją wystarczająco pewne i efektywne metody pomiaru lojalności pracowników wobec firmy, ujawniania przyczyn i czynników, które ją niszczą. Zgromadzono ciekawe doświadczenia w zakresie 162 Małgorzata Ludwikowska kształtowania i podnoszenia poziomu lojalności pracowników wobec firmy, których wykorzystanie w praktyce może przynieść odczuwalne wyniki. c) Kopiowanie cudzego systemu motywacji. Z pewnością potrzebne jest studiowanie pozytywnych doświadczeń innych firm w zakresie motywacji pracowników. Ale nie ma sensu na ślepo kopiować cudzych systemów motywacji. Każda firma ma swoją własną specyfikę, jest organizacją w pewnym sensie jednostkową i unikalną. Ma swoją historię powstania i rozwoju, swoją specyficzną kulturę organizacyjną i kulturę pracy, niepowtarzalne właściwości pozycji lidera. Wszystko to wymaga doboru takich elementów systemu motywacji, które będą maksymalnie efektywne właśnie w tych unikalnych, jednostkowych warunkach konkretnej firmy. d) „Brak systemu” w systemie motywacji. System motywacji pracowników powinien obejmować wszystkie poziomy firmy i cały cykl życiowy każdego z pracowników w firmie, poczynając od przyjęcia do pracy, a kończąc na zwolnieniu. Elementy skutecznego systemu są wzajemnie powiązane i wzajemnie się uzupełniają. Takie wymagania stawia teoria. Jednak w praktyce często spotykamy się z faktem, że poszczególne elementy nie tworzą spójnego systemu, brakuje ich koordynacji, a czasami są one ze sobą sprzeczne. Zazwyczaj jest tak, że podczas rekrutacji pracowników szczegółowo studiuje się indywidualne motywatory, szczegółowo bada się tzw. profil motywacyjny kandydatów na wakujące stanowiska. Ale potem informacje te albo nie są przekazywane bezpośrednim przełożonym nowych pracowników, albo nie są przez nich wykorzystywane. W wyniku tego pożytek z pracy wysoko wykwalifikowanych specjalistów, studiujących motywację kandydatów, sprowadza się do zera. Poważną przeszkodą w opracowaniu i wdrożeniu systemu motywacji jest także brak gotowości albo niechęć kadry kierowniczej do spełniania funkcji związanych z motywacją podwładnych, ponieważ wymaga to od nich dodatkowego wysiłku. Sam system motywacji powinien być ściśle związany z wynikami pracy i osobistym wkładem pracy każdego pracownika w realizację zadań firmy. Pracownik powinien wiedzieć, jaki jest jego wkład w osiąganie celów firmy, realizację planów produkcyjnych, mieć pewność, że zostanie sprawiedliwie oceniony, zarówno w trakcie realizacji, jak i po zrealizowaniu zadania, a nie kiedyś potem, w bliżej nieokreślonej przyszłości. Dlatego też nagrody i premie powinny być wypłacane nie później niż po tygodniu od zakończenia prac nad Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników 163 projektem albo w innym, dokładnie określonym terminie (jeśli mają spełnić funkcję motywatora). Jeszcze jeden istotny błąd polega na tym, że często nie przestrzega się lub też zbyt często wprowadza się zmiany do istniejącego systemu motywacji. Stałość w rozumnych granicach jest warunkiem koniecznym skutecznego systemu motywacji. W przeciwnym razie pracownicy tracą wiarę w sprawiedliwość, a system motywacji przestaje być tym, czego pracownicy oczekują. Inna skrajność – nie zmienia się wprowadzonego systemu motywacji przez kilka lat i nie odpowiada on już nowym warunkom rynkowym i warunkom panującym wewnątrz firmowy. Nie wprowadza się korekt związanych ze wzrostem inflacji, osiągniętymi wynikami, warunkami panującymi na rynku pracy itp. Dlatego też, aby system motywacji był ciągle aktualny, należy go aktualizować co najmniej raz na dwa lata. I ostatnia ważna sprawa. Jeżeli personel zarządzający będzie uważał, że większość pracowników ma za niskie kwalifikacje i nie przykłada się do pracy, to będą mieć właśnie takich pracowników. Natomiast jeżeli będą wierzyć w profesjonalizm swoich ludzi, w to, że są oni zdolni osiągnąć wysokie wyniki, są lojalni wobec firmy i kierownictwa, wówczas powodzenie firmy jest zapewnione. PODSUMOWANIE Działalność związana z motywacją pracowników wymaga solidnego przygotowania zawodowego, praktycznego opanowania odpowiednich metod i stosowania właściwych narzędzi. W artykule rozpatrzono tylko niektóre, najpoważniejsze błędne poglądy i podejścia dotyczące zagadnienia motywacji pracowników. Można stwierdzić, że efektywność systemu motywacji zależy przede wszystkim od stopnia przygotowania kadry kierowniczej oraz profesjonalności zbudowanego systemu motywacji. Ważne jest też twórcze podejście do utworzonego systemu, jego systematyczne doskonalenie i szerokie korzystanie z doświadczeń innych podobnych firm zgodnie z zasadą, że najlepiej uczyć się na cudzych błędach. Takie podejście z pewnością pozytywnie wpłynie na motywowanie personelu każdej firmy. 164 Małgorzata Ludwikowska LITERARURA Armstrong M. (2009), Zarządzanie wynagrodzeniami, Wolters Kluwer business, Kraków. Borkowska S. (1985), System motywowania w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa. Cofer Ch. N. (1972), Appley M. H., Motywacja. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa. Davenport T. (2007), Zarządzanie pracownikami wiedzy, Wolters Kluwer business, Kraków. Hagemann, G. (1992), The motivational manual, Vermont: Gower. Haus B. (1987) (red.), Motywacja pracy: z teorii i praktyki organizacji i zarządzania, TNOiK, Wrocław. Herzberg F. (2003), One more time: How do you motivate employees?, Harvard Business Review, nr 81(1). Kieżun W. (1997), Sprawne zarządzanie organizacją, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Kobjoll K. (2000), Motywacja, Wydawnictwo Astrum, Wrocław. Król H., Ludwiczyński A. (red.), (2008), Zarządzanie Zasobami Ludzkimi – Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji, PWN, Warszawa. Nelson B., Economy P. (2007/2008), Blanchard K., Zarządzanie dla bystrzaków, wyd. II, Helion. Parkinson B., Colman A.M. (red), (1995), Emotion and Motivation, Zysk i S-ka, Poznań. Penc J. (2000), Motywowanie w zarządzaniu, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków. Penc J. (2000), Kreatywne Kierowanie. Organizacja i Kierownik Jutra. Rozwiązywanie Problemów Kadrowych, Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa. Reykowski J. (1975), Teoria motywacji a zarządzanie, PWN, Warszawa. Schulz D. P., Schulz S. E. (2002), Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Vroom V. H. (1964), Work and Motivation, Wiley, New York. Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników 165 MISTAKES MADE IN THE SYSTEM OF EMPLOYEE MOTIVATION A b s t r a c t. Motivation is the element of the human resource management process. It constitutes the basis of this system. Under construction of the motivation system and applying it in practice sometimes mistakes, reducing the effectiveness of this system are being made. In the article they paid attention to the problem of these mistakes and possible means of avoiding them were shown. The Author paid special attention to mistakes which the senior staff most often commits in creating and the practical application system of the motivation of employees. K e y w o r d s: motivation, human resource management, motivation system. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Wyższa Szkoła Bankowa Bydgoska Szkoła Wyższa Zbigniew Pietras Edward Pałka Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa ruchu drogowego – wybrane problemy Z a r y s t r e ś c i. W artykule przedstawiono wybrane elementy działań logistycznych podejmowanych w sytuacjach kryzysowych. Zaprezentowano propozycję systematyzacji wszystkich zagrożeń, przedstawiając przy tym szczegółowy podział tych związanych z żywiołami. Odniesiono się do wybranych elementów problematyki sytuacji kryzysowych w ruchu drogowym, przedstawiając stan za lata 1990–2010, a także prognozy ofiar śmiertelnych związanych z ruchem drogowym do roku 2013. S ł o w a k l u c z o w e: bezpieczeństwo, logistyka, kryzys, sytuacje kryzysowe, zagrożenia, żywioły. „Bezpieczeństwa nie dają prawa natury ani zjednoczenie nielicznych ludzi czy rodzin, ani wielka mnogość, o ile nie kieruje nią jedna wola”. Thomas Hobbes 168 Zbigniew Pietras, Edward Pałka Wstęp Dzisiejsze mass media przyzwyczaiły nas do postrzegania globalnego świata, kontynentu, państwa, a nawet najbliższego lokalnego zakątka przez permanentne prezentowanie zdarzeń mających znamiona kryzysu gospodarczego, politycznego, społecznego, ekologicznego, naturalnego jako sytuacji trwałych, chronicznych czy też powtarzalnych. Kryzysy tego typu przyjmujemy jako coś normalnego, typowego, coś, co nieprędko zniknie z mapy problemów otaczającej nas rzeczywistości. Od pierwszych dekad XIX w., a w zasadzie w burzliwym XX stuleciu społeczeństwo odeszło od optymistycznego myślenia w kategoriach postępu, przechodząc do pojmowania globalnej rzeczywistości w formie dużo bardziej pesymistycznej (myślenia w kategoriach kryzysu). Jakie to ma przełożenie na świadomość obywateli? Wynikiem kryzysu są postawy zwątpienia, rozczarowania, zagubienia, bezsilności, zatrata sensu życia, zanik myślenia perspektywicznego, zerwanie poczucia ciągłości z tradycją, prywatyzacja celów i ignorowanie spraw publicznych (Sztompka, 2002, s. 446) na rzecz partykularnych interesów osobistych, korporacyjnych czy partyjnych. Już w odległej przeszłości, sięgającej Juliusza Cezara w roku 45 przed naszą erą, można doszukać się pierwszych konkretnych poczynań w zakresie zwiększenia bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Ten władca imperium rzymskiego wydał pierwszy zanotowany przepis dotyczący uspokojenia ruchu drogowego, zakazujący wjazdu na drogi Rzymu wszelkich pojazdów, łącznie z końmi, w ciągu dnia i pozwalający im na pojawianie się w mieście dopiero nocą (Gapiński, 2008, s. 27). Wiek XX to postęp nauki i techniki, w którym rozwiązano wiele problemów politycznych, społecznych i ekonomicznych. Jednakże nie uporano się z wypadkami drogowymi, których liczba jest ciągle zatrważająca. Wypadki drogowe ciągle przypominają wstydliwą chorobę społeczną, z którą rządy nie zawsze potrafią sobie poradzić. Życie i zdrowie ludzkie to nadrzędne wartości, dlatego zapewnienie bezpieczeństwa ruchu drogowego jest podstawowym światowym, unijnym, krajowym i lokalnym priorytetem. Kwestia bezpieczeństwa drogowego dotyczy wszystkich obywateli i wszyscy powinniśmy przyczynić się do jego zapewnienia. Holistyczne podejście do tego problemu wymaga również rozpatrywania jego wszystkich aspektów, także w kontekście logistycznym. Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa... LOGISTYKA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 169 3 1. BEZPIECZEŃSTWO I JEGO POSTRZEGANIE Bezpieczeństwo kojarzy się z porządkiem, spokojem oraz zdolnością do zorganizowanego i szybkiego reagowania wobec naruszeń prawa, które mają Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą i nadrzędną wartością człowieka, grup miejsce we współczesnym świecie. Podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek społecznych, etnicznych, jest również podstawową potrzebą państw i systewraz z jego wartościami (moralnymi i materialnymi), traktowany jest jako jedmów międzynarodowych, a także ich deklarowanym celem. Pojęcie „beznostka społeczna lub zbiorowość społeczna o różnym charakterze więzi i uwapieczeństwo” (łac. securitas) występuje w zasadzie w każdej dyscyplinie narunkowań W hierarchiii celów potrzebbadań człowieka, określonej przez ukowej i worganizacyjnych. zależności od płaszczyzny jest ono odpowiednio kultowego w tym zakresie i bezpieczeństwo wielokrotnie cytowanego interpretowane. Historycznie znane jestabrahama ludzkości Maslowa od zaraniabezpieczeństwo jest drugą z podstawowych potrzeb człowieka, które są niepojej dziejów. Niektórzy twierdzą nawet, że potrzeba bezpieczeństwa była trzebne mu do życia. odzowną potrzebą powstania państwa (Pieprzny, 2009, s. 13). 5. Potrzeby zaijacnjiia: Psoatrm zeobryeraolziw Siebie; Zdolności; Talentów; zainteresowań; Rozwoju duchowego; Potwierdzenia własnej wartości 4. Potrzeby uznania Potrzeby: Sukcesu Szacunk u; Prestiżu; ZnaczePotrzeby przynniaależności; 3. Akceptacji; Miłości; Przyjaźni; Przynależności do: grupy; elity 2. Potrzeby bezpieczeństwa Zabezpieczenie przed: chorobą; bezrobociem starczą niezdolnością do pracy 1. Potrzeby fizjologiczne Pożywienie Mieszkanie; Odzież; Prokreacja Rysunek 2. Umiejscowienie ryzyka w systemie potencjalnych zagrożeń. Układ: środowisko–człowiek–maszyna Źródło: opracowanie własne. rys. 1. Piramida potrzeb człowieka Abrahama Maslowa1. 1 abraham Harold Maslow 1908 – 1970, Amerykanin, jeden z najważniejszych przedstawicieli nurtu psychologii humanistycznej i psychologii transpersonalnej. W 1954 r. opublikował 170 Zbigniew Pietras, Edward Pałka Bezpieczeństwo kojarzy się z porządkiem, spokojem oraz zdolnością do zorganizowanego i szybkiego reagowania wobec naruszeń prawa, które zachodzą we współczesnym świecie. Podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek wraz z jego wartościami (moralnymi i materialnymi), traktowany jako jednostka społeczna lub zbiorowość społeczna o różnym charakterze więzi i uwarunkowań organizacyjnych. W hierarchii potrzeb człowieka określonej przez kultowego w tym zakresie i wielokrotnie cytowanego Abrahama Maslowa bezpieczeństwo jest drugą z podstawowych potrzeb człowieka, które są LOGISTYKA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 5 potrzebne mu do życia. Rysunek ryzykawwsystemie systemiepotencjalnych potencjalnych zagrożeń. Układ: śrorysunek 2. 2. Umiejscowienie Umiejscowienie ryzyka zagrożeń. Układ: środowisko – człowiek - maszyna dowisko–człowiek–maszyna Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne. 3. TYPoLoGia WYBRANYCH ZAGROŻEŃ 3. TYPOLOGIA wybranych zagrożeń Z pojęciem „bezpieczeństwo” ściśle związane jest pojęcie „zagrożenie”, Zktóre pojęciem „bezpieczeństwo” ściśle grupa związane jest pojęcie jest jego antonimem. Człowiek, społeczna, państwo,„zagrożenie”, organizacja które jest jego antonimem. Człowiek, grupa społeczna, państwo, organizamiędzynarodowa starają się oddziaływać na swoje otoczenie, by usuwać a cja międzynarodowa starają się oddziaływać na swoje otoczenie, by usuwać, przynajmniej oddalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój i niepewność (Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, 2000, s. 17). Bezpieczeństwo pozostaje w ścisłym związku z zagrożeniami i oznacza zdolność przeciwstawiania się im. Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa... 171 a przynajmniej oddalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój i niepewność (Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, 2000, s. 17). Bezpieczeństwo pozostaje w ścisłym związku z zagrożeniami i oznacza zdolność przeciwstawiania się im. Zdaniem Jana Strelaua (Strelau, 2003, s. 433) efektem niezaspokojenia ludzkich potrzeb jest: „brak stabilności w otoczeniu, chaos, konflikty społeczne, deficyty ekonomiczne, a ponadto różnego rodzaju bodźce zagrażające”. Zagrożenia (bezpieczeństwo) można podzielić wg kilku kryteriów: 1. Czasu: – okres pokoju, – okres wojny. 2. Obszaru: – globalne, – międzynarodowe, – narodowe, – regionalne. 3. Stosunku do obszaru państwa: – zewnętrzne, – wewnętrzne. 4. Dziedziny, w jakiej występują: – militarne, – polityczne, – energetyczne, – ekologiczne, – informatyczne, – społeczne, – kulturowe, – socjalne, – strukturalne, – personalne. Na rysunku zaprezentowano systematykę zagrożeń wg różnych kryteriów, które możemy spotkać współcześnie (mogą przynieść szkody dla człowieka jako jednostki, ale również dla społeczności). Agroterroryzm Awarie BHP Błąd człowieka Woda Ogień Informacyjny Kryminalny Handel Ludźmi Sekty Społeczne Stres Toksykomania HIV/AIDS Cywilizacyjne Szarańcze Insekty Owady Gady Ssaki Epizootie Pandemie Epidemie Biologiczne Uderzenia Bronią konwencjonalną Biologiczne Chemiczne Nuklearne Uderzenia BMR Dezinformacja Flory Fauny Urządzeń Ludzi Wywoływanie Chorób u ludzi i zwierząt Terenu Obiektów Klimatyczne Skażenie Zanieczyszczenie Niszczenie obiektów i urządzeń Działanie GDR Czasu wojny Mezo Mikro Makro Ekonomiczne Źródło: Z.Z. Pietras, Pietras, Materiał prezentowany na iii Międzynarodowej konferencji naukowej, Słok k/Bełchatowa, 13-15.06.2007 r. Zagrożenia niemilitarne rodzaje i podział oraz Źródło: Materiał prezentowany na III Międzynarodowej konferencji naukowej, Słok k/Bełchatowa, 13–15.06.2007 r. Zagrożenia elementy modelowania systemu zabezpieczenia logistycznego niemilitarne – rodzaje i podział oraz elementy modelowania systemu zabezpieczenia logistycznego. Rysunek 3. Wybrane zagrożenia rysunek 3. Wybrane zagrożenia. Inne Informatyczny Komunikacyjne Obiektów Hydrotechnicz. Ziemia Przedmiotowy Budowlane Obiektów Przemysł. Ideowy Terroryzm Powietrze Ekologiczne Katastrofy Obiektównuklearny ch Związane z budową i produkcją i eksploatacją Kosmos Żywioły Czasu pokoju Zagrożenia [172] Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa... 173 Dokonując klasyfikacji zagrożeń, musimy zdawać sprawę z ich „jakości” i ilości. Wspominając ciągłych zmianach czynników zagrożeń, Dokonując klasyfikacjio zagrożeń, musimy zdawać sprawę z ich możemy „jakości” i mieć współcześnie do czynienia z całą gamą zagrożeń wynikających z konilości. Wspominając o ciągłych zmianach czynników zagrożeń możemy mieć fliktów zbrojnych, związanych żywiołami (rysunek 4), będących często współcześnie do czynienia z całą z gamą zagrożeń wynikających z konfliktów zbrojnych, z żywiołami (rysunek będących często skutkiem skutkiemzwiązanych nieprzestrzegania praw przyrody przez4), człowieka. nieprzestrzegania praw przyrody przezefektem człowieka. Mogą to być zagrożenia będące rozwoju terroryzmu, dewastacji Mogą to być zagrożenianiesprawiedliwego będących efektem rozwoju terroryzmu, środowiska naturalnego, podziału dóbr, uzależnieńdewastacji (alkośrodowiska naturalnego, niesprawiedliwego podziału dóbr, uzależnień (alkohoholizm, nikotynizm, lekomania, narkotyki, od internetu, telewizji), skutkiem lizm,przestępczości, nikotynizm, lekomania, narkotyki, od internetu, telewizji), skutkiem przechorób. stępczości, chorób. Żywioły Kosmos Powietrze Ziemia Woda Ogień Planety Wiatr Trzęsienia Wezbrania Pożary obiektów Planetoidy Burza Wulkany Powodzie Pożary urządzeń Komety Sztormy Ruch górotworu Deszcz Pożary leśne Burze słoneczne Klimat Tąpnięcia, zapadnięcia Mgła Pożary upraw Dziura ozonowa Wyładowania atmosferyczne Lawiny Śnieg Wytwory ludzkiej „inteligencji” Kamieniste Magnetyzm słońca Ziemne Inne Błotne Lawiny Grad Poflotacyjne Rysunek 4. Wybrane żywioły rysunek 4. Wybrane żywioły. Źródło: Z. Pietras, Materiał prezentowany nanaiii Źródło: Z. Pietras, Materiał prezentowany III Międzynarodowej Międzynarodowejkonferencji konferencji naukowej, naukowej, Słok k/Bełchatowa, 13-15.06.2007 r. Zagrożenia niemilitarne rodzaje i podział oraz elementy modelowania Słok k/Bełchatowa, 13–15.06.2007 r. Zagrożenia niemilitarne – rodzaje i podziałsystemu zabezpieczenia logistycznego oraz elementy modelowania systemu zabezpieczenia logistycznego. 174 Zbigniew Pietras, Edward Pałka Na rysunkach 3 i 4 przedstawiono tylko część zagrożeń, rozwinięcie ich to kilkaset różnych sytuacji, problemów, które z chwilą zaistnienia należy szybko (pod presją czasu) rozwiązać. W dalszej części artykułu przedstawione zostaną wybrane elementy działalności logistycznej w sytuacjach kryzysowych dotyczących transportu drogowego. 4. Kryzys, sytuacja kryzysowa Punktem wyjściem dla rozważań o problematyce zarządzania kryzysowego w Polsce jest pojęcie samego kryzysu. Słowo „kryzys” wywodzi się z greckiego krino co w wolnym tłumaczeniu oznacza wybór, decydowanie, zmaganie się, walkę, w której konieczne jest działanie pod wpływem czasu. „Kryzys” w języku angielskim rozwija takie parametry, jak: urazowość, subiektywne konsekwencje urazu w postaci negatywnych przeżyć. W związku z powyższym „kryzys” to moment przełomowy do zmian na lepsze lub na gorsze, istotne emocjonalne zdarzenie. Historia tego pojęcia jest o tyle interesująca, że częściowo odeszło ono od swojego pierwotnego znaczenia – „stan przejściowy, o kluczowym, decydującym znaczeniu dla dalszego rozwoju, jakieś szczególne zagęszczenie i wyostrzenie alternatyw w przyszłości” (Sztompka, 2002, s. 446). W takim znaczeniu pojęcie kryzys używane jest wciąż w medycynie, gdzie może oznaczać przesilenie, z którego są tylko dwa wyjścia – chory wyzdrowieje lub nie. Dla dalszych rozważań można przyjąć definicję lepiej oddającą jego społeczny charakter. Przez sytuację kryzysową należy rozumieć sytuację wpływającą negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub środowiska, wywołującą znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków1. To sytuacja będąca następstwem zagrożenia dla stanu bezpieczeństwa państwa (rys. 5), jednak w takim stopniu, że użyte środki niezbędne do zapewnienia lub przywrócenia bezpieczeństwa nie uzasadniają wprowadzenia żadnego ze stanów nadzwyczajnych, o których mowa w art. 228 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Niestety sytuacji kryzysowych nie jesteśmy w stanie zliczyć. Może być ich tyle, ile ludzkich zachowań, ponieważ 1Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 r., Dz.U.07.89.590, art. 3, pkt 1. 10 Zbignieww aspekcie Pietras, Edward Pałka Logistyka w sytuacjach kryzysowych bezpieczeństwa... 175 powodujące „kryzys” możemy orazSytuacje zmniejszyć jego skutki. ludzkie zachowania nie zawsze dadząograniczać się przewidzieć. kryzysowe powodujące „kryzys” możemy ograniczać oraz zmniejszyć jego skutki. Natomiast nie da się ich wyeliminować do końca. miast nie da się ich wyeliminować do końca. Rysunek 5. Usytuowanie sytuacji kryzysowej w stanie bezpieczeństwa państwa rysunek 5. Usytuowanie sytuacji kryzysowej w stanie bezpieczeństwa państwa Źródło: Z. Pietras, opracowanie na podstawie: E. Nowak, 2005, s. 11. Źródło: Z. Pietras, opracowanie na podstawie: e. nowak, Logistyka w sytuacjach kryzyso aon, Warszawa 2005, s. 11 5. WYBRANE ELEMENTY KIEROWANIA I ZARZĄDZANIA LOGISTYCZNEGO W SYTUACJI KRYZYSOWEJ 5. WYBrane eLeMenTY KieROWANIA I ZARZĄDZAN Logistyka w sytuacjach kryzysowych zajmujeW sięSYTuaCJi nie tylko kwestiami zaopaLoGiSTYCZneGo KrYZYSoWeJ trzenia i świadczenia usług specjalistycznych oraz gospodarczo-bytowych na rzecz ludności poszkodowanej, również zabezpieczeniem logistycznym Logistyka walesytuacjach kryzysowych zajmuje się nie podmiotów prowadzących działania ratownicze i prewencyjne, aspekkwestiami zaopatrzenia i świadczenia usług a także specjalistycznych ora tami logistycznymi działań związanych z odbudową obiektów infrastruktury spodarczo-bytowych rzecz ludności poszkodowanej, krytycznej, obiektów infrastrukturynatransportowej, drogowej itp. Jednak pro-ale równie bezpieczeniem logistycznym podmiotów, prowadzących działan townicze i działania prewencyjne, a także aspektami logistycz działań związanych z odbudową obiektów infrastruktury krytyc 176 Zbigniew Pietras, Edward Pałka blematyka ta postrzegana jest z innego logistycznego punktu widzenia i towarzyszą jej inne określone, specyficzne procedury (Nowak, Nowak, 2009, s. 7). LOGISTYKA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 11 Obecnie w działalności służb odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe dominuje pogląd (Nowak, 2008, s. 28) o czterech fazach zabezpieczenia Aktualnie w działalności służb odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe logistycznego (rys. 6): dominuje pogląd (nowak, 2008, s. 28) o czterech fazach zabezpieczenia logi1. Faza wstępna; charakteryzuje ją nagły rozwój zagrożenia, którego chastycznego (rys. 6): rakter może przerastać wielkość potencjału logistycznego przygotowa1. Faza wstępna, charakteryzuje ją nagły rozwój zagrożenia, którego charakter nego napotencjału czas kryzysu. możew danym przerastaćrejonie wielkość logistycznego przygotowanego w da2. Faza w której następuje zespolenie wszystkich dostępnych nymintegracji, rejonie na czas kryzysu. i środków logistycznych adekwatnych wielkości realizowanych 2. siłFaza integracji, w której następuje zespoleniedo wszystkich dostępnych sił i środków logistycznych adekwatnych do wielkości realizowanych zadań lozadań logistycznych. gistycznych. 3. Faza usuwania skutków, w której do akcji wkraczają inne niż ratowni3. cze Faza usuwania w której do akcji wkraczają inne niż ratownicze służby, takieskutków, jak przedsiębiorstwa transportowe, firmy remontowe. służby, takie jak przedsiębiorstwa transportowe, firmy remontowe. 4. Faza przywracania stanu pierwotnego, w której następuje odtworzenie 4. Faza przywracania stanu pierwotnego, w której następuje odtworzenie zniszczonej infrastruktury, pracy służb pomocy socjalnej i innych. zniszczonej infrastruktury, pracy służb pomocy socjalnej i innych. Faza wstępna 1 Faza przywracania stanu pierwotnego 4 2 Faza integracji 3 Faza usuwania skutków rysunek 6. Standardy działaniaw przewidywaniu w przewidywaniu zagrożenia. Rysunek 6. Standardy działania zagrożenia Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne. Wydaje się jednak, że celem nadrzędnym logistyki w sytuacjach kryzyso- Wydaje się jednak, że celem nadrzędnym logistyki poszkodowanym w sytuacjach kryzysowych winno być zapewnienie przetrwania wszystkim jak i niosącym pomoc (rys. 7). wych winno być zapewnienie przetrwania wszystkim poszkodowanym oraz niosącym pomoc (rys. 7). 12 Zbigniew Pietras, Edward Pałka Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa... 177 Misja Bezkolizyjne i skuteczne zabezpieczenie podejmowanych działań w poszczególnych obszarach Cel działania Sposoby osiągania celu działania Rysunek 7. Misja i zadania logistyki sytuacji kryzysowych rysunek 7. Misja i zadania logistyki sytuacji kryzysowych Źródło: Z. Pietras, por.: Nowak, 2008. Źródło: Z. Pietras, Por.: Nowak E., Logistyka w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa 2008 Wielu praktyków w standardach działania w przewidywaniu zagrożenia Wieluprzewiduje praktyków w standardach działania w przewidywaniu zagrożenia cztery etapy działania (rys. 8): przewiduje cztery etapy działania (rys. 8): 1. Zapobieganie. 2. Przygotowanie. 1. Zapobieganie. 3. Monitorowanie i reagowanie. 2. Przygotowanie. 4. Odtwarzanie. Na podstawie doświadczenia, obserwacji z ćwiczeń, przeprowadzonych 3. Monitorowanie i reagowanie. analiz wydaje się, że najbardziej właściwy jest podział na pięć etapów roz4. odtwarzanie. patrywanych w standardach działania dla mogących zaistnieć zagrożeń uwzględniających (rys. 9): Zapobii planowanie. eganie 1. Rozpoznawanie, analizowanie 2. Przygotowanie, szkolenie. 1 3. Profilaktyka zapobiegania. 4. Reagowanie. 5. Odtwarzanie. Odtwpodział arzaniezapewni 4 nam w miarę pełne przygotowanie do wszelkiego Taki 2 terenie. Przygotowanie rodzaju nowych zagrożeń mogących powstać na danym 3 1. 2. 3. 4. Zapobieganie. Przygotowanie. Monitorowanie i reagowanie. Zbigniew Pietras, Edward Pałka 178 odtwarzanie. Zapobieganie 1 Odtwarzanie 4 na podstawie doświadczenia, obserwacji z ćwiczeń, przeprowadzonych 2 Przygotowanie analiz wydaje się, że najbardziej właściwym jest podział na pięć etapów rozpatrywanych w standardach działania dla mogących zaistnieć zagrożeń uwzględniających (rys. 9): 1. rozpoznawanie analizowanie i3planowanie. 2. Przygotowanie, szkolenie. MRoenaitgoorowwananieie 3. Profilaktyka zapobiegania. Rysunek 8. Standardy działania w przewidywaniu zagrożenia rysunek Standardy działania w przewidywaniu zagrożenia. 4. 8.reagowanie Źródło: opracowanie własne. odtwarzanie. Źródło: 5. opracowanie własne Standardy działania w przewidywaniu zagrożenia Rysunek 9. Propozycja standardów działania w przewidywaniu zagrożenia rysunek 9. Propozycja standardów działania w przewidywaniu zagrożenia. Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne. taki podział zapewni nam w miarę pełne przygotowanie do wszelkiego WYBRANE logistyki rodzaju nowych 6. zagrożeń mogącychaspekty powstać na danym terenie. w SYTUACJach KRYZYSOWYCH 6. WYBrane aSPeKTY LoGiSTYKi W SYTuaCJacH związanych z ruchem drogowym KrYZYSoWYCH ZWIĄZANYCH Z ruCHeM droGoWYM Ze względu na obszerny zakres i różnorodność zagrożeń nie sposób w tak Ze względu na obszerny zakres i różnorodność zagrożeń, nie sposóbkryzysow tak krótkim materiale opisać (uwzględnić) całej problematyki sytuacji krótkim materiale opisać (uwzględnić) całej problematyki sytuacji kryzysowych. Biorąc powyższe pod uwagę, podjęto próbę przedstawienia wybranych aspektów logistyki w kontekście wypadków drogowych. Liczba ofiar śmiertelnych (wykres 1) na przełomie od 1990 do 2011 roku 179 Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa... 14 wych. Biorąc powyższe pod uwagę, podjęto próbę przedstawienia wybranych aspektów logistyki w kontekście wypadków drogowych. Liczba ofiar śmiertelnych (wykres 1) od 1990 do 2011 roku oscylowała na poziomie ok. 6100 osób osiągając max ok. 7900Pałka zabitych w 1991 r., a najniżZbigniew Pietras, Edward szy poziom ok. 3760 ofiar śmiertelnych w 2010 r. 8 000 7 901 7 500 7 311 7 333 7 000 6 500 7 080 6 900 6 946 6 730 6 744 6 341 y = -143,72x + 7709,1 R 2 = 0,7974 6 359 6 294 6 000 5 827 5 500 5 000 5 534 y = -4,8417x 2 - 37,206x + 7300,7 5 444 5 583 5 437 5 243 R 2 = 0,8237 4 572 4 500 4 000 5 712 5 640 Od 17.04.2007 obowiązek jazdy na światłach 3 759 3 500 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Wykres Wykres 1. 1. Zabici Zabici w wypadkach drogowych w w Polsce Polsce wraz prognoządodo2013 r. 2013 r. w wypadkach drogowych wraz zz prognozą Źródło: M. Żuber, 2010,s. 460. Katastrofy naturalne i cywilizacyjne. Różne oblicza bezpieczeńŹródło: M. (red.), Żuber, 2010, stwa, wyd. WSWLąd Wrocław. Z. Pietras Ekonomiczne i logistyczne aspekty wypadków w transporcie drogowym, s. 460. Skorygowany współczynnik determinacji2 dla ofiar śmiertelnych w wy- 3 padkach od 1990 współczynnik do 2010 r. kształtuje się na poziomie 80%, natomiast Skorygowany determinacji dla ok. ofiar śmiertelnych w wielomianowej funkcji na poziomie ok. 82% wartości współczynnika deterwypadkach od 1990 do 2010 r., kształtuje się na poziomie ok. 80%, natomiast minacji liniowej R2,na przy średniorocznej malejącej liczbiewspółczynnika na poziomie ok. 144 wielomianowej funkcji poziomie ok. 82% wartości determi2 ofiar śmiertelnych. Błąd estymacji jest na poziomie ok. 461, nacji liniowej r . przy średniorocznej malejącej liczbie naa odchylenie poziomie obok. 144 serwacji teoretycznych od rzeczywistych na poziomie ok. 8% liczby ofiar. ofiar śmiertelnych. Reczywiste wartościok. rozpatrywanej liczby ofiar śmiertelnych mogą się Błąd estymacji na poziomie 461, a odchylenie obserwacji teoretycznych od odchylać od wyznaczonej prognozy średnio o wartość ± 519. W 2013 roku rzeczywistych na poziomie ok. 8% liczby ofiar, przeciętnabiorąc, liczba ofiar może się wartości różnić od prognozowanej ok. 11%. Przeciętnie prawdziwe rozpatrywanejo liczby ofiar śmiertelna podstawie przebieguprognozy obu linii (wykres również±donych mogąReasumując, się odchylać od wyznaczonej średnio2)ojak wartość 519. W pasowania procentowego należyliczba sądzić,ofiar że w kolejnych latach winien nastę-stano2013 roku przeciętne oczekiwana od prognozowanej liczby wić może ok. dalszy 11% wartości prognozy. pować spadek liczby ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych. Reasumując, na podstawie zachowania się obu linii jak również dopasowa 2Informacje na temat sposobużewyboru funkcji trendu możnawinien znaleźć m.in. w pracy dalnia procentowego należy sądzić, w kolejnych latach następować M. Osińska, 2007, rozdz. 9 szy spadek liczby ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych. Również wg danych Komendy Głównej Policji, jak również danych statystycznych GuS4, od szeregu lat utrzymuje się generalnie tendencja spadkowa w liczbie zabitych w wypadkach samochodowych. W celu poprawy sytuacji i LOGISTYKA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 15 dalszego obniżania tej liczby, od 2007 r. wszedł obligatoryjny nakaz jazdy na światłach przez całą dobę. Znalazły się jednak osoby, które kwestionowały ten wymóg (pytanie dla jakich celów?). Przedstawiano nie do końca wiarygodne Zbigniew Pietras , Edward Pałka 180 dane, nie uwzględniające zwiększającej się liczby samochodów(Pietras, dołkowski, 2010, s. 807), przy nie koniecznie najlepszych drogach. 0,9 0,82 Liczba aut [w mln] 0,81 0,8 25 21,9 21,2 0,69 0,7 0,62 0,61 y = 0,6515x + 7,4212 R 2 = 0,9628 0,60 0,56 0,6 0,51 0,54 0,38 14,6 13,1 0,4 14,0 12,2 0,3 11,1 10,4 9,8 0,2 16,7 Liczba zabitych na 1 000 000 aut 15,8 15 0,33 0,34 12,6 0,29 0,26 0,29 y = -0,03x + 0,7991 R 2 = 0,9652 10,1 17 0,36 11,7 10,8 8,9 0,38 20 19,4 17,9 16,6 0,45 15,4 0,5 22 22,1 0,63 12 0,21 10 0,17 0,1 7 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Wykres 2. Zabici wypadkach drogowych w Polsce wrazwraz z prognozą nana 1 01 000 000 00 000 aut aut Wykres 2. Zabiciww wypadkach drogowych w Polsce z prodo 2013 gnozą dor.2013 r. Źródło: Z. Pietras r. Dołkowski , Bezpieczeństwo w transporcie drogowym jako problem, logistyka nr 2/2010, Polit. radom, 807 Źródło: Z. Pietras R.radomska, Dołkowski, 2010,s.s. 807. 5,0 3,5 4,92 Liczba aut ciężarowych Według danych Komendy Głównej Policji, jak również danych staty[w mln] 3 stycznych GUS od szeregu lat utrzymuje się tendencja spadkowa w liczbie y = 0,1048x + 1,3266 zabitych w wypadkach samochodowych. W celu poprawy sytuacji i dalszego R = 0,9747 obniżania tej liczby od 2007 r. wszedł obligatoryjny nakaz jazdy na światłach Liczba zabitych na przez całą dobę. Znalazły się jednak osoby, które kwestionowały ten wymóg 1 000 aut ciężarowych (pytanie, dla jakich celów?). Przedstawiano nie do końca wiarygodne dane, nieuwzględniające zwiększającej się liczby samochodów (Pietras, Dołkowski, 2010, s. 807), przy niekoniecznie najlepszych drogach. Dlatego z logistycznego widzenia y = punktu -0,2357x + 4,7706najwyższy czas, by przy budo= 0,9039 wie ciągów komunikacyjnych R uwzględnić: – obwodnice dla miast w celu odciążenia dróg śródmiejskich, – pasy techniczne aby umożliwić ratunkowych, Wykres 3. Zabici w wypadkach drogowychdojazd w Polsce wraz z na 1 00służb 0 aut ciężarowych prognozą do 2013 r.na obwodnicach miast, – zatoczki techniczne, – wykorzystać technologie zapewniające dłuższą żywotność dróg (obecne winny wytrzymywać 8–12 lat, a wytrzymują 5–8 lat), – wdrożyć systemy kontroli od projektowania przez budowę, a na eksploatacji kończąc, 4,8 4,53 4,5 4,3 3,3 4,44 4,00 4,0 3,0 3,8 2 2,86 2,80 3,5 3,35 3,3 3,0 2,52 2,39 2,69 2,80 2,8 2,16 2,5 2,3 2,31 2,44 2,39 2,0 2,5 2,39 2,31 2,36 2,3 2,21 2,19 2,0 2,01 1,98 1,88 1,8 2,8 2,71 1,63 1,5 1,8 1,0 1,32 1,68 1,3 1,43 1,49 2 1,56 1,5 0,8 0,5 1,3 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 3Rocznik Statystyczny GUS 1996, s. 445; RS GUS 1997, s. 419; RS GUS 2000, s. 405; RS GUS 2003, s. 443; RS GUS 2006, s. 532; RS GUS 2008, s. 534. dane, nie uwzględniające zwiększającej się liczby samochodów(Pietras, dołkowski, 2010, s. 807), przy nie koniecznie najlepszych drogach. 0,9 0,82 Liczba aut [w mln] 0,81 0,8 25 21,9 21,2 22 181 0,63 Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa... 22,1 0,69 0,7 0,62 0,61 y = 0,6515x + 7,4212 R 2 = 0,9628 0,60 0,56 0,6 0,51 20 19,4 17,9 16,6 Liczba stronę, zabitych n(środków a – budować autostrady po 3–4 0,45 pasy ruchu w jedną fi1 000 000 aut nansowych powinno wystarczyć z 0,38 podatków VAT i CIT od paliw, tj. 0,36 0,38 ok. 60 mld rocznie), 0,33 0,34 0,29 0,29 0,26 a centra logi– zakazać ruchu w mieście pojazdów wysokotonażowych, y = -0,03x + 0,7991 0,21 skomunikowane styczne przewidywać na obrzeżach miast, tak aby były R = 0,9652 0,17 wszystkimi możliwymi środkami komunikacji dalekosiężnej, – wszelkie prace na drogach w mieście wykonywane winny być w systemie trzyzmianowym w dni wolne i weekendy, w pozostałe dni na nocWykres 2. Zabici w wypadkach drogowych na 1 000 000 aut w Polsce wraz z prognozą nej zmianie, kiedy ruch jest najmniejszy (a co za tym idzie i mniejsze do 2013 r. straty dla skarbu państwa). Źródło: Z. Pietras r. Dołkowski , Bezpieczeństwo w transporcie drogowym jako problem, logi0,54 11,1 10,4 9,8 0,2 15 14,0 12,2 0,3 15,8 14,6 13,1 0,4 17 16,7 15,4 0,5 12,6 12 11,7 10,8 2 10,1 8,9 10 0,1 7 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 styka nr 2/2010, Polit. radomska, radom, s. 807 5,0 3,5 4,92 Liczba aut ciężarowych [w mln] 4,8 4,53 4,5 4,3 4,44 4,00 4,0 3,0 y = 0,1048x + 1,3266 3,8 R 2 = 0,9747 3,5 2,86 2,80 3,35 3,3 2,39 2,16 2,5 2,3 2,39 2,31 2,44 Liczba zabitych na 1 000 aut ciężarowych 2,52 2,69 2,80 2,31 2,36 2,39 2,5 2,3 2,21 2,19 2,0 2,0 2,01 1,98 1,88 1,8 2,8 2,71 3,0 2,8 3,3 1,63 1,5 1,8 1,0 1,43 1,49 1,32 y = -0,2357x + 4,7706 1,68 1,3 R 2 = 0,9039 1,56 1,5 0,8 0,5 1,3 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Wykres 3. Zabici w wypadkach drogowych na 1 000 aut ciężarowych w Polsce wraz z Wykres 3. Z prognozą abici w wypadkach drogowych na 1000 aut ciężarowych w Polsce wraz do 2013 r. z prognozą do 2013 r. Źródło: Z. Pietras R. Dołkowski, 2010, s. 807. Co mogą zrobić społeczności4 lokalne, organizacje społeczne i obywatele? Przede wszystkim powinny: – mobilizować rząd do poprawy bezpieczeństwa; – rozpoznawać lokalne problemy: – instalować zwalniacze prędkości jako przejścia dla pieszych, a nie wg często nieracjonalnych partykularnych koncepcji; – pomagać i nadzorować; 4Oprac. na podst. materiałów I Światowego Tygodnia Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego 23–29.04.2007 r. 182 Zbigniew Pietras, Edward Pałka – planować bezpieczne rozwiązania drogowe (nieograniczające się jedynie do ograniczeń prędkości, a do realnego zapewnienia bezpieczeństwa); – realizować odbiór inwestycji drogowych (tak aby spełniały one normy jakościowe i kryteria bezpieczeństwa); 3 realizować programy bezpieczeństwa dzieci w wieku szkolnym, 3 egzekwować przepisy bezpieczeństwa ruchu, 3 stosować ograniczenia prędkości tam, gdzie są one niezbędne, – popierać egzekwowanie natychmiastowych kar za wykroczenia. Istotną rolę, zwłaszcza w fazie reagowania kryzysowego podczas katastrof i innych zdarzeń drogowych odgrywa, chyba najlepiej zorganizowany komponent w naszym kraju w postaci krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, który dysponuje odpowiednimi narzędziami i procedurami logistycznymi, w pełni adekwatnymi do radzenia sobie z potencjalnymi zagrożeniami w ruchu drogowym. Szczególnie wyróżnia się tu Państwowa Straż Pożarna, dysponująca możliwościami w zakresie realizacji różnego typu ratownictwa. PODSUMOWANIE Od zarania dziejów ludzie mają do czynienia z sytuacjami kryzysowymi. Wywoływane są sytuacjami przypadkowymi, losowymi, niepowodzeniami oraz porażkami. Każde wyzwanie stworzone przez określoną sytuację to potencjalne zagrożenie. Jeśli wyzwanie nie zostanie w porę dostrzeżone i nie zostaną podjęte właściwe działania, to może się ono przekształcić w zagrożenie lub w stan kryzysowy, wymagający reagowania kryzysowego. Jeśli już doszło do kryzysu, to podejmowane czynności wchodzą w obszar zarządzania kryzysowego, czyli działania w sytuacji bezpośredniego zagrożenia. Najistotniejszym parametrem jest wtedy szybkość działania, wynikająca z presji czasu. Organizacja zabezpieczenia logistycznego wszystkich podmiotów uczestniczących w reagowaniu kryzysowym i zwalczaniu jego skutków jest więc nieodłącznym warunkiem sukcesu. Kluczowym elementem logistycznego zabezpieczenia funkcjonowania określonego zespołu zarządzania kryzysowego jest zakres dostaw zaopatrzeniowych. Dobra organizacja powinna zakładać bieżące rozpoznawanie i pokrycie potrzeb ilościowo-jakościowych w miejscu zdarzenia na podstawowe produkty logistyczne. Faza odbudowy wymaga odtworzenia elementów infrastruktury krytycznej Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa... 183 przywracającej naruszony porządek i bezpieczeństwo publiczne. Zanim nastąpi sytuacja kryzysowa, konieczne jest pozyskanie niezbędnych zasobów logistycznych do zabezpieczenia prowadzonych akcji ratowniczych i działań operacyjnych. Wystąpienie sytuacji kryzysowej wynikającej między innymi z zagrożeń przedstawionych w tym materiale może doprowadzić do zdezorganizowania życia codziennego obywateli, spowodować przeciążenia lub załamanie administracji, a także infrastruktury państwa. Wymusza to na organach państwa ponoszących odpowiedzialność za bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne konieczność mobilizacji wszelkich dostępnych środków umożliwiających zapobieganie dalszemu rozwojowi sytuacji kryzysowej, a także obowiązek likwidacji zaistniałych skutków. Reasumując, należy stwierdzić, iż logistyka w sytuacjach kryzysowych spowodowanych zagrożeniami w ruchu drogowym nakierowana jest przede wszystkim na niesienie pomocy tym, którzy są poszkodowani w wyniku różnorodnych zdarzeń, a także awarii technicznych na drodze. Skuteczność realizowanych procesów logistycznych zależy od podejmowanych decyzji, uwzględniających uwarunkowania wynikające z właściwej diagnozy sytuacji kryzysowej, analizy sytuacji, oceny sił i środków, niezbędnych do reagowania. Wypracowanie tych decyzji powinno zaowocować realizacją zadań w zakresie: – przepływu dóbr rzeczowych i usług w każdej fazie zarządzania kryzysowego; – utrzymania zapasów na niezbędnym poziomie; – ewakuacji ludzi i mienia z terenów zagrożonych w wyniku katastrof lub innych zdarzeń w ruchu drogowym; – prowadzenia prac inżynieryjnych związanych z odtwarzaniem sprawności obiektów infrastruktury drogowej; – usuwania zawałów i osuwisk gruntów na drogach; – doraźnej odbudowy (remontu) dróg; – tworzenia infrastruktury strumieni logistycznych; – realnej ewaluacji kosztów logistycznych; – właściwej wymiany informacji, zwłaszcza w kontekście terminowego i rzetelnego informowania zagrożonej ludności. 184 Zbigniew Pietras, Edward Pałka Literatura Gapiński Sz., Krystek R. (2008), Bezpieczeństwo transportu, „Magazyn Autostrady”, Nr 10. Homplewicz J. (1996), Przepisy ramowe polskiego kodeksu drogowego, Wrocław. Maslow A.H. (1943), A Theory of Human Motivation, „Psychological Reviev”, t. 50. Nowak E. (2005), Logistyka w sytuacjach kryzysowych, AON Warszawa, Warszawa. Nowak E. (2008), Zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa. Nowak W., Nowak E. (2009), Podstawy logistyki w sytuacjach kryzysowych z elementami zarządzania logistycznego, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Łódź–Warszawa. Osińska M., (red.) (2007), Ekonometria współczesna, Wyd. Dom Organizatora, TNOiK, Toruń. Pieprzny S. (2007), Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w prawie administracyjnym, Rzeszów. Pietras Z., Dołkowski R. (2010), Bezpieczeństwo w transporcie drogowym jako problem, „Logistyka” nr 2/2010, Polit. Radomska, Radom. Rajchel K. (1975), Prawo drogowe, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa. „Rocznik Statystyczny GUS” 1996, 1997, 2000, 2003, 2006, 2008. Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, Warszawa 2000. Strelau J. (2003), Psychologia. Podstawy psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Sztompka P. (2002), Socjologia Analiza społeczeństwa, Wyd. Znak, Kraków. Urban A. (2009), Bezpieczeństwo społeczności lokalnych, Warszawa. Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 r., Dz.U.07.89.590. Żuber M. (red.), Katastrofy naturalne i cywilizacyjne. Różne oblicza bezpieczeństwa, wyd. WSOWLąd, Wrocław, 2010, Pietras Z., Ekonomiczne i logistyczne aspekty wypadków w transporcie drogowym. Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa... 185 Logistics in crisis management A b s t r a c t. The article presents selected elements of logistics in crisis management. The concept of categorization of all potential hazards is introduced along with detailed division of the dangers caused by natural disasters. The article also discusses selected elements of crisis management in road traffic focusing on the period of 1990–2010 and presenting the forecast of traffic fatalities for the year of 2013. K e y w o r d s: logistics, crisis, crisis management, hazards, natural disasters. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Wyższa Szkoła Promocji w Warszawie Wydział Zarządzania Agnieszka Wiśniewska Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów Z a r y s t r e ś c i. Marka z punktu widzenia przedsiębiorstw stanowi jeden z kluczowych elementów oferty rynkowej i konkurowania. Przedsiębiorstwa podejmują działania ukierunkowane na kreowanie wizerunku, jednak zasadność tych działań potwierdzić może tylko pełne wykorzystanie potencjału umieszczonego w wykreowanym wizerunku. Autorka stawia tezę, że marka, a konkretnie jej wizerunek, jest istotnym czynnikiem wpływającym na zachowania i decyzje zakupowe konsumentów, a szereg funkcje rynkowe przypisywane marce realizowane są przez cechy wizerunku. S ł o w a k l u c z o w e: wizerunek marki, zachowania konsumentów, postawy. Wstęp Początki stosowania marki, jako sposobu na oznakowanie produktu danego producenta sięgają, według badaczy tego zagadnienia, przynajmniej XVI wieku. Wydaje się także, że podstawowym zadaniem owego oznaczenia było wówczas identyfikowanie produktu z producentem (Kall, 2001, s. 11), jednak potencjał drzemiący w tym rozwiązaniu szybko sprawił, że dziś marka jest jednym z kluczowych instrumentów konkurowania na rynku przedsiębiorstw 188 Agnieszka Wiśniewska produkcyjnych i usługowych, terytoriów, organizacji non-profit, a także partii i osób na arenie politycznej. Próbując doprecyzować pojęcie marki, w literaturze napotyka się dwa nurty. W pierwszym marka definiowana jest jako zbiór atrybutów instrumentalnych jak nazwa, termin, znak, symbol, rysunek lub ich kombinacja (wszelkie definicje za: American Marketing Association), w drugim do marki podchodzi się holistycznie jako do pewnego zjawiska obejmującego produkt oznaczony konkretną nazwą wraz z jego opakowaniem, charakterystycznym sposobem promowania się, dostępnego w typowych dla niego miejscach, i objętego spójną strategią cenową, a także wartości i skojarzenia (Altkorn, 2001, s. 11; Edwards, Day, 2006, s. 50). Wielu autorów podejmuje dyskusję nad zasadnością tych nurtów, niemniej nie to będzie przedmiotem niniejszego artykułu. Jakkolwiek by nie podchodzić do definiowania marki, zawsze w definicji pojawi się nazwa oraz pewne związane z nią atrybuty oraz przypisane tej złożonej konstrukcji funkcje identyfikacji i wyróżnienia. W najprostszym ujęciu markę zatem można za Grzegorczykiem zdefiniować jako nazwę (Grzegorczyk, 2005, s. 12). Bezspornie też nazwa będzie pełniła funkcję identyfikacyjną, być może także odróżniającą, ale już niekoniecznie wyróżniającą. Z kolei pozostałe atrybuty, zarówno te instrumentalne, jak i wynikowe, będące konsekwencją funkcjonowania marki, pełnić będą szereg funkcji dodatkowych, przesądzających o potencjale całego zbioru atrybutów marki w strategii konkurowania o klientów. Niniejszy artykuł poświęcony jest wizerunkowi marki, a zatem pewnemu jej obrazowi, wyobrażeniu o niej, sposobowi postrzegania, pojmowania lub też interpretacji cech jej tożsamości. Wizerunek pojawia się w holistycznych definicjach marki jako atrybut wynikowy. Urbanek, posługując się definicją instrumentalną marki za Kotlerem, stwierdza na koniec, że marka obejmuje także wrażenia, jakie konsumenci odnoszą, użytkując produkty nią oznaczone (Urbanek, 2002, s. 14). Altkorn markę odnosi do obrazu, będącego konsekwencją przeświadczenia konsumentów o korzyściach oferowanych przez produkty objęte daną marką (Altkorn, 2001, s. 11). H. Edwards i D. Day odwołują się w definicji marki do wartości i skojarzeń (Edwards, Day, 2006, s. 50). 1. Wizerunek Marki – zagadnienia definicyjne Wizerunek rozumiany może być jako synteza doświadczeń, odczuć, wartości, przekonań i aspiracji w stosunku do danego obiektu (Dobni & Zinkhan, 1990, za: Cian, 2011, s. 165). To konstrukcja tworzona przez emocjonalne i funk- Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów 189 cjonalne elementy (Kennedy, 1977; Palacio, 2002, za: Cian, 2011, s. 165). Kall wskazuje, że wizerunek jest efektem działań komunikacyjnych danej marki (firmy w stosunku do danej marki), jest syntezą emitowanych przez markę sygnałów (Kall, 2001, s. 25), Kozłowska uzupełnia, że owe działania komunikacyjne mogą z punktu widzenia firmy być świadome i celowe lub też nieuświadomione (Kozłowska, 2011, s. 314). Kłeczek podkreśla, że wizerunek marki powstaje wskutek skojarzeń związanych z sytuacją zakupową i potem warunkami użytkowania, nabywanym doświadczeniem, cechami produktu oraz korzyściami, jakie ów produkt dostarcza konsumentowi (funkcjonalnymi, symbolicznymi), a także ostatecznie z osobowością marki. (Kłeczek, 2006, s. 15). Z pojęciem wizerunku wiąże się zatem kognitywna reprezentacja pewnego realnego obiektu w umysłach adresatów komunikatu o obiekcie (Capriotti, 1999; Da Silva & Syed Alwi, 2008, za: Chia-Hung, 2008, s. 239), ale też bardzo często jego kreowanie opiera się na elementach afektywnych (Grzegorczyk, 2005, s. 150). Wskazuje się, że wizerunek marki to wyobrażenie o niej powiązane ze skojarzeniami utrzymywanymi w pamięci (Keller 1993, za: Chia-Hung, 2008, s. 239) oraz ostatnim doświadczeniem konsumpcyjnym, co przemawia za tezą, że wizerunek marki, będąc względnie trwały w czasie (Grzegorczyk, 2010 s. 65), będzie jednocześnie różnił się w świadomościach poszczególnych indywidualnych konsumentów. Wizerunek jest wrażeniem powstałym pod wpływem postrzeganej reputacji producenta, skojarzeń związanych z nazwą marki, odbioru treści reklamowych, form i mediów reklamy, ale też użytkowania produktu (Pars, Gulsel, 2011, s. 228). Okazuje się kategorią abstrakcyjną, złożoną, pozostającą pod wpływem wielu czynników, a zatem – z perspektywy różnych odbiorców – niejednorodną. 2. WPŁYW WIZERUNKU NA POSTAWY WZGLĘDEM MARKI W strategii rynkowej przedsiębiorstw wizerunek marki odgrywa ważną, choć niedoprecyzowaną rolę, stąd też liczne publikacje poruszają problem kreowania wizerunku marki, a podmioty rynkowe podejmują działania ukierunkowane na kreowanie i kontrolowanie tegoż atrybutu. Pojawia się jednak zasadnicze pytanie o cel tych działań – w czym przejawia się efekt oddziaływania wizerunku, na co oddziałuje wizerunek i wreszcie jaki jest mechanizm tego oddziaływania. Problem celowego kreowania wizerunku, by osiągnąć efekty zgodne z założeniami strategii marketingowej, podejmuje w jednej ze swoich publikacji Grzegorczyk (Grzegorczyk, 2005b, s. 143–158), coraz częściej 190 Agnieszka Wiśniewska wątek ten pojawia się też w publikacjach z zakresu marketingu terytorialnego i marketingu usług turystycznych (Pars, Gulsel, 2011, s. 227–239). Wydaje się zatem, że szczególnie w tych dziedzinach, gdzie produkt jest bardzo złożony (terytorium) lub niematerialny (usługa turystyczna), wizerunek marki staje się docenionym i wykorzystywanym instrumentem konkurowania. Z drugiej strony producenci produktów materialnych inwestują znaczne części budżetów właśnie w kreowanie wizerunku marki lub marek, intuicyjnie czując, że ta inwestycja się zwróci, jednak nie wykorzystują w pełni potencjału, jaki stworzyli w konkretnie ukształtowanym wizerunku marki. Abstrahując jednak w tym momencie od możliwości celowego stosowania wizerunku marki jako instrumentu w strategii marketingowej, zastanowić się należy nad mechanizmem jego oddziaływania na zachowania konsumentów, cała bowiem strategia marketingowa zaczyna się i kończy na tym, co robią konsumenci. Analizując ten mechanizm dostrzec można aspekt poznawczy i aspekt emotywny. Budzyński, stawiając tezę, że wizerunek marki odgrywa istotną rolę w procesie decyzyjnym konsumenta, wyodrębnia dwie grupy jego komponentów. Obiektywne komponenty wizerunku dostarczają konsumentowi informacji o marce i oznaczonym nią produkcie. Subiektywne komponenty odwoływać się będą do emocji, przywołując odczucia i skojarzenia. Synergiczne oddziaływanie tych elementów ma wpłynąć na decyzję zakupową konsumenta (Budzyński, 2002, s. 19–20). Zakładając zatem, co już także wcześniej wynikło z prezentowanych do tej pory definicji, że wizerunek marki jest konstrukcją bazującą na elementach kognitywnych (zasoby wiedzy o marce, zdobyte na bazie doświadczenia lub pozyskane przez interpretację komunikatów o marce) oraz afektywnych (wszelkie odczucia, emocje, skojarzenia utrzymywane w pamięci), będzie on tworzył kongruentne komponenty postawy konsumenta wobec marki. Powstała na skutek tego względnie trwała ocena tej marki obejmie wytworzony na skutek dwóch pierwszych komponentów postawy (kognitywnego i afektywnego) element konatywy, związany z intencją czy też gotowością do określonego działania (poszukiwania marki, zakupu marki, przyznawania się do użytkowania marki, polecania marki). Idąc tym tokiem rozumowania i próbując wyjaśnić znaczenie wizerunku marki w kształtowaniu się intencji behawioralnej i zachowania, należy odnieść się teraz do teorii zachowań nabywcy oraz relacji pomiędzy postawą a zachowaniem. Zasadniczo postawa wyjaśnia w znaczącej części zachowanie człowieka, a zmiana postawy powinna wiązać się ze zmianą zachowania. Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy człowiek postępuje wbrew swojej postawie, ukształtowanej jako spójny twór wszystkich komponentów, lub wbrew jej wybranym komponentom, jeśli postawa nie stanowi spójnej kompozycji Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów 191 kognitywno-afektywno-konatywnej, co dotyczy raczej krótkiego okresu. W praktyce okazuje się, że może wystąpić blokada zmiany zachowania za sprawą działania przeciwstawnych postaw, presji sytuacji lub presji społecznej (Zimbardo, Leippe 2004, s. 237). W długim okresie z kolei zachowanie może prowadzić do zmiany postaw (Rudnicki, 2000, s. 83). Należy zwrócić uwagę na fakt, że zachowanie niezgodne z daną postawą jest konsekwencją przeciwstawnej postawy związanej z sytuacją, w jakiej znajduje się człowiek (presja sytuacji uaktywnia zatem także jakieś postawy). Można więc przyjąć, że każde zachowanie jest poprzedzone postawą, z tym że niekoniecznie wobec celu zachowania człowieka – może to być postawa wobec ryzyka, wobec zmian, wobec przestrzegania zasad w ogóle i inne. 3. Wizerunek Marki a modele zachowań nabywców Jeden z pierwszych modeli strukturalnych, całościowo ujmujący główne relacje pomiędzy postawą a zachowaniem, zaproponował w latach 60. Francesco Nicosia. Nicosia umieszcza postawę w modelu zachowań konsumentów w pozycji efektu oddziaływania atrybutów firmy i jej działań komunikacyjnych kierowanych do konsumenta. Jednak zaznacza, że doświadczenie konsumenta w sposób istotny oddziałuje na jego predyspozycje. Synergia oddziaływania doświadczenia oraz komunikatów wysyłanych od firmy powoduje powstanie, utrwalenie lub modyfikację postawy, która dalej w modelu staje się fundamentem dla motywacji, a ta z kolei doprowadza do aktu zakupowego (Nicosia, 1968, s. 33). Wykorzystując tę teorię do potwierdzenia tezy o wpływie wizerunku marki na zachowania przez postawę, należy wskazać dwa kluczowe momenty. Po pierwsze oddziaływanie atrybutów marki, a zatem cech jej tożsamości, odbywa się przez komunikowanie tychże cech, co powoduje wytworzenie się w umyśle adresata komunikatu pewnego wyobrażenia o marce. Wyobrażenie to będzie bazowało na aspektach poznawczych i wywołanych przez komunikat emocjach, co spowoduje powstanie pewnej intencji w zakresie zachowania. To pierwszy etap oddziaływania wizerunku – wytworzenie postawy. Kolejny etap dotyczy już relacji pomiędzy postawą a zachowaniem. Wytworzona pod wpływem postawy i warunków decyzyjnych motywacja doprowadza do decyzji zakupowej i zakupu. Znajomość postaw pozwala na przewidywanie zachowań tym precyzyjniej, im mniejszy jest udział czynnika spontaniczności. Z tego punktu widzenia wskazuje się na dwie kategorie zachowań – spontaniczne i zaplanowa- 192 Agnieszka Wiśniewska ne. Przy przewidywaniu zachowania spontanicznego postawa powinna być uświadomiona i łatwo dostępna, w przeciwnym razie istnieje prawdopodobieństwo zachowania się pod wpływem czynników sytuacyjnych i oddziaływania społecznego (Maison, 2004, s. 16–18). Znaczenie postawy jako predyktora planowanych zachowań konsumenckich wyjaśniane jest na gruncie teorii działania intencjonalnego. Wizerunek marki, kształtując postawy przez oddziaływanie na komponenty kognitywne i afektywne, stymulował będzie zatem zachowania intencjonalne. Potencjał jego wpływu należałoby zatem rozważać w świetle teorii zachowania celowego, w której prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zachowania najlepiej określa się na podstawie intencji behawioralnych. Postawa będzie elementem ukierunkowującym intencje. Do ważniejszych modeli, mających zasadniczy wkład w rozwój teorii zachowań konsumenckich, należy zaproponowany w latach 80. model Icka Ajzena i Martina Fishbeina. Autorzy przyjęli, że presja społeczna (normy zachowań) oraz postawa wobec konsekwencji zachowań determinują intencje behawioralne, które pozwalają na przewidywanie zachowań nabywcy (Ajzen, Fishbein, 1980, za: Zimbardo, Leippe, 2004, s. 236). Kolejne modele planowego działania rozwijają te relacje, wskazując na dodatkowe determinanty zachowania. Jedną z istotniejszych propozycji modyfikacji modelu Fishbeina i Ajzena zaprezentowali Perugini i Bagozzi, według których motywacyjny charakter komponentów postawy (a także przewidywanych konsekwencji postępowania, czyli oczekiwanych emocji i akceptacji społecznej związanej z normami subiektywnymi) kształtuje pragnienia, które są bezpośrednim impulsem dla intencji behawioralnej (Perugini, Bagozzi, 2001, s. 80). Intencja behawioralna (pozostając pod wpływem wcześniejszych doświadczeń i postrzeganego poziomu łatwości danego procesu) w połączeniu z najświeższymi doświadczeniami zakupowymi konsumenta stanowi najbliższe i zarazem najlepsze predyktory jego przyszłego zachowania, co jednak oznacza, że mimo korelacji z przyszłym zachowaniem nadal o nim nie przesądza. Gotowość do działania zostanie aktywizowana i będzie skutkowała określonym zachowaniem w momencie, gdy pojawią się czynniki sytuacyjne sprzyjające lub nieograniczające zachowania zgodnego z intencją ukierunkowaną przez postawę (rys. 1). Z punktu widzenia mechanizmu oddziaływania wizerunku na zachowania konsumentów skupić się należy na kilku aspektach tego modelu. Punktem wyjścia w modelu Peruginiego i Bagozziniego, są postawy względem zachowania, oczekiwane emocje oraz normy subiektywne. Postawa względem marki, kształtowana pod wpływem poznawczego i emotywnego charakteru Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów 193 7 oddziaływania wizerunku marki, wiązała będzie z wytworzeniem postawy poziomu łatwości danego procesu) w się połączeniu z najświeższymi dowobec zachowania w stosunku do tej marki. Badania dowodzą, że w przypadświadczeniami zakupowymi konsumenta stanowią najbliższe i zarazem ku wielu produktów konsumenci wybierają marki o wizerunku najlepsze predyktory jego przyszłego zachowania, co jednakspójnym oznacza,z ich że własnym wizerunkiem (obecnym lub pożądanym). mimo korelacji z przyszłym zachowaniem, nadalWizerunek o nim nieużytkowanej przesądza. marki pozwala im wyrazić siebie, kim są, jacy są i jakimi być postrzegaGotowość do działania zostanie aktywizowana i będziechcą skutkowała okreni (Graeff, 1997, s. 50; Grzegorczyk, 2005b, s. 151). Wizerunek oferowanej ślonym zachowaniem w momencie, gdy pojawią się czynniki sytuacyjne na rynku marki w powiązaniuzachowania z wizerunkiem kraju pochodzenia marki sprzyjające lubmoże nie ograniczające zgodnego z intencją ukie(rzeczywistego lubpostawę. sugerowanego) runkowaną przez (rys. 1)wywoływać zachowania konsumenta odzwierciedlające jego stosunek do danego kraju (pozytywny lub negatywny), natomiast silne skojarzenie cech wizerunku marki z krajem pochodzenia konsumenta wpisać się w zjawisko etnocentryzmu, czyli manifestowania rysunekmoże 1. Model zachowania intencjonalnego - goal-directed behaviour przez nabywców postaw patriotycznych przez decyzje zakupowe (Liczmań(MGB) ska, 2010, s. 180). postawa wobec zachowania Przeszłe zachowania oczekiwane emocje (pozytywne i negatywne) Pragnienia behawioralne normy subiektywne Postrzegana kontrola behawioralna intencje behawioralne Zachowanie Świeżość ostatniego zachowania Rysunek 1. Model zachowania intencjonalnego – goal-directed behaviour (MGB) Źródło: Bagozzi,and 2001, s. 80. Źródło:Perugini, M. Perugini r.P. Bagozzi, The role of desires and anticipat- ed emotions in goal-directed behaviours: Broadening and deepening the theory of planned behavior, British Journal of Social Psychology, no. 40, 2001, s.80. 194 Agnieszka Wiśniewska Obok postawy pojawiają się jeszcze normy subiektywne, które odnoszą się do przeświadczenia danej jednostki o tym, że dane zachowanie jest akceptowane lub nawet pożądane przez grupę społeczną i jednocześnie jednostce tej zależy na akceptacji ze strony grupy. Korzystny w danej grupie społecznej wizerunek marki, niosący ze sobą treść symbolizującą aprobowane lub wręcz pożądane w danej grupie społecznej wartości, będzie stanowił dla jednostki obietnicę integracji z grupą przez asymilację, a zatem kształtował będzie jej intencję zakupową, pozwalającą przewidzieć zachowanie. Badania prowadzane przez Liczmańską dowodzą, że siła marki, tkwiąca m.in. w cechach jej wizerunku, symbolicznych znaczeniach pozwalających na wyrażanie przynależności do grupy docelowej, mają istotne znaczenie dla zachowania konsumentów na rynku (Liczmańska, 2008, s. 94). Trzecia zmienna to oczekiwane emocje związane z zachowaniem. Wizerunek marki ma potencjał transformacji doznań podczas konsumpcji – korzystny wizerunek, akceptowany przez grupę społeczną i daną jednostkę, stymulował będzie oczekiwania co do pozytywnych emocji związanych z zakupem i użytkowaniem marki i analogicznie – wizerunek niekorzystny wiązał się będzie z oczekiwaniem emocji negatywnych. Podsumowanie Podsumowując, mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów wyjaśnić można na gruncie modeli zachowań nabywców opartych na postawach. Wizerunek marki może być celowo kształtowanym instrumentem, który w procesie zachowania się konsumenta na rynku: – dostarcza konsumentom informacji, skracając etap poszukiwania informacji; – gwarantuje pewne parametry oferty, obniżając subiektywnie postrzegane ryzyko zakupowe; – wzbudza emocje; – budzi skojarzenia; – wzbogaca doznania konsumpcji; – symbolizuje wartości lub ma atrybuty pozwalające utożsamić się konsumentowi z grupą społeczną; – pomaga realizować własny system wartości. Pełniąc wskazana powyżej funkcję wizerunek może wywoływać zjawisko rozprzestrzeniania się świadomości marki (np. przez polecanie). Badania empiryczne wykazują też wysoką korelację pomiędzy korzystnym wize- Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów 195 runkiem marki a zachowaniem lojalnościowym konsumentów (Chia-Hung, 2008, s. 243). Zjawisko lojalności, a nawet tworzenia się społeczności wokół marki zachodzi, jeśli wartości związane z wizerunkiem danej marki są spójne z systemem wartości konsumenta. W marketingu wagi nabiera zatem nie tylko identyfikacja potrzeb, które można zaspokoić odpowiednio zaprojektowanym produktem. Kluczowe wydaje się dziś identyfikowanie poszukiwanych przez konsumentów wartości, emocji, które następnie zostaną zaoferowane w postaci celowo ukształtowanego wizerunku marki. Literatura Altkorn J. (1999), Strategia marki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., Warszawa. Budzyński W. (2002), Wizerunek firmy, kreowanie, zarządzanie efekty, Poltext, Warszawa. Chia-Hung (2008), The Effect of Brand Image on Public Relations Perceptions and Customer Loyalty, „International Joumal of Management”, vol. 25, No. 2, June. Cian (2011), How to measure brand image: a reasoned review, „The Marketing Review”, Vol. 11, No. 2. Edwards H. (2006), Day D., Kreowanie marek z pasją, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Graeff T.R. (1997), Consumption Situations and the Effects of Brand Image on Consumers’Brand Evaluations, „Psychology & Marketing”, Vol. 14(l): 49–70, January. Grzegorczyk A. (2005a), Marka jest nazwą. Definiens marki, [w:] Instrumenty kształtowania wizerunku marki, A. Grzegorczyk (red.), Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa. Grzegorczyk A. (2005b), Wizerunek marki jako narzędzie oddziaływania rynkowego, [w:] Instrumenty kształtowania wizerunku marki, A. Grzegorczyk (red.), Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa. Grzegorczyk A. (2010), Reklama, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Kall J. (2001), Silna marka. Istota i kreowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Kall J., Kłeczek R., Sagan A. (2006), Zarządzanie marką, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Kozłowska A. (2011), Reklama. Techniki perswazyjne, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. 196 Agnieszka Wiśniewska K. Liczmańska (2010), Efekt kraju pochodzenia produktu a decyzje nabywcze konsumentów sektora alkoholi wysokoprocentowych, „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy”, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010, nr 3. K. Liczmańska (2008), Silna marka jako źródło przewagi konkurencyjnej w momencie zakupu, „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy”, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2008, nr 1. Maison D. (2004), Utajone postawy konsumenckie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Nicosia F. M. (1968), Advertising management, consumer behavior, and simulation, „Journal of Advertising Research”, No 1, March. Pars S. R., Gulsel C. (2011), The Effects of Brand Image on Consumers’ Choice, „International Journal of Business and Social Science”, vol. 2, No. 20, November. Perugini M., Bagozzi R. P. (2001), The role of desires and anticipated emotions in goal-directed behaviours: Broadening and deepening the theory of planned behavior, „British Journal of Social Psychology”, nr 40. Rudnicki L. (2000), Zachowania konsumentów na rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 83. Urbanek G. (2002), Zarzadzanie marką, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Zimbardo Ph. G., Leippe M. R. (2004), Psychologia zmiany postaw i wpływu społecznego, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań. THE IMPACT MECHANISM OF BRAND IMAGE ON CONSUMER BEHAVIOR A b s t r a c t. Brand to the business community is one of the key elements of the market offer and compete. Businesses make an effort aimed at creating the image, but the legitimacy of these actions can be confirmed only by the full potential located in the created image. The author argues that the brand’s image is an important factor influencing the behavior and purchasing decisions of consumers, and a number of functions attributed to the brand are provided by the features of the image. K e y w o r d s: brand image, consumer behavior, attitudes. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Katedra Logistyki Marek Zarębski Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki rynkowej Z a r y s s t r e ś c i. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej udział sektora MŚP w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych przekracza z reguły 99%. Przedsiębiorstwa te zatrudniają 60–80% ogólnej liczby zatrudnionych w gospodarce, a ich udział w tworzeniu dochodu narodowego wynosi od 60 do 90%. W latach 1996–2007 małe i średnie przedsiębiorstwa rozwinęły poziom i zakres wykonywanych usług. Zmniejszył się udział przedsiębiorstw handlowych i przemysłowych. W największym stopniu zmiany te dotyczą firm najmniejszych. Sytuacja sektora małych i średnich firm zróżnicowana jest nie tylko pod względem sektora własnościowego i rodzaju prowadzonej działalności. Znaczne różnice występują także w układzie regionalnym. Charakteryzują się wysoką dynamiką wzrostu. Mają coraz większe znaczenie, stając się istotnym źródłem wzrostu gospodarczego i ograniczenia bezrobocia. S ł o w a k l u c z o w e: małe i średnie przedsiębiorstwa, rozwój. WSTĘP Ważną pozycję w koncepcji logistyki zajmują przedsiębiorstwa jako jeden z najważniejszych elementów gospodarki rynkowej. Realizują zadania produkcyjno-usługowe oraz tworzą powiązania kooperacyjne. Tworzą więzi pro- 198 Marek Zarębski dukcyjno-przestrzenne, stwarzając warunki do wystąpienia zjawiska synergii w sferze ekonomicznej danego regionu (Kaźmierski, 2004, s. 5). Zlokalizowane w regionach przedsiębiorstwa wchodzą względem siebie i otoczenia w określone związki, które wymuszają zwrócenie uwagi na prawidłowy układ łańcuchów logistycznych w relacjach: przedsiębiorstwo–przedsiębiorstwo i przedsiębiorstwo–handel (Kaźmierski, 2009, s. 22). Skupienie znacznej liczby osób i podmiotów gospodarczych na małym terytorium (regionie) rodzi wiele problemów w zarządzaniu tym zjawiskiem. Rozwiązanie tego problemu może zależeć od wprowadzenia zasad zarządzania logistycznego. Wymaga to jednak poznania poziomu, struktury i dynamiki rozwoju tych podmiotów gospodarczych. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw stanowi istotny element każdej gospodarki. Przedsiębiorstwa te stanowią ponad 99% wszystkich przedsiębiorstw działających w Polsce. W gospodarce centralnie planowanej sektor ten nie odgrywał większej roli. W gospodarce rynkowej natomiast decyduje o wzroście gospodarczym, wytwarzając blisko połowę PKB, wpływając również istotnie na poziom zatrudnienia. Dzięki stosowaniu prostych, pracochłonnych technik produkcji małe i średnie przedsiębiorstwa wchłaniają nadwyżki siły roboczej, a tym samym przyczyniają się do łagodzenia napięć społecznych. Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw przyczynia się do kreowania postaw przedsiębiorczości w społeczeństwie, a w konsekwencji do wzrostu liczby osób gotowych podjąć ryzyko prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Optymalizacja różnorodnych powiązań między mikro, małymi i średnimi przedsiębiorstwami może znacząco wpływać na zdolność generowania przychodów dzięki zwiększeniu sprawności i efektywności działania. 1. KRYTERIA PODZIAŁU MŚP Rozwój przedsiębiorczości w Polsce wiązał się z przyjęciem dwóch ustaw. Pierwsza z nich – ustawa o działalności gospodarczej z 1988 roku – zniosła prawne bariery wejścia na rynek oraz dała pełną wolność w podejmowaniu i prowadzeniu działalności gospodarczej bez formalnych wymogów kwalifikacyjnych1. Ponadto podmioty gospodarcze mogły zatrudniać dowolną liczbę pracowników bez po- 1Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. 1988, Nr 41, poz. 324). Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki rynkowej 199 średnictwa pracy. Miały także prawo dobrowolnego zrzeszania się w orga nizacje zawodowe. Druga ustawa – o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych z 1986 roku – dotyczyła stworzenia korzystniejszych warunków dla zagranicznych inwestycji w Polsce2. Istotnym czynnikiem było także zapoczątkowanie transformacji ustrojowej, czego przejawem było wprowadzenie ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i o utworzeniu Urzędu Ministra Przekształceń Własnościowych3. Ustawa ta określała procedurę przekazywania majątku przedsiębiorstw państwowych w ręce prywatnych osób lub instytucji. Uregulowane w ustawie sposoby prywatyzacji wspomagały zachodzący w gospodarce proces tworzenia małych i średnich przedsiębiorstw opierających się na kapitale własnym przedsiębiorcy. Istotne dla powstawania małej prywatnej przedsiębiorczości były także przemiany gospodarcze przejawiające się m.in. liberalizacją cen i handlu, ograniczeniem barier prawnych przez liberalizację zasad licencjonowania działalności gospodarczej oraz pojawieniem się nadwyżki popytu nad podażą po okresie niedoborów (Wisłocka, 2004, s. 76). Pojęcie małych i średnich przedsiębiorstw nie jest jednoznacznie zdefiniowane. Istnieje wiele pojęć i definicji na określenie tych podmiotów gospodarczych. To specyficzne firmy, które są najczęściej spotykanymi przedsiębiorstwami w Polsce. Większość małych i średnich przedsiębiorstw współpracuje z innymi małymi i średnimi firmami. Są to najlepiej znani partnerzy, mający podobny profil i zazwyczaj inwestujący w tę samą dziedzinę handlu. Większość z nich jest zarządzana przez swych właścicieli ma tylko jedną lokalizację, w większości nie mają oddziałów. Zaliczenie danej firmy do sektora małych i średnich przedsiębiorstw może być oparte na różnych kryteriach. Najczęściej są to kryteria ilościowe i jakościowe. Kryteria ilościowe wyodrębniania małych i średnich przedsiębiorstw są zróżnicowane. Najczęściej wyróżniane kryteria ilościowe zaliczania podmiotów gospodarczych do małych i średnich przedsiębiorstw to: wielkość zatrudnienia, wielkość majątku (aktywa), wielkość obrotu (przychodów z całokształtu działalności). W większości przypadków wiodącym kryterium jest liczba osób zatrudnionych w danej jednostce. Wyodrębnienie grupy podmiotów wg kryterium liczebności osób zatrudnionych jest z kolei wykorzystywane do dalszych podziałów i charakterystyki potencjału ekonomicznego, na pod 2Ustawa z dnia 23 kwietnia 1986 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (Dz.U. 1986, nr 17, poz. 88). 3Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. (Dz.U 1990, Nr 51, poz. 298). 200 Marek Zarębski stawie m.in. takich kryteriów jak: majątek, kapitały, obrót, wynik finansowy, nakłady inwestycyjne itp. (Skowronek-Mielczarek, 2003, s. 2). Tabela 1. Obowiązujące w Polsce kryteria podziału przedsiębiorstw na mikro, małe i średnie Kategoria podziału Klasy przedsiębiorstw liczba zatrudnionych roczny obrót Mikro < 10 < 2 min euro < 2 min euro Małe < 50 <10 min euro <10 min euro Średnie <250 <50 min euro <43 min euro lub całkowity bilans roczny Źródło: Umowa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 02.07.2004 r., Dz.U. Nr 173, poz. 1807. W kryteriach jakościowych podkreśla się ekonomiczną i prawną samodzielność właściciela firmy. Oznacza to, że właściciel jest w stanie zrealizować w przedsiębiorstwie na własne ryzyko każdy zamiar, nie podlegając przy tym kontroli osób trzecich. Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się niezależnością i swobodą decyzyjną. Cechą jakościową tych firm są także ich struktury organizacyjne – o niewielu szczeblach zarządzania, o małej rozpiętości, praktycznie z jednym centrum decyzyjnym. Tego typu struktury podnoszą szybkość reakcji przedsiębiorstwa na zmiany w otoczeniu, zatem mogą się przyczynić do wzrostu efektywności jego funkcjonowania Małe i średnie przedsiębiorstwa działają zazwyczaj na rynkach charakteryzujących się dużym zróżnicowaniem w strukturze potrzeb konsumentów i niewymagających dużej podaży produktów i towarów – odwrotnie niż w przypadku dużych przedsiębiorstw. Małe i średnie przedsiębiorstwa działają na rynkach, na których w zasadzie nie występują duże przedsiębiorstwa, i znakomicie się na nich odnajdują. Znaczącą funkcją omawianych przedsiębiorstw jest możliwość przeprowadzania stosunkowo szybko zmian struktury produkcji, co związane jest z ich dużą elastycznością i innowacyjnością. Wpływa to również na zwiększenie elastyczności całej gospodarki danego kraju, wobec nieustannej zmien- Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki rynkowej 201 ności warunków panujących na rynku. Ewentualne zakłócenia w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw nie odbijają się tak silnie na stanie gospodarki kraju, jak w przypadku dużych przedsiębiorstw. Domeną działania małych i średnich przedsiębiorstw jest przede wszystkim szeroko rozumiana sfera usług, w mniejszym zaś stopniu działalność produkcyjna. Świadczy o tym liczebność przedsiębiorstw, potencjał ekonomiczny, a także efekty działania. Zjawisko to nie jest przypadkowe, a wynika z ograniczonych możliwości kapitałowych, działalności na rynku lokalnym, dążenia do uzyskania produktywności majątku i szybkiej zwrotności zaangażowanego kapitału. To zapewnia szeroko rozumiana sfera usług. W regionach słabiej zagospodarowanych małe i średnie przedsiębiorstwa mogą być bardzo ważnym czynnikiem aktywizacji ludności i poprawy stopy życiowej. Łagodzą dysproporcje w poziomie zasobności poszczególnych warstw społeczeństwa, przyczyniając się tym samym do łagodzenia rozmiarów i skutków bezrobocia. 2. PRZEDSIĘBIORSTWA ZAREJESTROWANE W SYSTEMIE REGON Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się dynamicznym podejściem do otoczenia. Uważa się, że firmy te są w stanie szybciej reagować na zmieniające się potrzeby i preferencje klientów. Mają one bardziej trafne rozeznanie w sytuacji rynkowej niż duże firmy, dlatego łatwiej angażują się w określone przedsięwzięcia inwestycyjne. Dla dużych jednostek działanie na małych rynkach może być nieopłacalne i dlatego ustępują one często miejsca mniejszym firmom. Przez prowadzenie działalności na rynkach o mniejszym potencjale małe i średnie przedsiębiorstwa przyczyniają się do podnoszenia sprawności funkcjonowania całej gospodarki (Skowronek-Mielczarek, 2003, s. 6). Tendencja do zwiększania się udziału małych i średnich przedsiębiorstw w przedsiębiorstwach ogółem zaznacza się od początku lat 90. ubiegłego wieku. Coraz bardziej uznawana jest rola, jaką odgrywają one w rozwoju gospodarczym. Wykorzystanie tych przedsiębiorstw zależne jest jednak od konkurencyjności całej gospodarki, wynikającej z uwarunkowań zarówno makroekonomicznych, jak i mikroekonomicznych. 202 Marek Zarębski Tabela 2. M ałe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce zarejestrowane w systemie REGON w latach 2005–2007 Lata Wyszczególnienie 2005 liczba Ogółem przedsiębiorstwa MŚP ogółem 0–9 3 718 521 3 713 015 3 528 198 10–49 50–249 154643 30174 dynamika 2005=100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 udział % 100,00 99,85 94,88 4,16 0,81 3 740 761 3 735 304 3 548 677 156 408 30219 2006 liczba dynamika 2005= 100,00 100,60 100,60 100,58 101,14 100,15 udział % 100,00 99,85 94,86 4,18 0,81 3 794 422 3 788 951 3 599 259 159 426 30 266 2007 liczba dynamika 2005= 100,00 102,04 102,04 102.01 103,09 100,30 udział % 100,00 99,85 94,86 4,20 0,80 Źródło: opracowanie własne na postawie: Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2005–2006, PARP, Warszawa 2006, s. 26; Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach 2007–2008, PARP, Warszawa 2009, s. 265. O wadze i znaczeniu MŚP w gospodarce narodowej świadczy m.in. udział MŚP w ogólnej liczbie polskich przedsiębiorstw. Na podstawie danych zawartych w tab. 2 można stwierdzić, że od 2005 roku jest on właściwie stały i wynosi 99,85%. Podobnie liczba MŚP w latach 2005–2007 wykazuje stabilizację z lekką tendencją do wzrostu. W 2005 roku ich liczba wynosiła 3 718 521, a w 2007 roku powiększyła się o ponad 2%. Wzrost liczby małych i średnich przedsiębiorstw spowodowany był ożywieniem gospodarczym, poprawą sytuacji przedsiębiorstw i związanym z tym większym zainteresowaniem prowadzeniem działalności gospodarczej. Wewnętrzna struktura liczby MŚP w badanym okresie jest zasadniczo podobna. Około 95% stanowią firmy mikro, ponad 4% przedsiębiorstwa małe oraz mniej niż 1% firmy średnie. Pewną dynamiką wzrostu charakteryzują się przedsiębiorstwa mikro (2%), nieco większą małe (3%). Przedsiębiorstwa średniej wielkości nie wykazały w latach 2005–2007 dynamiki wzrostowej. Liczba małych i średnich przedsiębiorstw zależy głównie od specyfiki gospodarczej danego regionu. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców pokazuje poziom przedsiębiorczości dostosowany do potencjalnego popytu. W 2007 roku Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki rynkowej 203 średnio w Polsce ponad 99 przedsiębiorstw przypadało na 1000 mieszkańców, w tym: 94 to firmy mikro, 4 przedsiębiorstwa małe i 1 przedsiębiorstwo średnie. Najwyższym wskaźnikiem nasycenia przedsiębiorstwami charakteryzowały się województwa Polski zachodniej, gdzie na jedno województwo przypadało z reguły od 6 do 26 firm więcej niż średnio w Polsce. Dominowały tutaj województwa: zachodniopomorskie (125), mazowieckie (123) oraz dolnośląskie (109). Odmiennie kształtował się ten wskaźnik w województwach Polski wschodniej. Średnio na jedno województwo przypadało około 30 przedsiębiorstw mniej niż pozostałej części kraju. Najniższy wskaźnik liczby przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców miało woj. podkarpackie (68), lubelskie (72) oraz podlaskie (75). Cechą charakterystyczną stopnia nasycenia poszczególnych regionów przedsiębiorstwami był fakt, że niezależnie od miejsca położenia (Polska A, B) wewnętrzna struktura MŚP była podobna. Nie występowało zróżnicowanie zależne od czynników rozwoju danego regionu. Można to tłumaczyć potencjalnym popytem danego województwa, który – chociaż niższy niż w województwach zachodnich – charakteryzuje się podobną strukturą wewnętrzną. 3. PRZEDSIĘBIORSTWA GOSPODARCZO AKTYWNE Liczba przedsiębiorstw zarejestrowanych w rejestrze REGON nie jest jednak faktyczną liczbą podmiotów funkcjonujących w polskiej gospodarce. Przyczyną rozbieżności między liczbą przedsiębiorstw zarejestrowanych a liczbą jednostek aktywnych jest fakt, że znaczna część przedsiębiorstw po zakończeniu działalności lub jej zawieszeniu nie zgłasza tego stanu do Głównego Urzędu Statystycznego. Przyczyny tego stanu są różne, w większości wynikają z korzyści, jakie daje posiadanie aktywnego przedsiębiorstwa. W 2007 roku, podobnie jak w całym okresie 2005–2007, liczba przedsiębiorstw aktywnych była dużo niższa niż przedsiębiorstw zarejestrowanych. Relacje liczby małych i średnich przedsiębiorstw aktywnych do zarejestrowanych w 2007 roku wyniosła około 47%, w tym: firmy mikro stanowiły około 47%, małe ponad 28% i średnie 51%. Małe i średnie przedsiębiorstwa do roku 2007 nie osiągnęły tak wysokiej liczby aktywnych podmiotów, jak w 1999 roku. W 2007 roku w porównaniu z rokiem 1999 spadła do 1 773 830 podmiotów, a więc o 2,4%, tj. około 42 tys. jednostek. Aktywność małych i średnich przedsiębiorstw od lat utrzymuje się na niskim poziomie – około 45%. Na mniejszą aktywność tych firm 204 Marek Zarębski w porównaniu z dużymi przedsiębiorstwami, jak również mniejszą dynamikę wzrostu może wpływać niedostateczna umiejętność kadr zarządzających oraz niewystarczające informacje na temat sytuacji rynkowej w gospodarce. Tabela 3. M ałe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce zarejestrowane w systemie REGON w ujęciu przestrzennym w 2007 roku Liczba MŚP aktywnych Województwa Polska Razem na 1000 mieszkańców mikro liczba 9 9 , 4 1 713 194 małe udział udział w zarejestro liczba w zarejewanych strowanych średnie udział liczba w zarejestrowanych 47,61 45 184 28,34 15452 5 1,05 Dolnośląskie 1 09. 1 8 135 970 45,13 3476 32,39 1179 54,16 Kujawsko-pomorskie 94,23 85 409 46,13 2240 28,34 869 53,5 1 Lubelskie 72,13 74 991 50,53 1985 30,24 607 48,41 Lubuskie 106,71 45 854 44,74 1434 33,72 440 53.40 Łódzkie 101,59 116 719 47,50 3463 29,47 1086 49,16 Małopolskie 91,73 154 307 54,26 3760 26,84 1284 53,46 Mazowieckie 123,82 291 485 47,62 6135 24,36 2467 48,57 Opolskie 91,61 37 676 41,48 1144 32,75 374 50,61 Podkarpackie 68,65 66 833 49,03 2107 32,41 666 55,69 Podlaskie 75,47 43 998 51,31 1153 32,41 352 48,55 108,56 110 922 48,60 2900 29,21 993 53,13 Śląskie 96,92 183 855 43,25 6409 28,91 1980 52,60 Świętokrzyskie 86,58 44 860 42,73 1267 27,47 393 45,12 Warmińsko-mazurskie 80,77 54 412 50,10 1594 29,18 530 47,75 Wielkopolskie 105,16 172 120 51,16 4244 25,42 1646 54;06 Zachodniopomorskie 125,01 93 794 46,11 1873 27,82 586 Pomorskie 42,53 Źródło: opracowanie na podstawie danych: Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008, PARP, Warszawa 2009, s. 149–215. Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki rynkowej 205 W latach 2005–2007 nastąpił około 6% przyrost przedsiębiorstw aktywnych, najwyższy w przedsiębiorstwach średniej wielkości (8,4%) oraz w firmach mikro (6%). W przedsiębiorstwach małych wzrost ten był niewielki i wynosił około 1,5%. Tabela 4. L iczba małych i średnich przedsiębiorstw aktywnych w Polsce w latach 2005–2007 Lata 2005 2006 2007 Wyszczególnienie liczba Ogółem przedsiębiorstwa 1 676 775 MŚP Ogółem 10–49 50–249 1 673 940 1 615 167 44519 14 254 dynamika 2005 = 100,00 100,00 100,00 udział % 100,00 99,83 liczba 1 714 915 0–9 100,00 100,00 96,23 100,00 2,66 0,85 1 711 934 1 652 998 44 228 14 708 dynamika 2005 = 100,00 102,27 102,27 102,34 99,35 103,18 udział % 100,00 99,83 96,39 2,58 0,86 1 773 830 1 713 194 45 184 15 452 liczba 1 777 076 dynamika 2005 = 100,00 105,98 105,97 udział % 100,00 99,82 106,07 101,49 96,41 2,54 108,40 0,87 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008,PARP, Warszawa 2009, s. 24. Raport o stanie MŚP w Polsce w latach 2003–2004, MG, Warszawa 2005, s. 10. Raport o stanie MŚP w Polsce w latach 2005–2006, PARP, Warszawa 2007, s. 26. W ujęciu przestrzennym najwyższy udział przedsiębiorstw aktywnych występuje w województwach na zachód od Wisły. Charakteryzują się one wyższym niż w województwach wschodnich udziałem przedsiębiorstw aktywnych średniej wielkości oraz niższym udziałem firm małych. Generalnie należy jednak stwierdzić, że aktywność tych firm w całej Polsce jest podobna i nie różnicuje się w sposób znaczący pomiędzy regionami. Podobnie jak w przypadku liczby małych i średnich przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców, tak i tu najmniejsze wartości osiągnęły regiony Polski wschodniej. 206 Marek Zarębski Tabela 5. L iczba małych i średnich przedsiębiorstw nowopowstałych w Polsce w latach 2005–2007 Lata Wyszczególnienie Ogółem przedsiębiorstwa zlikwidowane nowe zlikwidowane 289 406 232 895 289 312 232 895 dynamika 2005 = 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 udział % 100,00 100,00 99,97 99,93 316 681 287 464 316 589 287 464 dynamika 2005 = 100,00 109,42 123,42 109,42 123,42 udział % 100,00 100,00 99,97 99,94 314 091 256 938 314 007 256 938 dynamika 2005 = 100,00 108,53 110,29 108,53 110,32 udział % 100,00 100,00 99,97 99,95 2005 liczba 2006 liczba 2007 liczba nowe Ogółem MŚP Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008, PARP, Warszawa 2009, s. 265. Dynamika powstawania nowych i likwidacja już istniejących małych i średnich przedsiębiorstw często jest uznawana za główną informację o kondycji gospodarki kraju. Wskaźnik ten uwzględnia nie tylko czynniki wzrostu gospodarczego, ale także przewidywania inwestorów co do możliwości prowadzenia działalności gospodarczej. W okresie wzrostu gospodarczego powstawało zdecydowanie więcej podmiotów niż w czasie gorszej koniunktury. Nowo powstałe firmy najczęściej działają na rynku lokalnym, eksporterzy stanowią marginalną część nowych przedsiębiorców. W 2007 roku w stosunku do roku poprzedniego nieznacznie zmniejszyła się liczba nowo powstałych małych i średnich przedsiębiorstw o 0,8% i wyniosła 314 007 jednostek. Najbardziej zmniejszyła się liczba firm małych – o 2,1%, natomiast średnie przedsiębiorstwa zanotowały spadek o 1,3%. W najmniejszym stopniu zmniejszyła się liczba nowo powstałych mikroprzedsiębiorstw – o 0,8%. Liczbę małych i średnich przedsiębiorstw nowo powstałych przedstawia tab. 5. 16 275 Zachodniopomorskie 17,35 13,54 16,10 15,02 16,56 17,66 16,80 14,11 10,35 10,98 17,43 16,20 liczba 204 328 150 97 440 220 62 108 66 550 213 311 96 129 154 220 3348 % 10,89 7,73 9,41 7,66 6,87 7,59 5,38 5,13 5,77 8,96 5,66 8,98 6,69 6,50 6,88 6,33 7,41 liczba 17 45 20 M 64 25 10 12 11 120 38 43 15 13 17 29 490 % 2,90 2,73 3,77 2,80 3,23 2,52 2,84 1,80 2,94 4,86 2,96 3,96 3,41 2,14 1,96 2,46 3,17 17 831 30 210 10 966 7581 33 185 23 386 7374 11 276 5930 49 263 25 090 21 017 9280 13 622 17 043 26 194 309 248 18,16 19,95 19,26 18,05 19,01 17,55 20,15 16,90 18,05 21,08 16,76 16,87 15,74 16,90 16,26 18,01 242 503 154 117 553 269 73 132 74 648 345 344 110 134 283 336 4317 liczba małe Liczba MŚP nowo powstałych % 20,24 mikro 12,92 11,85 9,66 9,23 8,63 9,28 6,33 6,26 6,47 10,56 9,18 9,93 7,67 6,75 12,63 9,67 9,55 % średnie średnie 28 33 30 9 47 24 14 22 18 78 32 33 7 15 23 29 442 liczba 4,78 2,00 5,66 2,29 2,37 2,42 3,98 3,30 4,81 3,16 2,49 3,04 1,59 2,47 2,65 2,46 2,86 Źródło: opracowanie na podstawie danych: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008, PARP, Warszawa 2009, s. 149–215. 23 312 Wielkopolskie 8761 Śląskie Warmińsko--mazurskie 19 589 30 443 Pomorskie 6738 7393 Świętokrzyskie 9430 31 993 Małopolskie Mazowieckie Podlaskie 20 229 Łódzkie Podkarpackie 7992 19 813 Lubuskie 3899 13,11 12 147 Lubelskie Opolskie 16,97 14 367 16,82 15,24 20 719 Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie liczba 14,77 małe % Liczba MŚP zlikwidowanych % 253 100 Polska Województwa mikro liczba Tabela 6. M ałe i średnie przedsiębiorstwa zlikwidowane i nowo powstałe w Polsce w 2007 roku w ujęciu regionalnym [207] 208 Marek Zarębski W 2007 roku największy udział małych i średnich przedsiębiorstw nowo powstałych w przedsiębiorstwach aktywnych miały firmy mikro, gdzie średnia dla Polski wyniosła 18%, potem firmy małe 10% i najmniej średnie przedsiębiorstwa – 3%. Najwięcej podmiotów mikro powstało w województwach: pomorskim, warmińsko-mazurskim i lubuskim – powyżej 20%. Chociaż pod względem liczebności najwięcej firm mikro powstało w województwie mazowieckim (około 49 tys. podmiotów), to ich udział w aktywnych przedsiębiorstwach wyniósł poniżej 17%. Podobny udział zanotowano w województwach: małopolskim, podkarpackim, podlaskim i świętokrzyskim. Najmniej firm mikro powstało w regionie opolskim – około 16%. Najwięcej małych firm powstało w kujawsko-pomorskim, mazowieckim, wielkopolskim i zachodnio-pomorskim, ponad 10% udziału w przedsiębiorstwach aktywnych. Najmniejszy udział – 6% miały przedsiębiorstwa w regionach Polski wschodniej. W średnich firmach, w województwie lubuskim udział wyniósł powyżej 1% i powstało tam tylko 7 podmiotów. Największy udział średnich przedsiębiorstw ponad 5% wystąpił w województwie zachodniopomorskim. Najtrudniejsze dla przedsiębiorstw jest przetrwanie pierwszego roku działalności. Najbardziej odczuwalną barierą w utrzymaniu się na rynku jest silna konkurencja. Ważnym ograniczeniem rozwoju firm i przyczyną upadku istniejących małych i średnich przedsiębiorstw były trudności w uzyskaniu zewnętrznych źródeł finansowania, ponieważ poważnie zmniejszały możliwości inwestowania i wdrażania nowych technologii, a środki własne nie były wystarczające. W 2007 roku w stosunku do roku 2006 liczba małych i średnich przedsiębiorstw zmniejszyła się o około 30 tys. jednostek, tj. 10,60%. Zmniejszyła się o 10,65% liczba przedsiębiorstw mikro i firm małych o 10,52%. Jedynie firmy średnie zanotowały wzrost liczby zlikwidowanych przedsiębiorstw o 8,60% w porównaniu do roku poprzedniego. Udział małych i średnich przedsiębiorstw zlikwidowanych w przedsiębiorstwach aktywnych w porównaniu do nowo powstałych był zbliżony. W przypadku firm mikro i małych w 2007 roku we wszystkich regionach nowo powstałych przedsiębiorstw było więcej niż zlikwidowanych. Natomiast w średnich firmach na terenie ośmiu województw utrzymywał się ujemny bilans przedsiębiorstw nowych i zlikwidowanych, i tak: w województwie dolnośląskim udział zlikwidowanych średnich firm w przedsiębiorstwach aktywnych wyniósł 2% (nowe 2%), lubuskim 3% (2%), łódzkim 4% (3%), małopolskim 3% (2%), mazowieckim 5% (3%), pomorskim 3% (2%), świętokrzyskim 3% (2%) i wielkopolskim 3% (2%). Silna konkurencja i trudny Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki rynkowej 209 dostęp do źródeł finansowania to bariery, które mogły przyczynić się do upadku tych firm. W 2007 roku największa nadwyżka małych i średnich przedsiębiorstw nowo powstałych nad zlikwidowanymi w ujęciu regionalnym wystąpiła w województwie mazowieckim o około 3%. Minimalną nadwyżkę zanotowano także w województwach wielkopolskim i dolnośląskim. W pozostałych regionach, w większości z nich zanotowano więcej przedsiębiorstw zlikwidowanych niż nowo powstałych. We wszystkich tych województwach, gdzie powstało dużo małych i średnich przedsiębiorstw, jednocześnie dużo likwidowano. Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią w Polsce około 99,9% wszystkich przedsiębiorstw i odgrywają ważną rolę w gospodarce, między innymi wpływają na konkurencyjność. Charakteryzują się wysoką dynamiką wzrostu. Firmy te mają coraz większe znaczenie, stając się istotnym źródłem wzrostu gospodarczego i ograniczenia bezrobocia. Stanowi to korzystny przejaw zmian struktury gospodarczej, zwiększenie w niej udziału małej przedsiębiorczości. PODSUMOWANIE Zlokalizowane w regionach MŚP wchodzą względem siebie i otoczenia w określone związki, które wymuszają zwrócenie uwagi na prawidłowy układ łańcuchów logistycznych w relacjach: przedsiębiorstwo–przedsiębiorstwo i przedsiębiorstwo–handel. Stanowią około 99,9% wszystkich przedsiębiorstw i odgrywają ważną rolę w gospodarce, między innymi zwiększając jej konkurencyjność. Charakteryzują się wysoką dynamiką wzrostu. Mają coraz większe znaczenie, stając się istotnym źródłem wzrostu gospodarczego i ograniczenia bezrobocia. LITERATURA Kaźmierski J. (2004), Zarządzanie logistyczne w rozwoju regionu i miasta, [w:] D. Stawasz (red.), Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju regionu – teoria i praktyka, UŁ, Łódź. Kaźmierski J. (2009), Logistyka a rozwój regionu, UŁ, Łódź. Skowronek-Mielczarek A., (2003), Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, CH BECK, Warszawa. 210 Marek Zarębski Wisłocka E. (2004), Małe i średnie przedsiębiorstwa w Unii Europejskiej, [w:] J. Adamczyk, P. Bartkowiak (red.), Determinanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, WNT, Warszawa. Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. 1988, Nr 41, poz. 324. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1986 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (Dz.U. 1986, Nr 17, poz. 88). Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. (Dz.U 1990, Nr 51, poz. 298). Zarębski M. (2008), Kierunki działalności małych i średnich przedsiębiorstw, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Ekonomia XXXVIII, z. 388, Toruń. SMALL AND MEDIUM-SIZED ENTERPRISES AS BASIC LINKS IN THE LOGISTIC CHAIN OF THE POLISH MARKET ECONOMY A b s t r a c t. The participation of the SMEs sector in developed countries in the overall number of economic entities outreaches 99%. These enterprises employ 60–80% of the overall number of employees and their contribution in generating the national income is in the region of 60% to 90%. In the years 1996–2007 small and medium enterprises extended the scope and the level of services performed. The participation of retail and manufacturing enterprises decreased. The smallest enterprises were affected most by the changes. The situation of the sector of small and medium enterprises is differentiated not only by the ownership sector and type of conducted activity. Significant differences can be noted in the regional diffusion. SMEs can boast of a very high growth dynamics. Their role is growing in importance and they are becoming a driving wheel of the economy as well as limit the unemployment level. K e y w o r d s: small and medium-sized enterprises, development.