Marcin Stankiewicz, O Anubisie cudzołożniku. Cudzołóstwo w

Marcin Stankiewicz, O Anubisie cudzołożniku. Cudzołóstwo w

Marcin Stankiewicz
Uniwersytet Wrocławski
O Anubisie cudzołożniku. Cudzołóstwo w Rzymie w 19 r. n.e.
w XVIII księdze Dawnych Dziejów Izraela Józefa Flawiusza
Anubis cudzołożnik jest motywem pojawiającym się w relacji skandalu do którego
doszło w 19 roku n.e. w Rzymie1. Pod postacią egipskiego bóstwa miał skryć się ekwita
Decjusz Mundus, który wykorzystując intrygę miał dopuścić się cudzołóstwa na żonie
szanowanego rzymskiego obywatela – Paulinie. Odkryta sprawa nabrała charakteru
obyczajowo-religijnego, wskutek zaangażowania kleru bogini Izydy. Wpłynęła również
istotnie na pozycję kultów wschodnich w Mieście, gdyż posłużyła jako pretekst do wydalenia
wyznawców Jahwe i Izydy ze stolicy imperium. Relacja o tych wydarzeniach została zawarta
w osiemnastej księdze Dawnych Dziejów Izraela Józefa Flawiusza. Opis poświadczający
sprawę Decjusza Mundusa jest podstawą poniższej analizy mającej na celu zbadanie
wskazanego przypadku cudzołóstwa i sposobu jego zrelacjonowania przez antycznego autora.
Sprawa Decjusza Mundusa została zawarta w osiemnastej księdze Dawnych Dziejów
Izraela jako element narracji dotyczącej zagadnień religijnych i obyczajowych 2. Józef
Flawiusz przedstawia historię tego cudzołóstwa by uzasadnić zaostrzenie polityki religijnej
względem wyznawców kultów wschodnich. Głównym winowajcą był młody ekwita Decjusz
Mundus – „jeden z najznakomitszych rycerzy”3. Dysponował on sporym majątkiem
i postanowił go wykorzystać celem zdobycia względów Pauliny – żony Saturninusa. Paulina
jest opisywana jako wzór rzymskiej niewiasty – pomimo młodego wieku słynęła
z umiłowania cnoty oraz statecznego prowadzenia się. Decjusz Mundus starał się obłaskawić
ją bogatymi podarunkami, a nawet propozycją zapłaty 200 tysięcy drachm attyckich
w zamian za spędzenie z nim nocy. W obliczu porażki zabiegów, ekwita postanowił ukrócić
swą namiętność popełniając samobójstwo. Przeszkodziła mu jednak wyzwolenica o imieniu
Ida, która podjęła się zadania zdobycia względów Pauliny przy pomocy powierzonych 50
tysięcy drachm attyckich. Udawszy się do świątyni Izydy pod przysięgą milczenia wyjawiła
1
Tac. Ann. 2.85.
Sprawa Decjusza Mundusa : J. AJ.18. 65-80. Józef Flawiusz, Dawne Dzieje Izraela, tłum. Z. Kubiak, J.
Radożycki, Warszawa 2001.
3
J. AJ. 18.67.
2
21
kapłanom prawdę o miłości swego patrona i poprosiła o pomoc oferując w zamian otrzymane
pieniądze4. Kapłani zgodzili się, a najstarszy spośród nich wyruszył do domu wybranki
ekwity, by zażądać widzenia na osobności. Poinformował on Paulinę, że przybywa z rozkazu
boga Anubisa, który zapłonął do niej uczuciem i pragnie ją spotkać. Wyznanie kapłana
uradowało pobożną żonę Saturninusa, która niezwłocznie zwierzyła się swemu mężowi.
Małżonek, znając jej stateczność, pozwolił Paulinie na udanie się do świątyni egipskiej bogini
w celu udziału w rytualnej uczcie. Po odbytym obrządku młoda kobieta pozostała
w zamkniętych pomieszczeniach świątynnych, gdzie wcześniej ukrył się Decjusz Mundus.
Wykorzystał on ciemności by, jako Anubis, zbliżyć się do Pauliny przekonanej o obcowaniu
z samym bogiem. Cudzołożnik umknął przed porankiem nie wyjawiając swej prawdziwej
tożsamości, a Paulina powróciwszy do męża opowiedziała o ukazaniu się bóstwa. Zwierzyła
się również swym przyjaciółkom, z których jedne nie uwierzyły w relację, inne zaś znając
jej skromność nie miały powodów do zwątpienia w relację. Sprawa pozostałaby w sferze
domysłów, gdyby nie kolejny czyn Decjusza Mundusa, który po trzech dniach spotkał
Paulinę, by bez wstydu śmiało wyjawić jej prawdę wydarzeniach w świątyni 5. Ofiara intrygi
natychmiast poinformowała męża o swych zhańbieniu oraz zażądała by ją pomścił.
Saturninus przedłożył sprawę cesarzowi Tyberiuszowi, który zarządził przeprowadzenie
śledztwa. Dochodzenie udowodniło winę kapłanów, którzy zostali skazani na śmierć przez
ukrzyżowanie. Ten sam los spotkał wyzwolenicę Idę, która doprowadziła do uwiedzenia
Pauliny. Decjusz Mundus zdołał uniknąć najbardziej surowej kary - został skazany tylko
na wygnanie, gdyż przestępstwo miał popełnić w młodzieńczej zapalczywości. Konsekwencje
dotknęły również samą świątynie – została zburzona, a święty posąg bogini Izydy został
wrzucony do Tybru. W konsekwencji wykrycia dwóch skandali religijnych, wyznawcy
kultów wschodnich zostali wygnani z terenu Italii, bądź zesłani do konkretnych prowincji.
Analizując przekaz Józefa Flawiusza dotyczący cudzołóstwa Decjusza Mundusa
należy mieć na uwadze przyczynę jego spisania. Niechętnie nastawiony względem kultu
egipskiego autor umieszcza historię cudzołożnika w charakterze wytłumaczenia wrogiego
4
Motyw wymagań finansowych członków egipskiego stanu kapłańskiego pojawia się również w Metamorfozach
Apulejusza z Madaury. W XI księdze główny bohater Lucjusz jest zmuszony pozbyć się większości swego
majątku by zebrać wystarczającą do wtajemniczeń sumę pieniędzy. Apul. Met. 11.28 „Choć mi jednak w ten
sposób obiecano wtajemniczenie, odwlekało mi je, wbrew mej ochocie, moje ubóstwo. […] Raz po razu nimi
popędzany kłopotałem się niemało, aż wreszcie, na wyraźne już ich rozkazy, odzież moją, choć i ubożuchną
wielce, sprzedałem i w ten sposób potrzebną zdobyłem sumę.”
5
J. AJ. 18.77„Zaoszczędziłaś mi, Paulino, dwieście tysięcy drachm, którymi mogłaś powiększyć swój majątek,
a mimo to zadośćuczyniłaś memu pragnieniu Obrzucałaś Mundusa obelżywymi słowami, lecz mnie nie
obchodziły imiona, tylko rozkosz samego aktu i dlatego przybrałem imię Anubisa.”
22
nastawienia cesarza i senatu rzymskiego do Żydów zamieszkujących Miasto. Józef Flawiusz
zwraca uwagę konsekwencje wykrycia przestępstwa tylko wobec wyznawców judaizmu,
podczas gdy inne źródła poświadczają rozszerzenie zasięgu represji na uczestników kultów
egipskich. Opis wykroczenia Decjusza Mundusa i kapłanów Izydy, którzy sprzeniewierzyli
się służbie, może wskazywać na chęć zwrócenia uwagi czytelnika poprzez szczegółową
relację skandalu obyczajowo-religijnego. Motywy, które mogły zostać zaczerpnięte
z literatury, pełnią w tekście istotna rolę. Przedstawienie osób i zawiązanie narracji pozwala
wskazać na wykorzystanie ustalonych stereotypów, popularnych chociażby w antycznej
komedii6. Decjusz Mundus wpasowuje się w postać opanowanego gorącym uczuciem i nie
liczącego się z kosztami młodzieńca – adulescens. Obiekt jego pragnień Paulina jest wzorem
statecznej i poważnej małżonki
– matrona. Wyzwolenica Ida wykazująca się sprytem
i pomysłowością pełni funkcję niewolnika – servus dolosus. Pozbawiając relację tła skandalu
można wykazać pojawienie się wątku mogącego funkcjonować jako fabuła komedii.
Młodzieniec nie radzący sobie z zadaniem zdobycia ukochanej postanawia odebrać sobie
życie, lecz ostatnią nadzieję daje mu sprytny niewolnik, który podstępem zdobywa dla swego
pana upragnioną. W relacji Józefa Flawiusza można odnaleźć również charakterystyczny
motyw rozpoznania – anagnosis w postaci sceny wyjawienia prawdy przez Decjusza
Mundusa.
Wskazówką w poszukiwaniu nawiązań literackich jest także wątek „mitologiczny”.
Motyw związku boga z ziemską niewiastą jest popularnym elementem dziejów wielu
antycznych herosów. Egipski koloryt pozwala wysunąć przykład dzieła literackiego
mogącego stanowić pierwowzór opisanej historii – jest nim Romans o Aleksandrze PseudoKallistenesa. Początek pierwszej księgi romansu przedstawia historie faraona Nektanebo II7.
Władca na wskutek niełaski bogów uciekł z ojczyzny do Macedonii.
Podając się
za egipskiego kapłana zdobył zaufanie królowej Olimpias. Zapaławszy do niej uczuciem
zawiązał intrygę. W rozmowie z królową Nektanebo przepowiedział jej zbliżenie z bogiem8.
Korzystając z umiejętności magicznych Egipcjanin sprowadził na Olimpias sen, w którym
ukazał jej się bóg Amon. Tłumacząc małżonce Filipa widzenie zaznaczył, że bóstwo objawi
się w różnych postaciach – również w osobie samego kapłana9. W wyznaczoną
6
H. Moehring, The Persecution of the Jews and the Adherents of the Isis Cult at Rome A.D. 19, [w:] „Novum
Testamentum”, Vol. 3, Fasc. 4, (1959) s. 298.
7
Ps. Callisth, Historia Alexandrii Magnii 1.1-12.
8
Ps. Callisth, Historia Alexandrii Magnii 1.4 Wedle daty urodzenia, którą mi przedstawiłaś, jest ci bowiem
przeznaczone obcować z bogiem na ziemi, zajść z nim w ciąże i urodzić dziecko…
9
Ps. Callisth, Historia Alexandrii Magnii 1.5 Bowiem ten bóg, zbliżając się do ciebie [..] objawi się, mając moje
rysy.
23
noc Nektanebo zjawił się w komnacie królowej i jako Amon obcował z nią, czego owocem
stało się narodzenie Aleksandra Wielkiego10.
Potwierdzeniem funkcjonowania motywu boskiego cudzołożnika na polu literatury
może być świadectwo Tertuliana. W jednym z passusów Apologetyku wskazuje
on na praktykę wyśmiewanie się z bogów. Wymienia z imienia dwóch łacińskich
mimografów – Lentulusa i Hostiliusza oraz podaje tytuły poszczególnych mimów. Jeden
spośród wymienionych jest znamienny dla sprawy Decjusza Mundusa, gdyż nosi miano –
Anubis moechus – Anubis cudzołożnik11. Poświadcza to funkcjonowanie na przełomie II/III
w. n.e. motywu, który łączył postać egipskiego boga Anubisa z cudzołóstwem.
Nawiązania do rozwiązłej reputacji kultów wschodnich można odnaleźć również
w poezji. Owidiusz w Sztuce kochania wymienia rzymską świątynię Izydy jako miejsce
odpowiednie do
schadzek i poszukiwania towarzystwa zarówno przez mężczyzn,
jak kobiety12. Przybytek świątynny jest opisany przez poetę jako miejsce o ograniczonym
dostępie mężczyzn, co jednak jest obrócone w pożytek dla kochanków, mogących korzystać
z dyskrecji zapewnionej przez łaskę bogini13.
Elementy opisanej przez Józefa Flawiusza historii znajdują potwierdzenia poprzez
pośrednie wzmianki. Data roczna wypędzenia kultów wschodnich z Rzymu jest znana dzięki
fragmentowi Roczników Tacyta14. Spośród wspominanych postaci możliwa jest próba
identyfikacji męża Pauliny - Saturninusa. Wskazuje się trzy znane postacie, mogące być
z nim tożsame. Byli to: Gaius Sentius Saturninus – konsul 4 roku n.e., jego brat – Lucius
Sentius Saturninus, bądź Gneius Sentius Saturninus – konsul pomocniczy 4 roku n.e.15.
Pełnione przez nich funkcje świadczyłyby o wysokim statusie, co potwierdzałoby możliwość
zwrócenia się do cesarza w kwestii podjęcia dochodzenia.
10
Pharr Clyde, The Testimony of Josephus to Christianity, [w:] „The American Journal of Philology”, Vol. 48,
No. 2 (1927) s. 144.
11
Tertulian, Apol. 15.1. Inne rozpustne umysły posługują się nawet hańbą bogów, by pobudzić wasze
namiętności. Przypatrzcie się na te ponętne sceny takich aktorów jak Lentulus i Hostillius, czy przy ich żartach
i sztukach śmiejecie się więcej z aktorów czy z waszych bogów: z Anubisa jako wiarołomnego małżonka, z Luny
męskiego rodzaju, z Diany chłostanej rózgami…
12
Owidiusz utożsamia Izydę pod postacią „iuvenca Memphitica - memfickiej jałówki” z grecką Io. Ovid. Ars.
1.77-78 Odwiedź świątynie Io od czasu do czasu (czyni z dziewic, czym sama była dla Jowisza). Ovid. Ars. 3.393
Odwiedzajcie świątynie memfickiej bogini.
13
Ovid. Ars 3. 3.635-639. [Panna] chadza, gdzie nie może wejść wraz z nią mężczyzna, gdy bogini na ołtarz
zerknąć meżom broni, ale wchodzą ci, którym prawo wstępu przyzna.
14
Tac. Ann. 2.85. Józef Flawiusz datuje je na okres równoległy do sprawowania przez Poncjusza Piłata
namiestnictwa w Judei oraz odnosi do zamieszczonego wcześniej w tekście Testimonium Flavianum
dotyczącego postaci Jezusa Chrystusa.
15
Gaius Sentius Saturninus (PIR S 294), Lucius Sentius Saturninus (PIR S 297), Gneius Sentius Saturninus (PIR
S 295).
24
Potwierdzenie znajdują również świadectwa wymierzonych kar. Osoby zaangażowane
w sprawę cudzołóstwa były sądzone wedle Lex Iulia de adulteriis16. Najpoważniejsze zarzuty
zostały postawione kapłanom Izydy. Przyjmując pieniądze i udostępniając świątynie jako
miejsce przestępstwa podwójnie zostali zaangażowani w zhańbienie obywatelki. Dodatkowe
konsekwencje groziły im ze względów religijnych, gdyż dopuścili odbycie stosunku
seksualnego w obrębie świątyni. Wedle egipskiej myśli religijnej osoba po odbyciu stosunku
nie mogła wkroczyć na poświęcony teren bez dokonania oczyszczenia. Wyznaczenie kary
ukrzyżowania wskazuje, ze prawdopodobnie kapłani nie byli obywatelami rzymskimi.
Identyczny wyrok został wydany na wyzwolenica Ide, która na równi doprowadziła
do cudzołóstwa pomagając w intrydze. Zastanawiający jest wymiar kary naznaczony samemu
cudzołożnikowi. Wygnanie, o którym wspomina Józef Flawiusz wydawałoby się stosunkowo
łagodne, lecz istnieją argumenty potwierdzające jej funkcjonowanie. Była to kara
przewidziana w Lex Iulia de adulteriis, prawdopodobnie połączona z konfiskatą części
majątku17. Wzmianka w Dawnych Dziejach Izraela wymienia jako okoliczność łagodzącą
działanie w młodzieńczym afekcie. Podobnie Swetoniusz wspomina o wydaniu przez
Tyberiusza kary wygnania względem „młodzieży rozpustnej”18.
Najczęściej wspominanym w dziełach pisarzy antycznych elementem sprawy
Decjusza Mundusa są konsekwencje wyciągnięte wobec kultów wschodnich. Informacje o ich
wygnaniu podawane są przez Tacyta i Swetoniusza. Józef Flawiusz wskazuje, że z rozkazu
cesarza Tyberiusza wygnano z Rzymu wszystkich Żydów, a cztery tysiące spośród nich
wysłano na Sardynię19. Według Tacyta decyzję miał podjąć senat zaś liczba czterech tysięcy
wysłanych na Sardynię miała się odnosić do wyzwoleńców. Pozostali wyznawcy judaizmu
i kultów egipskich mieli wyrzec się praktyk religijnych, bądź opuścić Italie20. W relacji
Swetoniusza decyzję o wygnaniu kultów wschodnich z Rzymu podjął osobiście cesarz.
Młodzież żydowska miała być wysyłana do prowincji, a karą za niepodporządkowanie się
woli cesarskiej była niewola. Tyberiusz miał również zmusić wyznawców kultów
16
R.S. Rogers, Fulvia Paulina C. Sentii Saturnini, [w:] The American Journal of Philology, Vol. 53, No3.
(1932), s. 253.
17
Tamże s. 254.
18
Suet. Tib. 35. Całą tę młodzież męską i żeńską ukarał wygnaniem….
19
J. AJ. 18.83-84. Tyberiusz […] rozkazał wszystkich Żydów z Rzymu wygnać. Przeto konsulowie cztery tysiące
z tych ludzi pobrali do wojska i wysłali na wyspę Sardynię…
20
Tac. Ann. 2.85. Rozprawiano też nad wygnaniem egipskich i żydowskich kultów religijnych i przyszło
do uchwały senatu, żeby cztery tysiące osób z warstwy wyzwoleńców, które zarażone były tym zabobonem,
a posiadały wymagany wiek, na wyspę Sardynię zawieziono, w celu stłumienia tam bandytyzmu; a gdyby
niezdrowy klimat śmierć ich spowodował, mała byłaby to strata; wszyscy inni mieli Italię opuścić, o ile by się
przed oznaczonym terminem bezbożnego kultu nie wyrzekli.
25
do zniszczenia przedmiotów kultowych – szat i sprzętu ofiarnego21. Potwierdzenie wygania,
pomimo różnic przekazów, kreśli obraz kompleksowego działania mającego na celu pozbycie
się wpływów niepożądanych wyznań zarówno uderzając we właściwy kult, jak i jego
wyznawców.
Relacja sprawy Decjusza Mundusa jest przykładem wzmianki zawierającej informacje
o różnym stopniu wiarygodności. Historia opisana przez Józefa Flawiusza jest wpisana
w tradycję literacką epoki. Korzystał on ze znanych motywów by wywrzeć na czytających
właściwy efekt. Cudzołóstwo popełnione w związku z kultem egipskim zasługiwało w oczach
pisarza na tym bardziej zaangażowaną krytykę z powodu konsekwencji, jakie ponieść musieli
również mieszkający w Rzymie Żydzi. Pomimo celu postanowionego przez Józefa Flawiusza,
relacja zawiera sporo elementów mogących być potwierdzonymi poprzez inne źródła. Ocena
wiarygodności opisu sprawy Decjusza Mundusa wypływa z analizy powyższych dwóch
czynników. Historia przytoczona w Dawnych Dziejach Izraela stanowi źródło pozwalające
zbadać zagadnienie karalności cudzołóstwa i kwestię wygnania kultów wschodnich z Rzymu.
Uznane za wiarygodne mogą być fakty wystąpienia skandalu, dochodzenia śledczego
i represji. Narracja oparta jest jednak na motywach zaczerpniętych z literatury, co zwiększając
atrakcyjność relacji, wpływa na traktowanie jej z rezerwą przy analizie przekazanego
przebiegu wydarzeń. Reasumując, relacja żydowskiego pisarza piszącego po grecku, pozwala
na przybliżenie casusu przestępstwa rzymskiego ekwity pod postacią egipskiego boga
Anubisa, ukazując przy tym stosunek względem praktyk kultów wschodnich w Rzymie.
21
Suet. Tib. 36. Obce wierzenia, jak egipskie i żydowskie obrzędy, ograniczył, a wyznawców tego zabobonu
zmusił do spalenia świętych szat i wszelkiego sprzętu ofiarnego. Młodzież żydowską pod pozorem służby
wojskowej poprzerzucał do prowincyj o niezdrowym klimacie, resztę tegoż ludu lub wyznawców podobnej wiary
wypędził z Rzymu, grożąc karą wiecznej niewoli w razie nieposłuszeństwa.
26
Bibliografia
Źródła:
Apulejusz z Madaury, Metamorfozy albo Złoty osioł, tłum. Tadeusz Sinko,
Wrocław 2005.
Józef Flawiusz, Dawne Dzieje Izraela, tłum. Zygmunt Kubiak, Jan Radożycki,
Warszawa 2001.
Owidiusz, Sztuka kochania, tłum. Ewa Skwara, Warszawa 2008.
Pseudo-Kallistenes, Romans o Aleksandrze, tłum. Krzysztof Nawotka, Poznań 2010.
Swetoniusz, Żywoty Cezarów, tłum. Janina Niemirska – Pliszczyńska, WrocławWarszawa-Kraków 1969.
Tacyt, Dzieje, tłum. Seweryn Hammer, Warszawa 1957.
Tertulian, Apologetyk, tłum. Jan Sajdak, Poznań 1947.
Proshopographia Imperii Romani [dostępny:]
http://www.bbaw.de/bbaw/Forschung/Forschungsprojekte/pir/de/Startseite , [dostęp:]
22.11.2012.
Literatura:
Bell Albert, Josephus the Satirist? A Clue to the Original Form of the "Testimonium
Flavianum" [w:] The Jewish Quarterly Review, Vol. 67, No. 1 (1976), s. 16-22.
Hada-Lebel Mirelle, Józef Flawiusz. Żyd rzymski. tłum. Jan Radożycki, Warszawa
1997.
Moehring Horst, The Persecution of the Jews and the Adherents of the Isis Cult at
Rome A.D. 19, [w:] „Novum Testamentum”, Vol. 3, Fasc. 4, (1959) s. 293-304.
Montgomery James, Religion of Joseph Flavius, [w:] The Jewish Quarterly Review,
Vol. 11, No. 3 (1921), s. 277-305.
Pharr Clyde, The Testimony of Josephus to Christianity, [w:] The American Journal of
Philology, Vol. 48, No. 2 (1927) s. 137-147.
Rogers Robert Samuel, Fulvia Paulina C. Sentii Saturnini, [w:] The American Journal
of Philology, Vol. 53, No3. (1932) s. 252-256.
27