Scientific Review in Pharmacy - Farmaceutyczny Przegląd Naukowy
Transkrypt
Scientific Review in Pharmacy - Farmaceutyczny Przegląd Naukowy
copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Farmaceutyczny www.fpn.info.pl Cena 24,50 zł Przegląd Naukowy Miesięcznik PISMO POD PATRONATEM WYDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO ŚLĄSKIEGO UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO W KATOWICACH Index Copernicus 2,51 ROK V (IX) Nr 9-10/2008 (44-45) Scientific Review in Pharmacy ENDOTELINA JAKO CEL TERAPEUTYCZNY W RAKU JELITA GRUBEGO Obserwacje nad osłonowym wpływem DNA z czerwiu pszczelego w modelu embriotoksyczności. Kwas acetylosalicylowy Ocena dystrybucji subtypów endogennych retrowirusów PERV w narządach stad świń (Sus scrofa domestica)przeznaczonych do ksenotransplantacji0 Pieprz metystynowy Piper methysticum Forster – cenna roślina lecznicza, przyprawowa 0oraz odurzająca używka o działaniu toksycznym Poziom homocysteiny i asymetrycznej dimetyloargininy (ADMA) u chorych leczonych z powodu padaczki Produkcja preparatów kosmetycznych w Polsce okresu dwudziestolecia międzywojennego ISSN 1425-5073 Przęśl chińska Ephedra sinica Stapf. i inne gatunki z tego rodzaju – cenne, egzotyczne rośliny lecznicze oraz psychoaktywne alkaloidowe używki 1 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy Miesięcznik PISMO POD PATRONATEM WYDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO ŚLĄSKIEGO UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO W KATOWICACH Index Copernicus 2,51 Scientific Review in Pharmacy Redaktor Naczelny: Prof. dr hab. Krystyna Olczyk Adres redakcji: 41-200 Sosnowiec, ul. Jedności 8 Tel. 500 722 219 Fax. 032/364-11-34 Mail: [email protected] Konsultacyjna Rada Naukowa Przewodniczący: Prof. dr hab. Krystyna Olczyk - Sosnowiec Członkowie: Prof. dr hab. Edward Bańkowski - Białystok Prof. dr hab. Barbara Błońska – Fajfrowska - Sosnowiec Prof. dr hab. Jerzy Brandys - Kraków Prof. dr hab. Elżbieta Brzezińska - Łódź prof. dr hab. Ewa Buszman - Sosnowiec Prof. dr hab. Zofia Dzierżewicz - Sosnowiec Prof. dr hab. Kazimierz Głowniak -Lublin Prof. dr hab. Edmund Grześkowiak - Poznań Prof. dr hab. Ewa Jagiełło-Wójtowicz - Lublin Prof. dr hab. Krzysztof Jędrzejko - Sosnowiec Prof. dr hab. Krzysztof Jonderko - Sosnowiec Prof. dr hab. Marcin Kamiński - Katowice Prof. dr hab. Jan Kowalski - Sosnowiec Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliński - Sosnowiec Prof. dr hab. Jan Pachecka - Warszawa Prof. dr hab. Jerzy Pałka - Białystok Prof. dr hab. Janusz Pluta - Wrocław Prof. dr hab. Janusz Solski - Lublin Prof. dr hab. Artur Stojko - Sosnowiec Prof. dr hab. Maria Wardas - Sosnowiec Prof. dr hab. Marek Wesołowski - Gdańsk Prof. dr hab. Ludmiła Węglarz - Sosnowiec Dr hab. Stanisław Boryczka - Sosnowiec Dr hab. Barbara Pilawa prof. nadzw. ŚUM - Sosnowiec Dr hab. Zdzisława Kondera – Anasz - Sosnowiec Dr hab. Urszula Mazurek - Sosnowiec Dr hab. Andrzej Plewka - Sosnowiec Dr hab. Krzysztof Solarz - Sosnowiec Dr hab. Krystyna Trzepietowska – Stępień - Sosnowiec Sekretarz Naukowy: Dr n. med. Robert D. Wojtyczka Członkowie Kolegium Redakcyjnego: Dr n. farm. Paweł Olczyk Dr n. biol. Małgorzata Kępa Mgr Kornelia Kuźnik-Trocha Wydawca: Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego Adres Wydawcy: Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ul. Wiśniowa 25/2, 43-300 Bielsko-Biała tel. (0-33) 817-28-79 fax (0-33)817-36-31 Prezes: dr n. med. Adam Kwieciński Marketing Manager: Agnieszka Romańska [email protected] Opracowanie graficzne: Robert Cyganik Skład: Jerzy Partyka Nakład: do 7 000 egz. Wszystkie materiały opublikowane w piśmie objęte są ochroną Prawa autorskiego. Projekty chronione są Ustawą o Prawie autorskim i pokrewnych prawach z 1994 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 83). Redakcja zastrzega sobie prawo dostosowania nadesłanych materiałów do potrzeb pisma. Przedruki możliwe jedynie za zgodą wydawcy. Za treść materiałów reklamowych oraz listów od czytelników redakcja nie odpowiada. Spis treści ENDOTELINA JAKO CEL TERAPEUTYCZNY W RAKU JELITA GRUBEGO 6 Obserwacje nad osłonowym wpływem DNA z czerwiu pszczelego w modelu embriotoksyczności. Kwas acetylosalicylowy0 10 Ocena dystrybucji subtypów endogennych retrowirusów PERV w narządach stad świń (Sus scrofa domestica) przeznaczonych do ksenotransplantacji0 15 Pieprz metystynowy Piper methysticum Forster – cenna roślina lecznicza, przyprawowa 0oraz odurzająca używka o działaniu toksycznym0 20 Poziom homocysteiny i asymetrycznej dimetyloargininy (ADMA) u chorych leczonych z powodu padaczki0 26 Produkcja preparatów kosmetycznych w Polsce okresu dwudziestolecia międzywojennego0 30 Przęśl chińska Ephedra sinica Stapf. i inne gatunki z tego rodzaju – cenne, egzotyczne rośliny lecznicze oraz psychoaktywne alkaloidowe używki0 35 Szanowni Państwo, Koleżanki i Koledzy, Drodzy Czytelnicy Zapraszam serdecznie do lektury naszego Farmaceutycznego Przeglądu Naukowego. Czasopismo nadal trwa i będzie się rozwijać w oparciu o grono niezawodnych Autorów, którzy – z jednej strony – wspierają czasopismo swoją aktywnością i pracą, zaś z drugiej – dzielą się swoją wiedzą, osiągnięciami i naukowymi sukcesami. Ukazujące się na łamach naszego czasopisma prace z różnych ośrodków naukowych w Polsce, pozwalają poznać się nam nawzajem, stworzyć obraz kierunków badawczych, realizowanych w naszych placówkach akademickich i instytutach, czy – pomyśleć o współpracy i merytorycznych konsultacjach. Choć wiosenne kłopoty finansowe spowodowały pewne zachwiania w regularnej dystrybucji FPN, to nadrobiliśmy zaległości i kolejne numery dotarły do Państwa rąk. Nieustannie pracujemy nad podniesieniem rangi Przeglądu. Jak poprzednio informowałam, wg oceny Index Copernicus, z dnia 30 lipca br., wartość wskaźnika IC szacowana na rok 2008 wynosi 3.66. Jednak, od tego czasu spełniliśmy kolejne, niełatwe wymogi kryteriów wspomnianego rango- wania. Tak więc, z pewnością wartość IC jeszcze w bieżącym roku, przy powtórnej ewaluacji, ulegnie zwiększeniu. W dalszym ciągu czekamy na ogłoszenie listy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, odnośnie punktacji czasopism. Jak wiadomo, lista ta pojawić się miała na stronie internetowej Ministerstwa w ostatnich dniach trzeciego kwartału. Być może wtedy, kiedy oficjalnie podamy na okładce naszego czasopisma wartość punktacji ministerialnej, zachęci to Szanownych Państwa do nieco większej aktywności w przedkładaniu swoich publikacji. Niezależnie jednak od obecnych ocen, punktacji i miejsc na listach rankinowych, kierując swoje prace do naszego czasopisma pracujemy na jego pozycję na rynku wydawniczym. Tak więc, zachęcając do czytania, równie gorąco zapraszam do pisania! Z serdecznymi pozdrowieniami w nowym roku akademickim, życzeniami sukcesów, pomyślności i poczucia osobistego szczęścia, Redaktor Naczelny Prof. dr hab. n. med. Krystyna Olczyk SPROSTOWANIE Komitet Naukowy Farmaceutycznego Przeglądu Naukowego, przeprasza Autorów artykułu p.t.: „Poziom homocysteiny i asymetrycznej dimetyloargininy (ADMA) u chorych leczonych z powodu padaczki”, Panią Stanisławę Tatarewicz, Panią lek. med. Aleksandrę Śnieżawską, Panią dr hab. Jolantę Dorszewską, Pana prof. dr hab. Wojciecha Kozubskiego, za wynikłą z błędnego składu drukarskiego w wydawnictwie pomyłkę, związaną z zamianą nazwisk Autorów, w opublikowanej w nr 2/08 FPN Państwa pracy. Jednocześnie informujemy, że praca ta została opublikowana w bieżącym numerze. Komitet Naukowy Farmaceutycznego Przeglądu Naukowego Regulamin redagowania prac w „Farmaceutycznym Przeglądzie Naukowym” 1. FPN zamieszcza prace oryginalne doświadczalne , kliniczne i poglądowe, z zakresu nauk farmaceutycznych, medycznych i nauk pokrewnych. 2. Manuskrypt w języku polskim lub angielskim należy przesyłać w formie elektronicznej na adres: fpn@ kwiecinski.pl (w wyjątkowych przypadkach na dyskietce 3,5” lub dysku CD-ROM) oraz – w jednym egzemplarzu wydruku komputerowego (z tabelami, wykresami i rycinami) na adres Redakcji. Opis dysku powinien zawierać imię i nazwisko pierwszego autora i tytuł pracy. Teksty i grafiki powinny tworzyć osobne zbiory. Nie należy umieszczać rycin i fotografii w plikach tekstowych. Redakcja zaleca użycie edytorów tekstów: Misrosoft Office Word, Open Office. Preferowany format dla grafiki to *.TIFF, kolor: CMYK, rozdzielczość 300 dpi. 3. Prace podlegają ocenie przez recenzentów wyznaczonych każdorazowo przez Redaktora Naczelnego. Zachęca się autorów do proponowania nazwisk recenzentów. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek i skrótów tekstu (w porozumieniu z autorem). 4. Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że praca nie była uprzednio publikowana ani nie została wysłana do redakcji innego czasopisma oraz – zgodę Kierownika Jednostki, skąd praca pochodzi, na zamieszczenie publikacji w czasopiśmie. 5. Wszystkie badania prowadzone na ludziach lub zwierzętach, które są przedmiotem pracy naukowej, opisanej w manuskrypcie, muszą mieć akceptację, odpowiednio, Komisji Bioetycznej lub Etycznej. 6. Przesłane materiały wraz z recenzją pozostają w dokumentacji redakcji. 7. Koszt publikacji pracy wynosi 450 zł (druk rycin w kolorze za dodatkową opłatą 10 zł od strony zawierającej rycinę). Autorów prosi się o podanie danych do wystawienia faktury VAT. 8. Wydawca nabywa na zasadzie wyłączności ogół praw autorskich do wydrukowanych prac (w tym prawo do wydania drukiem, na nośnikach elektronicznych CD i innych oraz w Internecie). Dopuszcza się natomiast drukowanie streszczeń bez zgody Wydawcy. 9. Instrukcja dla autorów 9.1. Maszynopis powinien być drukowany jednostronnie na białym papierze formatu A4, z zachowaniem podwójnego odstępu między wierszami oraz marginesem 2,5 cm. 9.2. Strona tytułowa powinna zawierać: tytuł lub stopień naukowy, imię i nazwisko (imiona i nazwiska) autorów w pełnym brzmieniu, tytuł pracy w języku polskim i angielskim, nazwę placówki naukowej, oraz tytuł lub stopień naukowy, imię i nazwisko kierownika placówki naukowej, skąd pochodzi praca. U dołu strony należy podać imię i nazwisko oraz adres, telefon i e-mail autora odpowiedzialnego za korespondencję, dotyczącą manuskryptu. 9.3. Druga strona manuskryptu powinna zawierać streszczenie (150-250 słów w języku polskim i angielskim), w którym należy podać krótkie wprowadzenie, cel badania, podstawowe proce- dury (wybór badanych osób lub zwierząt doświadczalnych, metody badań), główne wyniki oraz wnioski. Pod streszczeniem należy umieścić słowa kluczowe w języku polskim i angielskim, zgodnie z Medical Subject Headings Index Medicus. 9.4. Oryginalne prace powinny być podzielone na rozdziały, według schematu: wstęp, materiał i metody, wyniki badań, dyskusja oraz wnioski. 9.5. Piśmiennictwo powinno być ułożone wg kolejności cytowania w tekście pracy. Skróty tytułów czasopism powinny być zgodne z Index Medicus. Każda pozycja – pisana od nowego wiersza, powinna być opatrzona numerem oraz zredagowana zgodnie z niżej podanym przykładem: · czasopismo naukowe: Varga J, Abraham D. Systemic sclerosis: a prototypic multisystem fibrotic disorder. J Clin Invest 2007; 117: 557-67. Jeżeli autorów jest więcej niż trzech, wówczas należy podać nazwisko pierwszego z nich, z dopiskiem „i wsp.”. Komosińska-Vassev K i wsp.: Graves’ disease-associated changes in the serum lysosomal glycosidases activity and the glycosaminoglycan content. Clin Chim Acta 2003; 331: 97-102. · wydawnictwo zbiorowe: Rodwell VW. Białka: struktura i właściwości. W: Biochemia Harpera. Red. Murray RK i wsp. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 1994, 59-69. · monografia: Bańkowski E. Biochemia. Urban & Partner. Wrocław 2004. Powołania w tekście, umieszczone w nawiasach kwadratowych, powinny być oznaczone cyframi arabskimi. Liczbę pozycji piśmiennictwa należy ograniczyć: w pracach oryginalnych do 20 pozycji, w poglądowych do 30 i w pozostałych do 10. 9.6. Ryciny (wykresy, rysunki, fotografie czarno-białe i kolorowe) powinny być umieszczone w osobnej kopercie, ponumerowane, opatrzone nazwiskiem autora i tytułem pracy, z zaznaczeniem „góra”, „dół”. Opisy rycin należy podać na oddzielnej stronie z numerami ilustracji podanymi cyframi arabskimi. Materiały ilustracyjne, poprzednio publikowane, należy zaopatrzyć w pisemną zgodę Wydawcy na ponowną publikację. 9.7. Tabele, umieszczone każda na osobnej stronie, należy ponumerować cyframi rzymskimi i opatrzyć tytułami umieszczonymi nad tabelą. Opisy tabel należy podać na oddzielnej stronie z numerami tabel, podanymi cyframi rzymskimi. 9.8. Zalecana objętość pracy oryginalnej i poglądowej wynosi 10, pozostałych – 5 stron. Adres Redakcji: Farmaceutyczny Przegląd Naukowy 41-200 Sosnowiec ul. Jedności 8 Tel. 500 722 219 e-mail: [email protected] Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 ,6-9 ENDOTELINA JAKO CEL TERAPEUTYCZNY W RAKU JELITA GRUBEGO Jacek Olender1), Małgorzata Stachowicz1), Justyna Szota1), Paweł Nogaj2), Ewa Nogaj3), Przemysław Besser4), Urszula Mazurek 1). Katedra i Zakład Biologii Molekularnej, Śląski Uniwersytet Medyczny Zakład Analizy Instrumentalnej, Katedra Analizy Instrumentalnej, Śląski Uniwersytet Medyczny 3) Katedra i Zakład Toksykologii, Śląski Uniwersytet Medyczny 4) NZOZ Poliklinika Doktora Bessera 1) 2) Streszczenie Rodzina endotelin składa się z trzech zbliżonych budową do siebie peptydów: endoteliny 1-3 (EDN 1-3), kodowanych przez trzy różne geny, wykazujące różne powinowactwo do receptorów EDNRA – aktywujące kaskady prowadząc do proliferacji, indukcji angiogenezy i i inwazji nowotworu oraz EDNRB, którego aktywacja prowadzi do apoptozy komórek nowotworowych. Celem przedstawionej pracy było porównanie aktywności transkrypcyjnej genów, które kodują endoteliny1-3, jej receptory oraz ocenę, który z analizowanych genów może stanowić cel terapeutyczny w raku jelita grubego. Materiałem do badań były wycinki jelita grubego ocenione na podstawie badania histopatologicznego jako prawidłowe oraz wycinki zmienione nowotworowo w stadium zaawansowania klinicznego1-4 i stopniu złośliwości histopatologicznej G2. Profil ekspresji genów wyznaczano techniką mikromacierzy oligonukleotydowych HGU 133A (Affymetrix) Otrzymane wyniki wskazują, 3- krotny wzrost ekspresji genu kodującego receptor dla endoteliny typu A, oraz ok. 4 razy wyciszenie aktywności transkrypcyjnej genu endoteliny 3 w wycinkach raka jelita grubego w porównaniu do tkanki prawidłowej. Słowa kluczowe: EDN1, EDN2, EDN3, , EDNRA, EDNRB, rak jelita grubego Wprowadzenie Endoteliny (EDN) są to trzy zbliżone do siebie budową peptydy, kodowane przez trzy różne geny, wykazujące różne powinowactwo do swoich receptorów. /1, 2, 3/ Należą do peptydów powodujących skurcz naczyń krwionośnych, uczestniczących w modulacji mitogenezy, angiogenezy, apoptozy, inwazji miejscowej raka oraz w przerzutach nowotworu /4/. Badania lat dziewięćdziesiątych wykazały obecność podwyższonych poziomów endotelin w rakach w tym także w raku jelita grubego. Odkryto, że komórki raka jelita grubego produkują i wydzielają endotelinę (EDN-1). Potwierdzenie uzyskano wykazując wyższą aktywność proliferacyjną endoteliny-1 w hodowlach komórek nowo- 6 Summary The family of endothelin consists of three peptides which structures are similar. Endothelin – 1 (ET-1), ET-2, ET-3 are coded by three different genes which have different relationship to EDNRA and EDNRB receptors. ET–1, ET-2 and ET-3 activate cellular signaling cascades leading to proliferation, apoptosis and cancer invasion via EDNRA receptor. The activation of EDNRB leads to apoptosis of cancer cells. The aim of the study was to compare the transcription activity of genes coding ET–1, ET-2, ET-3, EDNRA, EDNRB. It was analyzed which from investigated genes may be a therapeutic factor in colon cancer. Material of researchers was fragments of tumor colonic tissue in clinical stages from 1 to 4 (according to TNM classification). The Histologic Grade was from G1 to G4. There were histologically normal tissues of patients with colon cancer, which were a control in the study. The expression profile of investigated genes assayed with oligonucleotide microarray technique (HG-U133A, Affymetrix). The received results showed threefold increase of EDNRA expression, and fourfold decrease of ET-3 expression in colon cancer tissue compared with normal tissue. Key words: EDN1, EDN2, EDN3, , EDNRA, EDNRB, colon cancer tworowych /5, 6/. Plejotropowość endotelin związana jest z aktywacją różnych kaskad sygnałowych. Aktywacja receptora EDNR A mającego kilkunastokrotnie większe powinowactwo do EDN-1 niż do EDN-3 najczęściej jest łączona ze wzrostem aktywności proliferacyjnej komórek, podczas gdy z apoptozą najczęściej łączona jest aktywacja EDNRB nie wykazującego zróżnicowanego powinowactwa do entotelin /3/. Kaskady sygnałowe indukowane przez endoteliny Receptory endotelin należą do nadrodziny receptorów związanych z białkiem G. Połączenie endoteliny z receptorem EDNRA uaktywnia białko Gq które aktywuje fosfo- copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Materiały i metody Rycina 1. Kaskady sygnałowe aktywowane po połączeniu receptora dla endoteliny EDRA i EDRB z endoteliną EDN 1, EDN2 lub EDN3, uczestniczące w regulacji aktywności biologicznej komórek lipazę C typu β (PLC β), katalizującą hydrolizę fosfatydyloinozytoli do diacyloglicerolu (DAG) powodującego aktywację kinaz białkowych i trifosforanu inozytolu (IP3) powodującego otwarcie kanałów wapniowych. Białko Gq może aktywować alternatywną kaskadę sygnałową poprzez aktywację kinazy tyrozynowej (PTK), kinazy proteinowej (RAF-1), kinazy MEK i kinazy MAPK. Inna kaskada sygnałowa również aktywowana przez receptor EDNRA rozpoczyna się od kinazy PI3K aktywowanej poprzez białko Gq a następnie: Akt. oraz mTOR - centralny regulator syntezy protein. Ponadto PTK może fosforylować tyrozyny w białkach cytoszkieletu jak paxillina. (ryc.1) EDNRA może również uaktywniać fosfolipazę A2 uwalniającą z fosfolipidów błonowych kwas arachidonowy który przekształcony zostaje pod wpływem cyklooksygenaz (COX1,COX2) w prostaglandyny/4/. Celem pracy było porównanie aktywności transkrypcyjnej genów kodujących endotelinę i jej receptory w wycinkach gruczolakoraka i jelita ocenionego na podstawie analizy histopatologicznej jako prawidłowe. Aktywność transkrypcyjną genów kodujących endoteliny i ich receptory wyznaczano w wycinkach raka jelita grubego i wycinkach jelita prawidłowego, ocenianych na podstawie analizy histopatologicznej. Na pobranie wycinków otrzymano zgodę Komisji Biotycznej Ślaskiej Akademii Medycznej (obecnie Ślaskiego Uniwersytetu Medycznego) w Katowicach. Wycinki tkanek pobierano po uzyskaniu świadomej zgody pacjentów, którzy zapoznani zostali z celem badania. Około 100-150 mg tkanki ucierano w ciekłym azocie, a następnie homogenizowano przy użyciu homogenizatora Polytron® (Kinematyka AG, Szwajcaria) i ekstrahowano całkowity RNA z zastosowaniem odczynnika TRIzol® (Invitrogen Life Technologies, Kalifornia, USA) zgodnie z protokołem producenta. Otrzymany ekstrakt trawiono DNazą I i oczyszczano na kolumienkach zestawu RNeasy Mini Kit firmy Qiagen. Ilość i jakość RNA oceniano spektrofotometrycznie przy użyciu spektrofotometru GeneQuant II (Pharmacia Biotech) (wynik pomiaru absorbancji równy jest jeden dla RNA o stężeniu 40μg/ml), oraz poprzez analizę w 1% żelu agarozowym (ryc.2). Profil ekspresji genów kodujących endoteliny i ich receptory wyznaczano metodą mikromacierzy HGU 133A (Affymetrix), oligonukleotydowych, zgodnie z z zaleceniami Affymetrix Gene Expression Analisys Technical Manual. Sygnały fluorescencji na płytkach odpowiadające 22283 mRNA odczytano w skanerze GeneArray (Agilent). Raporty analiz wygenerowano w programie Affymetrix Data Mining Tool. Analizę absolutną i porównawczą wykonano przy użyciu oprogramowania Affymetrix GeneChip Analysis Suite 5.0. Otrzymane wyniki normalizowano w programie RMA Express. Zmiany aktywności transkrypcyjnej genów w tkance nowotworowej w odniesieniu do kontroli, oceniano w programie Microsoft Excel i SAM (significance analysis of microarrays), Wyniki Analizę profilu ekspresji genów kodujących endoteliny i ich receptory w wycinkach jelita prawidłowego i gruczolakoraka, rozpoczęto od porównania raportów wygenerowanych w programie Microarray Suite Affymetrix bezpośrednio po odczycie sygnałów fluorescencji na mikromacierzy, zgodnie z zaleceniami producenta płytek – firmy Affymetrix („Technical Manual GeneChip Expression Analysis”). Następnie zaakceptowane do analizy porównawczej wyniki znormalizowano w programie RMA Express, w celu wyrównania zróżnicowanych wartości tła oraz szumu, zmniejszającego prawdopodobieństwo poprawnej interpretacji wyników. Porównanie aktywności transkrypcyjnej analizowanych genów w jelicie prawidłowym (grupa kontrolna) i tkance nowotworowej (grupa badana), rozpoczęto od wyznaczenia stopRycina 2. Obraz elektroforegramu przedstawiającego wynik analizy ja- nia zróżnicowania sygnałów fluorescencji kościowej ekstraktów całkowitego RNA z wycinków jelita prawidłowego pomiędzy grupą kontrolną i badaną, na podstawie współczynnika SLR (signal log ratio), i gruczolakoraka 7 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 ID GEN 204464_s_at 208399_s_at 206701_x_at 206758_at 218995_s_at EDNRA EDN3 EDNRB EDN2 EDN1 Receptor A Endotelina 3 Receptor B Endotelina 2 Endotelina 1 Wielokrotność zmiany SLR 2SLR 1,62 ↑3,07 -1,9 ↓3,73 -0,08 ↓1,05 -0,23 ↓1,17 1,18 ↑2,26 Test T 2.104412 -2.62709 -0.35669 -0.37703 0.29779 Q 0 0 8.5 28.7 52.4 Tabela 1. Transkrypty różnicujące wycinki gruczolakoraka od jelita prawidłowego 2SLR – wskazuje wielokrotność zmiany liczby kopii mRNA określonego transkryptu w tkance nowotworowej w porównaniu do tkanki prawidłowej, test T – test T studenta z analizą permutacji (score) – określa znamienność statystyczną porównywanych wyników, współczynnik Q (q-value) wskazuje % prawdopodobieństwa przypadkowości obserwowanej różnicy określającego logarytm różnicy uśrednionych sygnałów fluorescencji transkryptu w grupie badanej w porównaniu do kontroli (tabela 1). Otrzymane wyniki wykazały, istotne różnice aktywności transkrypcyjnej genów receptora dla endoteliny EDNRA oraz endoteliny EDN1, które w wycinkach raka charakteryzowały się nadekspresją w porównaniu do kontroli, podczas gdy gen EDN3 uległ wyciszeniu (tabela 1). W dalszym etapie analizy w programie SAM (significance analysis of microarrays) wyznaczono współczynnik Q, który wskazywał procent prawdopodobieństwa przypadkowości obserwowanych różnic oraz oceniono znamienność statystyczną wyników na podstawie parametru „score” – wyznaczonego testem T studenta z analizą permutacji (Tabela 1). Ten etap analizy wykazał, że z grupy genów kodujących endoteliny i ich receptory, do grupy genów różnicujących można zaliczyć tylko gen receptora EDNRA i enoteliny EDN3 poszczególnych szlaków dawały efekty w postaci redukcji wzrostu komórek raka w hodowlach lini komórkowych /9/. Wydaje się więc, że istnieje potrzeba dokładniejszej analizy poszczególnych szlaków by móc odpowiedzieć na pytanie który z mechanizmów odpowiada za progresję i przerzuty nowotworowe. Już dziś pojawiają się nieśmiałe próby zastosowania inhibitorów receptora EDNRA w walce z niektórymi nowotworami np. z rakiem prostaty /10/ czy rakiem jajnika /11/. Warto ustalić które składowe kaskady sygnałowej odpowiadają za angiogenezę, które za przerzuty, które za utrzymanie zdolności przeżycia zmutowanej komórki nowotworowej, a które wreszcie za progresję nowotworu. Są to pytania na które będziemy chcieli odpowiedzieć, mając możliwości analizowania poszczególnych etapów kaskad sygnałowych przez pryzmat aktywności transkrypcyjnej genów. Dyskusja 1. Inoue A, Yanagisawa M, Kimura S et al /1989/: The human endothelin family: three structurally and pharmacologically distinct isopeptides predicted by three separate genes. Proc. Natl. Acad. Sci,86,2863-2867. 2. Inoue A, Yanagisawa M, Takuwa Y et al./1989/ The human preproendothelin-1 gene. Complete nucleotide sequence and regulation of expression. J.Biol.Chem.,264,14954-14959. 3. Karne S, Jayawickreme C.K, Lerener M.R./1993/: Cloning and characterization of an endothelin-3 specific receptor (ETC receptor) from Xenopus Laevis dermal melanophores.J.Biol.Chem.,268,19126-19133 4. Bagnato A, Spinella F, Rosano L/2005/ Emerging role of the endothelin axis in ovarian tumor progression.Endocr Relat Cancer 12(4):761-772. 5. Nakayama M, Takahashi K, Hara E et al/1998/ Production and secretion of two vasoactive peptides, endothelin-1 and adrenomeduullin, by a colorectal adenocarcinoma cell line,DLD-1. J Cardiovasc Pharmacol. 31 Suppl 1: 534-536 6. Asham E, Shankar A, Loizidou M et al. /2001/ Increased endothelin-1 in colorectal cancer and reduction of tumour growth by ET(A) receptor antagonism. Br J Cancer.,85(11): 1759-1763 7. Takahashi k, Totsune K, Kitamuro T et al /2002/ Three vasoactive peptides, endothelin-1, adrenomedullin and urotensin-II, in human tumour cell lines of origin: expression and effects on proliferation. Clin Sci(Lond), 103 Suppl 48: 35S-38S. Koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku to okres wzmożonego zainteresowania endoteliną w nowotworach. Analizowano sekrecję endoteliny-1 przez komórki kultur gruczolakoraka jelita grubego. Stwierdzono, że komórki te produkują i wydzielają endotelinę1 /5, 6, 7/. Wyniki dotyczące EDN1 otrzymane w naszej pracy są dyskusyjne. Biorąc pod uwagę współczynnik SLR można podkreślić zgodność wyników z danymi literaturowymi, jednak współczynnik Q wskazuje aż 52,4% prawdopodobieństwa, że obserwowana różnica może być przypadkowa a wynik testu T studenta z analizą permutacji wskazuje brak znamienności statystycznej otrzymanych wyników. Jest to związane z dużym rozrzutem stężenia mRNA EDN1 w wycinkach jelita (podczas gdy dla innych transkryptów wyniki są porównywalne w badanych grupach). Obserwacje takie wskazują, że do oceny aktywności transkrypcyjnej EDN1 wymagana jest znacznie większa liczba powtórzeń oraz sprawdzenie, jak zmienia się ekspresja tego genu w zależności od indywidualności osobniczej i od stopnia zaawansowania transformacji nowotworowej. Z danych literaturowych wynika, że właśnie endotelina-1 (EDN-1) należy do peptydów, które stymulują proliferację komórek nowotworowych lub indukują proces apoptozy. EDN-1 wykazuje działanie mitogenne poprzez aktywację kaskad sygnałowych. Na chwilę obecną trudno powiedzieć który ze szlaków w kaskadzie sygnałowej odgrywa najistotniejszą rolę, tym niemniej próby blokady 8 Piśmiennictwo copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 8. Peduto Eberi L, Bovey R, Juillerat-Jeanneret L /2003/ Endothelin-receptor antagonist are proapoptotic and antiproliferative in human colon cancer cells.Br J Cancer 88(5):788-795 9. Grant K, Knowies J, Dawas K et al /2007/ Mechanisms of endothelin-1 stimulated proliferation in colorectal cancer lines. Br J Surg 94(1):106-112. 10. Thakkar SG, Choueiri TK, Garcia JA/2006/ Endothelin receptor antagonist: rationale, clinical development, and role in prostate cancer theraputics. Curr Oncol Rep.8(2):108-113 11. Rosano L, Di Castro V, Spinella F et al/2007/Combined targeting of endothelin A receptor and epidermal growth factor in ovarian cancer shows enhanced antitumo activity. Cancer Res. 67(13):6351-6359. 12. Kusuhara M, Yamaguchi K,Nagasaki K et al/1990/ Production of endothelin in human cancer cell lines.Cancer Res 50(11):3257-61 9 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 ,10-14 Obserwacje nad osłonowym wpływem DNA z czerwiu pszczelego w modelu embriotoksyczności. Kwas acetylosalicylowy Experimental observation of DNA from bee larvae in the model embriotoxicity. Acetylsalicylic acid Dr n. med. Magdalena Wyszyńska, Prof. dr hab. n. med. Ewa Szaflarska-Stojko, Dr n. med. Agata Kabała-Dzik Katedra i Zakład Patologii Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej SUM Kierownik: Prof. dr hab. n. med. Ewa Szaflarska-Stojko Streszczenie Abstract Celem badań była analiza osłonowego wpływu DNA czerwiu pszczelego na płód szczurzy narażony na działanie kwasu acetylosalicylowego. Materiał doświadczalny stanowiło 50 ciężarnych samic szczurów szczepu Wistar, a podstawowym przedmiotem badań było DNA czerwiu pszczelego. Celem sprawdzenia osłonowego działania DNA z czerwiu pszczelego w doświadczeniu wykorzystano wzorcowy związek o sprawdzonym działaniu embriotoksycznym - kwas acetylosalicylowy, który podawany był samicom w 4, 10 i 14 dniu ciąży sondą żołądkową. Ciężarne samice podzielono na trzy grupy. W grupie kontrolnej, składającej się z 30 ciężarnych samic, wydzielono 3 podgrupy. W pierwszej nie zakłócano przebiegu ciąży, w drugiej podano DNA czerwiu pszczelego, w trzeciej podawano sól fizjologiczną sondą żołądkową. Grupa doświadczalna D1 składała się z 10 ciężarnych samic, którym podawano kwas acetylosalicylowy. Grupa doświadczalna D2 składała się z 10 ciężarnych samic, którym podano kwas acetylosalicylowy w 4, 10 i 14 dniu trwania ciąży oraz DNA czerwiu pszczelego jednorazowo w trzecim dniu trwania ciąży. W 21 dniu trwania ciąży zwierzęta uśpiono i poddano sekcji. Do oceny pobrano płody szczurze. Wykonano z nich preparaty mikroskopowe i poddano ocenie histopatologicznej. Uzyskane wyniki pozwoliły na sformułowanie wniosków, że zastosowany ekstrakt DNA z czerwiu pszczelego nie wykazuje negatywnego wpływu na przebieg fizjologicznej ciąży szczura, a przypadku narażenia ciężarnych samic na działanie kwasu acetylosalicylowego, zapobiega powstawaniu zmian patologicznych oraz wykazuje działanie osłaniające na rozwijający się płód. The experimental material comprised 50 pregnant Wistar rats, the main object of the study was DNA of bee larvae. Standard compound - acetylsalicylic acid (ASA), with proven embryotoxic activity, were used to investigate the protective effect of the DNA of bee larvae. The ASA was administered to the females on the 4th, 10th and 14th day of pregnancy per os with the use of a stomach tube. The pregnant rats were divided into three groups: control, experimental D1 and D2. 3 subgroups were selected from the control group, which comprised 30 pregnant rats. The course of pregnancy was not disturbed in the first subgroup. The DNA of bee larvae was administered to the second subgroup in order to evaluate its effect on the course of physiological pregnancy. Saline solution was given by a stomach tube to the third subgroup. The experimental group D1 comprised 10 pregnant females who were given emryotoxic compound. The experimental group D2 comprised 30 pregnant females who were given a single dose of both, the toxic compound ASA and the DNA of bee larvae on the 3rd day of pregnancy. On the 21st day of pregnancy the animals were anaesthetized and autopsied. Then, the fetuses were collected for evaluation. The collected material was used to prepare microscope slides and were examined histopathologically. The data led to the following conclusions: the applied DNA extracted from bee larvae does not exhibit negative effect on the course of physiological pregnancy in rats and prevents developmental defects in fetuses exposed to embryotoxic compounds like acetylsalicylic acid. Słowa kluczowe: apiterapia, czerw pszczeli, genoterapia, embriotoksyczność 10 Key words: apitherapy, bee larvae, genotherapy, embryotoxicity copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Wstęp Duży postęp cywilizacji niesie ze sobą narastające niebezpieczeństwo niekorzystnego wpływu środowiska na organizm człowieka. Dotyczy to w równym stopniu czynników fizycznych, zanieczyszczeń środowiskowych oraz powszechnego stosowania różnorodnych związków chemicznych, w tym preparatów farmakologicznych, których liczba i dostępność stale wzrasta. Podejście do ich stosowania jest szczególnie istotne dla kobiet w wieku rozrodczym, bowiem każdy lek lub narażenie na toksyny środowiskowe niesie za sobą potencjalne zagrożenie dla zdolności rozrodczych, przebiegu ciąży oraz zdrowia rozwijającego się płodu. Jednym z głównych podmiotów obecnie prowadzonych badań naukowych jest szeroko pojęta ochrona rozwijającego się w łonie matki płodu narażonego na związki toksyczne. Najbardziej wrażliwy na działanie substancji toksycznych jest organizm ciężarnej matki i rozwijający się w jej łonie płód, u którego za biotransformację ksenobiotyków odpowiedzialne są głównie układy enzymatyczne matki. Materiał genetyczny zarodka i płodu na skutek działania różnego rodzaju ksenobiotyków może ulec uszkodzeniu pod postacią różnorodnych mutacji. Z kolei matka w okresie ciąży wykazuje zmniejszoną aktywność w zakresie enzymów mikrosomalnych wątroby, przez co jest bardziej podatna na zatrucia. W związku z powyższym zasadne jest poszukiwanie substancji leczniczych, które pozbawione efektów ubocznych wykażą działanie osłonowe w stosunku do płodu i organizmu matki [1,2]. Znaczny rozwój biotechnologii i biologii molekularnej spowodował duże zainteresowanie lekami pochodzenia biogennego. Apiterapeutyki, czyli biopreparaty otrzymywane z produktów wydzielonych lub przetworzonych przez pszczoły zawierają szereg substancji aktywnych farmakologicznie. Po odpowiednim wyizolowaniu i standaryzacji stają się lekiem. Dzięki zawartości związków pochodzenia roślinnego i zwierzęcego wykazują dużą aktywność biologiczną w stosunku do organizmu człowieka. Mają udokumentowane działanie przeciwdrobnoustrojowe, regeneracyjne, znieczulające oraz detoksykacyjne. Korzystnie wpływają na metabolizm i układ immunologiczny. Ich właściwości wynikają ze składu chemicznego związków, zawartości szeregu aminokwasów, biopierwiastków, kwasów nukleinowych, węglowodanów, enzymów i kwasów organicznych [3]. Stosunkowo nowym kierunkiem farmakoterapii z racji rozwoju technik biologii molekularnej jest terapia genowa i możliwość wykorzystania „nagiego” DNA. Całkowita eliminacja defektu genetycznego może nastąpić w wyniku korekty błędu w łańcuchu DNA w komórkach rozrodczych lub najpóźniej we wczesnym okresie zarodkowym. Znaczący rozwój technik biotechnologii daje możliwości poszukiwania nowych surowców pochodzenia biogennego działających na poziomie molekularnym, bez wywoływania efektów ubocznych, stąd dużym zainteresowaniem objęto materiał genetyczny czerwiu pszczelego - DNA młodych, niedoskonałych postaci pszczół i trutni [3,4]. W dostępnym piśmiennictwie brak jest doniesień na temat osłonowego wpływu DNA z czerwiu pszczelego w stosunku do ciężarnej matki i rozwijającego się płodu. Materiał genetyczny pszczół oraz ich larw jest wygodnym, łatwym do uzyskania materiałem do badań. Genomowe DNA pszczół zostało dobrze poznane i zsekwencjonowane. Odnaleziono w nim kopie sekwencji DNA mitochondrialnego, kodujące składowe łańcucha oddechowego - jednostki oksydazy cytochromowej i dehydrogenazy NADH. Sugeruje to wyraźnie możliwość wpływu na metabolizm komórkowy poprzez zwiększenie syntezy ATP oraz oddziaływanie na procesy detoksykacyjne ustroju [5-7]. Celem niniejszej pracy doświadczalnej wykonanej na szczurach była ocena osłonowego wpływu DNA czerwiu pszczelego w stosunku do ciężarnej matki i rozwijającego się płodu. Materiał i metody Materiał doświadczalny stanowiło 50 ciężarnych samic szczurów szczepu Wistar. Eksperyment przeprowadzono w Centrum Medycyny Doświadczalnej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. Badania prowadzone były w Katedrze i Zakładzie Patologii Wydziału Farmaceutycznego z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego. Dobór zwierząt determinowany był ich dojrzałością płciową i fizyczną oraz przydatnością do rozrodu hodowlanego. Szczury o wadze 170g ± 20g osiągały wiek około 80-100 dni. Przedmiotem badań było DNA z czerwiu pszczelego, otrzymane w wyniku izolacji opartej o ekstrakcję fenolowo-chloroformową. Badany apiterapeutyk podawany był dootrzewnowo jednorazowo w 3 dniu trwania ciąży. Celem sprawdzenia jego osłonowych właściwości wykorzystano wzorcowy związek o sprawdzonym działaniu embriotoksycznym – kwas acetylosalicylowy, który podawano samicom sondą żołądkową w 4, 10 i 14 dniu trwania ciąży. Ciężarne samice podzielono na trzy podstawowe grupy kontrolną K oraz dwie grupy doświadczalne: D1 i D2. W grupie kontrolnej K, składającej się z 30 samic, wydzielono 3 podgrupy po 10 samic: K1 – ciężarne samice, którym przebieg ciąży nie był zakłócany; K2 – ciężarne samice, którym podano dootrzewnowo 50µg DNA z czerwiu pszczelego jednorazowo w 3 dniu trwania ciąży; K3 – ciężarne samice otrzymujące sól fizjologiczną sondą żołądkową w 4, 10 i 14 dniu trwania ciąży, aby ocenić wpływ tej ingerencji na przebieg ciąży. Grupa doświadczalna D1 składała się z 10 samic otrzymujących sondą żołądkową kwas acetylosalicylowy w dawce 180 mg/kg m.c. w 4, 10 i 14 dniu trwania ciąży. Podana dawka wynika z przyjętego schematu badań embriotoksyczności ASA u zwierząt laboratoryjnych. Grupę doświadczalną D2 stanowiło 10 samic otrzymujących kwas acetylosalicylowy sondą żołądkową w dawce 180 mg/kg m.c. w 4, 10 i 14 dniu trwania ciąży oraz DNA z czerwiu pszczelego w ilości 50µg jednorazowo w trzecim dniu trwania ciąży. W 21 dniu ciąży, dzień przed planowanym rozwiązaniem zwierzęta uśpiono. Do oceny histopatologicznej pobierano płody, które utrwalono w płynie Bouina, następnie zatapiano w parafinie, a z otrzymanych bloczków parafinowych wykonano preparaty, które były barwione rutynowo hematoksyliną i eozyną. 11 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 Ryc. 1. Grupa kontrolna K. Prawidłowy obraz histologiczny skóry płodu. Bar- Ryc.4. Grupa doświadczalna B. Podgrupa B1. Płyn przesiękowy w jamie wienie H-E. Pow. mikr. 100x. otrzewnej wybarwiony na kolor różowy. Barwienie H-E. Pow. mikr. 100x. Ryc.2. Grupa kontrolna K. Wątroba płodowa. Obraz prawidłowy. Barwienie Ryc.5. Grupa doświadczalna B. Podgrupa B1. Przekrwienie naczyń krwionośnych H-E. Pow. mikr. 100x skóry oraz ogniskowe wylewy podskórne. Barwienie H-E. Pow. mikr. 100x. Ryc.3. Grupa kontrolna A. Prawidłowy obraz mikroskopowy jamy otrzewnej. Ryc.6. Grupa doświadczalna C. Podgrupa C1. Jama otrzewnej płodu bez wy- Widoczne przekroje przez jelita oraz naczynia przyczepów krezkowych. Nie- raźnych zmian patologicznych. Obecna niewielka ilość płynu przesiękowego. wielka ilość płynu surowiczego. Barwienie H-E. Pow. mikr. 100x. Barwienie H-E. Pow. mikr. 100x Wyniki no zmian patologicznych. U jednego płodu zaobserwowano ogniskowe wylewy krwawe w jamie otrzewnej. W grupie kontrolnej K2 u badanych płodów stwierdzono prawidłową histostrukturę narządów wewnętrznych. W dwóch przypad- W obrazie mikroskopowym płodów pochodzących od samic, którym nie zakłócano przebiegu ciąży, nie stwierdzo- 12 copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Ryc.7. Grupa doświadczalna C. Podgrupa C1. Wątroba płodowa. Prawidłowy obraz mikroskopowy. Barwienie H-E. Pow. mikr. 100x. kach odnotowano obecność płynu przesiękowego w jamie otrzewnej, natomiast u jednego z płodów ogniska przekrwienia miąższu wątroby. Z kolei w podgrupie kontrolnej K3 stwierdzono pojedyncze zmiany odbiegające od stanu fizjologicznego. U dwóch płodów zaobserwowano rozluźnienie histostruktury miąższu oraz niewielkiego stopnia rozrost tkanki łącznej śródmiąższowej wątroby. U pozostałych płodów nie stwierdzono zmian patologicznych. W podgrupie kontrolnej, w której zastosowano ekstrakt DNA czerwiu pszczelego, nie stwierdzono u płodów zmian patologicznych. Pojedyncze przypadki rozpoznania płynu przesiękowego w jamie otrzewnej oraz ogniskowe przekrwienie miąższu wątroby, nie wpływają na interpretację uzyskanych wyników badań histopatologicznych. Wyniki uzyskane w pozostałych podgrupach kontrolnych wskazują, że warunki hodowlane, w jakich został przeprowadzony eksperyment, nie wpływają na przebieg fizjologicznej ciąży oraz nie wywierają negatywnego działania na wewnątrzmaciczny rozwój płodu. Mikrofotografie zamieszczone na rycinach 1-3 przedstawiają obrazy mikroskopowe płodów grup kontrolnych. Zastosowanie kwasu acetylosalicylowego w grupie doświadczalnej D1 spowodowało wystąpienie u płodów zmian patologicznych. U wszystkich zwierząt tej grupy stwierdzono obecność płynu przesiękowego w jamie opłucnej i otrzewnej (ryc. 4). Ponadto w obrębie miąższu wątroby stwierdzono cechy zaburzeń w krążeniu pod postacią przekrwienia oraz liczne, ogniskowe wylewy podskórne o różnej lokalizacji (ryc. 5). U płodów wywodzących się z grupy doświadczalnej D2, w której ciężarnym samicom podawano kwas acetylosalicylowy oraz ekstrakt DNA czerwiu pszczelego nie stwierdzono zmian patologicznych w histostrukturze narządów wewnętrznych. W jamie otrzewnej widoczna była niewielka ilość płynu przesiękowego (ryc. 6). W obrębie wątroby nie stwierdzono cech przekrwienia (ryc. 7). Należy zwrócić uwagę na fakt, że zastosowany biopreparat czerwiu pszczelego zapobiegał całkowicie powstawaniu u płodów podskórnych wylewów krwawych. Omówienie wyników Wiele preparatów farmakologicznych oraz toksyn dostaje się do krążenia płodu, który często reaguje odmiennie niż dojrzały organizm matki, na skutek innego mechanizmu działania ksenobiotyku. W obrębie łożyska znajduje się szereg cytochromów P-450, jednak ich stężenie jest niskie w porównaniu z wątrobą, ponadto brak jest większości enzymów uczestniczących w glukuronidacji. Należy również mieć na uwadze zmniejszoną aktywność układów detoksykacyjnych ciężarnej matki, przez co staje się bardziej podatna na zatrucia [1,8]. Na skutek oddziaływania różnorodnych czynników środowiskowych bądź w wyniku narażenia na związki toksyczne, w materiale genetycznym zarodka lub płodu mogą powstawać różnego rodzaju mutacje i nieprawidłowości chromosomalne, czego następstwem są poważne wady rozwojowe. Całkowita eliminacja defektu genetycznego może nastąpić w wyniku korekty błędu w komórkach rozrodczych, najpóźniej we wczesnym okresie zarodkowym [9]. W dostępnym piśmiennictwie brak jest prac o osłonowym wpływie DNA czerwiu pszczelego w stosunku do płodu narażonego na związki embriotoksyczne, ponieważ jest to nowy temat badawczy z dziedziny apiterapii. Dlatego treść tej dyskusji stanowi ocenę wyników uzyskanych w trakcie eksperymentu. Droga podania badanego biopreparatu odgrywa istotną rolę w aspekcie skuteczności jego działania. W przeprowadzonym eksperymencie zastosowano iniekcję dootrzewnową, która warunkuje działanie bezpośrednie w stosunku do płodu i organizmu matki. Należy jednak przypuszczać, że możliwe są również inne efektywne drogi podania, co może stanowić temat kolejnych badań naukowych z wykorzystaniem materiału genetycznego larw pszczół. W przeprowadzonym doświadczeniu w podgrupach kontrolnych, w których zastosowano badany biopreparat DNA czerwiu pszczelego nie stwierdzono znaczących zmian patologicznych u płodów. Pozwala to na stwierdzenie, że badany apiterapeutyk nie wpływa na przebieg fizjologicznej ciąży oraz nie wywiera negatywnego działania na wewnątrzmaciczny rozwój płodu. Ocena histopatologiczna płodów szczurzych dostarczyła wielu informacji na temat oddziaływania badanych substancji na rozwój płodu oraz obraz morfologiczny jego narządów wewnętrznych. Badania doświadczalne nad osłonowym wpływem wybranych apiterapeutyków w stosunku do płodu narażonego na działanie substancji embriotoksycznych były dokonywane do tej pory w innym aspekcie [10,11]. Analizowano dane pochodzące z oględzin zewnętrznych ciała płodów, mikrosekcji, pomiarów morfometrycznych, z oceny ilości punktów kostnienia oraz parametrów hodowlanych. Jedynie Rzepecka-Stojko [12] podjęła się przeprowadzenia oceny bezpośredniego wpływu związków toksycznych na płód za pomocą badań histopatologicznych. Zastosowany przez nią kwas acetylosalicylowy spowodował rozwój zaburzeń przemawiających za dysfunkcją czynnościową narządów wewnętrznych płodu szczura. Są to wyniki zgodne z uzyskanymi w przeprowadzonym doświadczeniu. Narażenie na kwas acetylosalicylowy spowodowało wystąpienie u płodów przesięków do jam ciała oraz przekrwienie wątroby. Cechą najbardziej charakterystyczną była obecność licznych, ogniskowych wylewów podskórnych o różnej lokalizacji. Zmian takich nie zanotowano w grupie otrzymującej osłonowo biopreparat DNA czerwiu pszczelego. Aktywność farmakologiczna kwasu acetylosalicylowego jest związana z nieodwracalnym hamowaniem cy- 13 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 klooksygenazy (COX-1). Preparat ten podany w dawkach terapeutycznych 1,5-3g dziennie powoduje uszczelnienie łożyska naczyniowego. Po przedawkowaniu istnieje ryzyko powstawania wylewów krwawych na skutek bezpośredniego oddziaływania tego preparatu na śródbłonek naczyń krwionośnych oraz wpływem antyagregacyjnym i hamującym syntezę tromboksanu [13-15]. Badany ekstrakt DNA czerwiu pszczelego może mieć wpływ na uszczelnienie śródbłonka i tym samym może zapobiegać powstawaniu opisywanych zmian. Wyniki doświadczenia wskazują, że ekstrakt DNA czerwiu pszczelego jest produktem o dużym potencjale biotycznym. Otrzymane wyniki badań są punktem wyjścia do dalszych eksperymentów, mających na celu poznanie wszystkich właściwości materiału genetycznego larw pszczół. Wnioski 1. Zastosowany ekstrakt DNA z czerwiu pszczelego nie wykazuje negatywnego wpływu na przebieg fizjologicznej ciąży szczura. 2. W przypadku narażenia ciężarnych samic na działanie kwasu acetylosalicylowego, ekstrakt DNA czerwiu pszczelego całkowicie zapobiega powstawaniu zmian patologicznych oraz wykazuje działanie osłaniające na rozwijający się płód. Piśmiennictwo 1.0 Chmielnicka-Kopaczyk M. Teratogenny wpływ leków na rozwój zarodka i płodu. [W:] Słomko Z, Brębowicz G, Gadzinowski J. Leki w medycynie perinatalnej. Poznań: Ośrodek Wydawnictw Naukowych; 1999: 19-27. 2.0 Stojko J, Góras-Hetmańczyk L, Rzepecka-Stojko A, Siwiec A. Osłonowe działanie apiterapeutków w stosunku do płodu narażonego na działanie związków embriotoksycznych (streszczenie). Konferencja Naukowa. Apiterapia - jej stan obecny i nadzieje na przyszłość. Katowice: 2002; 24-27. 14 3.0 Stojko A. Leczenie produktami pszczelimi (apiterapia). [W:] Janicki K, Rewerski W. Medycyna naturalna. Warszawa: PZWL; 2001: 105-113. 4.0 Stojko A. Czerw pszczeli nowym surowcem farmakopealnym (streszczenie). XLII Naukowa Konferencja Pszczelarska, Puławy: 2005; 158-159. 5.0 Behura SK. Analysis of nuclear copies of mitochondrial sequences in honey bee (Apis mellifera) genome. Mol Biol Evol 2007; 24(7): 1492-505 6.0 Dearden PK, Wilson MJ, Sablan L, Osborne PW, Havler M, McNaughton E, et al. Patterns of conservation and change in honey bee developmental genes. Genome Res 2006; 16(11): 1376-84. 7.0 Nunes MF, Valente V, Sousa JF, Cunha M, Pinheiro DG, Maia RM, et al. The use of Open Reading frame ESTs (ORESTES) for analysis of the honey bee transcriptome. BMC Genomics 2004; 5(1): 84-96. 8.0 Gupta U, Cook JC, Tassinari MS, Hurtt ME. Comparison of developmental toxicology of aspirin (Acetylsalicylic Acid) in rats using selected dosing paradigms. Birth Defects Res B Dev Reprod Toxicol 2003; 68(1): 27-37. 9.0 Bal J, Siedlecki JA. Prognozowanie i leczenie chorób genetycznie uwarunkowanych. [W:] Bal J, red. Badania molekularne i cytogenetyczne w medycynie. Elementy genetyki klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Springer PWN; 1998: 175-185. 10.0 Góras-Hetmańczyk L. Obserwacje doświadczalne nad osłonowym działaniem SEPOLU P w stosunku do płodu narażonego na związki embriotoksyczne. Rozprawa doktorska. Śląska Akademia Medyczna, Sosnowiec, 2001. 11.0 Marquradt W. Obserwacje doświadczalne nad osłonowym działaniem DNA z czerwiu pszczelego w stosunku do płodu narażonego na związki embriotoksyczne. Rozprawa doktorska. Śląska Akademia Medyczna, Sosnowiec, 2006. 12.0 Rzepecka-Stojko A. Zastosowanie standaryzowanych obnóży pszczelich w działaniu osłonowym w modelowym badaniu embriotoksyczności. Rozprawa doktorska, Śląska Akademia Medyczna, Sosnowiec, 1996. 13.0 Hankey GJ, Eikelboom JW. Aspirin for primary prevention of cardiovascular events. MJA 2002; 177(7): 343-344. 14.0 Clegg A. Aspirin dose and cardiovascular disease prevention. JAMA 2007; 298(6): 625-6. 15.0 Goel A, Chang DK, Ricciardiello L, Gasche C, Bolan CR. A novel mechanism for aspirin-mediated growth inhibition of human colon cancer cells. Clin Can Res 2003; 9: 383-390. Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 ,15-19 copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Ocena dystrybucji subtypów endogennych retrowirusów PERV w narządach stad świń (Sus scrofa domestica) przeznaczonych do ksenotransplantacji Estimation of distribution the subtypes of endogenous retroviruses PERVs in organs of domestic pigs (Sus scrofa domestica) the donors for xenotransplantations Grażyna Janikowska2, Barbara Strzałka1, Jolanta Adamska1, Bogumiła Cabak1, Iwona Kowalczyk1 Urszula Mazurek1 1 Katedra i Zakład Biologii Molekularnej, 2 Zakład Chemii Analitycznej, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Streszczenie W celu oceny ryzyka narażenia biorców ksenoprzeszczepów na zakażenie endogennymi retrowirusami świni, jak i potwierdzenia możliwości wyselekcjonowania osobników o najmniejszym prawdopodobieństwie transmisji wirusa PERV (Porcine Endogenous Retrovirus), wyizolowane DNA z wycinków wątroby, nerki i serca świni domowej (Sus scrofa domestica), W wycinkach tkanek oceniano częstość występowania retrowirusa PERV A, B i C, którego nieobecność w badanym materiale zmniejsza szanse rekombinacji pomiędzy poszczególnymi subtypami PERV powodując zmniejszenie ryzyka zakażenia. Oceniano stopień ryzyka narażenia biorców nerek, wątroby lub serca, na zakażenie endogennymi retrowirusami świni (PERV),. Stwierdzono, że ryzyko zakażenia endogennymi retrowirusami świni w ksenotransplantacjach zależy od przeszczepianego narządu, przy czym największe wydaje się być w przypadku biorców nerek. Słowa kluczowe: PERV, ksenotransplantacje, świnia domowa Summary To estimate the risk of exposure the recipients of xenotransplants to the infection with porcine endogenous retroviruses (PERV) and confirm the possibility to select the individuals about least probability to transmission of PERV, isolated DNA from segments of liver, kidneys and hearts of household pig (Sus scrofa domestica), cultivated in Institute of Zootechnicses in Balice (Poland) were investigated for the occurrence of PERV and first of all subtype C. The absence of PERV C in investigated material diminishes chance of recombination among each subtypes PERV A and B and C, what can reduce the infectivity of virus. Taking into account the results of these investigations underlines oneself the possibility of selecting the individuals without subtype PERV-C. Initial selection of individuals chosen to xenotransplantation can limited probability of the infection with PERV the organs recipients in xenotransplantation. The estimation of risk of the infection with PERV stepping out in herds of pigs intended to xenotransplantations of kidneys, livers and of hearts and also delimitation the number of copy PERV DNA in whole received from these segments DNA extracts. Ascertained, that risk of infection with porcine endogenous retroviruses of recipients of kidneys, livers and of hearts in xenotransplantation depends from transplanted organ, at what greatest appears to be in cause of kidneys. Key words: PERV (porcie endogenous retrovirus), xenotransplantation, Sus scrofa domestica organs Wprowadzenie Dysproporcja pomiędzy liczbą osób oczekujących na przeszczep serca, nerek, płuc, wątroby czy trzustki a ograniczoną liczbą narządów dostępnych do przeszczepów allogenicznych skłoniła naukowców na całym świecie do poszukiwania alternatywnych metod zastępowania niewydolnych organów. Jednym z obiecujących kierunków badań są ksenotransplantacje. Spośród potencjalnych dawców organów do ksenotransplantacji, najbardziej optymalnym gatunkiem wydaje się być świnia domowa (Sus scrofa domestica). Niestety, obok wielu zalet gatunek ten posiada również cechy niekorzystne. 15 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 Jedną z nich jest występowanie w komórkach narządów świni endogennych retrowirusów [1, 2]. PERV (Porcine Endogenous Retrovirus) nie wywołują żadnych chorób u świń, ale nie można jednoznacznie stwierdzić, czy nie będą chorobotwórcze dla człowieka. Do chwili obecnej nie stwierdzono żadnego przypadku zakażenia komórek człowieka w warunkach in vivo, jednak nie można lekceważyć ryzyka infekcji wirusem PERV biorców ksenoprzeszczepów Wyróżniono trzy subtypy wirusa PERV (PERV-A, PERV-B, PERV-C) [3]. Wykazano zdolność wirusów PERV do infekowania komórek człowieka in vitro, przy czym poszczególne subtypy wirusa różniły się stopniem infekcyjności. Wykazano iż subtyp wirusa PERV-C jest całkowicie niezdolny do infekowania ludzkich Ryc.1. Sekwencja amplimerów PERVA, B i C będąca podstawą do genotypowania komórek, jednak uczestnicząc w procesie re- retrowirusów kombinacji z subtypem PERV-A zdolny jest do utworzenia cząstki wirusowej o zwiększonej infekcyjności w stosunku do komórek ludzkich [4, 5].. Celem pracy była ocena dystrybucji endogennych retrowirusów PERV i poszczególnych ich subtypów w narządach świń (Sus scrofa domestica) przeznaczonych do ksenotransplantacji. Materiały i metody Z pobranych od 131 świń domowych przeznaczonych do ksenotransplantacji, wyhodowanych przez Instytut Zootechniki w Balicach wycinków wątrób, nerek i serc izolowano DNA metodą fenolowo-chloroformową zgodnie z protokołem FBI (Federal Bureau of Investigation, RFLP Manual, U.S. Government 1993), badając pod kątem występowania wirusa PERV. Stężenie DNA i czystość ekstraktu oceniano metodą spektrofotometryczną z użyciem spektrofotometru Gene Quant II (Pharmacia), biorąc pod uwagę wielkość absorbancji przy długości fali 260 nm. Jakość uzyskanego DNA oceniano metodą elektroforezy w 0,9% żelu agarozowym barwionym bromkiem etydyny i po analizie elektroforogramu w systemie komputerowej dokumentacji żelowej Biotec-Fischer BaSys 1D. Amplifikację przeprowadzano przy użyciu amplifikatora Perkin Elmer 9600 w następujących warunkach termicznych dla PCR-env: 95ºC przez 6min, 40 cykli w 94ºC przez 30 sekund, 65ºC przez 30 sekund, 72ºC przez 30 sekund i 72ºC przez 10 min. Zastosowano polimerazę DNA Tfl DNA Polymerase (Epicentre Technology, Madison, Wisconsin, USA). Mieszanina reakcyjna zawierała: MasterAmp Tfl DNA Polymerase (1U), dNTP (0,lmM każdy), MgCl2 (l,2mM), MasterAmp PCR buffer (lx), po 0,2µM starterów oraz 500 ng DNA jako matrycy dla reakcji prowadzonej w objętości 25µl. Startery dla genu env PERV - A, B i C. wykorzystano do genotypowania PERV. Kontrolą endogenną w analizie ilościowej DNA PERV było DNA GAPDH (dehydrogenazy 3-fosforanu gliceraldehydu), którego detekcję prowadzono z zastosowaniem starterów GAPDH-F 5’-GAAGGTGAAGGT-CGGAGTCA-3’ i GAPDH-R 5’-GAAGATGGTGATGGGATTTC-3’ Zastosowanie endogennej kontroli pozwoliło na wyeliminowanie fałszywie negatywnych lub pozytywnych wyników i pozwoliło na dodatkową kontrolę jakości DNA oraz kontrolę prawidłowego przebie- 16 Ryc.2 Obraz elektroforegramu przedstawiający rozdział amplimerów DNA PERV.A – 364 pz, PERVB 270pz, PERVC 284pz gu reakcji PCR. Specyficzność genotypowania metodą PCR oceniano na podstawie wyników sekwencjonowanaia enzymatycznego i porównania zgodności sekwencji amplimerów z sekwencjami referencyjnymi o kodach dostępu dla PERV A: AJ288584, PERV B: AJ288592 i PERV C: AF038600, (ryc. 1 a, b i c.) w programie BLAST, (http://www. ncbi. nlm.nih.gov/BLAST). Dodatkowo specyficzność amplifikacji oceniano metodą elektroforezy w 8% żelu poliakrylamidowym barwionym solami srebra. Markerem wielkości była mieszanina fragmentów DNA pBR 322/HaeIII (ryc.2). Otrzymane rozdziały analizowano w systemie dokumentacji żelowej Biotec-Fisher BAS-SYS ID. Wyniki Ocena ryzyka narażenia biorców na zakażenie endogennymi retrowirusami świni (PERV), występującymi w organach świń przeznaczonych do celów ksenotransplantacji nerek, wątroby i serca, obejmowała przede wszystkim detekcję DNA PERV subtypów A, B i C oraz wyznaczenie liczby kopii DNA PERV w całkowitych ekstraktach DNA otrzymywanych z tych wycinków. copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Rys.3. Częstość występowania subtypu PERV C w badanym stadzie Rys. 5. Częstość występowania DNA PERV C w badanych narządach ekspozycji na świńską tkankę nerki, jak także u dziesięciu pacjentów cierpiących na cukrzycę, którym wszczepiono świńskie komórki wysp trzustkowych 4-7 lat wcześniej [8, 9]. Wynika z tego, że możliwość infekcji komórek ludzkich in vivo pozostaje jeszcze nadal sprawą niedokładnie udokumentowaną. Rys. 4. Mediany wartości liczby cząstek DNA PERV w 1 μg całkowitego DNA ekstrahowanego z wątroby, nerki i serca badanych świń Detekcję poszczególnych subtypów PERV A, B i C potwierdzano za pomocą elektroforegramów (rys. 2). Ze wszystkich badanych świń w pobranych próbach organów określano obecność subtypu PERV-C w oparciu o reakcję PCR, z wykorzystaniem starterów specyficznych dla fragmentu genu env, wykazującego zróżnicowanie u poszczególnych subtypów PERV. Dla potwierdzenia wizualnego obecności PERV-C w poszczególnych wycinkach organów wykonywano elektroforegramy (marker wielkości produktu 284 pz) i temperatury topnienia wirusowego DNA (dla subtypu C 80.4 oC). Analizując otrzymane wyniki stwierdzono obecność PERV C tylko u 42 % badanych osobników (ryc. 3). Porównując liczbę kopii DNA PERV w 1 μg całkowitego DNA, który wyekstrahowano z wątrób, nerek i serc badanych świń (ryc. 4) stwierdzono największe wartości w wycinkach pobranych z nerek świń, co świadczy o największej ilości retrowirusa tam występującego. Potwierdza to również procentowy udział rozprzestrzenienia PERV C w badanych wycinkach (ryc. 5). Otrzymane wyniki świadczą o tym, że ryzyko zakażenia endogennymi retrowirusami świni biorców nerek, wątroby i serca w ksenotransplantacjach zależy od przeszczepianego narządu, jak również można stwierdzić, że największe ryzyko zakażenia endogennymi retrowirusami PERV świni biorców ksenoprzeszczepów istnieje u biorców nerek (rys. 4 i 5). Dyskusja Dotychczasowe badania nie wykazały jak dotąd czy retrowirusy PERV stanowią zagrożenie dla człowieka. Na świecie żyją już pacjenci, którzy otrzymali przeszczepy świńskich tkanek albo w inny, równie bliski sposób kontaktowali się z narządami świń. Niektórzy pacjenci pozostawali więc wielokrotnie i/lub długotrwale w kontakcie z komórkami świni i nie stwierdzono u żadnego z pacjentów obecności wirusa PERV[6, 7]. Infekcji wirusem PERV nie wykryto zarówno u dwóch przebadanych pacjentów, poddanych krótkotrwałej Ryzyko zoonoz wynikające z możliwości zakażenia komórek człowieka endogennymi wirusami świń związane może być przede wszystkim wynikiem rekombinacji DNA PERV w zakażonych komórkach gospodarza [11, 12,13]. Wszystkie infekcyjne cząstki PERV, pochodzące ze świń zdolnych do ich uwalniania, powstały w wyniku rekombinacji homologicznej między PERV-A i PERV-C [11] . która może zachodzić zarówno w warunkach in vitro. jak i in vivo [14 ] Pomimo tego, że wiele osób wątpi w możliwość transmisji PERV in vivo na człowieka, to badania takie wciąż są prowadzone na różnych gatunkach zwierząt (, 15,16,17]. Ważnym jest, aby taką ewentualność bezwzględnie wykluczyć, ale również wziąć pod uwagę powstawanie innej drogi wzrostu infekcyjności PERV, a mianowicie drogi związanej z powstawaniem nowych rekombinantów. Wstępne informacje dotyczące rekombinacji PERV wskazują, że motorem rekombinacji PERV może być najpóźniej ewolucyjnie powstały PERV-C, dlatego w wyborze zwierząt do ksenotransplantacji ważna jest selekcja świń pozbawionych PERV-C, co zmniejszałoby ryzyko zakażenia wirusowego u biorców przeszczepu [14]. Izolaty zawierające zrekombinowane formy retrowirusa PERV, których genom posiadał sekwencje charakterystyczne zarówno dla PERV-A i dla PERV-C (PERV-NIH), wykryto po raz pierwszy podczas transmisji wirusa in vitro z PBMC (Peripheral Blood Mononuclear Cells) świń miniaturowych (MS) do komórek linii HEK293 (Human Embryonic Kidney Cells; nr ATCC: CRL-1573) [18]. Kolejną zrekombinowaną formę retrowirusa (PERV-A14/220) otrzymała Oldmixon iwsp [11], a analiza sekwencji nukleotydów jego genomu wykazała że PERV-A14/220, jest to rekombinant PERVA i PERV C. Rekombinacja homologiczna pomiędzy tymi dwoma retrowirusami nastąpiła na odcinku wielkości 850 pz [19] (913 pz według innych danych literaturowych) [14], w domenie końca 3’ genu pol i fragmentu genu env (region VRA i VRB), kodującego białko powierzchniowe otoczki (SU). Rekombinant posiadał sekwencję genu env PERV-A, kodującą domenę wiążącą receptor podczas gdy sekwencja pozostałej części genomu zrekombiomnowanego wirusa odpowiadała sekwencji genomu PERV-C. Dzięki obecności 17 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 RBD PERV-A zrekombinowany retrowirus uzyskał zdolność do wiązania się z receptorami dla tego subtypu PERV a tym samym stał się zdolny do zakażania za ich pośrednictwem wrażliwych komórek [19]. Wzrost infekcyjności rekombinanta PERV-A14/220 o około 500 razy w stosunku do PERV-A niezrekombinowanego sugeruje, że powstające spontanicznie formy zrekombinowanych wirusów mogą stanowić większe niebezpieczeństwo dla biorców ksenogenicznych narządów, niż formy endogenne wirusa, zintegrowane z genomem świni. a za tą zmianę odpowiedzialny jest fragment genomu pochodzący z PERV -C [19] Badania wielu chimerycznych genów env pozwoliły na znalezienie miejsc odpowiedzialnych za wzrost infekcyjności rekombinantów. Miejsca te leżą w regionie kodującym białka otoczki komponenty SU, a odpowiedzialna za to jest substytucja w pozycji 140 izoleucyny do waliny oraz region bogaty w prolinę [14]. Chimeryczny charakter sekwencji PERV γ1 wykazywało wielu autorów [11, 18, 20] PERV-C jest bardziej podobny do PERV-A niż do PERV -B, choć powstał prawie 3,5 miliona lat póżniej od niego w wyniku ewolucyjnych przekształceń. Nie znane jest pochodzenie procesu rekombinacji PERV-C, natomiast PERV-A powstała z powtórzeń LTR. Filogenetyczna analizaróżnych genomów wskazuje na to, że proces rekombinacji to ważny czynnik biologicznej ewolucji na różnym poziomie [21] Pomimo tego, że wielu naukowców wątpi w możliwość transmisji PERV in vivo na człowieka, to badania takie wciąż są prowadzone na różnych gatunkach zwierząt Ważnym jest, aby wziąć pod uwagę powstawanie różnych dróg wzrostu infekcyjności PERV i taką ewentualność wykluczyć. Podsumowanie Uwzględniając wyniki przeprowadzonych badań podkreśla się możliwość wyselekcjonowania osobników pozbawionych subtypu PERV-C. Możliwość ta staje się szczególnie istotna, gdyż zmniejsza szanse rekombinacji pomiędzy poszczególnymi subtypami wirusa PERV, która może prowadzić do zwiększenia infekcyjności wirusa. Wstępna selekcja osobników typowanych do ksenotransplantacji może ograniczyć prawdopodobieństwo zakażenia wirusem PERV biorców narządów w ksenotransplantacjach. Stwierdzono, iż ryzyko zakażenia endogennymi retrowirusami świni biorców nerek, wątroby i serca w ksenotransplantacjach zależy od przeszczepianego narządu, przy czym największe wydaje się być w przypadku biorców nerek. Piśmiennictwo 1. Patience C., Takeuchi Y., Weiss R. Infection of human cells by an endogenous retrovirus of pigs. Nature Medicine. 1997, 3 (3):282-286. 2. Mazurek U., Janikowska G., Wydmuch Z., Wilczok T. Viral infections in xenotransplantation and their detection strategies. Biotechnologia, 2006 1(72): 125-132. 18 3. Boneva R.S., T. M. Folks T.M., Chapman L. E.. Infectious disease issues in xenotransplantation. C M R. 2001, 14 (1):1-14. 4. Takeuchi Y., Patience C., Magre S., Weiss R.S., Banerjee P.T., Le Tissier P., Stoye J.P. Host range and interference studies of three classes of pig endogenous retrovirus. J Virol. 1998, 72 (12): 9986-9991. 5. Quinn G., Wood J.C., Ryan D.J., Suling K.M., Moran K.M., Kolber-Simonds D.L., Greenstein J. L., Schuurman H.J., Hawley R.J., Patience C. Porcine endogenous retrovirus transmission characteristics of galactose 1-3 galactose-deficient pig cells. J. Virol. 2004, 78 (11): 5805-5811. 6. Blusch J.H., Panience C., Martin U. Pig endogenous retroviruses and xenotranspantation. Xenotransplantation 2002, 9:242-251. 7. Takefman D.M., Spear G. T., Saifuddin M., Wilson C,A. Human CD59 incorporation into porcine endogenous retrovirus particles: Implications for the use of transgenic pigs for xenotransplantation. J. Virol. 2002, 76 (4): 1999-2002. 8. Onions D., Cooper D.K.C., Alexander T.J.L., Brown C., Claassen E., Foweraker J.E., Harris D.L., Mahy B.W.J., Minor P.D., Osterhaus A.D.M.E, Pastoret P-P, Yamanouchi K. An approach to the control of disease transmission in pig-to-human xenotransplantation. Xenotransplantation 2000; 7. 9. Paradis K, Langford G, Long Z, Heneine W, Sandstrom P, Switzer WM, Chapman LE, Lockey C, Onions D, Otto E. Search for cross-species transmission of porcine endogenous retrovirus in patients treated with living pig tissue. The XEN 111 Study Group. Science. 1999, 285(5431):1236-41. 10. Lee D., Lee J., Park N., Oh Y..K., Kwon M., Kim Y.B. Analysis of natural recombination in porcine endogenous retrovirus envelope genes. J Microbiol Biotechnol. 2008, 18(3):585-90. 11. Oldmixon, B. A., Wood, J. C., Ericsson, T. A., Wilson, C. A., White-Scharf, M. E., Andersson, G., Greenstein, J. L., Schuurman, H. J. , Patience, C. (2002). Porcine endogenous retrovirus transmission characteristics of an inbred herd of miniature swine. J Virol 76, 3045–3048. 12. Takeuchi, Y., and R. A. Weiss. (2000). Xenotransplantation: reappraising the risk of retroviral zoonosis. Curr. Opin. Immunol. 12, 504–507. 13. Suling, K., G. Quinn, J. Wood, and C. Patience. (2003). Packaging of human endogenous retrovirus sequences is undetectable in porcine endogenous retrovirus particles produced from human cells. Virology 312, 330–336 14. Harrison, I., Y. Takeuchi, B. Bartosch, and J. P. Stoye. (2004). Determinants of high titer in recombinant porcine endogenous retroviruses. J. Virol. 78, 13871–13879. 15. Moscoso I, Hermida-Prieto M, Manez R, Lopez-Pelaez E, Centeno A, Diaz TM, Domenech N. (2005). Lack of cross-species transmission of porcine endogenous retrovirus in pig-to-baboon xenotransplantation with sustained depletion of anti-alphagal antibodies. Transplantation. 79, 777-82. copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 16. Walles T, Lichtenberg A, Puschmann C, Leyh R, Wilhelmi M, Kallenbach K, Haverich A, Mertsching H. (2003). In vivo model for cross-species porcine endogenous retrovirus transmission using tissue engineered pulmonary arteries. Eur J Cardiothorac Surg. 24 (3), 358-63 17. Nishitai R, Ikai I, Shiotani T, Katsura N, Matsushita T, Yamanokuchi S, Matsuo K, Sugimoto S, Yamaoka Y. Absence of PERV infection in baboons after transgenic porcine liver perfusion. (2005). J Surg Res. 124 (1), 45-51. 18. Wilson, C. A., Wong, S., VanBrocklin, M. & Federspiel, M. J. (2000). Extended analysis of the in vitro tropism of porcine endogenous retrovirus. J Virol 74, 49–56. 19. Bartosch B., Stefanidis D., Myers R., Robin Weiss R., Patience C., Takeuchi Y. (2004). Evidence and consequence of porcine endogenous retrovirus recombination. J. Virol. 78, 13880–13890 20. Klymiuk N., Muller M., Brem G., Aigner B. (2003) Recombination analysis of human-.tropic porcine endogenous retroviruses. J Gen. Virol. 84, 2729-2734. 19 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 ,20-25 Pieprz metystynowy Piper methysticum Forster – cenna roślina lecznicza, przyprawowa oraz odurzająca używka o działaniu toksycznym Kava Kava Piper methisticum Forster – a valuable medicinal plant, spice and toxic substance Prof. dr hab. Krzysztof JĘDRZEJKO, lek. dent. Michał MANIARA Śląski Uniwersytet Medyczny Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa w Sosnowcu Kierownik Katedry i Zakładu: Prof. dr hab. Krzysztof JĘDRZEJKO Streszczenie: W związku z dynamicznym rozwojem komunikacji międzynarodowej, sprzyjającej wymianie handlowej zarówno wewnętrznej, tj. między krajami Unii Europejskiej, a także z wieloma nawet najbardziej odległymi od Polski krajami świata, mamy do czynienia ze zjawiskiem napływu na nasz rynek wielu dotychczas u nas nieznanych lub mało znanych środków konsumpcyjnych, a także surowców leczniczych oraz suplementów diety. Przykładem takiego surowca leczniczego, przyprawowego i składnika suplementów diety, a także istotnej ingrediencji wchodzącej w skład popularnej na wyspach Pacyfiku używki w postaci napoju orzeźwiającego o działaniu pschychoaktywnym i wzmacniającym oraz przeciwbólowym jest pieprz metystynowy Piper methisticum Forster. Wraz z pojawieniem się na terenie Polski specyfików zawierających wyciąg z tej rośliny, które są możliwe do nabycia w ogólnodostępnym obrocie handlowym, należy zwrócić szczególną uwagę nie tylko na promowane zalety tych specyfików, lecz także konieczne jest wskazanie toksycznych zagrożeń (hepatotoksyczność) jakie są efektem ich nadużywania. Niniejszy artykuł zawiera charakterystykę ogólną gatunku Kava Kava, jego rozmieszczenie geograficzne na świecie, opis surowców leczniczych i przyprawowych, właściwości farmakologiczne i lecznicze ekstraktów oraz możliwe ich niepożądane działania (ogólnoustrojowe i miejscowe). Abstract: Due to the dynamic development of international communication, reinforcing trade exchange both within internal markets of the European Union and with countries that are very distant from Poland, the phenomenon of the flow of numerous unfamiliar products, medicinal ingredients as well as dietary supplements can be observed. Kava Kava Piper methysticum Forster can constitute an example of such a medicinal resource, a spice, an ingredient of dietary supplements as well as an essential component of a refreshing beverage that exerts psychoactive, reinforcing and analgesic effects. As new products containing the extract of this plant are entering the Polish market and are available without restrictions, special attention should be paid not only to the promoted advantages of this plant, but also to highlighting toxic dangers (hepatotoxicity) that can result from overuse. The article constitutes a general outline of the species Kava Kava, its geographic distribution in the world, the description of medicinal and spice materials obtained from it, pharmacological and medicinal properties of the extracts as well as the potential adverse effects (both systemic and topical). Key words: Kava Kava Piper methysticum, medicinal plant, spice plant, toxic plant, intoxicants Słowa kluczowe: pieprz metystynowy (Piper methysticum), roślina lecznicza, roślina przyprawowa, roślina toksyczna, używki Pieprz metystynowy jest rośliną z rodziny botanicznej pieprzowatych Piperaceae. Inne nazwy rośliny: ang.: kawa kawa, kava-kava, kava, kawa pepper, fr.: café-café, niem.: Kawapfeffer, Rauschpfeffer, ros.: кава-кава, перец кава, Hawaii: `awa, Samoa: ‘ava, Fidżi: yaqona, Pohnpei: sakau [1]. 20 Obecnie głównym miejscem występowania tego gatunku w naturze oraz w uprawie są wyspy Fidżi, Wanta, Hawaje, Markizy oraz Samoa. Roślina o długiej tradycji uprawy na wyspach zachodniego Pacyfiku. Kava Kava jest typową rośliną Oceanii, występującą w cienistych lasach Polinezji, Malezji, Nowej Gwinei, Australii i Mikronezji. Poza tym copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 regionem nie występuje nigdzie na świecie. Na podstawie wykopalisk przypuszcza się, że korzeni tej rośliny używano już 3600 lat p.n.e. Od trzech tysięcy lat ten gatunek pieprzu dostarcza surowca do produkcji napoju relaksacyjnego popularnego wśród mieszkańców wysp Południowego Oceanu Spokojnego. Relaksujące działanie kawainy wykorzystywane jest przez ludność tubylczą, która z korzeni i kłączy Piper methysticum sporządza tradycyjny napój Kava-Kava. Jak informują przekazy etnobotanicze, niegdyś taki napój sporządzały dziewice, które przeżuwały korzeń pieprzu metystynowego i wypluwały go do miski. Współcześnie jest on przygotowywany dzięki mieszaniu proszku z kłącza tej rośliny z wodą, w proporcji - jedna mała łyżeczka sproszkowanego surowca na filiżankę wody. Jest on najbardziej ulubionym napojem „towarzyskim” na wyspach Pacyfiku. Łatwy w przygotowaniu, nie wymaga filtrowania. Przygotowany z chłodną wodą jest bardzo dobrym środkiem odprężającym i poprawiającym samopoczucie. Dla lepszego wypoczynku wskazane jest zażywanie tego środka przed snem. Natomiast odurzający napój sporządzany z tej rośliny używany jest na Samoa, Fidżi i innych polinezyjskich wyspach ispożywany w czasie obrzędów religijnych oraz podczas czynności rytualnych. Dość często bywa również łączony z mlekiem kokosowym. W Europie Zachodniej można nabyć kava-kava jako jedną z legalnych naturalnych używek (obok wielu różnych środków energetyzujących). Spożycie wyciągu wywołuje euforyczne pobudzenie oraz halucynacje, jednak może również powodować wymioty. Dlatego często stosuje się razem z nim syntetyczny dodatek o działaniu przeciwwymiotnym. Wyspiarze mają przekonanie, że picie wyciągu z kava-kava łagodzi gniew i uspokaja. Stąd wśród wielu społeczności wysp Pacyfiku jest on symbolem pokoju i przyjaźni. Jako ciekawostkę można wspomnieć, iż Papież Jan Paweł II podczas wizyty w 1986 roku na Fidżi został przez tubylców poczęstowany właśnie tym, ich narodowym napojem. Składniki biologicznie aktywne Roślina w korzeniu zawiera dużo skrobi, żywice a ponadto oleiste nierozpuszczalne w wodzie pochodne α- pyronu, czyli kawapirony (kawalaktony): kawainę C14H14O3/5,6dihydro-4-methoxy-6-(2-phenylethenyl)-2H-pyran-2one/; dwuhydrometystycynę C15H16O5 /Dihydromethysticin/; dihydrokawainę C14H16O3 /Dihydrokawain/; metystycynę C15H14O5 /Methysticin/; jangoninę - 4-methoxy-6[2-(4-methoxyfenyl)ethenyl]-2H-pyran-2-on, C15H14O4 /Yangonin/. Ponadto w jej skład wchodzą flawonoidy (głównie pochodne chalkonu i flawanonu), stigmasterol, niewielkie ilości olejków eterycznych oraz dwa alkaloidy N-cinamomylo-pirolidynowe (w ilościach śladowych) [3,4,6-9]. kawaina – kavain dihydrometystycyna – dihydromethysticin Budowa morfologiczna Pieprz metystynowy w odróżnieniu od innych gatunków z tego rodzaju jest krzewem lub niskim drzewem, a nie pnączem czyli lianą. Jest rośliną dwupienną, wiecznie zieloną, która osiąga 3 - 7 m wysokości. Pęd główny rozgałęzia się monopodialnie, a gałązki boczne sympodialnie. Wyrastają one na młodszych częściach pędu i przy dalszym wzroście rośliny odpadają tworząc guzkowate blizny i zgrubienia przypominające pędy bambusa. Liście są krótkoogonkowe, szeroko owalne, sercowate, punktowo przeświecające - o długości do 25 cm. Kwiaty z 1 słupkiem, małe, niepozorne, zebrane w krótki kłosowaty kwiatostan osiągający do 7,5 cm długości. Owocem jest pestkowiec, który w smaku nieco przypomina pieprz czarny [1-6]. dihydrokawaina - dihydrokawain metystycyna – methysticin Surowiec Do celów leczniczych zbiera się i suszy kłącza pozbawione korzeni Piperis methystici rhizomae. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 3,5% kawapironów [1-7]. jangonina – yangonin 21 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 Badania farmakologiczne surowca Działanie kawalaktonów jest złożone i wielokierunkowe. Podobnie jak kokaina wykazują one działanie miejscowo znieczulające, przy czym są nietoksyczne. Hamując zarówno COX-1, jak i COX-2 działają analgetycznie, podobnie do kwasu acetylosalicylowego. Ponadto relaksują mięśnie poprzecznie prążkowane, hamują ich skurcze oraz działają przeciwdrgawkowo, podobnie jak dwufenylohydantoina, czy fenobarbital. Oddziałując na układ limbiczny, a w szczególności na jądro migdałowate wywierają silne działanie anksjolityczne, ułatwiając zasypianie i wydłużając czas snu. Po podaniu kawapironów obserwowano w badaniu EEG znaczne zmniejszenie się stosunku fal α do fal ß, co charakterystyczne jest dla działania anksjolityków. Zauważono również pogłębienie snu bez zmiany długości fazy REM. Mechanizm działania anksjolitycznego kawalaktonów nie został jeszcze jednoznacznie określony, przypuszcza się, że działają modulująco na receptory GABA-A, hamując jednocześnie rozpad i wtórne wchłanianie neurotransmiterów (dopaminy, norepinefrryny i serotoniny). Działają równocześnie odprężająco, korzystnie wpływając na leczenie stresu. Hamują odbiór negatywnych zdarzeń, nie zakłócając jednocześnie jasności myślenia i sprawności intelektualnej. Przeciwbakteryjne antibacteria i przeciwgrzybicze antimycota (głównie przeciwdrożdżakowe) działanie obserwowane in vitro nie zostało dotychczas potwierdzone w badaniach in vivo [7]. Wykorzystanie lecznicze Surowce z kava-kava wykorzystywane są w tradycyjnej medycynie naturalnej, homeopatii oraz jako przyprawa. W Polsce wymienione surowce są rzadko spotykane i wyłącznie jako importowane, a także w postaci preparatów gotowych jako ingrediencje do pokarmów [10]. Surowiec wykorzystywany jest w leczeniu lekkich i średnio ciężkich postaci uogólnionego lęku różnego pochodzenia, określanych jako nerwica lękowa. Znajduje także zastosowanie w leczeniu przewlekłych sytuacji stresowych, napięć psychicznych oraz bezsenności [7]. Działanie farmakologiczne ogólnoustrojowe Ze względu na dobrą rozpuszczalność w tłuszczach kawalaktony są dobrze wchłaniane z przewodu pokarmowego [7]. Kawapirony obecne w kłączach tej rośliny mają działanie anksjolityczne (przeciwlękowe). W wielu krajach preparaty z kava kava wykorzystywane są jako łagodne środki sedatywne. Piper methystici rhizoma o łagodnym działaniu uspokajającym, stanowi alternatywę dla benzodiazepin (np. dla oksazepamu). Głównymi związkami czynnymi surowca są dobrze poznane kawapirony, lecz nie wiadomo jaki jest udział każdego z nich w końcowym efekcie terapeutycznym. Przeciwdrgawkowa aktywność kawalaktonów: jango- 22 niny i desmetoksyjangoniny była większa, gdy podawano je z innymi związkami pieprzu metystynowego. Wykazano też silniejsze działanie odtworzonej eksperymentalnie mieszaniny związków tj. od najbardziej aktywnego kawalaktonu do dihydrometystycyny. Taki wzrost aktywności działania wymienionych substancji w tym przypadku wskazuje wyraźnie na występowanie zjawiska synergizmu [11]. Wyciąg z pieprzu metystynowego działa nasennie, znajdując zastosowanie w przypadku cierpiących na bezsenność. Ponadto, w różnych krajach służy do produkcji gotowych leków uspokajających (Sedativa) jak: Antares, Ardeydystin, Kavasedon, Kavasporal, Cavatino i wiele innych [2,3]. Choć Piper methysticum ma lekkie działanie narkotyzujące jednak dotąd nie stwierdzono jednoznacznych przypadków uzależnienia. W odróżnieniu od alkoholu kava kava wyzwala stan beztroski i szczęścia, hamując zarazem skłonność do agresji, gniewu i euforycznego zachowania. Po wypiciu środków zawierających wyciąg z tej rośliny niektórzy doświadczają bezpośrednich, przyjemnych doznań fizycznych w narządach płciowych. Sprzyjają one zwiększeniu przyjemności podczas aktów seksualnych (działanie afrodyzjakalne). W mniejszych dawkach wyciąg działa euforyzująco, pobudzając elokwencję i zwiększa percepcję wrażeń słuchowych i wzrokowych. W większych ilościach powoduje stan bliski zamroczeniu alkoholowemu, sprawiając, że chód odurzonego staje się ciężki i nierówny. W jeszcze większych ilościach pojawiają się poważne problemy z utrzymaniem równowagi a źrenice ulegają rozszerzeniu. Towarzyszy temu efekt synestezji tj. jednoczesnego zaburzenia wzroku i słuchu. Współczesne badania naukowe potwierdziły, że wyciąg z pieprzu metystynowego działa uspokajająco i relaksacyjne (głównie na mięśnie). Środek ten działa szczególnie skuteczne jeśli jest przyjmowany przy dużym wysiłku fizycznym. Dlatego jest on używany między innymi przez sportowców jako środek zwiększający elastyczność i rozluźnienie mięśni. Są również doniesienia wskazujące, że kava kava wpływa na koncentrację uwagi, działa rozjaśniająco poprawiając pamięć. Pomaga na przykład w rozwiązywaniu zadań pamięciowych, poprawia kojarzenie słów oraz uaktywnia myślenie koncepcyjno - skojarzeniowe. Wyciąg ten nie przytępia umysłu lecz zwiększa zdolność do komunikowania się oraz koncentracji. Spośród kilkunastu substancji aktywnych stwierdzonych w korzeniach i kłączach kava kava sześć głównych - takich jak: kawaina, metystycyna, demetoksyjangonina, dihydrokawaina, dihydrometystycyna oraz jangonina jest znanych z działania poprawiającego aktywność psychiczną [2,3]. Dalsze badania tej rośliny wykazały również jej dobroczynne działanie w przypadku bezsenności, wywołanej przemęczeniem umysłowym i fizycznym, przy napięciu nerwowym, stanach lękowych, stresowych czy depresji. Próby kliniczne przeprowadzone wśród pacjentów cierpiących na depresję udowodniły skuteczne działanie kava kava i umocniły pozycję tej rośliny jako źródła surowców dla leku przeciwdepresyjnego i poprawiającego nastrój, a przy tym nie powodującego negatywnych skutków ubocznych. Omawiany wyciąg jest również uznany za efektywny środek, który łagodnie uśmierza ból nie powodując uzależ- copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 nienia. Jest znakomitym zamiennikiem dla popularnych leków przeciwbólowych [2,3,7]. Dzięki działaniu moczopędnemu wyciągi z kava kava stosowane są również przy stanach zapalnych układu moczowo-płciowego. W medycynie ludowej ludów Polinezji stosowany jest również jako środek ułatwiający poród. Tam też jest stosowany od setek lat m.in. w celu leczenia rzeżączki oraz jako środek poronny abortivum [12]. Działanie przeciwkrwotoczne antihaemorrhagicum tego odwaru znajduje wykorzystanie w leczeniu zaburzeń menstruacji, a także przy tamowaniu krwawień z układu płucnooskrzelowego. W lecznictwie tradycyjnym ludności wysp Pacyfiku wyciągi z kłącza stosuje się jako lek przeciwgorączkowy, zaś jego działanie przeciwzapalne znajduje wykorzystanie w leczeniu stanów zapalnych prostaty i reumatyzmie. Znane jest również jego działanie przeciwastmatyczne oraz przeciwpadaczkowe. Są również doniesienia, że po spożyciu wyciągu z kłącza pieprzu metystynowego następuje hamowanie łaknienia (brak apetytu). Właściwość ta znajduje wykorzystanie w leczeniu nadwagi. Możliwe ogólnoustrojowe działania niepożądane Stosowanie przez dłuższy czas preparatów zawierających kawapirony, szczególnie w zbyt dużych dawkach powoduje różne dolegliwości. Może powodować ataksje (bezwład ruchowy), brak apetytu, biegunkę, anoreksję, utratę włosów oraz zaczerwienienie oczu. Rzadko wywołuje reakcję alergiczną. Może wystąpić żółte zabarwienie skóry spowodowane działaniem jangoniny, które szybko ustępuje po odstawieniu ekstraktu [7]. W 1990 roku, przy stosowaniu anksjolityków z Piper methysticum wraz z innymi środkami metabolizowanymi przez wątrobę, początkowo w badaniach na zwierzętach, a później podczas stosowania u ludzi, zauważono zwiększenie ryzyka uszkodzenia tego narządu. Żółtaczka cholestatyczna, ostra niewydolność wątroby będąca następstwem jej wcześniejszego, toksycznego zapalenia obserwowane były przy równoczesnym stosowaniu kawapironów z lekami antykoncepcyjnymi, niesterydowymi lekami przeciwzapalnymi, lekami przeciwhistaminowymi, a także alkoholem. Po wykryciu przypadków ciężkich uszkodzeń wątroby, w tym jej zapaleniu, marskości i niewydolności preparaty zawierające kava kava wycofano z obrotu w Niemczech i Szwajcarii. Agencje rejestracyjne w Wielkiej Brytanii, Kanadzie i USA skierowały listy do konsumentów ostrzegające o możliwości uszkodzenia wątroby. Polskie władze rejestracyjne przeprowadziły ocenę stosunku korzyści do ryzyka stosowania preparatów zawierających kava kava lub kawainę i zdecydowały o wycofaniu tych leków z obrotu w Polsce [12]. Osoby nadużywające wodnych, niefermentowanych wyciągów z pieprzu metystynowego mogą cierpieć na rozległe zmiany skórne o charakterze „rybiej łuski” oraz charakterystyczny wygląd w postaci tzw. „nadętej twarzy” [12]. Nadmierne i długotrwałe spożywanie kavy może prowadzić również do nadciśnienia tętniczego. Działanie farmakologiczne miejscowe Wyciąg z pieprzu metystynowego jest cenionym lekiem przeciwbólowym, szczególnie skutecznym przy stosowaniu miejscowym w formie okładów. W celu osiągnięcia efektu przeciwbólowego wykorzystuje się działanie znieczulające miejscowo. Żucie korzenia powoduje znieczulenie języka i błony śluzowej jamy ustnej. Znane są także jego funkcje antyseptyczne: antybakteryjne antibioticum, antibacteria i grzybobójcze antimycoticum, fungicidum [7]. Działanie wyciągu po jego zewnętrznym podaniu na skórę (masaż): rozkurczowe na mięśnie szkieletowe (miorelaksacyjne), wygładzające skórę oraz poprawiające jej ukrwienie znajduje wykorzystanie w kosmetyce, np. stanowiąc główny składnik preparatu Lirene Dermoprogram - Chłodzący Hydrobalsam D-pantenol 5%, wyciąg kava-kava Dr Irena Eris. Preparat zawiera wyciąg z kava-kava, glicerynę, pantenol (alkoholowa prowitamina B5), polietyloglikol-70-Mango-glicerydowy, akryle, trójetanolaminę, polietylogikol-8, gumę ksantanową, hydrolizat jedwabiu (Silk Hydrolyzed), fenoksyetanol, alkohol benzylowy, metylparaben, sorbinian potasu oraz środki zapachowe. Hydrobalsam ma postać bezbarwnego żelu, który wysycha na skórze, pozostawiając lepką powłoczkę. Preparat wg producenta ma za zadanie schłodzić i złagodzić zaczerwienioną i rozgrzaną skórę po opalaniu. Funkcją preparatu jest nawilżenie, zrelaksowanie i ukojenie opalonej skóry. Możliwe miejscowe działania niepożądane Ekstrakt zastosowany na skórę twarzy mężczyzn powoduje podrażnienie mieszków włosowych a w miejscach łojotokowych wywołuje u nich grudki zapalne. Dawkowanie Dawkowanie doustne sproszkowanego kłącza: 2 - 4 g/ dobę. Ekstrakt: 60 – 120 mg/dziennie. Dzienna dobowa dawka maksymalna wynosi 360 mg podzielonych na 3 części (120 mg co 8 h), przy czym w początkowym okresie kuracji nie powinna przekraczać jednorazowo 100 mg. Wzmacniająca nalewka tonicum zalecana do stosowania w postaci dawki: 1 ml 3 razy dziennie. Czas trwania terapii nie przekracza zwykle 1 miesiąca, maksymalnie może ulec wydłużeniu do 2 miesięcy. U ludzi starszych dawka ekwiwalentna, u dzieci poniżej 12 r. ż. surowiec nie jest używany [7]. Badania farmakokinetyczne wykazały, że kawapirony przy podaniu per os wchłaniają się bardzo szybko osiągając najwyższe stężenie w surowicy krwi po 3-4 h. Wydalane są głównie z moczem i żołcią (kałem). Dawka toksyczna wyciągu z Piper methisticum może przyjmować szerokie wartości. U myszy dawka śmiertelna przy jednorazowym podaniu doustnym wynosi od 700-2800 mg/kg masy ciała, podobnie jak u szczurów (770-2100 mg/ kg m.c.). Zgon następuje przez porażenie oddechu, a poprzedza go zmiejszona ruchliwość, polegiwanie na boku, uspokojenie, zmniejszenie odruchów a w końcowej fazie utrata przytomności [7]. 23 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 Przeciwskazania Choroby wątroby, a głównie WZW, choroba alkoholowa, nadwrażliwość na składniki wyciągu, ciąża, okres karmienia piersią oraz wiek poniżej 12 lat stanowią o braku możliwości terapii preparatami z Kava Kava. Ze względu na możliwość wystąpienia zaburzeń wzrokowych nie powinny być one również stosowane przez kierowców oraz operatorów maszyn w ruchu [7]. W podsumowaniu należy stwierdzić, że oceaniczny gatunek pieprzu metystynowego, znanego powszechnie na świecie jako Kava Kava jest rośliną szczególnie cenną ze względu na posiadane substancje biologiczne aktywne o wielokierunkowym działaniu. Dotyczy to zwłaszcza jej właściwości sedatywnych, wzmacniających, a ponadto wpływających na zwiększenie aktywności psychicznej i koncentracji umysłowej oraz jako leku przeciwbólowego. Oprócz wymienionych działań ogólnoustrojowych wyciąg z Kava Kava jest także wykorzystywany jako środek przeciwbólowy o działaniu miejscowym, jak również jako przeciwzapalny, przeciwgorączkowy, przeciwkrwotoczny, przeciwbakteryjny, poronny i hamujący łaknienie. Pomimo tak cennych właściwości jakie umożliwiają wykorzystanie tej rośliny w terapii oficjalnej (alopatycznej), jak i lecznictwie ludowym oraz homeopatii – jest również przy nadużywaniu ekstraktu w formie napoju orzeźwiającego (używki), groźnym w skutkach środkiem powodującym nieodwracalne uszkodzenia wątroby, które prowadzą do śmierci. Fot. 2. Liście z kwiatostanami Kava-kava Piper methysticum [Źródło fot.: www.medicineatyourfeet.com/Pipermethysticum.gif] Fot. 3. Liść Kava-kava Piper methysticum [Źródło fot.: http://www. plantstock.com/] Fot. 4. Napój orzeźwiający z Fot.1. Plantacja Kava-kava Piper methysticum [Źródłofot.:http://209.85.135.104/search?q=cache:xZ-JlPLQl1gJ: www.hear.org/starr/hiplants/images/600max/html/starr_021122_0033_ piper_methysticum.htm+piper+methysticum+photo&hl=pl] 24 Kava-kava Piper methysticum [Źródło fot.: http://www.erowid.org/plants/show_image.php?i=kava/kava_tea__i2007e1168_disp.jpg] copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Ryc. 1. Kava-kava Piper methysticum [Źródło fot.: http://www.erowid.org/plants/show_image.php?i=kava/piper_methysticum3.jpg] Piśmiennictwo: 1. Podbielkowski Z., Sudnik-Wójcikowska B.: Słownik roślin użytkowych. Wydanie VII poprawione i uzupełnione. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 2003, s 356. 2. Capasso F.,Gaginella T. S., Grandolini G., Izzo A.A.: Phytotherapy . A Quick Reference to Herbal Medicine. Springer – Verlag Berlin Heidelberg 2003: 5. 3. Duke J.A. and all.: Handbook of Medicinal Herbs. Second Ed. CRC Press, Boca Raton, London, New York, Washington D.C. 2002, 437-439. 4. Sarwa A.: Wielki leksykon roślin leczniczych. Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 2001: 298. 5. Schilcher H., Kammerer S.: Leitfaden Phytotherapie. Urban & Fischer Verlag, München – Jena 2003: 125-126. 6. Strzelecka H., Kowalski J.: Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2000: 427-428. 7. Lamer- Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (red.): Fitoterapia i leki roślinne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007: 125-127. 8. Janeczko Z. Densitometric analysis of kawain in kava-kava root extracts. Acta Pol Pharm. 2001 NovDec;58(6): 463-468. 9. Kohlmünzer S.: Farmakognozja. Wyd 5 – unowocześnione, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003: 670. 10. Jędrzejko K.: Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list. Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Śląska Akademia Medyczna, Katowice 2001, ss.393. 11. Matławska I., Bylka W. Synergizm działania w lekach roślinnych. Herba Polonica. Vol. 52 No 3 2006: 129. 12. Dymowski W. Ostatnie doniesienia na temat występowania działań niepożądanych i interakcji podczas stosowania roślinnych produktów leczniczych. Biuletyn Leków 3-4 / 2000, tom 9. 25 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 ,26-29 Poziom homocysteiny i asymetrycznej dimetyloargininy (ADMA) u chorych leczonych z powodu padaczki Level of homocysteine and asymmetric dimethylarginine (ADMA) in treatment patients for epilepsy Stanisława Tatarewicz1, lek. med. Aleksandra Śnieżawska2, dr hab. Jolanta Dorszewska3, prof. dr hab. Wojciech Kozubski2 1 Studenckie Koło Naukowe, 2Katedra i Klinika Neurologii, 3 Pracownia Neurobiologii Katedry Neurologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu Kierownik Katedry i Kliniki Neurologii: prof. dr hab. Wojciech Kozubski Streszczenie Homocysteina jest uważana za doświadczalny środek wywołujący drgawki oraz uznany czynnik ryzyka miażdżycy. Leki przeciwpadaczkowe (LPP) takie jak: karbamazepina (CBZ), sól sodowa kwasu walproinowego (VPA) mogą prowadzić do wzrostu stężenia osoczowej homocysteiny. Badaniu poddano 18 pacjentów z padaczką leczonych LPP (6 kobiet i 12 mężczyzn w wieku 18-58 lat, średnia wieku 33,3±13,0 lat) oraz 29 osób z grupy kontrolnej (17 kobiet i 12 mężczyzn w wieku 22-57 lat, średnia wieku 40,2±12,7 lat). Stężenie osoczowej homocysteiny (Hcy) i metioniny (Met) oznaczano metodą HPLC/EC a asymetrycznej dimetyloargininy (ADMA) i L-argininy (Arg) oznaczano metodą HPLC z detekcją fluorescencyjną. Wykazano, że w grupie pacjentów 61% chorych miało podwyższoną Hcy powyżej 15 µM. Jednocześnie stwierdzono, że stężenie osoczowej Hcy statystycznie istotnie wzrastało jedynie u pacjentów leczonych VPA (p<0,01 w porównaniu z kontrolą) a poziom osoczowej metioniny statystycznie istotnie obniżał się jedynie u pacjentów leczonych CBZ (p<0,05 w porównaniu z kontrolą i z pacjentami leczonymi VPA). Natomiast u tych pacjentów nie zmieniało się statystycznie istotnie stężenie zarówno ADMA, jak i Arg. Leczenie pacjentów LPP z powodu padaczki może prowadzić do wzrostu stężenia osoczowej Hcy. Słowa kluczowe: homocysteina, asymetryczna dimetyloarginina, leki przeciwpadaczkowe, padaczka Abstract Homocysteine is an experimental convulsant factor and an established risk factor in atherosclerosis. Antiepileptic drug (AED) as carbamazepine (CBZ), sodium valproate VPA may lead to increased homocysteine plasma concentration. 18 patients with epilepsy AED treatment (6 women and 12 men aging 18-58 years, mean age 33.3±13.0 years) and 29 controls (17 women and 12 men aging 22-57 years, mean age 40.2±12.7 years) were enrolled in the study. Concentrations of homocysteine (Hcy) and methionine (Met) were measured in plasma with HPLC/ EC system and asymmetric dimethylarginine (ADMA) and L-arginine (Arg) with HPLC coupled to fluorescence detection. 61% of patients with concentrations more than 15 µM of Hcy were found in the patients group. The homocysteine plasma concentration was significantly increased in patients on VPA therapy, only (p<0.01 as compared with controls) but the level of plasma methionine significantly decreased in patients on CBZ, only (p<0.05 as compared with controls and patients with VPA therapy). The levels of ADMA and Arg were insignificantly changed in AED treatment patients with epilepsy as compared with controls. The treatment of patients with epilepsy with AED may lead to increase of Hcy plasma concentrations. Key words: homocysteine, asymmetric dimethylarginine, antiepileptic drugs, epilepsy Wstęp Padaczka jest zespołem napadowo występujących objawów somatycznych, wegetatywnych i psychicznych występujących na podłożu zmian zarówno morfologicznych, jak i metabolicznych w mózgu. Szacuje się, że około 50 milionów ludzi na świecie choruje na padaczkę, a w Polsce około 400 tysięcy. Najczęściej leczenie padaczki polega na wie- 26 loletnim stosowaniu leków przeciwpadaczkowych (LPP). Z doniesień piśmiennictwa wynika, że LPP mogą zaburzać metabolizm homocysteiny (Hcy) i prowadzić do wzrostu jej stężenia w organizmie [1]. Wykazano, że podwyższony poziom Hcy (hyperhomocysteinemia) w terapii LPP występujący u około 15% copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 pacjentów z padaczką może być skutkiem upośledzonego wchłaniania jelitowego witamin: B2, B6, B12, kwasu foliowego (kofaktorów transsulfuracji i remetylacji Hcy), indukcji enzymów wątrobowych lub bezpośredniego wpływu LPP na metabolizm Hcy i funkcję wydalniczą nerek. Jednocześnie wykazano, że na podwyższone stężenie Hcy zasadniczo wpływają LPP I generacji: karbamazepina (CBZ) i sól sodowa kwasu walproinowego (VPA), oraz że nie stwierdza się korelacji pomiędzy poziomem Hcy a LPP nowej generacji (lamotrygina) [2]. Podwyższone stężenie Hcy uważane za znaczący, niezależny czynnik miażdżycy naczyń wieńcowych, mózgowych, obwodowych i zakrzepicy żylnej może wpływać na funkcjonowanie śródbłonka naczyniowego poprzez zmiany metabolizmu asymetrycznej dimetyloargininy (ADMA), inhibitora syntazy tlenku azotu kontrolującej produkcję tlenku azotu (NO). Ukazały się prace wskazujące na wpływ hyperhomocysteinemii na kontrolę napadów padaczkowych z udziałem NO [3]. Celem pracy było oznaczenie stężenia Hcy i ADMA wraz z ich metabolitami (metionina, Met i L-arginina, Arg, odpowiednio) u chorych leczonych LPP z powodu padaczki. Opis materiału i metod Pacjenci. Badaniu poddano 18 chorych z rozpoznaną padaczką (bez dodatkowych schorzeń) leczonych LPP (CBZ, VPA, LPP nowej generacji), 6 kobiet i 12 mężczyzn w wieku 18-58 lat (średnia wieku 33,3±13,0). W tej grupie chorych 10 pacjentów (2 kobiety i 8 mężczyzn) poddano terapii VPA a 5 chorych (1 kobieta i 4 mężczyzn) leczono CBZ. 3 Pozostałych pacjentów (3 kobiety) poddano politerapii (VPA, CBZ, LPP nowej generacji). Pacjenci przyjmowali LPP w dawkach dziennych od kilku miesięcy do kilku lat. Grupę kontrolną stanowiło 29 osób, 17 kobiet i 12 mężczyzn w wieku 22-57 lat (średnia wieku 40,2±12,7 lat). Osoby kontrolne nie prezentowały objawów chorób neurologicznych. Rodzaj padaczki i zespołu padaczkowego weryfikowano w oparciu o kryteria i terminologię rekomendowaną przez Międzynarodową Ligę Przciwpadaczkową [4]. Uzyskano zgodę Lokalnej Komisji Etycznej na prowadzenie badań oraz pisemną zgodę wszystkich badanych osób. Analiza stężenia homocysteiny, metioniny Przygotowanie próbek. Analizowane osoczowe związki tiolowe i odpowiednie standardy (Hcy, Fluka, Niemcy; Met, Sigma, USA) rozcieńczano wodą w stosunku 2:1 i redukowano za pomocą 1% TCEP (Tris-(2-carboxyethyl)phosphin-hydrochlorid, Applichem, Niemcy) w stosunku 1:9. Następnie próbki odbiałczano 1M HCLO4 w stosunku 2:1 i podawano do układu HPLC/EC. Oznaczanie stężenia tioli. Próbki podawano do układu HPLC (P580A, Dionex, Niemcy) połączonego z detektorem elektrochemicznym (CoulArray 5600, ESA, USA). Analizę przeprowadzano na kolumnie ThermoHypersil BDS C18 (250 x 4,6 x 5µm, Niemcy) w warunkach izokratycznych używając jako fazę ruchomą 0,15 M bufor fosforanowy o pH 2,9 z dodatkiem 12,4-17% acetonitrylu [5]. Do sterowania układem, zbierania i obróbki danych używano oprogramowania Chromeleon (Dionex, Niemcy). Analiza stężenia ADMA i Arg Przygotowanie próbek. Analizowane osoczowe związki i odpowiednie standardy ADMA, Arg (Sigma, USA) rozcieńczano wodą w stosunku 1,5:1 i następnie odbiałczano 8M HCLO4 w stosunku 5:1, i podawano do układu HPLC/ EC. Bezpośrednio przed analizą HPLC próbki poddawano derywatyzacji w roztworze zawierającym 10 mg OPA (Sigma, USA) w 100 µl metanolu z dodatkiem 900 µl 0,4 M buforu boranowego o pH 8,5 i 5 µl 2-merkaptoetanolu w stosunku 1:1 [6]. Oznaczanie stężenia ADMA i Arg. Próbki podawano do układu HPLC (P580A, Dionex, Niemcy) połączonego z detektorem fluorescencyjnym (RF2000, Dionex, Niemcy). Analizę przeprowadzano na kolumnie ThermoHypersil BDS C18 (250 x 4,6 x 5µm, Niemcy) w warunkach izokratycznych używając jako fazę ruchomą 0,1 M bufor fosforanowy o pH 6,75 z dodatkiem 25% metanolu [16]. Arg i jej pochodną mierzono fluorymetrycznie stosując wzbudzenie i emisję przy długości fali 340 i 455 nm odpowiednio. Do sterowania układem, zbierania i obróbki danych używano oprogramowania Chromeleon (Dionex, Niemcy). Statystyczna ocena wyników Uzyskane wyniki badań oceniano parametrycznym testem one-way ANOVA dla zmiennych niepowiązanych, używając oprogramowania GraphPad (Instant, USA). Wyniki badań W wyniku przeprowadzonych badań wykazano, że spośród 18 osób leczonych LPP z powodu padaczki 11 osób (61%) miało podwyższone stężenie Hcy powyżej 15 µM (wartości referencyjne dla Hcy, 5-15 µM). Jednocześnie w tej grupie chorych 7 osób (70%) spośród 10 leczonych VPA oraz 3 osoby (60%) spośród 5 leczonych CBZ miało podwyższone stężenie Hcy powyżej wartości referencyjnych, średnio o 41% i 1,3% odpowiednio (Tabela I). Jednocześnie tylko u chorych leczonych CBZ odnotowano spadek stężenia Met (p<0,05 w porównaniu z kontrolą i z pacjentami leczonymi VPA) wyrażony statystycznie istotnym obniżeniem poziomu stosunku Met/Hcy (p<0,01 w porównaniu z kontrolą). Ponadto u tych pacjentów, pomimo nieistotnego statystycznie obniżenia stężenia Arg nie wykazano zasadniczych zmian poziomu zarówno ADMA, jak i Arg/ ADMA. Natomiast u pacjentów leczonych VPA wzrostowi stężenia Hcy (Hcy, p<0,01 w porównaniu z kontrolą; Met/ Hcy, p<0,05 w porównaniu z kontrolą) towarzyszył niewielki wzrost stężenia ADMA wyrażony nieznacznym spadek poziomu Arg/ADMA. Omówienie Homocysteina jest uważana za czynnik ryzyka chorób naczyniowych. Jej podwyższony poziom w mózgu może prowadzić do uszkodzenia śródbłonka naczyniowego, zaburzeń produkcji NO i działania neurotoksycznego. Do czynników generujących Hcy należą: dieta, niektóre schorzenia neurologiczne, polimorfizm genów związanych z metabolizmem Hcy oraz farmakoterapia lekami obniżającymi poziom lipidów, lewodopą i LPP [1]. Z doniesień piśmiennictwa oraz 27 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 Analizowany związek biochemiczny Hcy [µM] Met [µM] Met/Hcy Arg [µM] ADMA [µM] Arg/ADMA Kontrola 12,2 ± 4,2 24,6 ± 6,2 2,2 ± 0,9 88,6 ± 32,3 1,9 ± 1,0 62,9 ± 45,1 Chorzy z padaczką leczeni VPA 21,1 ± 11,1** 26,3 ± 11,6 1,4 ± 0,8* 73,2 ± 32,3 2,2 ± 1,8 57,8 ± 54,4 Chorzy z padaczką leczeni CBZ 15,2 ± 5,6 14,4 ± 7,3*(*) 1,0 ± 0,3** 70,9 ± 33,5 1,7 ± 1,3 75,1 ± 65,0 Średnia ± SD Zastosowano parametryczny test one-way ANOVA dla zmiennych niepowiązanych. * statystycznie istotne różnice przy poziomie p<0,05 w porównaniu z kontrolą ** statystycznie istotne różnice przy poziomie p<0,01 w porównaniu z kontrolą (*) statystycznie istotne różnice przy poziomie p<0,01 w porównaniu z pacjentami leczonymi VPA Tabela I. Poziom homocysteiny, metioniny, argininy i ADMA u chorych z padaczką leczonych VPA oraz CBZ i w grupie kontrolnej z przeprowadzonych badań wynika, że LPP prowadzą do wzrostu poziomu Hcy zarówno w populacji Europejczyków (Grecja [7], Niemcy [8], Polska), jak i Japończyków [9] oraz Koreańczyków [10]. Podobnej zależności nie stwierdzono jednak w populacji amerykańskiej [11], najprawdopodobniej ze względu na spożywaną przez Amerykanów dietę bogatą w kofaktory niezbędne do remetylacji Hcy do Met. W piśmiennictwie i w przeprowadzonych badaniach wykazano również, że poziom generowanej Hcy zależy od rodzaju stosowanego LPP, oraz że zasadniczo leki przeciwpadaczkowe I generacji: CBZ, VPA wpływają na wzrost poziomu Hcy u pacjentów z padaczką [2]. Uważa się, że wzrost poziomu Hcy w przypadku farmakoterapii CBZ jest związany z brakiem niezbędnych kofaktorów do remetylacji Hcy, folianów. Spadek ich poziomu jest najprawdopodobniej związany z utrudnionym wchłanianiem oraz ze zwiększonym metabolizmem na skutek pobudzania przez CBZ enzymów wątrobowych [1]. Zaburzenie procesu remetylacji podczas kuracji pacjentów z padaczką CBZ może potwierdzać wykazany w niniejszej pracy spadek poziomu Met u tych chorych. Wiadomo również, że farmakoterapia VPA prowadzi zasadniczo do obniżenia poziomu folianów poprzez hamowanie biosyntezy kwasu foliowego i jego pochodnych. Uważa się także, że VPA może prowadzić do wzrostu stężenia Hcy na skutek zaburzeń procesu trassulfuracji do cysteiny i glutationu, naturalnego antyoksydantu oraz wpływu na aktywność cytochromu P450, enzymu odpowiedzialnego za regulację poziomu Hcy [12]. Z przeprowadzonych badań wynika, że u pacjentów leczonych VPA poziom kofaktorów remetylacji Hcy do Met najprawdopodobniej zostaje utrzymany na poziomie umożliwiającym prawidłową metylację, ponieważ Met u tych pacjentów utrzymywała się na poziomie kontrolnym. Jednocześnie wiadomo, że LPP odgrywają istotną rolę we wczesnym rozwoju hyperhomocysteinemii [7]. Wykazany w niniejszej pracy znaczniejszy wzrost stężenia Hcy po podaniu VPA niż po podaniu CBZ może być związany z krótkim czasem trwania farmakoterapii u tych pacjentów. W przeprowadzonych badaniach wykazano również, że LPP prowadzą do spadku poziomu stosunku Met/Hcy. Według jednej z nowszych teorii obniżony poziom tego stosunku może być związany z indukowaniem zmian miażdżycowych przez Hcy z udziałem tiolaktonu. Ponadto wiadomo, że Hcy może wpływać na funkcjonowanie śródbłonka naczyniowego również poprzez zmiany metabolizmu asymetrycznej 28 dimetyloargininy (ADMA), inhibitora syntazy tlenku azotu kontrolującej produkcję tlenku azotu (NO). Wydaje się, że farmakoterapia LPP nie zaburza kontroli Hcy nad produkcją ADMA. W przeprowadzonych badaniach wykazano, że u pacjentów leczonych VPA wraz ze wzrostem poziomu Hcy wzrastało stężenie ADMA. Jednocześnie u tych pacjentów zaobserwowano niewielki spadek poziomu Arg/ADMA. Uważa się, że obniżenie tego stosunku we krwi może prowadzić do hypercholesterolemii, nadciśnienia, chorób mięśnia sercowego i naczyń [13]. Z doniesień piśmiennictwa wynika, że suplementacja chorych z padaczką leczonych LPP witaminami z grupy B i kwasem foliowym obniża poziom Hcy a suplementacja L-argininą powoduje spadek stężenia ADMA i w ten sposób zapobiega dodatkowym komplikacjom klinicznym u tych pacjentów [8, 9, 10]. Wnioski 1. Farmakoterapia chorych z padaczką VPA, lub/i CBZ, lekami przeciwpadaczkowymi nowej generacji prowadzi u 61% chorych do wzrostu stężenia osoczowej homocysteine powyżej wartości referencyjnych (15 µM). 2. U chorych z padaczką leczonych VPA znaczniej niż u chorych leczonych CBZ obniża się stosunek Arg/ ADMA. 3. U chorych z padaczką leczonych CBZ znaczniej niż u chorych leczonych VPA obniża się stosunek Met/Hcy. Piśmiennictwo 1. Siniscalchi A i wsp., Increase in plasma homocysteine levels induced by drug treatments in neurologic patients. Pharmacol. Res. 2005, 52, 367-375 2. Lambie DG, Johnson RH, Drugs and folate metabolism. Drugs 1985, 30, 145-155 3. Lipton SA i wsp., Neurotoxicity associated with dual actions of homocysteine at the N-methyl-D-aspartate receptor. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 1997, 94, 5923-5928 4. Proposal for revised classification of epilepsies and epileptic syndromes. Commission on Classification and terminology of the International League Against Epilepsy. Epilepsia 1989, 30, 389-399 copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 5. Accinni R i wsp., Screening of homocysteine from newborn blood spots by high-performance liquid chromatography with coulometric array detection. J Chromatogr A 2000, 896, 183-189 6. Pi J i wsp., Improved method for simultaneous determination of L-arginine and its mono- and dimethylated metabolites in biological samples by high-performance liquid chromatography. J Chromatogr B Biomed Sci Appl 2000, 742, 199-203 7. Attilakos A i wsp., Early effect of sodium valproate and carbamazepine monotherapy on homocysteine metabolism in children with epilepsy. Epilepsy Res. 2006, 71, 229-232 8. Schwaninger M i wsp., Elevated plasma concentrations of homocysteine in antiepileptic drug treatment. Clinical Res. 1999, 40, 345-350 9. Ono H i wsp., Plasma total homocysteine concentrations in epileptic patients taking anticonvulsants. Metabolism 1997, 46, 959-962 10. Yoo JH, Hong SB, A common mutation in the methylenetetrahydrofolate reductase gene is a determinant of hyperhomocysteinemia in epileptic patients receiving anticonvulsants. Metabolism 1999, 48, 1047-1051 11. Tamura T i wsp., Homocysteine, folate, vitamin B-12 and vitamin B-6 in patients receiving antiepileptic drug monotherapy. Epilepsy Res. 2000, 40, 7-15 12. Apeland T, Mansoor MA, Strandjord RE, Antiepileptic drugs as independent predictors of plasma total homocysteine levels. Epilepsy Res. 2001, 47, 27-35 13. Matsuoka H i wsp., Asymmetrical dimethylarginine, an endogenous nitric oxide synthase inhibitor, in experimental hypertension. Hypertension 1997, 29, 242-247 29 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10,30-34 Produkcja preparatów kosmetycznych w Polsce okresu dwudziestolecia międzywojennego The cosmetics production in the time of interwar in Poland Mgr kosm. Ewa Szmaj Katedra i Zakład Historii Medycyny i Farmacji ŚUM w Katowicach Kierownik katedry: Dr hab. n. hum. Bożena Urbanek Streszczenie: Dążenie Polaków do tzw. „samowystarczalności gospodarczej” w okresie 20-lecia międzywojennego związane było m.in. z rozwojem wielu gałęzi przemysłu, w tym również przemysłu kosmetycznego. Zanim w latach 20-tych XX wieku przemysł kosmetyczny stał się odrębną gałęzią produkcji, wyrobem kosmetyków zajmowały się zakłady przemysłu perfumeryjno-mydlarskiego. Powstawały one przede wszystkim na południu i zachodzie kraju oraz w Warszawie. Z czasem zaczęto otwierać fabryki preparatów kosmetycznych, głównie w Polsce zachodniej i południowej. Wśród przedsiębiorstw farmaceutycznych nieliczne zajmowały się produkcją wyrobów kosmetycznych. Rozwijający się polski przemysł kosmetyczny napotykał na trudności ze strony zagranicznych konkurentów oraz przy pozyskiwaniu niektórych surowców kosmetycznych. Problem stanowiło też nieodpowiednie wyposażenie wytwórni kosmetycznych w maszyny i urządzenia, a także skromne opakowania rodzimych kosmetyków, które z wielkim trudem dorównywały gustownym opakowaniom zagranicznym. Mniejsze trudności nastręczał wyrób mydeł, co potwierdza chociażby liczba fabryk zajmujących się wyrobem tego środka higienicznego oraz łatwiejszy dostęp do surowców. Preparaty kosmetyczne osiągały jednak coraz lepsze wyniki pod względem skuteczności działania. Ogromnie cenny okazał się fakt, iż rozwój Polski, zdobycze nauki i techniki oraz rozpowszechnianie spraw higieny w społeczeństwie, przyczyniły się do rozwoju kosmetyki w kraju. Wzrosła również liczba lekarzy zajmujących się sprawami kosmetyki, pojawiały się czasopisma i szkoły kosmetyczne, popularne stały się zabiegi kosmetyczne i m.in. dzięki temu zwiększyła się produkcja kosmetyków. Zaistniała również potrzeba kontroli produkcji i dystrybucji kosmetyków przy udziale organów państwowych, co szczegółowo określała ustawa kosmetyczna, której wejście w życie wymagało czasu, ze względu na obowiązywanie na terenie całego kraju rozporządzeń z zaborów niemieckiego i austriackiego odnośnie wyrobu i dystrybucji kosmetyków. Słowa kluczowe: mydła, preparaty kosmetyczne, przemysł kosmetyczny, dwudziestolecie międzywojenne. 30 Summary: Aspiration of Poles to „self – sufficient economy” in the interwar years, was connected with cosmetic industry development like other branch of production. Before cosmetic industry separated in 20’s of 20th century, cosmetics were produced in perfumes and soaps industry factories. They were set up in the south and west of our country and in Warsaw. After a while, some cosmetic workshops were opened, mainly in western and southern Poland. Among pharmaceutical factories only few produced cosmetic products. Developing polish cosmetic industry ran into difficulties with foreign competitors and to gain some cosmetic raw materials. Inappropriate equipment of cosmetic factories with machines and apparatus and also modest package of cosmetics in comparison to foreign one made a problem too. Production of soaps was less difficult according to the number of factories that were making this hygienic article and easier access to raw materials. Quality of cosmetics became better and better due to theirs activity. Valuable fact was that development of Poland, conquests of science and technology and society awareness of hygiene contributed to development of cosmetics in Poland. There were also more doctors angaged into cosmetics, cosmetics schools and journals came into daylight, cosmetic procedures became more popular and thanks to that cosmetics production increased. Control of cosmetics production and distribution were needed. The inspection was performed by government organs and defined in cosmetic act. That act entered into with delay because of ordinances from german and austrian annexation were in force in whole of Poland at that time. Key words: soaps, cosmetic products, cosmetic industry, the interwar years. copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Dążenie Polaków do tzw. „samowystarczalności gospodarczej” w okresie 20-lecia międzywojennego związane było m.in. z rozwojem wielu gałęzi przemysłu, w tym również przemysłu kosmetycznego [1,2]. Zanim w latach 20tych XX wieku przemysł kosmetyczny stał się odrębną gałęzią produkcji, wyrobem kosmetyków zajmowały się zakłady przemysłu perfumeryjno-mydlarskiego. Analiza danych, zawartych w Wydawnictwie informacyjno-adresowym przemysłu polskiego z 1930 roku w zeszycie trzecim [3] ukazuje, że w Polsce pierwotnie istniały zakłady, zajmujące się przeróbką odpadów zwierzęcych, które produkowały głównie mydła i inne środki chemiczne. Powstawały one od II połowy XIX wieku, przede wszystkim na południu i zachodzie kraju oraz w Warszawie. Wśród województw Polski wschodniej istniało niewiele tego typu zakładów, w tym 5 fabryk mydła w województwie wileńskim i około 2 fabryki, produkujące świece w województwie wołyńskim. Na południu, czyli w województwach stanisławowskim, lwowskim i krakowskim funkcjonowało ponad 10 przedsiębiorstw, produkujących mydło, ale i często różnego rodzaju świece oraz około 4 zakłady, specjalizujące się wyłącznie w wyrobie świec i 4, co ciekawe wytwórnie lepów na muchy. W województwie krakowskim czynna była „pierwsza krajowa fabryka mydła”, założona w 1819 roku w Żywcu, której właścicielem był Szymon Munk. Ponadto w województwie lwowskim istniały wytwórnie, które oprócz mydła produkowały sodę krystaliczną, czy też specjalizowały się głównie w wytwarzaniu nawozów sztucznych, tłuszczu i mydła. Dużą liczbę fabryk i różnorodność produkowanych przez nie artykułów odnotowano w zachodniej Polsce. W województwie poznańskim istniało ok. 6 fabryk: mydła, piasku mydlanego do oczyszczania sprzętów kuchennych, proszku mydlanego, „oleju” do prania, sody itp. Świece produkowano w około 4 zakładach, lepy na muchy w 2, a 5 zakładów zajmowało się przetwórstwem padliny, wyrobem klejów, czy też tłuszczów chemicznych – składnika mydła oraz mąki mięsnej i kostnej. W okręgu tym istniały duże fabryki o wieloletniej tradycji, jak Wielkopolska Wytwórnia Chemiczna S.A. Blask z 1858 roku oraz kilka powstałych ok. 1920 roku, jak Ceranja, Erfeja, Fabryka Mydła Regera, Ibis, Król Juljan itp., zatrudniające średnio powyżej 20 pracowników. W łódzkim i kieleckim uruchomionych było kilka fabryk świec i powyżej 15 zakładów mydła w każdym z tych zachodnich województw. Niektóre, głównie z okręgu łódzkiego, wytwarzały oleje turecko-czerwone z oleju rycynowego, oleinę, stearynę, glicerynę i mydła dla przemysłu. Podobnie, jak w województwie poznańskim kształtowała się sytuacja na Śląsku. Istniejące ówcześnie fabryki z końca XIX wieku to: Fiber Karol i S-ka w Bielsku (fabryka mydła, gliceryny i pokostu), Lukaschik J. z Tarnowskich Gór (fabryka mydeł, zatrudniająca 50 pracowników), Strahl i S-ka z Katowic – Szopienic (fabryka wyrobów chemicznych), Czwiklitzer D., fabryka mydła mieszcząca się przy ul. Ks. Pośpiecha w Katowicach – Załężu, zatrudniająca 95 osób. Jej produkcja była ukierunkowana na mydła tzw. jędrne, maziste, toaletowe, proszek, wiórki i płatki mydlane oraz glicerynę. Fabryka posiadała też przedstawicieli w Tarnopolu, Stanisławowie i Kołomyji. Fabryki powstałe ok. 1920 roku na Śląsku to m.in. fabryka chemiczna Eryka Kołłontaya w Katowicach – Brynowie, produkująca mydło twarde, maziste i toaletowe, wiórki i proszek mydlany oraz szkło wodne 36/38 Bé; ponadto fabryka mydła Emanuela Sochy, zatrudniająca 50 osób i produkująca mydła twarde oraz toaletowe, a także proszki mydlane. W okresie międzywojennym istniało w Katowicach również Laboratorium chemiczno-techniczne Ideal Sp. z o.o., produkujące mydło płynne Ideal oraz inne fabryki w Cieszynie, Rybniku i Hajdukach Wielkich. Północne województwa Polski, jak pomorskie, białostockie i warszawskie posiadały zaledwie kilka fabryk mydeł. Jednak koncentracja przemysłu toaletowego miała miejsce w samej Warszawie, tutaj według danych ze wspomnianego wydawnictwa Ligi Pracy istniało około 30 fabryk, w tym niecałe 20 zajmowało się głównie wyrobem mydeł, 5 produkowało świece i mydła, rzadziej inne kosmetyki, a ok. 6 zakładów zajmowało się wyrobem różnego rodzaju świec. Wiele z tych zakładów powstało ok. 1918 roku, np. fabryka mydeł i świec Władysława Adamczewskiego i S-ki, zatrudniająca 40 pracowników, Warszawska fabryka mydła Ambra Sp. z o.o., Parowa fabryka mydła, pokostu i rafineria oliwy Marmur, fabryka mydła Rekord S. Wyszyńskiego, Sunlajt S.A. – fabryka chemiczna, Wisła – fabryka mydła Izaaka Ajzenberga i S-ki. Największym na ówczesne czasy wydaje się być Przemysł Tłuszczowy Schicht S.A., dawniej Przemysłowe Towarzystwo dla Przetworów Tłuszczowych „Saturnia” S.A. W zarządzie fabryki zasiadali: dr Józef Landau, dr Jerzy Michalski, dr Józef Nolte, Franciszek Schicht i dr Henryk Schicht (ich pochodzenie nie jest aktualnie znane). Spółka zatrudniała aż 726 pracowników, a ich praca skupiała się, jak głosiła reklama firmy, na produkcji „wszelkich artykułów tłuszczowych, mydeł zwyczajnych, proszków do prania, tłuszczów jadalnych (Ceres, Kunerol margaryna, Rita, Sanella), wyrobów perfumeryjno-kosmetycznych (Elida), gliceryny farmaceutycznej, dynamitowej i technicznej”. Fabryka posiadała swój oddział w Trzebini. Sąsiadujące od wschodu z warszawskim, województwo lubelskie posiadało na swym terenie przede wszystkim fabryki mydła w liczbie około 10 [3]. Powstające z czasem fabryki preparatów kosmetycznych lokowały się głównie w Polsce zachodniej i południowej. Na południu, w województwie krakowskim do ok. 1930 roku utworzono 9 zakładów produkujących takie kosmetyki, jak: mydła toaletowe, perfumy, wody kolońskie, toaletowe i kwiatowe, brylantyny, pudry, kremy, ałuny i mydła do golenia, wody do ust, pasty i proszki do zębów oraz puder i mydło dla dzieci. Ponadto specjalnością Wytwórni chemiczno – kosmetycznej Fenomen z Krakowa była wazelina na amerykańskiej licencji - Cherbourg. Natomiast Miraculum Sp. z o.o. produkowało „D-ra Lustra preparaty kosmetyczno-lekarskie” takie, jak: krem, puder, proszek marmurowy, mydło śmietankowe i neutralne, otrąbki migdałowe, szampon, mollana i prodermoll. Laboratorium Leo H. i W. Schere, zajmujące się produkcją wyrobów perfumeryjnych i kosmetycznych, zatrudniało 40 osób i posiadało, jako jedyne z wyżej wymienionych, oddziały w Warszawie i Poznaniu. W województwie lwowskim istniało 11 fabryk kosmetyków. Rotter Józef Mr. poza typowymi kosmetykami, produkował szminki teatralne i posiadał przedstawicielstwo swej fabryki w Berlinie. Również Lwowska fabryka chemiczna Tlen Sp. z o.o. miała swoich przedstawicieli m.in. w Krakowie, Królewskiej Hucie, Łodzi i Warszawie. Zachodnie województwa Polski, czyli kie- 31 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 1.0 Reklama Mydła Jeleń w czasopiśmie dla kobiet „Moja przyjaciółka” (1936 r.) leckie i łódzkie posiadało zaledwie po jednej fabryce kosmetyków. Więcej, bo 10 fabryk utworzono w poznańskim. Poza typowymi kosmetykami, niektóre z nich produkowały artykuły higieniczne, krem do oczyszczania rąk ze smoły, oliwy itp. oraz wina lecznicze. Na Śląsku istniało 5 fabryk z katowicką Wytwórnią specyfików kosmetycznych i farmaceutycznych Pebeco Sp. z o.o. przy ul. P. Skargi. Zatrudniała 32 osoby, a produkcja skupiała się na pastach do zębów Pebeco, kremach i innych preparatach Nivea, Leukoplastach i Guttaplastach Pebeco. W pomorskim powstały 2 fabryki kosmetyków, a w Warszawie aż 35. Ostrowski R. Towarzystwo przemysłowo-handlowe S.A. Fabryka wyrobów kosmetycznych produkowała dość oryginalne preparaty: „farby do włosów Orientine i Juvenol, lakier do paznokci, środki do pielęgnacji cery, płyn „Vesta”, jak zaznaczono, od wągrów” oraz róże i szminki teatralne, zatrudniając przy tym 30 pracowników. Wydaje się, że najprężniej działającą w dwudziestoleciu międzywojennym była fabryka Fryderyka Puls – Przemysł mydlarski i perfumeryjny S.A., istniejąca na rynku od 1852 roku i zatrudniająca aż 153 pracowników. Produkowała, poza mydłami i perfumami, „środki do zębów, pudry, fiksatuary, bielidła, róże i pachnidła do bielizny oraz szampony”. Warszawskie laboratorium chemiczne, również o tradycji z końca XIX wieku, zatrudniało 140 pracowników i posiadało 4 filie w stolicy, podobnie jak Wildt i S-ka (25 pracowników), której filie mieściły się w Warszawie, Wilnie, Lwowie, Lublinie, Łodzi, Krakowie, Poznaniu i Sosnowcu. Znane było również Laboratorium kosmetyków higienicznych dr Julii Świtalskiej [3], autorki m.in. poradników dla kobiet. Wśród fabryk preparatów farmaceutycznych nieliczne zajmowały się produkcją wyrobów kosmetycznych, a konkretnie były to: Fabryka środków chemicznych Sp. z o.o. Eugeniusza Matuli w Krakowie, Zakłady Chemiczne Laokoon S.A. ze Lwowa, Laboratorium chemiczne M. Mrugowskiego - „Poznańska Drogerja i Perfumerja”, 32 2. Miraculum Puder Egzotyczny – reklama z roku 1938 3. „Pulsa Krem Uroda” – reklama produktu fabryki Franciszek Puls S.A., założonej w 1852 roku Laboratorium chemiczno -kosmetyczne Pharmachemia z Bydgoszczy, Chemiczno – farmaceutyczne zakłady przemysłowe Franciszka Karpińskiego w Warszawie, Warszawskie copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 4. Reklama kremu Nivea – „Moja przyjaciółka”, 1936 rok zakłady przemysłu chemicznego Liberti oraz Fabryka środków opatrunkowych i laboratorium kosmetyczne Maurycego Lilienfelda [3]. Poważnym problemem, z którym od początku borykał się krajowy przemysł kosmetyczny, była obecność wyrobów zagranicznych na rynku polskim. Zwłaszcza, że przez lata cieszyły się one dużym uznaniem konsumentów. Jednak dzięki ciągłemu doskonaleniu metod produkcji kosmetyków i wysokiej jakości produktów, krajowe wytwórnie zaczęły wkrótce zdobywać uznanie rodzimych odbiorców. Dlatego też, aby nie utracić całkowicie swojej pozycji na rynku polskim, obcy przedsiębiorcy zaczęli starać się o otwarcie przynajmniej rozlewni. Mimo istniejących wówczas ograniczeń eksportowych, zwiększył się również wywóz polskich kosmetyków. Krajowa produkcja kosmetyków nieustannie wzrastała, co potwierdzają chociażby dane z lat 1929 – 1937, z wyjątkiem roku 1931, kiedy to pogłębił się kryzys gospodarczy w Polsce. Odnotowano wówczas wzrost produkcji mydeł toaletowych, środków kosmetycznych do higieny jamy ustnej itp. Inne ograniczenia celne, jak wzrost stawek za import surowców kosmetycznych (np. talku, kredy), bądź ograniczenia ilościowe skutecznie utrudniały produkcję kosmetyków, co często odbijało się na ich jakości. Podobny wpływ miały również krajowe surowce. Kreda i kaolin pozyskiwane były często w niewystarczającej ilości i nie posiadały odpowiedniej klasy czystości. Olejki eteryczne, a wśród nich olejek miętowy, który próbowano pozyskiwać z polskich upraw posiadał gorsze walory smakowe i zapachowe od olejków sprowadzanych z innych krajów [1]. Surowce do produkcji mydła pozyskiwano w dużej mierze z tuszy zwierzęcych, a ich oczyszczanie nie było tak drogie i skomplikowane. Ponadto liczba polskich fabryk, zajmujących się wyrobem mydeł może świadczyć o tym, że wyrób tego środka higienicznego nie był skomplikowany. Tłuszcze najczęściej wykorzystywane do wyrobu mydła to: łój wołowy i inne, tłuszcz kostny, kopytny, koński, olej palmowy, smalec, oleina z fabrykacji stearyny i oliwa odpadkowa. Dodatek np. smalcu świńskiego, oleju bawełnianego lub z ziaren palmowych miał za zadanie zmiękczenie mydła. Twarde mydła klejowe otrzymywano po zastosowaniu jako surowca oleju kokosowego lub ziaren palmowych oraz dodaniu ługu sodowego, a do wyrobu szarych mydeł mazistych służył ług potasowy oraz oleje: lniany, słonecznikowy, sojowy, bawełniany i tran. Do produkcji mydeł toaletowych najlepiej nadawał się łój wołowy, smalec świński, olej palmowy i kokosowy [4]. Dodawano do nich też środki zapachowe i barwniki, a w mydłach leczniczych zamiast składników zapachowych stosowano typowo lecznicze, dezynfekujące, natłuszczające. Olej rycynowy pozwalał uzyskać przezroczyste mydła toaletowe. Oczyszczona oliwa odpadkowa służyła do produkcji mydła „Palmolive”. Głównym składnikiem mydeł francuskich był smalec świńskich. Idealne do produkcji mydeł i kremów okazało się też masło. Jednak ze względu na przeznaczenie głównie spożywcze, do wyrobu mydeł stosowano jedynie w stanie zjełczałym. Mydła samopiorące zawierały sole, które w gorącej wodzie wydzielały tlen o działaniu wybielającym bieliznę, a proszki mydlane dzięki dodatkowi sody krystalicznej miały lepsze właściwości piorące [4]. Rozwijający się polski przemysł kosmetyczny napotykał nie tylko na trudności ze strony zagranicznych konkurentów oraz przy pozyskiwaniu niektórych surowców kosmetycznych. Problem stanowiło też nieodpowiednie wyposażenie wytwórni kosmetycznych w maszyny i urządzenia, niezbędne do efektywnej produkcji. Emaliowane, kwasoodporne i ługoodporne kotły o dużej pojemności, konieczne do wyrobu pewnych produktów, były trudnodostępne w Polsce. Podobnie, maszyny do napełniania i zamykania tubek oraz do masowego napełniania butelek, których sprowadzanie z zagranicy było często utrudnione [1]. Mniejsze trudności nastręczał wyrób mydeł, ponieważ nie wymagana była, jak wspomniano pośrednio, tak specyficzna aparatura, jak przy wyrobie innych kosmetyków. Oleje i tłuszcze przechowywano w żelaznych rezerwuarach, kwasy tłuszczowe w naczyniach aluminiowych lub żelaznych powlekanych ołowiem, a zasady sodową i potasową w czworokątnych, żelaznych zbiornikach. Wszystkie surowce systemem rur doprowadzano do kotła warzelnego, w którym przygotowywano masę mydlaną. Z kotła pompa tłoczyła mydło do chłodnicy lub, w małych zakładach, przelewano je ręcznie do form przy użyciu „garnka na kiju”. Istotnym wyposażeniem były mieszadła ręczne w postaci specjalnych łopat, w przypadku produkcji na małą skalę lub przy produkcji wielkoskalowej – mieszadła mechaniczne. Duże bloki zastygniętego mydła krojono w kostki w specjalnych maszynach do krojenia, za pomocą drutów stalowych, naciągniętych na ramię [4]. Poważnym problemem okazały się też skromne opakowania rodzimych kosmetyków, tj. etykiety, pudełka, metalowe tubki, flakony, słoiczki, oprawy 33 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 szminek, które z wielkim trudem dorównywały gustownym, a nawet luksusowym opakowaniom zagranicznym. Jak wyjaśniał to jeden z ówczesnych znawców tematu - mgr Józef Dudziński, opakowania kosmetyków, będące jak wiadomo istotnym elementem reklamowym, były „pozbawione niezbędnego wdzięku”. Było to związane przede wszystkim z niedostatecznym przygotowaniem zakładów przemysłu pomocniczego. Jeśli chodzi o skuteczność produkowanych w Polsce preparatów kosmetycznych, osiągały one coraz lepsze wyniki [1]. Wyraźnie podkreślała to Helena Brzezińska w artykule „Nie uzasadnione mniemanie, że co zagraniczne – to lepsze”, opublikowanym na łamach miesięcznika dla kobiet „Świat Pięknej Pani” z 1937 roku. Autorka odważnie stwierdzała, że kosmetyki zagraniczne często są „bezwartościowe, bądź wyłącznie narkotyzujące lub upiększające”, mimo że pięknie opakowane, ale przez to bardziej kosztowne. Do pierwszych z nich zaliczała bazy kosmetyczne bez składników aktywnych, drugie – wybielające, mimo bogatych opisów działania, dawały tymczasową poprawę stanu skóry, do trzeciej grupy należały kosmetyki, które zapewniały piękną, alabastrową karnację, bez działania pielęgnacyjnego i ochronnego. Skromne opakowania, wg Brzezińskiej, wynikały z faktu, iż większość Polek ceniła sobie przede wszystkim jakość krajowych kosmetyków, a nie kosztowne opakowania. Ganiła też snobizm kobiet, które uważały, że „co zagraniczne, to lepsze” [2]. Ogromnie ważny okazał się fakt, iż rozwój Polski, zdobycze nauki i techniki oraz rozpowszechnianie spraw higieny w społeczeństwie, przyczyniły się do rozwoju kosmetyki w kraju. Można to było zawdzięczać również obecności coraz większej liczby lekarzy zajmujących się sprawami kosmetyki, pojawieniu się czasopism i szkół kosmetycznych, rosnącej popularności zabiegów kosmetycznych i m.in. z tym związanej zwiększonej produkcji kosmetyków. Pojawiła się również potrzeba kontroli produkcji i dystrybucji kosmetyków przy udziale organów państwowych, co szczegółowo określała ustawa kosmetyczna [1]. Jak podają Wiadomości Farmaceutyczne z 1928 roku, w nr. 36 Dziennika Ustaw z tegoż roku ogłoszono rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o „dozorze nad artykułami żywności i przedmiotami użytku”. Przepisy tego rozporządzenia regulowały również kwestię kosmetyków. Na wstępie mankamentem okazał się brak definicji kosmetyku, co stwarzało ryzyko produkcji i wprowadzania na rynek produktów niezgodnych z przepisami [5]. Poszczególne artykuły rozporządzenia określały m.in. że: - kosmetyk uważa się za szkodliwy, gdy posiada właściwości trujące, zakaźne lub jego składniki szkodliwie oddziałują na zdrowie człowieka, - kosmetyk uważa się za zepsuty, jeśli podczas przechowywania jego skład lub właściwości ulegną zmianie, - kosmetyk uznaje się za podrobiony, jeśli został sporządzony tak, że ma się wydawać „produktem innym, niż jest w rzeczywistości”, - w kosmetyku sfałszowanym dokonano istotnej zmiany 34 lub ukryto skład, własności, wartość użytkową, dodając ciało obce, usuwając składnik, mieszając, farbując lub proszkując, - kosmetyk „fałszywie oznaczony” wprowadza konsumenta w błąd w kwestii „miejsca, czasu i sposobu produkcji, składu, własności, jakości lub wartości użytkowej, jeżeli jest wprowadzany w obieg pod nazwą właściwą dla innego produktu”, bądź informacje na etykiecie lub opakowaniu są fałszywe lub wprowadzają w błąd [6]. Dalsze przepisy określały, iż nadzór nad kosmetykami sprawują Państwowe Zakłady Badania Żywności i Przedmiotów Użytku. Do ich zadań należało: kontrola zakładów, zajmujących się produkcją i dystrybucją kosmetyków, badanie kosmetyków, znajdujących się w tych zakładach i pobieranie ich próbek do badań. W przypadku wykrycia produktów zepsutych, szkodliwych dla zdrowia, podrobionych lub sfałszowanych, możliwe było ich zajęcie „do czasu orzeczenia przez sąd o konfiskacie”. Istniała możliwość odwołania się od tej decyzji w ciągu 7 dni od daty jej doręczenia. Wówczas konieczne było powtórne przebadanie kosmetyków. Rozporządzenie nie nakładało jednak na producentów kosmetyków obowiązku rejestracji nowych produktów przed wprowadzeniem na rynek, dlatego wykrycie sfałszowanego kosmetyku wydawało się być dość utrudnione. Na łamach wspomnianych „Wiadomości Farmaceutycznych”, anonimowi komentatorzy uznali, że ewentualne wprowadzenie obowiązku umieszczania składu kosmetyku na jego opakowaniu byłoby gorszym rozwiązaniem od konieczności rejestracji nowych produktów i mogłoby zagrażać rozwojowi przemysłu kosmetycznego w kraju. Kontrola kosmetyków zagranicznych odbywała się na granicy państwa. Za złamanie przepisów niniejszej ustawy groziły kary, o których mowa była w kolejnych artykułach. Karano m.in. za brak należytej czystości podczas produkcji i sprzedaży kosmetyków oraz zatrudnianie do tego celu osób, cierpiących na choroby zakaźne lub, jak określono „wzbudzających wstręt”. Wejście w życie rozporządzeń wykonawczych wymagało czasu, ze względu na obowiązywanie ówcześnie rozporządzeń z zaborów niemieckiego i austriackiego odnośnie wyrobu i dystrybucji kosmetyków na terenie całego kraju [6]. Piśmiennictwo 1. Dudziński J. Drogi rozwoju przemysłu kosmetycznego w Polsce. Życie Lek 1939; 13 (9): 135-137. 2. Brzezińska H. Nie uzasadnione mniemanie, że co zagraniczne - to lepsze. Świat Pięknej Pani 1937; 1 (7): 20. 3. Przemysł chemiczny, farmaceutyczny i kosmetyczny. W: Wydawnictwa informacyjno - adresowe przemysłu polskiego. Liga pracy. Warszawa 1930. 4. Przytulski E. Jak wyrabiać mydło. PWN. Warszawa 1939. 5. Wyrób i sprzedaż kosmetyków. Wiad Farm 1928; 55 (31): 402-403. 6. Wyrób i sprzedaż kosmetyków. Wiad Farm 1928; 55 (32): 416-417. Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10,35-42 copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Przęśl chińska Ephedra sinica Stapf. i inne gatunki z tego rodzaju – cenne, egzotyczne rośliny lecznicze oraz psychoaktywne alkaloidowe używki Prof. dr hab. n. biol. Krzysztof Jędrzejko* Dr n. biol. inż. Krzysztof Pawełko ** *Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Wydziału Farmaceutycznego z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach ** Wyższa Szkoła Inżynierii Bezpieczeństwa i Ekologii w Sosnowcu Streszczenie Gatunki z rodzaju przęśl Ephedra od wielu tysięcy lat stosowane są w lecznictwie i zawarte w licznych farmakopeach narodowych świata. Główną substancją aktywną przęśli jest alkaloid efedryna. Związek ten działa ośrodkowo-pobudzająco, zaś obwodowo -sympatykotonicznie. Pobudza organizm zwiększając gotowość i chęć do pracy fizycznej oraz wysiłku psychicznego. W lekach, środkach homeopatycznych oraz suplementach diety efedryna stosowana jest najczęściej w postaci chlorowodorku Ephedrinum hydrochloricum. Surowcem pochodzącym z gatunków rodzaju Ephedra jest ziele przęśli Ephedrae herba oraz korzeń przęśli Ephedrae radix. W krajach europejskich nabycie efedryny najczęściej wymaga posiadania recepty, natomiast ziele przęśli dostępne jest bez ograniczeń. Długotrwałe zażywanie tego alkaloidu wymaga stałego zwiększania dawek w celu uzyskania podobnych efektów i może w ten sposób prowadzić do uzależnienia psychicznego. Przedawkowanie może powodować m.in. drastyczny wzrost ciśnienia krwi z zawałem serca włącznie. Efedryna wywołuje interakcje z glikozydami nasercowymi, z lekarstwami przeciwko astmie oraz inhibitorami MAO. Wzmocnione działanie tego alkaloidu obserwuje się również w połączeniu z kofeiną. W niniejszym artykule przedstawiono charakterystykę budowy morfologicznej przęśli, zasięg występowania ważniejszych gatunków, warunki ich uprawy, a także działania . farmakologiczne dzięki którym znajdują zastosowanie w alopatycznym lecznictwie oficjalnym oraz medycynie tradycyjnej oraz homeopatii. Dotyczy to ważniejszych, bardziej rozpowszechnionych i cenionych na świecie przedstawicieli rodzaju Ephedra. Abstract The species of Ephedra genus have been used in treatment and included in numerous national pharmacopoeias for ages. The main active constituent of ephedra is the ephedrine alkaloid. It stimulates the central nervous system and has sympathicotonic effects on the peripheral nervous system. It stimulates mentally and motivates to both physical and mental effort. Ephedrine is usually used in medicines, homeopathic remedies as well as dietary supplements in the form of ephedrine hydrochloride Ephedrinum hydrochloricum. The materials obtained from the species of the genus ephedra are ephedra herb Ephedrae herba and ephedra root Ephedrae radix. In European countries ephedrine is available on prescription, while the herb is available with no restrictions. Long-term use of this alkaloid can lead to mental addiction as the dose has to be steadily increased to produce required effects. An overdose may lead to a sudden rise in blood pressure with a heart attack. It has the potential for interactions with cardiac glycosides, asthma medicines and MAO inhibitors. The combination with caffeine can enhance the effects of this alkaloid. 5 The article presents the morphology, the range of geographic distribution, crop conditions, pharmacological effects and the use of main representatives of Ephedra genus. Key words: Chinese ephedra, Ephedra genus, alkaloid, ephedrin, psychoaktiv substance Słowa kluczowe: Przęśl chińska, rodzaj przęśl, alkaloidy, efedryna, roślina lecznicza i psychoaktywna używka 35 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 Wstęp Przęśl chińska zaliczana jest do najstarszych psychoaktywnych roślin leczniczych wykorzystywanych w celach medycznych i rytualnych, a jej użycie można było udowodnić już neandertalczykom. Resztki tej rośliny (palafity) znaleziono w miejscach pochówku pochodzących sprzed około 30000 lat. Również kilku etnologów, w tym Christian Rätsch, postrzega ziele przęśli jako napój rytualny Zoroaster (Zaratusztra), ponieważ w wykopaliskach znaleziono na ołtarzach wanny z fermentacją przęśli. Odkopane resztki roślinne utwierdzają w przekonaniu, że napój „Haoma” przygotowywany przez wyznawców kultu ognia, warzony był z przęśli zmieszanej z makiem. Jeszcze dzisiaj w wielu kulturach ziele przęśli określane jest jako „huma”. W Peru jeden z gatunków Ephedra znany jest jako „pinku pinku”, w Chile zaś jako „pingo pingo”. W Tybecie od zawsze przęśl zawarta była w farmakopei, wspomnianej po raz pierwszy w dziele pochodzącym z roku 1653. Stosowano ją przede wszystkim w chorobach wątroby, a także w celu orzeźwienia. Znaleziska pochodzące z lat 1200 – 1450 wskazują, że również Indianie wyznający kult Caldwell-Cave wykorzystywali przęśl do celów rytualnych i medycznych, w chorobach jelit, jak również do przyrządzania herbaty działającej jak afrodyzjak [1]. W czasie, gdy wiedza o rytualnym napoju „Soma” zniknęła, ten „święty” napój sporządzany był z roślin zastępczych. Stosowano wówczas przede wszystkim przęśl, po- dobnie jak w przypadku peruwiańskiego napoju „Haoma”. W Himalajach Ephedra do dzisiaj nazywana jest „Somalata”, co znaczy roślina księżyca. Jak udowodniono, wyznawcy kilku kultów spalali też ziele przęśli jako mieszankę przy pochówku swoich zmarłych. Ziele pachnie jak lekko nadpalana gałązka jodły: aromatycznie i ziemiście [1]. Przęśl chińska w dalekiej przeszłości stosowana była jako środek medyczny przeciwko przeziębieniu, gorączce oraz jako lek przeciwastmatyczny. Jest oznaczona jako najstarsze lekarstwo świata, stosowane już od 5000 lat w tradycyjnej medycynie w Chinach i Indiach [2], wykorzystywali ją lekarze w Korei i Japonii, nieobca też była tybetańskim mnichom [3]. Inne źródła podają jej użycie nawet przed 6000 lat [1]. Różne gatunki Ephedra dziko rosnące w Mongolii były już wspominane w starych chińskich farmakopeach [4]. Około 1000 lat p.n.e. Rigveda pisze o przęśli: „Jako roztropny człowiek wziąłem łyk, który daje siłę, udziela bogom nieśmiertelności i wolności.” [2]. Chiny przez powszechne stosowanie ziela - do dzisiejszych czasów - są jego głównym dostawcą. Poza obszarem tego kraju Ephedra przetrwała jako ulubiona herbata sekty Mormonów i nazywana jest przez to również herbatą Mormonów [1] sporządzaną z gatunku E. nevadensis [5]. Chociaż w medycynie do dziś ciągle jest stosowana jako lekarstwo, to jednak jej znaczenie spada. Przede wszystkim stosowana jest jako pobudzający narkotyk oraz środek odchudzający i odbudowujący mięśnie [6]. Rodzaj przęśl Ephedra należy do podgromady nagonasiennych, klasy Gnetopsida i rzędu przęślowców Ephedrales, a w nim do rodziny przęślowatych Ephedraceae. Rodzaj Ephedra obejmuje około 65 gatunków. Do celów leczniczych wykorzystywane są głównie: przęśl dwukłosowa – Ephedra distachya L. (syn.: E. vulgaris Rich., E. gerardiana Stapf.), przęśl skrzypowata Ephedra equisetina Bunge (syn.: E. major Host), przęśl chińska – Ephedra sinica Stapf. (syn.: E. shennungiana Tang), przęśl średnia – Ephedra intermedia Scher. et Mey., E. procera Fisch. et Mey. [7, 8, 9, 10, 11, 12] Cztery główne gatunki Ephedra ujęte są w licznych farmakopeach narodowych świata. Znajdujemy zatem potwierdzenie ich praktycznego wykorzystania w oficjalnym lecznictwie alopatycznym. Dotyczy to: Ephedra distachya, E. equisetina, E. intermedia oraz E. sinica. Zastosowania lecznicze tych gatunków wykazano między innymi w farmakopeach: brytyjskiej, chińskiej, francuskiej, indyjskiej, japońskiej, koreańskiej, nepalskiej, rosyjskiej, szwajcarskiej, wietnamskiej, włoskiej i innych [10]. Nazwa rodzajowa Ephedra pochodzi z języka greckiego (ephedros) i w antyku oznaczała nazwę bezlistnej rośliny podobnej do situ, która rośnie na drzewach. W użyciu jest również narodowa nazwa Ma-Huang [4, 13], która w medycynie chińskiej odnosiła się nie tylko do przęśli chińskiej, ale również do innych gatunków z tego rodzaju [14]. Charakterystyka budowy morfologicznej gatunku Fot. 1 Ephedra campylopoda pnąca się po pniu Pinus brutia (http://131.152.161.2/bilder/39/x/3905.jpg) 36 Gatunki z rodzaju Ephedra mają pokrój miotlasto rozgałęzionych krzewów, płożących się po gruncie, wypro- copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 stowanych lub pnących. Niekiedy jako niskie drzewka dorastają do wysokości 5 m.. Pędy są obłe, cienkie, zielone, żółtozielone lub sine, z kolankowato zgrubiałymi i znacznie od siebie oddalonymi węzłami. Pędy w formie rózgowatych gałązek wyglądem zewnętrznym przypominają łodygi skrzypów. Liście przęśli są przeważnie zredukowane, w postaci skórzastych łuseczek pochwowato zrośniętych u nasady. Wobec silnego zredukowania liści jako asymilatorów funkcję przyswajania dwutlenku węgla (CO2) pełnią łodygi. Kwiaty niepozorne, rozmieszczone dwupiennie lub rzadziej jednopiennie, męskie posiadają 2 - 8 pręcików, żeńskie 1 zalążek otoczony w dolnej części mięsistą osłonką. Dojrzałe nasiona pokryte są żółtą lub czerwoną soczystą osłoną utworzoną ze zrośniętych i przekształconych przykwiatków, które u pewnych gatunków są skórzaste, rozrośnięte na szerokość i pełnią rolę aparatu lotnego [4, 15]. suchych. Występują na terenach stepowych, pustynnych i skalistych w górach środkowej Azji, na Kaukazie, Syberii Zachodniej, Krymie i Ukrainie, w rejonie Morza Śródziemnego, na atlantyckim wybrzeżu Francji [4, 7, 18]. Roślina rośnie w suchych regionach Chin, Indii, Mongolii, szczególnie zaś w prowincjach Jilin, Liaoning, w środkowej Mongolii, Hebei, Shanxi, Shaanxi, Henan [14, 19]. W uprawie są rzadko spotykane, przeważnie tylko w ogrodach botanicznych, w Polsce dziko nie rosną [15]. W niewielkich ilościach uprawiane są jedynie lokalnie w północnej Afryce, Hiszpanii i Ameryce Północnej [7]. Nasiona przęśli wysiewa się jesienią, zaś w kolejnym sezonie wegetacyjnym rośliny te powinny zostać wiosną lub jesienią luźniej rozsadzone w gruncie. Wymagają stanowisk nasłonecznionych oraz suchego podłoża, charakteryzującego się brakiem stałej wilgoci [13]. Fot. 2 Pokrój rośliny Ephedra sinica (www.farmakognozja. farmacja.pl/alkaloid/rosliny/ephed1_4.jpg) Przęśle wykazują kilka cech morfologicznych i anatomicznych zbliżających je do roślin okrytonasiennych (Angiospermae). W ich drewnie występują naczynia (tracheje), ulistnienie jest równoległe, a nerwacja siatkowata. Kwiaty otacza okrywa kwiatowa (peryanthium), brak rodni, zaś gametofit jest bardziej zredukowany niż u innych nagonasiennych [12]. Większość gatunków z rodzaju Ephedra zawiera alkaloid efedrynę lub połączenia podobne do efedryny (pseudoefedryna). Europejskie i amerykańskie gatunki przęśli są wyraźnie łagodniejsze w działaniu niż azjatyckie [13]. Natomiast najsilniejsze wykazuje gatunek azjatycki tj. przęśl chińska (Ma-Huang) Ephedra sinica Stapf., ang.: Chinese ephedra, niem.: Meerträubel [13], franc.: Ephedra [7, 16, 17]. Wieloletnia roślina gatunku Ephedra sinica osiąga wysokość 30 - 60 cm, a swym wyglądem przypomina skrzyp Equisetum oraz janowiec Genista. Ma rozciągnięte, bladozielone rózgowate łodyżki, które są przeważnie bezlistne. Jej niepozorne kwiaty pojawiają się w okresie od marca do maja. Z nich rozwijają się mięsiste, czerwone szyszkowate owoce [13, 14]. Uprawa i zbiór surowca Gatunki z rodzaju Ephedra są charakterystyczne dla obszaru euroazjatyckiego, gdzie występują w formie dzikiej. Jako kserofity wykazują przystosowanie do siedlisk Fot. 3 Ekstrakt z przęśli (http://www.azarius.at/images/ resize/detail/ephedraextra.jpg) Surowcem leczniczym jest ziele przęśli Ephedrae herba (Herba Ephedrae) [20], ang.: Ephedra stem, ma-huang, jap.: mao, kor.: mahwang [19], najczęściej w postaci młodych rózgowatych gałązek [13, 21], chociaż wielu autorów wskazuje również na inne organy rośliny. Dragendorff i Clarke wymieniają gałązki i kwiaty, Geßner liście, zaś Hager podaje ogólnie nadziemne, wegetatywne części rośliny. Według Thoms i Wehmer efedryna i pseudoefedryna znajdują się w kwitnących gałązkach [4]. Zbiór odbywa się przez cały rok, jednak przeważnie jesienią od sierpnia do października przed nastaniem mrozów [7, 13, 19]. W tym okresie rośliny przejawiają najwyższą koncentrację efedryny [1, 13]. Gałązki zbierane są z roślin czteroletnich, następnie cięte na kawałki o długości około 2 cm i suszone w miejscach przewietrzanych i zacienionych [7, 13, 20]. Gałązki są walcowate, żółtozielone, podłużnie, drobno bruzdowane, w węzłach znajdują się łuskowate liście. Nie mają zapachu, ich smak jest ostry i gorzki, swoisty [7], charakter ciepły [2]. Jednak tylko zielone gałązki, nie starsze, nadają się do pozyskiwania alkaloidu. Surowiec leczniczy dobrej jakości ma barwę jasnozieloną i zachowuje sztywność [19]. 37 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 Fot. 4 Rózgowate gałązki Ephedra distachya-alkaloidowy surowiec jednego z wielu gatunków należących do rodzaju przęśl Ephedra (http://www.awl.ch/heilpflanzen/ephedra/ index.htm) Jako surowiec leczniczy - oprócz liści, wykorzystywane są również korzeń (radix ) Ephedrae radix . Korzeń ma smak ostry, charakter obojętny. Nie zawiera alkaloidów, lecz posiada inne ważne związki biologicznie aktywne. Późną jesienią korzenie zbiera się bez korzeni bocznych, po czym są myte i cięte na grube plastry oraz suszone podobnie jak liście. Korzeń zawiera związki azotowe (tyrozynobetaina zwana maokininą, ferulohistamina, efedradyna) oraz substancje polifenolowe (oligomeryczne procyjanidyny, m.in. efedranina A i mahuanina) [2, 4, 20]. Chociaż wszyscy przedstawiciele rodzaju Ephedra zawierają efedrynę, to jednak do produkcji środków leczniczych gatunki europejskie ze względu na jej niewielką koncentrację stosowane są bardzo rzadko. Bowiem przy ich użyciu konieczne byłoby pozyskanie podwójnej ilości surowca. Narkotyczny alkaloid ekstrahowany z ziela Ephedrae herba sprowadzany jest zwykle z Chin, i jak podaje Wasicky pochodzi on z gatunku Ephedra sinica Stapf. Narkotyk zwany jest Tsaopen-Ma-Huang pozyskuje się z młodych rózgowatych gałązek [4]. Do gatunków dostarczających surowców leczniczych zaliczanych do najbogatszych w składniki biologicznie /farmakologicznie/ aktywne oraz jednocześnie „najbardziej trujących” należą: Ephedra breana (Północne Chile), Ephedra helvetica (Szwajcaria), Ephedra equisetina (Hiszpania, Grecja), Ephedra nevadensis (Ameryka Północna), Ephedra trifurca (Meksyk) i przede wszystkim Ephedra sinica (Chiny) [1, 21]. Pozostałe gatunki przęśli o mniejszym wykorzystaniu i znaczeniu leczniczym to: E. torreyana, E. viridis (gatunki amerykańskie) oraz E. distachya, E. intermedia Schrenk, E. mahuang Lin, E. procera Fisch. et Mey. (gatunki azjatyckie) [3, 21]. Substancje aktywne Ziele przęśli zawiera związki o charakterze fenyloalkiloamin grupy efedryny. Ich ogólna zawartość wynosi 0,1-3,0% [22, 23]. W skład tej grupy wchodzą L-efedryna C 10 H 15 NO 38 (do 85%) i L-norefedryna oraz małe ilości D-efedryny, D-pseudoefedryny, D-norpseudoefedryny i metyloefedryny, przy czym związki szeregu L mają silniejsze działanie od związków szeregu D [7, 12]. Dla celów lecznictwa z przęśli izoluje się L-efedrynę, która jest jej głównym alkaloidem i przejawia największą aktywność. Alkaloid ten w stanie surowym po raz pierwszy wyizolował Jamanashi (1885) w chińskim narkotyku Ma-Huang. Podobne wyniki przedstawił Nagajoshi Nagai (1887 i 1892) i wprowadził nazwę efedryna [4], natomiast do lecznictwa związek ten wprowadzili w roku 1921 Ko Kuei Chen i Carl F. Schmidt [12]. Substancja ta posiada dwa asymetryczne atomy węgla. W związku z tym możemy mieć dwie pary enancjomerów: parę o układzie treo i układzie erytro. Pierwszy układ to efedryna, drugi – pseudoefedryna. Naturalna efedryna jest lewoskrętna [23]. Zawartość alkaloidów, w tym efedryny, różni się u poszczególnych przedstawicieli rodzaju Ephedra i zależy również od czasu zbioru [24]. W stosowanych gatunkach wynosi odpowiednio: przęśl skrzypowata 0,6-3,2%, Ryc. 1 Wzór strukturalny efedryny – w tym do 90% głównej substancji aktywnej Ephedra L-efedryny, przęśl ssp. (www.luskiewnik.strefa.pl/psychostyśrednia ok. 1,15% mulantia/user/image/ephedrin.gif) i 30-40%, przęśl chińska do 1,31% i 80-85%. Inne źródła podają dla przęśli chińskiej zawartość alkaloidów w ilości nawet 3%, w tym 90% to L-efedryna. Na przestrzeni lat pojawiło się wiele nazw handlowych efedryny, m.in.: Senedrine, Kratedyn, Fedrin, Ephedrosan, Eciphin, Ephetonin [12]. Koncepcje naukowców na temat konkretnego gatunku rośliny, z którego pochodzi narkotyk o działaniu leczniczym są bardzo rozbieżne i dlatego w literaturze farmaceutycznej panuje jeszcze pewne zamieszanie. W wielu podręcznikach (np. Meyer Gottlieb-, Exp. Farma., 1935, s. 433) Ephedra vulgaris Rich. var. helvetica Hook et Thoms, uważana jest za roślinę, z której pochodzi narkotyk Ma-Huang, u innych zaś (np. Wehmer, Pflanzenstoffe, 1929, t. I, s. 523, t. II, s. 1286; tom uzupełniający, 1935, s. 80) Ephedra intermedia Schnk. var. tibetica Stapf., E. equisetina Bunge i inne. Również berlińska dysertacja, której autorem był Tang Teng-Han (1929), potwierdziła wyniki niektórych z wcześniejszych prac na temat efedryny, dostarczając jednocześnie dalszej literatury dotyczącej tego zagadnienia [4]. O stwierdzeniu L-efedryny i innych form tego alkaloidu w Ephedra vulgaris Rich. var. helvetica Hook et Thoms, wspominał także Wolfes (1930). Natomiast Wasicky (1932) podaje, że sprowadzany z Chin narkotyk Mupen-Ma-Huang pochodzi z Ephedra equisetina Bunge, podczas gdy narkotyk Tsaopen-Ma-Huang pozyskiwany jest z Ephedra sinica copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Stapf. lub Ephedra Shennungiana Tang, europejskiego towaru importowanego [4]. Wyizolowana z ziela przęśli efedryna w lecznictwie stosowana jest w postaci chlorowodorku Ephedrinum hydrochloricum [20], obecnie otrzymywanego syntetycznie i działającego dwa razy słabiej od naturalnej efedryny [22, 23]. Występuje on pod różnymi synonimami i nazwami handlowymi jak: Efedryny chlorowodorek, Ephedrini hydrochloridum, L-(-) Ephedrine hydrochloride, Efedrina clorhidrato, Ephedrin hydrochlorid, phenylmethylaminopropanolum; chlorowodorek L (-)-erytro-i-fenylo-2metyloaminoipropanolu-1 [12]. Alkaloid w formie czystej ma postać bezbarwnych kryształów lub białego krystalicznego proszku o gorzkim smaku, bez zapachu oraz o temperaturze topnienia 217-220oC. Efedryna jest wrażliwa na światło, dlatego pod jego wpływem ciemnieje. Jest łatwo rozpuszczalna w wodzie (3,5 cz.) oraz alkoholach (w spirytusie 7 cz.) i trudno rozpuszczalna w chloroformie, zaś nierozpuszczalna w eterze i parafinie. Wodne roztwory mają odczyn obojętny lub lekko kwaśny (pH 50 mg/ml 4,5-6,0) [12, 25]. Chlorowodorek efedryny sklasyfikowany jest jako produkt szkodliwy. Działa po połknięciu, natomiast podczas ogrzewania, powyżej temperatury 181 ºC wydzielają się szkodliwe dla zdrowia opary. Po zanieczyszczeniu skóry oraz oczu działa lekko drażniąco. W działaniu ogólnoustrojowym powoduje skurcze, wzrost ciśnienia krwi, mdłości i duszności oraz prowadzi do zakłócenia funkcjonowania nerek. Stosowany może być wyłącznie w recepturze aptecznej jako środek psychotropowy [25]. Działanie efedryny jest podobne do występującej w organizmie adrenaliny [6]. Działa ona słabiej, za to dłużej i wolniej. Natomiast ośrodkowy układ nerwowy pobudza silniej niż adrenalina [12]. Efedryna w przeciwieństwie do endogennej adrenaliny nie ulega rozkładowi w układzie pokarmowym [22, 26]. Działania farmakologiczne przęśli jako rośliny psychoaktywnej i silnie pobudzającej Efedryna to związek adrenergiczny, uwalniający noradrenalinę. Zwęża obwodowe naczynia krwionośne skórne oraz jelitowe podnosząc ciśnienie krwi, natomiast rozszerza drogi oddechowe, głównie tchawicę i oskrzela [12, 14, 22]. Działa ośrodkowo-pobudzająco, a obwodowo - sympatykotonicznie. Hamuje ruchy perystaltyczne jelit. Silnie pobudza ośrodkowy układ nerwowy, ośrodki wegetatywne, zwłaszcza ośrodek naczynioruchowy i oddechowy. Pobudza czynności serca poprzez zwiększenie siły skurczu mięśnia sercowego oraz przyspieszenie akcji serca. Zwiększa napięcie mięśni, wydolność fizyczną, zdolność postrzegania i zapamiętywania oraz ułatwia kojarzenie zdarzeń i zapamiętanych informacji [5, 6, 9, 26]. Pobudza psychicznie, zwiększa gotowość i chęć do pracy fizycznej oraz aktywności psychicznej. Efedryna działa również jak afrodyzjak. Jako surowiec afrodyzjakalny (Remedia aphrodisiaca) pobudza wzwód prącia i łechtaczki, wydłuża czas erekcji, zwiększa odbiór doznań seksualnych, oraz wzmaga i wydłuża skurcze ejakulacyjne (podczas wytrysku nasienia) [12]. Kurczy zwieracz pęcherza moczowego hamując jego opróżnianie. Zastosowana miejscowo na skórę i błony śluzowe zwęża naczynia krwionośne, co jest wykorzystywane przy leczeniu kataru [14], trądziku różowatego (Acne rosacea) oraz teleangiektazji (na skórę), zwłaszcza w połączeniu z flawonoidami. Po podaniu dożylnym podnosi ciśnienie krwi na około 20 minut. Po podaniu podskórnym zwiększa pojemność minutową serca przy mniejszym wzroście ciśnienia krwi. Znosi skurcze mięśni gładkich oskrzeli i jelit, rozszerza źrenice [5, 12, 26, 27]. Efedryna stymuluje spalanie tłuszczu dając nadwyżki energii [6] oraz wykazuje działanie przeciwgorączkowe antipyreticum, napotne diaphoreticum i żółciopędne holagogum [2]. Przedawkowanie efedryną wywołuje drżenie i ból mięśni, drgawki, motoryczny niepokój, częstoskurcz, bezsenność, gonitwę myśli oraz pocenie się [12, 13]. Zastosowanie Ze względu na działanie efedryna stosowana jest w zapaściach, stanach podciśnienia, nieżytach jamy nosowogardłowej, w obrzęku Quinckego, w starczej rozedmie płuc, w myasthenia gravis. W latach 40, 50 i 60 XX wieku stosowano ją przy kolce jelitowej oraz profilaktycznie w narkozie i znieczuleniu lędźwiowym [12]. Z powodu działania rozluźniającego w narządach oddechowych, stosowana jest również jako lekarstwo przeciwko astmie [6] i chorobom płuc [19], zaś dzięki podwyższaniu ciśnienia tętniczego krwi (skurcz naczyń oporowych) wykorzystywana w leczeniu niedociśnienia [26]. Ponadto w napadowej senności, moczeniu nocnym, intoksykacji narkotykami, barbituranami, alkoholem oraz przy katarze siennym [3]. W wielu krajach przęśl znana jest jako środek odchudzający. Powoduje zmniejszenie uczucia głodu i apetytu oraz spala rezerwy tłuszczu. Jest przez to jednym z najstarszych legalnych środków energetyzujących i stanowi bazę do produkcji mieszanek z innymi substancjami roślinnymi (np. guarana, kofeina, magnez, minerały i witaminy), jako „Herbal Energizer” lub „Herbal XTC” (np. Xtenzion, Ultra-Boost i Stacker) [6, 24]. Ziele przęśli zawarte jest w kilku środkach homeopatycznych (np. Ephedrae herba recens-w chorobie Basedowa) oraz stanowi składnik mieszanek ziołowych stosowanych głównie w krajach azjatyckich [20]. Efedryna natomiast wchodzi w skład kilku środków przeciwko przeziębieniu [14], działa przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo [2], m.in. hamuje rozwój wirusów grypy, zmniejsza obrzęki, szczególnie towarzyszące zewnętrznym czynnikom patogennym [19]. Wpływa na regulację temperatury ciała poprzez efekt napotny, który może się nasilać w wysokiej temperaturze otoczenia. Po wstrzyknięciu efedryny podskórnie, nie obserwuje się nasilenia miejscowego efektu napotnego, dlatego przypuszczalnie działa ona centralnie [19]. Odwar z gałązek stosuje się w przeziębieniach, zwłaszcza z dreszczami i z bólem głowy, w katarze siennym, w kaszlu, w astmie i w osłabieniu nerek [2]. Przy astmie stosuje się świeże ziele lub przygotowane z miodem [19]. Do dzisiaj rosnący również w Himalajach gatunek Ephedra gerardiana jest w okresie zimy stosowany w postaci proszku do wciągania nosem jako 39 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 środek ułatwiający oddychanie. Jest również składnikiem specyfiku o działaniu wzmacniającym oraz eliksiru młodości. Ponadto ma znaczenie gospodarcze, bowiem wykorzystywany jest jako ważny pokarm zimowy dla kóz i jaków [1, 2]. W Rosji Ephedrae herba conc. stosowany jest jako środek moczopędny i wzmagający perystaltykę jelit [4]. Korzeń przęśli stosowany jest zewnętrznie w postaci okładów w nadmiernym poceniu i poceniu nocnym, zwłaszcza w Chinach [20]. Obecne regionalne zastosowanie Ephedra sinica w obszarze jej występowania [1]: Ayurveda Herbata: przy przeziębieniach, kaszlu, zapaleniu oskrzeli, astmie, artretyzmie Nepal Tonik: przeciw astmie, katarowi siennemu, chorobom dróg oddechowych Tybet Herbata: na odmłodzenie Przecier: choroby krwi Chiny Herbata: przy katarze siennym, astmie, zapaleniu oskrzeli dzo różniące się działania na organizm opisano jako herbaty, która–wyostrza zmysły, wzmaga czujność, stymuluje, euforyzuje czy też pobudza afrodyzjakalnie. Należy jednak pamiętać silna herbata może także wywoływać halucynacje. Według badań [6, 24] objawy takiego działania pojawiają się po upływie około 30-60 minut po jej spożyciu oraz po upływie 20-40 minut po zażyciu w formie kapsułek, które utrzymują się 6 do 10 godzin, a czasem dłużej. Przeciwwskazania i działania niepożądane Efedryny nie należy podawać osobom chorym na: nadciśnienie, nadczynność tarczycy, zaburzenia rytmu pracy serca, częstoskurcz, zaburzenia przekrwienia, cukrzycę, przy problemach z krążeniem, w bezsenności, w okresie ciąży oraz przy uprawianiu sportu wyczynowego. Przęśl może wywoływać również niepożądane efekty w połączeniu z innymi lekarstwami. Nie powinna być podawana równocześnie z glikozydami nasercowymi, z lekarstwami przeciwko astmie lub inhibitorami MAO (monoaminooksydazy) [6, 12, 13]. Inhibitory MAO (np. harmina, harmalina) wzmacniają i przedłużają działanie przęśli, powodując silne obciążenie dla układu krążenia [1, 24]. Wzmocnione działanie efedryny obserwuje się również w połączeniu z kofeiną. Fot. 5 Kwiat i owoc Ephedra distachya (http://www.awl.ch/ heilpflanzen/ephedra/index.htm) Dawki i uzależnienie Maksymalna dawka jednorazowa efedryny wynosi 50 mg, zaś dawka terapeutyczna 10-30 mg. Obecnie efedryna podawana jest doustnie w postaci tabletek i kropli oraz przez nos w postaci aerozoli i kropli [12]. Jest stosowana również w kroplach do oczu [23]. Dawniej aplikowano ją również pozajelitowo. W pokrzywce pokarmowej u dzieci podawana jest doustnie [12]. Jednorazowa, dopuszczalna dawka przęśli w Chinach wynosi 6g, a w Wielkiej Brytanii 600 mg [2]. Działanie dawki zależy m.in. od ciężaru ciała. U kobiet ze względu na mniejszą wagę ciała działanie tej samej ilości efedryny może być silniejsze niż u mężczyzn [24]. Przęśl często zażywa się w postaci naparu, którego bar- 40 Fot. 6 Bezlistne pędy z pąkami kwiatowymi u Ephedra intermedia (http://131.152.161.2/bilder/27/x/2769.jpg) copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 Ze względu na wyraźny wzrost sprawności organizmu po zażyciu tego alkaloidu, połączone jego działanie z alkoholem może być niebezpieczne. Często osoby zażywające mogą nie zauważyć działania alkoholu. Wówczas pomimo poczucia trzeźwości, we krwi może znajdować się już około 2 promili alkoholu. Zjawisko takie jest mocno obciążające dla wątroby i nerek oraz może spowodować silne odwodnienie organizmu [24]. Kompetentne, lokalne władze i służby medyczne państw w których powszechnie dostępne są produkty spożywcze, zwłaszcza napoje, zawierające dodatek efedryny ostrzegają przed nadużywaniem takich produktów czyli różnych używek (min. napoje – w postaci herbat, płynów orzeźwiających, kapsułek z substancjami nie należącymi do leków). W wielu przypadkach bowiem obserwuje się ich działania uboczne: bezsenność, motoryczny niepokój, drażliwość, bóle głowy, nudności, wymioty, zaburzenia przy zatrzymywaniu wody i zaburzenia rytmu pracy serca. W odosobnionych przypadkach prowadzi to do drastycznego wzrostu ciśnienia krwi, apopleksji lub zawału serca ze skutkiem śmiertelnym [14]. Efedryna działa pobudzająco na układ współczulny bezpośrednio na receptory α-adrenergiczne i β-adrenergiczne oraz pośrednio poprzez uwalnianie noradrenaliny z zakończeń nerwowych. Przy powtarzanym podawaniu występuje zjawisko tachyfilaksji. Każda następna dawka podawana w krótkim czasie powoduje mniejszy skutek farmakologiczny [26]. Ponieważ tolerancja organizmu wzrasta a uzyskanie podobnych efektów wymaga zażywania coraz większych dawek, długotrwałe stosowanie może prowadzić do uzależnienia psychicznego [14, 24, 26]. Ponadto częste używanie, a w konsekwencji stałe zwiększanie dawek powoduje negatywne działania uboczne takie jak: uczucie trwałego zmęczenia i przygnębienia, zaburzenia snu, wzmożone pocenie się, problemy z krążeniem [1, 24]. Efedryna chemicznie jest bardzo podobna do amfetaminy [6], dlatego jej zażywanie może powodować pozytywny wynik testu na obecność amfetaminy [24]. Dostępność i regulacje prawne W Stanach Zjednoczonych dostępne są bez ograniczeń suplementy diety (Dietary Supplement) zawierające ziele przęśli, sprzedawane jako środek wyszczuplający, anaboliczny, obniżający apetyt, przeciw katarowi siennemu, podnoszący sprawność organizmu oraz jako afrodyzjak. Prowadzone w tym kraju badania wskazują, że przedawkowanie i niewłaściwe stosowanie inhibitorów MAO może w konsekwencji prowadzić do śmierci. W USA znana jest również mocno skoncentrowana przęśl jako „Cloud9” lub „HerbalEcstasy” [1]. Również w Niemczech, Holandii i Austrii dostępne są podobne suplementy diety o działaniu wyszczuplającym oraz podnoszącym sprawność organizmu [1, 14]. W Niemczech zażycie produktów zawierających efedrynę nie pozwala na prowadzenie pojazdów. Efedryna znajduje się też w rejestrze środków dopingowych Niemieckiego Związku Sportowego oraz Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego [14] i często używana jest jako środek dopingujący [22, 26]. Przęśl stosowana jest również jako naturalny „Red-Bull”, który powoduje bezsenność, natomiast jako środek pobudzający sprzyja wzmożonej aktywności seksualnej. Obecnie, z powodu udokumentowanego niebezpiecznego działania farmakologicznego efedrynowych wyciągów z przęśli i wobec pojawiania się również licznych niepożądanych efektów fizjologicznych po ich zażyciu (np. w postaci suplementu diety), a nawet odnotowanych przypadkach śmiertelnych, alkaloidy te odgrywają w lecznictwie jedynie podrzędną rolę. Niemiecki Instytut Federalny Ochrony Zdrowia Konsumenta i Weterynarii oraz Instytut Federalny Lekarstw i Produktów Medycznych ostrzegają przed produktami zawierającymi przęśl, po tym jak w USA rozpoznano co najmniej 10 wypadków śmiertelnych w związku z suplementami diety zawierającymi Ephedrae herba [14]. Administracja Food and Drug (FDA) Stanów Zjednoczonych, będąca kompetentną władzą do rejestrowania leków i kontroli żywności, zapowiedziała wkrótce zakazanie sprzedaży wszystkich produktów zawierających alkaloid efedrynę. Dotyczy to więc wszystkich preparatów, które zawierają części rośliny z gatunku przęśl chińska, szczególnie ziele przęśli Ephedrae herba i produkowane z niego ekstrakty. W uzasadnieniu podano niebezpieczeństwo dla zdrowia wynikające z niekontrolowanego przyjmowania preparatów zawierających efedrynę, a objawiające się zawałem serca i udarem mózgu [28]. Dla Szwajcarii i wielu innych krajów europejskich przytoczona decyzja FDA nie ma żadnych konsekwencji. W Europie rynek roślin leczniczych regulowany jest zupełnie inaczej. Preparaty zawierające przęśl względnie efedrynę, zawsze były już sprzedawane na podstawie recepty. W USA praktycznie nie zarejestrowano żadnego fitoterapeutyku (preparatu leczniczego pochodzenia roślinnego). Są one sprzedawane jako suplementy diety, w znacznym stopniu wyłączone spod kontroli jaką stosuje się przy lekach. W Szwajcarii i w większości innych krajów europejskich fitoterapeutyki, których skuteczność jest znana, muszą być podobnie jak chemioterapeutyki zarejestrowane przez odpowiednie urzędy - agendy ministerialne danego państwa. Dzięki temu, podobnie jak w przypadku leków syntetycznych preparaty lecznicze o roślinnej proweniencji mają zagwarantowaną jakość i skuteczność a pacjenci-bezpieczeństwo. Dlatego też podkreśla się, że ten europejski system stosowania fitoterapeutyków w odniesieniu do bezpieczeństwa korzystania z lekarstw, także w dobie globalizacji, powinien zostać bezwarunkowo zachowany [28]. W przeszłości od czasu do czasu lekarze przepisywali mikstury zawierające przęśl jako środek skuteczny przeciw astmie lub do ogólnej stymulacji organizmu. Dzisiaj natomiast w Europie Ephedra sinica ma znaczenie drugorzędne, również wśród specjalistów terapeutów medycznych zorientowanych na fitoterapię, i traktowana jest jako medycznie nieprzydatna. Służy raczej jako surowiec przemysłowy do wyrobu L-efedryny, choć w krajach z których pochodzi ma jeszcze pewne znaczenie lecznicze [7]. W Europie do leczenia odpowiednich dolegliwości stosowane są bardziej nowoczesne leki, po części pochodne efedryny, których stosunek korzyści do ryzyka stosowania jest istotnie lepszy niż przy Ephedra sinica [28]. Wykorzystywanie ekstraktu z przęśli chińskiej objęte jest zakazem m.in. w Australii, Kanadzie, Estonii, Finlandii, Irlandii, Holandii, Nowej Zelandii, Norwegii, USA i na Węgrzech [6]. 41 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 Piśmiennictwo (wybór): 1. www.wurzelwerk.at/thema/kraeuterkistl08.php 2. Zielińska E.: Księga zielarska. Wydawnictwo FOX s.c. Wrocław 1997. 3. Sarwa A.: Wielki leksykon roślin leczniczych. Książka i Wiedza. Warszawa 3001. 4. www.henriettesherbal.com/eclectic/madaus/ephedra.html 5. Duke J. A.: Handbook of Medicinal Herbs. CRC PRESS. Boca Raton-London-New York-Washington 3002. 6. www.azarius.at/smartshop/energy/energy_herbs/ephedra_extract/ 7. Rumińska A., Ożarowski A. (red.): Leksykon roślin leczniczych. PWRiL. Warszawa 1990. 8. Schilcher H., Kammerer S. Leitfaden Phytoterapie. Urban & Fischer Verlag München-Jena 3000. 9. Capasso F. i wsp.: Phytoterapy.-A 14 . Quick Reference to Herbal Medicine. Springer Berlin-Heidelberg-New York-Hong Kong-London-Milan-Paris-Tokyo 10. Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Redakcja naukowa Krzysztof Jędrzejko. Śląska Akademia Medyczna w Katowicach. Katowice 1997. 11. Jędrzejko K. Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list. Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Śląska Akademia Medyczna w Katowicach. Katowice 2001. 12. Różański H.: Środki roślinne stosowane w leczeniu układu nerwowego cz. IV. Z nami zdrowiej – magazyn dla farmaceutów. 3007, 4: 11-12 42 13. www.heilkraeuter.de/lexikon/ephedra.htm 14. www.heilpflanzen-suchmaschine.de 15. Szweykowscy A, J.: Słownik botaniczny. Wiedza Powszechna. Warszawa 1993. 16. Anioł-Kwiatkowska J.: Wielojęzyczny słownik florystyczny. Wydawnictwo UW. Warszawa 3003. 17. Sou-Ping. Chinese Materia Medica. Chemistry, Pharmacology and Applications. Harwood Academic Publisher. Amsterdam 1998. 18. www.giftpflanzen.com/ephedra_distachya.html 19. Materia Medica-Chińska Farmakopea Ziołowa: 442444 20. Strzelecka H., Kowalski J. (red.): Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN. Warszawa 2000. 21. Podbielkowski Z., Sudnik-Wójcikowska B.: Słownik roślin użytkowych. PWRiL. Warszawa 2003. 22. Kohlmünzer S.: Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2003. 23. www.farmakognozja.farmacja.pl/alkaloid/4efedryn. html 24. www.suchtzentrum.de/drugscouts/dsv3/stoff/ephedrin. html 25. www.pharma-cosmetic.com.pl/index.php?strona,doc,pol,glowna,0,0,175,1,0,ant.html 26. www.pl.wikipedia.org/wiki/Efedryna 27. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (red. nauk.): Fitoterapia i leki roślinne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2007. 28. www.smgp.ch/medien/medizf/2004/01/0107d.html copyright © 2008 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ISSN 1425-5073 English for Pharmacists, czyli jak przygotować się do egzaminu z języka angielskiego, który wymagany jest do specjalizacji. Read the text and complete the activities which follow: Otitis media Otitis media (infection of the middle ear) is usually the spread of infection along the Eustachian tube from the pharynx. There is fever, rapid pulse rate, deafness and intense earache. The eardrum becomes inflamed and oedematous. If the drum perforates pus discharges from the ear, with relief of pain. Treatment: local heat, ephedrine inhalation or nasal drops, systemic antibiotic and analgesic. If the pus is present, incision of the drum to drain the pus is necessary. A discharging ear should be mopped out and kept covered. Inadequate therapy leads to mastoiditis, chronic otitis media and deafness. Other complications are facial palsy and lateral sinus thrombosis. Also, pain behind the ear or headache, vomiting and photophobia should be reported. Words: middle ear – ucho środkowe spread – rozprzestrzeniać, roznosić (np. chorobę) Eustachian tube – trąbka Eustachiusza pharynx – gardziel, gardło fever – gorączka rapid – szybki deafness – głuchota earache – ból ucha eardrum – błona bębenkowa ucha the eardrum becomes inflamed and oedematous – błona bębenkowa ucha staje się zapalna i obrzękła perforate – perforować, dziurawić pus – ropa discharge – wydzielać się analgesic – środek przeciwbólowy incision – nacięcie drain – drenować, sączkować mop out – wycierać mastoiditis – zapalenie wyrostka sutkowatego lateral – boczny sinus - zatoka thrombosis – zakrzepica TASKS: I. II. III. In the text find all the words and phrases you don’t understand. Use your dictionary and translate them. Look up their pronunciation in the dictionary. Read the text aloud. Can you ask in English the following questions: 1. Co może być powodem zapalenia ucha środkowego? 2. Jakie są symptomy infekcji ucha środkowego? 3. Jakie jest leczenie zapalenia ucha środkowego? 4. Kiedy jest konieczne nacięcie błony bębenkowej ucha? 5. Jakie są możliwe komplikacje? Look for the answers on this page. IV. Translate the text into Polish. Drodzy Czytelnicy! Równolegle do English Booster Dose, przygotowałyśmy inny cykl spotkań z językiem angielskim, English for Pharmacists. W cyklu tym, wykorzystując wieloletnie doświadczenie Anny W. Kierczak, jako egzaminatora specjalistycznego języka angielskiego, pragniemy pomóc Państwu przygotować się do egzaminu z języka wymaganego do specjalizacji. Prosimy o nadsyłanie Waszych opinii, uwag i sugestii. E-mail: [email protected] Adres: Studium Języków Obcych Wydziału Farmaceutycznego ŚAM, ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec. Anna W. Kierczak i Agata Sitko Possible answers to Task III: 1. What can be the cause of otitis media? 2. What are the symptoms of the middle ear infection? 3. What is the treatment of otitis media? 4. When is incision of the drum necessary? 5. What are the possible complications? 43 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy, 2008,9-10 English Booster Dose 36 Take your booster dose of English! This is our next meeting with three friends. You can refresh your English while reading about their everyday life. This time we may read about hiking. Mountain hiking Barbara: Don’t you think it’s high time to get together again? We haven’t been out for ages. Jan: But whenever I called, you were busy with your girlfriends, or Tom was on one of his business trips. Barbara: Maybe, but we can try to choose one weekend and go somewhere. Tom: How about a weekend of hiking in the mountains? Jan: Hiking? You know that I don’t have time for exercising and you want me to climb mountains? Tom: We wouldn’t go anywhere high. Just getting out of the city would be nicer than meeting in a restaurant. Barbara: That’s a great idea. I haven’t been hiking for ages but a walk in the mountains sounds terrific. Jan: OK, if you both want to go… but I don’t think I have proper clothes for such a trip. Well, actually I don’t have any idea what kind of clothes I need. Tom: Nylon pants would be useful although you can do without them. Jan: Nylon pants? Tom: The new versions of nylon for hiking clothes are lighter, and more natural feeling than the old-fashioned ones. They weigh very little and they dry quickly. Silk shirts are useful, too. They weigh about three ounces, are comfortable, and dry quickly if they get wet. The new nylon-derivative hiking shirts are good too. Barbara: I think that good shoes are the most important. A good pair of running shoes will do, or you can get hiking shoes. They need to be light. High quality shoes will always have their soles stitched to the uppers, so check, if you are shopping in a store. Tom: You’re right. Nothing is as important as good shoes when you want to do some hiking, even if it’s not going to be any serious hiking. You would also need some light rainwear. At this time of the year it can start raining anytime and there’s nothing worse than wearing wet clothes. Anyhow, a rain protection in the mountains is more than just a convenience. It is a safety item. Jan: But what do you mean by “light”? Tom: Lightweight rainwear means a rain jacket under 13 ounces, rain pants under 10 ounces, and ponchos under 16 ounces. I saw many hikers carry only a rain jacket, or a poncho because light hiking pants dry quickly when you are moving. But this works well only when it isn’t too cold. Barbara: Just don’t try this if you are wearing jeans. They take forever to dry and it is a good reason to never use them for hiking. I did it once and I still regret it. Jan: What about backpacks? Do you have any tips for me? Tom: Again the most important feature is their weight. Lightweight backpacks weigh less than three pounds. There are plenty of good packs under three pounds for almost all types of trips, so you won’t have any problems with buying one like this. Some say that neither quality nor weight is as important if you will only be using a backpack for day hiking, but I don’t agree. Even a day with an improper equipment can spoil all the joy of hiking. Jan: Well, so now we should decide where to go! Tom: And when! Barbara: Are you busy in two weeks time? Don’t forget hiking – piesze wycieczki; piesze wędrówki terrific – wspaniały; niesamowity trip – wycieczka nylon pants – nylonowe spodnie you can do without them – możesz się bez nich obejść old-fashioned – staromodne silk – jedwab; jedwabny ounce – uncja (28,35 g) nylon-derivative – pochodne nylonu running shoes will do – wystarczą buty do biegania sole – podeszwa stitched – przyszyte upper – wierzch; cholewka rainwear – ubranie przeciwdeszczowe convenience – wygoda a safety item – element bezpieczeństwa poncho – ponczo they take forever to dry – schną wieki całe regret – żałować backpack – plecak tip – wskazówka, rada neither quality nor weight – ani jakość, ani waga improper – niewłaściwy; nieodpowiedni Drodzy Czytelnicy! Mamy nadzieję, że zaciekawiła Was nasza propozycja krótkich spotkań z językiem angielskim. Chętnie poznamy Waszą opinię. Czekamy na Wasze uwagi, komentarze, sugestie oraz propozycje i oczekiwania. Nasz e-mail: engcent@slam. katowice.pl Nasz adres: Studium Języków Obcych Wydziału Farmaceutycznego SUM, ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec. Agata Sitko, Anna.W. Kierczak 44 Wydawnictwo Kwieciński poleca RECEPTURA DLA LEKARZY, STUDENTÓW MEDYCYNY I STOMATOLOGII Pod redakcją Przemysława Nowaka Zbigniewa S. Hermana Ryszarda Brusa 2005 Farmaceutyczny Przegląd Naukowy Miesięcznik PISMO POD PATRONATEM WYDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO ŚLĄSKIEGO UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO W KATOWICACH Index Copernicus 2,51 Scientific Review in Pharmacy Prosimy o wypełnienie kuponu drukowanymi literami o dokonanie wpłat na poczcie lub w banku. Będziemy wdzięczni za użycie naszego kuponu. Pierwszy egzemplarz pisma w ramach wykupionej prenumeraty otrzymająPaństwo po około 2 tygodniach od dokonania wpłaty. Dodatkowych informacji udziela Dział Prenumeraty i Kolportażu: Grupa Dr. A. R. Kwiecińskiego ul. Wiśniowa 25/2, 43-303 Bielsko-Biała TEL. 033 817 38 99 WYDAWCA Nr rachunku odbiorcy: 0 PRENUMERATA 74 1050 1070 1000 0090 6083 4158 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego 43-303 Bielsko-Biała, ul. Wiśniowa 25/2 74 1050 1070 1000 0090 6083 4158 ODBIORCA: Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ul. Wiśniowa 25/2, 43-303 Bielsko-Biała kwota:....................................................................................... wpłacający:.............................................................................. ................................................................................................. ................................................................................................. Zamawiam PRENUMERATA FARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWY FARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWY Nr ............ Nr rachunku odbiorcy: 0 74 1050 1070 1000 0090 6083 4158 Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego 43-303 Bielsko-Biała, ul. Wiśniowa 25/2 74 1050 1070 1000 0090 6083 4158 ODBIORCA: Grupa dr. A. R. Kwiecińskiego ul. Wiśniowa 25/2, 43-303 Bielsko-Biała kwota:....................................................................................... wpłacający:.............................................................................. ................................................................................................. ................................................................................................. Zamawiam FARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWY Nr ............ PRENUMERATA FARMACEUTYCZNY PRZEGLĄD NAUKOWY