Równoważenie budżetu czasu jako warunek

Równoważenie budżetu czasu jako warunek

MiR_3.qxd
2015-10-04
17:23
Page 17
Artykuły
Augustyna Burlita, Krzysztof Błoński
Uniwersytet Szczeciński, Katedra Marketingu
Równoważenie budżetu czasu
jako warunek zrównoważonego
rozwoju człowieka
Balancing the time budget as a condition
for sustainable human development
Czas jako aspekt ludzkich zachowań nabiera współcześnie coraz większego znaczenia. Życie pod jego presją, pośpiech
i związany z tym stres stały się swoistymi symptomami epoki,
w której „szybki pożera wolnego” i w której jednostka staje
przed coraz większą liczbą zadań i wyzwań. Dlatego też coraz
częściej możliwość realizacji celów zawodowych i prywatnych
oraz zaspokojenia różnych grup potrzeb zależy od umiejętności zarządzania czasem. W artykule wskazano na konieczność
równoważenia budżetu czasu poprzez kształtowanie odpowiednich relacji (czasowych) pomiędzy pracą a życiem osobistym, w tym wygospodarowanie czasu wolnego, jako warunków zrównoważonego rozwoju człowieka. Podstawę rozważań
stanowiły studia literaturowe oraz wyniki badań wtórnych
prezentujących opinie Polaków na temat różnych aspektów
relacji praca — życie pozazawodowe.
Time, as an aspect of human behavior, nowadays becomes
more and more important. Living under the time pressure,
as well as associated with it rush and stress become
symptoms of an era in which "the fast one eats the slow one"
and in which an individual is facing an increasing number of
tasks and challenges. Therefore, more and more often, the
possibility of achieving professional and personal goals, as
well as satisfying various groups of needs depend on the time
management skills. The article is indicating the necessity of
balancing time budget by creating an appropriate (timely)
relation between work and personal life, including arranging
time for leisure, as a condition of sustainable human
development. The basis of considerations were literature
studies and results of secondary research presenting Poles'
opinions on various aspects of work-life relationship.
Słowa kluczowe
Keywords
zarządzanie czasem, praca, życie osobiste, zrównoważony rozwój
time management, work-life relationship, sustainable development
Zrównoważony rozwój człowieka najczęściej jest
rozpatrywany w kontekście rodzaju zaspokajanych
potrzeb oraz poziomu i sposobu ich zaspokajania.
Nie można jednakże pominąć, iż szczególne znaczenie w tym procesie odgrywa zarządzanie budżetem
czasu. Czas stanowi bowiem nieodłączny aspekt
ludzkich zachowań, także tych związanych z konsumpcją. Z jednej strony każdy akt konsumpcji
przebiega w czasie, z drugiej zaś można mówić
o konsumpcji czasu rozumianej jako sposób jego
rozdysponowania na określone aktywności podejmowane w celu zaspokojenia konkretnych potrzeb.
W szerszym ujęciu można też rozpatrywać sposób
zarządzania czasem w kontekście swoistej reprodukcji człowieka. Czas zaspokajania potrzeb fizjologicznych i czas wolny jako elementy budżetu czasu
dają jednostce możliwość regeneracji sił fizycznych
i psychicznych oraz rozwoju (faza produkcji). Peł-
niąc role wynikające z obowiązków zawodowych,
bytowych i społecznych (faza podziału i wymiany),
człowiek wykorzystuje swoje siły (faza konsumpcji). To zaś stwarza konieczność ponownego ich odtworzenia i dalszego rozwoju. Przy tym zależnie od
rodzaju podejmowanych aktywności i towarzyszących im motywów jednostka może jedynie odtwarzać swój potencjał życiowy (reprodukcja prosta)
lub też go rozwijać go (reprodukcja rozszerzona)
(Bywalec i Rudnicki, 2002, s. 99–10). Warunkiem
zrównoważonego rozwoju człowieka jest zaś zachowanie (przynajmniej względnej i subiektywnie postrzeganej) równowagi czasowej pomiędzy poszczególnymi obszarami życia, ale również równowagi
zaangażowania i wydatkowania energii na wszystkie obszary oraz równowagi dotyczącej satysfakcji
z nich (Greenhaus i Collins, 2003, s. 510–531). Wynika to ze wzajemnej współzależności i komple-
MARKETING I RYNEK 10/2015
17
MiR_3.qxd
2015-10-04
17:23
Page 18
Artykuły
mentarności poszczególnych sfer ludzkiego życia
i kształtuje jego jakość.
Celem publikacji jest zwrócenie uwagi na problemy zarządzania budżetem czasu, w tym szczególnie
kształtowania relacji: praca zawodowa — życie osobiste oraz posiadania i wykorzystania czasu wolnego w kontekście wpływu na możliwości zrównoważonego rozwoju człowieka. Rozważania teoretyczne
w artykule oparte na studiach literaturowych uzupełniono wynikami badań wtórnych, w tym publikacji statystycznych, diagnozy społecznej oraz badań Europejskiego Sondażu Socjologicznego (ESS)
i Europejskiego Badania Jakości Życia (EQLS),
charakteryzujących opinie Polaków na temat wybranych aspektów relacji pomiędzy pracą zawodowa a życiem pozazawodowym, w tym czasem wolnym, jako warunkami zrównoważonego rozwoju
i determinantami jakości życia.
Relacja pomiędzy pracą
a życiem pozazawodowym
jako bariera zrównoważonego
rozwoju człowieka
Struktura budżetu czasu człowieka jest rezultatem wielu najczęściej powiązanych ze sobą uwarunkowań, zarówno subiektywnych i obiektywnych,
jak też wewnętrznych i zewnętrznych, a wynikających m.in. z potrzeb, przyjętego systemu wartości,
cech demograficznych oraz sytuacji zawodowej
i ekonomicznej. Ale wpływ na nią ma również zróżnicowany stopień swobody wyboru poszczególnych
zajęć. Generalnie na podstawie relacji „stopień
przymusu — stopień swobody wyboru” można wyróżnić w budżecie czasu zajęcia (Cieloch, Kuczyński
i Rogoziński, 1992, s. 21–24):
z charakteryzujące się wysokim stopniem przymusu ich wykonywania (segment A);
z wysokim stopniu obowiązkowości niezwiązanej
z pracą zawodową lub też podejmowane wskutek
presji ekonomicznej (segment B);
z związane z czasem swobodnej decyzji, niemające
za główny cel wytwarzania korzyści, tylko motywowane np. potrzebami poznawczymi czy zapobiegliwością życiową (segment C);
z związane z czasem wolnym, podejmowane dla
nich samych, mające na celu samodoskonalenie
i samorealizację człowieka, jego rozwój, odpoczynek, regenerację sil fizycznych i psychicznych
(segment D).
Klasyfikacja ta ma istotne znaczenie z punktu
widzenia możliwości równoważenia budżetu czasu,
ponieważ w pierwszej kolejności czas przeznaczany
jest na realizację zajęć charakteryzujących się wysokim stopniem przymusu (jak np. praca), a dopiero w dalszej na zajęcia cechujące się większą swobo-
18
dą wyboru (np. związane z czasem wolnym). Można
więc przyjąć, że równowaga pomiędzy pracą a życiem pozazawodowym to pożądany przez daną jednostkę stan, w którym radzi sobie ona z potencjalnym konfliktem pomiędzy zadaniami o zróżnicowanej swobodzie wyboru, wymagającymi wydatkowania jej czasu i energii w sposób, który zapewni jej
zaspokojenie potrzeb i spełnienie (Clutterbuck,
2005, s. 136).
Szczególne znaczenie z punktu widzenia możliwości zrównoważonego rozwoju osób aktywnych
zawodowo ma praca. Jej przymusowy charakter,
a jednocześnie wymagania współczesnego rynku
pracy, zmiany technologiczne i cywilizacyjne, satysfakcja z pracy i jej miejsce w systemie wartości oraz
sposoby świadczenia i organizacji pracy, to główne
czynniki determinujące zasoby czasu przeznaczanego na pozostałe aktywności, a więc także możliwości zaspokojenia określonych grup potrzeb.
Praca jest dla Polaków jedną z istotnych wartości decydujących o sensie życia, posiadanie stałego
zatrudnienia jest zaś często obecnie (z uwagi na
trudną sytuację na rynku pracy) uznawane za ważniejsze niż efekty pracy, satysfakcja z niej czy też
zdobywanie wyższych kwalifikacji. Jak wynika
z diagnozy społecznej, praca jako wartość kardynalna wskazywana jest na trzecim miejscu, po zdrowiu
i udanym małżeństwie, a obok dzieci (Czapiński
i Panek, 2013). Przy tym aż 90% badanych przez
CBOS Polaków uważa, że warto być pracowitym
i stanowi to konieczny warunek osiągnięcia sukcesu, a praca nadaje sens życiu (http://www.bankier.pl). Ponad 60% twierdzi, iż pracę powinno się
zawsze stawiać na pierwszym miejscu w relacji do
innych aspektów życia.
W tym kontekście nie dziwi, iż Polacy od wielu lat
znajdują się w czołówce najbardziej pracowitych narodów. W 2003 r. statystyczny Kowalski poświęcił na
pracę 1984 godzin, w 2010 r. 1939 godzin, w 2014 r.
zaś 1929 godzin (http://www.bankier.pl, 20.03.2014;
http://stats.oecd.org./index.aspx, 20.11.2014). Z badań Eurostatu wynika, że średni czas pracy Polaków
w tygodniu to 42,5 godziny, co daje nam drugie miejsce w Unii Europejskiej1. Według badań budżetu
czasu prowadzonych przez GUS w 2003 r. aktywny
zawodowo Polak przeznaczał na pracę przeciętnie
7 godzin i 7 minut dziennie, a w 2013 r. już 7 godzin
i 38 minut, tj. o 31 minut więcej. Aktywność ta średnio pochłania więc prawie 32% dobowego budżetu
czasu osób pracujących (GUS, 2014a). Oczywiście
czas pracy Polaków jest zróżnicowany i uzależniony
przede wszystkim od rodzaju aktywności zawodowej
oraz płci i wieku. Najwięcej czasu przeznaczają na
pracę pracodawcy i pracujący na własny rachunek —
w IV kwartale 2014 r. było to 45,3 godzin tygodniowo, tj. o 4,5 godziny więcej niż przeciętny tygodniowy czas pracy Polaków (GUS, 2014b). Ale aż 73%
osób przeznacza na pracę więcej niż 40 godzin tygo-
MARKETING I RYNEK 10/2015
MiR_3.qxd
2015-10-04
17:23
Page 19
Artykuły
Tablica 1. Satysfakcja Polaków z pracy, życia oraz równowagi między czasem pracy
a życiem osobistym (% odpowiedzi)
Oceniany obszar
Satysfakcja z pracy
Satysfakcja z życia
Skala ocen
0 — całkowicie niezadowolony
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 — całkowicie zadowolony
Suma
Satysfakcja z równowagi
między czasem pracy
a życiem osobistym
0,64
1,15
0,92
1,78
1,75
10,73
7,48
16,84
23,97
16,70
18,03
1,7
0,8
1,5
4,1
4,1
12,4
7,0
17,0
23,7
13,3
14,5
1,1
0,9
2,8
7,7
7,5
17,8
12,3
13,6
18,9
8,4
9,1
100,00
100,00
100,00
Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie wyników badania ESS, http://www.europeansocialsurvey.org/ (15.05.2015).
dniowo, w tym prawie 13% więcej niż 50 godzin
(GUS, 2014c, s. 247).
Z uwagi na komplementarność i współzależność
poszczególnych sfer ludzkiego życia czas pracy oraz
sposób jej świadczenia i organizacji to czynniki mające istotny wpływ na życie rodzinne, zaspokajanie
potrzeb fizjologicznych, a także odpoczynek i rozrywkę. Przy tym ocena wzajemnego oddziaływania
na siebie pracy i życia poza pracą, jak też relacji
między nimi ma indywidualny charakter. Jest ona
bowiem uzależniona od sytuacji społeczno-ekonomicznej człowieka, jego cech behawioralnych, stosunku do określonych zajęć czy też możliwości rozwoju i satysfakcji z pracy oraz subiektywnego postrzegania czasu. Dlatego też relatywnie wysokie
miejsce pracy w systemie wartości Polaków i przeznaczanie na nią dużej ilości czasu nie zawsze przekładają się na zadowolenie z tego aspektu życia,
zwłaszcza w kontekście satysfakcji z życia ogółem.
Świadczą o tym m.in. wyniki badań przeprowadzonych przez European Social Survey2, według
których ponad połowa Polaków jest zadowolona
(oceny 8 punktów i wyższe w skali 0–10, gdzie 10
oznacza całkowite zadowolenie) ze swojego życia,
w tym prawie 15% jest całkowicie usatysfakcjonowana. Niezadowolonych (ocena 0–2 pkt.) jest zaledwie 4%. Nieco więcej, bo 59% jest całkowicie zadowolonych lub zadowolonych z pracy. Niezadowolenie z pracy wyraża jedynie 3%3. Ale wysoką satysfakcję z relacji pomiędzy czasem pracy a życiem
osobistym deklaruje już tylko 36% Polaków, w tym
całkowite zadowolenie jedynie 9%, a jego brak 5%
(tablica 1). Jest to relatywnie niski poziom satysfakcji w porównaniu z innymi europejskimi nacjami. Na przykład z relacji pomiędzy pracą a życiem
osobistym w aspekcie czasu jest bardzo lub całkowicie zadowolonych (oceny 9–10 pkt.) 19% Polaków,
a 37% Czechów, 35% Duńczyków i 24% Norwegów.
Zbliżony poziom satysfakcji z tego aspektu życia deklarują natomiast pracujący Węgrzy (18%), Belgowie i Hiszpanie (po 16%; http://www.europeansocialsurvey.org).
Przy tym wyższy poziom zadowolenia z relacji
praca — życie osobiste deklarują osoby, których satysfakcja z pracy jest wysoka i bardzo wysoka. Podobnie zauważyć można związek pomiędzy pozytywnymi ocenami satysfakcji z życia i pracy. Zależności takiej nie ma zaś między wysokim poziomem
zadowolenia z pracy i życia a satysfakcją z równowagi między tymi dwoma obszarami. Satysfakcja
z równowagi między czasem pracy a życiem osobistym jest również silnie ujemnie skorelowana z deklarowaną tygodniową liczbą godzin pracy. Osoby
niezadowolone to przede wszystkim te, które przeznaczają na pracę średnio 54 godziny tygodniowo.
Niski poziom zadowolenia z relacji praca — życie
osobiste cechuje także pracujących 48 godzin w tygodniu. Najbardziej zaś zadowolone z analizowanej
relacji są osoby, którym praca zajmuje 39 godzin tygodniowo. Zależność taka nie ma jednak miejsca
w odniesieniu do związku pomiędzy satysfakcją
z pracy a przeznaczanym na nią czasem. O ile najmniej zadowolone z pracy są osoby pracujące najdłużej (średnio 58 godz. tygodniowo), to nie ma
istotnych statystycznie różnic w liczbie przepracowanych godzin osób średnio zadowolonych, zadowolonych i całkowicie zadowolonych4.
Na subiektywną ocenę wzajemnego oddziaływania na siebie pracy i życia poza pracą wpływ mają
również godziny pracy oraz sposób jej świadczenia
MARKETING I RYNEK 10/2015
19
MiR_3.qxd
2015-10-04
17:23
Page 20
Artykuły
Tablica 2. Subiektywne odczucia Polaków w odniesieniu do wybranych aspektów relacji praca
— życie pozazawodowe (% odpowiedzi)
Wyszczególnienie
Kilka razy w tygodniu
Kilka razy w miesiącu
Kilka razy w roku
Rzadziej
Nigdy
Jestem zbyt zmęczony/a
po pracy, aby wykonywać
niezbędne prace domowe
Mam trudności w wypełnianiu
obowiązków domowych
ze względu na ilość czasu
spędzaną w pracy
21,1
40,2
16,7
11,2
10,8
12,2
33,1
20,7
13,8
20,1
Mam trudności
z koncentracją w pracy
z powodu obowiązków
domowych
5,1
21,2
20,7
18,7
34,4
Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie wyników badania EQLS, http://www.data-archive.ac.uk (12.05.2015).
i organizacji. Według badań Eurofound Quality of
Life Survey (EQLS) (http://www.eurofound.europa.
eu; http://www.data-archive.ac.uk)5 aż 77% aktywnych zawodowo Polaków uważa, iż godziny ich pracy są dobrze lub bardzo dobrze dopasowane do ich
rodzinnych lub społecznych zobowiązań poza pracą.
Przeciwnego zdania jest 16%, a jedynie 7% wskazało na brak możliwości pogodzenia godzin pracy z innymi zobowiązaniami. Ale już w kolejnym pytaniu
aż 80% ankietowanych przez EQLS pracujących Polaków stwierdziło, że ilość czasu, jaki pochłania im
praca zawodowa, wpływa negatywnie na wykonywanie niezbędnych prac domowych. Na trudności
w wypełnianiu obowiązków domowych przynajmniej kilka razy w miesiącu z uwagi na czas spędzany w pracy uskarżało się aż 45% osób. Tylko co piąta osoba nie miała takiego problemu (tablica 2).
Należy również pamiętać, iż podejmując określone zajęcia czy to w sferze zawodowej, czy to prywatnej, jednostka wykorzystuje te same zasoby — własnego czasu, energii, myśli, emocji, które trudno
jest rozdzielić na dwie odrębne części (Kisil, 2015).
W efekcie czas, ale też energia życiowa poświęcana
na pracę zawodową, w tym zwłaszcza poziom wysiłku fizycznego i psychicznego związanego z pracą
rzutują na życie osobiste jednostki. Według badań
Eurofound Quality of Life Survey (http://www.eurofound.europa.eu; http://www.data-archive.ac.uk)
blisko 90% pracujących Polaków przyznało, że bywa zbyt zmęczona po pracy, aby wykonywać jeszcze
wszystkie niezbędne prace domowe. Przy czym ponad 60% boryka się z tym problemem przynajmniej
kilka razy w miesiącu. Jednocześnie konieczność
nadrobienia obowiązków domowych najczęściej
przekłada się na ograniczanie ilości czasu przeznaczonego na relaks i wypoczynek, a w rezultacie niesie trudności w koncentracji na obowiązkach zawodowych. Na problem ten, występujący z różną częstotliwością, wskazało aż 65% aktywnych zawodowo Polaków, w tym ponad 26% dotyka on kilka razy w miesiącu i częściej (tablica 2).
20
Biorąc pod uwagę negatywne konsekwencje braku równowagi pomiędzy pracą a życiem rodzinnym
nie tylko dla danej jednostki, ale również organizacji, w której jest ona zatrudniona, wydaje się oczywiste, że odpowiedzialność za troskę o tę równowagę
przynajmniej częściowo leży także po stronie pracodawcy. Działania te można powiązać ze społeczną
odpowiedzialnością organizacji (CRS) (Borkowska,
2010). Za najbardziej pomocne instrumenty wspierania równowagi między pracą a życiem osobistym,
jakie mogłyby oferować pracownikom organizacje,
ankietowani przez EQLS Polacy uznali:
z możliwość wzięcia wolnego dnia bez uprzedzenia
— 80% uznało ją za całkiem pomocną lub bardzo
pomocną;
z możliwość elastycznego podejścia do godziny
rozpoczęcia i zakończenia pracy — 75% odpowiedzi;
z lepszy dostępu do usług pomocy (np. pomocy dla
dzieci, opieki dla osób starszych lub opieki długoterminowej) — 70% odpowiedzi;
z elastyczne podejście do tygodniowego wymiaru
godzin pracy — 68% odpowiedzi.
Niestety w praktyce okazuje się, iż możliwości
wykorzystania oferowanych przez pracodawców instrumentów pozwalających na równoważenie pracy
i życia pozazawodowego są znacznie ograniczone.
Aż 65% pracujących Polaków odpowiedziało, że nie
ma możliwości skorzystania z elastycznego czasu
pracy w swojej firmie, a 56% nie może swobodnie
decydować o wzięciu dnia wolnego bez uprzedzenia
pracodawcy. Aż 55% może za to korzystać zgodnie
z własnymi potrzebami z zamiany przepracowanych nadgodzin na czas wolny (http:/www.eurofound.europa.eu/pl/surveys/eqls).
Przedstawione wyniki badań pokazują, iż łączenie pracy zawodowej z życiem osobistym oraz rozdzielenie obu tych obszarów aktywności coraz częściej staje się problemem współczesnego człowieka.
Zwłaszcza, że relacje między nimi nie do końca są
rezultatem swobodnych indywidualnych decyzji
MARKETING I RYNEK 10/2015
MiR_3.qxd
2015-10-04
17:23
Page 21
Artykuły
jednostki, a przynajmniej częściowo mają charakter
przymusowy, wynikający np. z konieczności zapewnienia rodzinie określonego poziomu życia bądź
wymagań pracodawcy czy też specyfiki danej pracy.
Ale nie ulega też wątpliwości, że każdy może i powinien określić indywidualne ramy czy granice pomiędzy pracą a życiem osobistym, których nie będzie przekraczał i które pozwolą mu na zrównoważony rozwój wynikający z zaspokojenia określonych
potrzeb zgodnie z przyjętą filozofią życia, systemem
wartości czy preferencjami. Jak bowiem podkreślał
J. Tischner, człowiek tylko wtedy może zrozumieć
sens i wartość swojego życia, gdy potrafi umiejętnie
pogodzić sferę zawodową z prywatną (Tischner,
1992, s. 23). Ma więc czas nie tylko na pracę, ale
również na życie rodzinne i towarzyskie, odpoczynek, rozwój i dbałość o zdrowie.
Czas wolny jako problem
współczesnego człowieka
i jego zrównoważonego rozwoju
Brak równowagi w relacjach pomiędzy pracą
a życiem pozazawodowym najczęściej skutkuje także niedostateczną ilością czasu wolnego. Jest to bowiem czas charakteryzujący się największą ze
wszystkich aktywności swobodą wyboru, co ozna-
cza, że dla większości aktywnych zawodowo osób
ma on charakter wynikowy, ponieważ jest czasem
pozostałym po uwolnieniu się jednostki od obowiązków zawodowych i rodzinnych oraz zaspokojeniu
potrzeb fizjologicznych. Tymczasem czas wolny odgrywa szczególną rolę w procesie zrównoważonego
rozwoju człowieka, co wynika ze zdrowotnych, rozwojowych i kompensacyjnych funkcji tego czasu
oraz szczególnej możliwości indywidualizacji ludzkich zachowań związanych ze sposobem wykorzystania czasu wolnego (Burlita, 2006, s. 37–43; Bombol i Dąbrowska, 2003, s. 8–13). Tak więc, zależnie
od aktywności realizowanych w czasie wolnym jednostka może jedynie regenerować zużyte podczas
pracy i obowiązków siły fizyczne i psychiczne, ale
może też rozwijać swoje pasje, umiejętności, wiedzę, przywracać więzi z naturą, doznawać przeżyć,
osiągać sukcesy poza pracą zawodową, rozwijać
kontakty z innymi ludźmi, bawić się czy też rozwijać duchowo, zaspokajając w ten sposób swoje określone potrzeby.
Według badań budżetów czasu realizowanych
przez GUS przeciętny Polak (w wieku 15 lat i więcej) dysponował w 2004 r. średnio dziennie 5 godzinami i 7 minutami czasu wolnego, w 2013 r. zaś
już tylko 4 godzinami i 41 minutami czasu wolnego. Zasoby czasu wolnego Polaków zmniejszyły się
więc w ostatnich latach i stanowią obecnie 19,5%
dobowego budżetu czasu (w 2004 r. było to 21,4%)
Rysunek 1. Poziom zadowolenia Polaków z ilości i sposobu spędzania czasu wolnego (% odpowiedzi)
Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie GUS (2011). Jakość życia i spójność społeczna 2011. Wstępna analiza wyników badan ankietowych. Warszawa: GUS, s. 28
MARKETING I RYNEK 10/2015
21
MiR_3.qxd
2015-10-04
17:23
Page 22
Artykuły
(GUS, 2005; 2014a). Potwierdza to, że więcej pracujemy, co odbywa się przede wszystkim kosztem
czasu przeznaczanego na odpoczynek. Przy tym
satysfakcję z ilości czasu wolnego zadeklarowało
61,6% Polaków, a na brak czasu wolnego dla
siebie wskazało 17,2% (rysunek 1) (GUS, 2011,
s. 28). W kontekście przedstawionych ocen relacji
pomiędzy pracą a życiem osobistym taki poziom
satysfakcji z zasobów czasu wolnego można uznać
za zadowalający. Ale podkreślić też należy, iż
przynajmniej częściowo wynika on z przykładania
przez Polaków relatywnie wyższej wagi do materialnych niż czasowych aspektów dobrobytu (Burlita, 2006).
Nieco niższa jest natomiast satysfakcja ze sposobu spędzania czasu wolnego. Zadowolonych lub
bardzo zadowolonych z tego obszaru życia jest
60,4% Polaków, niezadowolonych i bardzo niezadowolonych zaś 14,2% (GUS, 2011, s. 28). Natomiast
według diagnozy społecznej ze sposobu spędzania
czasu wolnego zadowolonych lub bardzo zadowolonych było w 2013 r. 42,6% dorosłych Polaków (spadek w relacji do 2011 r. o 1,8%, ale wzrost w stosunku do 2003 r. o 7,2%). Mniej zadowoleni jesteśmy
jedynie z własnego stanu zdrowia i własnych osiągnięć oraz perspektyw na przyszłość (Czapiński
i Panek, 2013)6.
Bez wątpienia wpływ na te oceny ma dominujący
dla większości Polaków domocentryczny sposób wykorzystania czasu wolnego, polegający głównie na
korzystaniu ze środków masowego przekazu
i w mniejszym stopniu na prowadzeniu życia towarzyskiego i rozrywkach. Niewiele osób spędza zaś
czas wolny aktywnie, uczestnicząc w sporcie i rekreacji czy kulturze oraz rozwijając hobby (GUS, 2015).
Taki wzorzec spędzania czasu wolnego bez wątpienia nie może być oceniony pozytywnie z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju człowieka, w większości pozwala bowiem jedynie na bieżącą regenerację zużytych w pracy oraz podczas obowiązków domowych sił fizycznych i psychicznych, w mniejszym
stopniu jest zaś czasem rozwoju.
Podsumowanie
W epoce „przyspieszenia niemal wszystkiego”
(Gleick, 2003) czas stał się nie tylko wartością, ale
także źródłem wartości wynikających z czasowych
możliwości zaspokojenia określonych potrzeb (Burlita, 2012, s. 60–64). Dlatego też należy pamiętać,
że jednym z rezultatów dokonywanych przez człowieka wyborów jest określona struktura budżetu
czasu równoważąca lub nie poszczególne obszary
ludzkiego życia, a tym samym determinująca możliwość zrównoważonego rozwoju człowieka. Chociaż znaczenie przypisywane poszczególnym zajęciom w budżecie czasu zależy od konkretnej sytu-
22
acji danej jednostki, to bez wątpienia w budżecie
aktywnych zawodowo osób ważne miejsce zajmuje
praca jako aktywność, której coraz częściej poświęcamy nie tylko znaczną część swojego czasu, ale
także swojej energii życiowej. Najczęściej odbywa
się to kosztem snu, ale również czasu przeznaczanego na życie rodzinne czy czasu wolnego. Chociaż
po części wynika to z sytuacji na rynku pracy i przymusowego charakteru pracy, to w znacznej mierze
jest także rezultatem dokonywanych przez każdego
wyborów, przyjętego systemu wartości, potrzeb czy
filozofii życia.
Przedstawione wyniki badań wskazują, że coraz więcej aktywnych zawodowo osób staje się
więźniami przymusu i pośpiechu (Nydhal, 2011,
s. 36) i zamiast pracować, aby żyć, żyje, żeby pracować. Nie można też nie zauważyć, iż pracoholizm często bywa bagatelizowany i raczej cieszy się
społeczną aprobatą, niż jest piętnowany, ponieważ
postrzegany jest w kontekście rozwoju zawodowego i sukcesu. Tymczasem psychiatra C. Guerreschi podkreśla, iż nadmierny pracoholizm jest
uzależnieniem, nałogiem, patologicznym zachowaniem niszczącym jednostkę, ale również wpływającym destrukcyjnie na jej rodzinę (Guerreschi,
2010, s. 119–156). Brak równowagi w relacjach pomiędzy pracą a życiem prywatnym, w tym szczególnie niedobór czasu wolnego, przekłada się nie
tylko na niezaspokojenie wielu ważnych dla człowieka potrzeb, ale niesie również takie negatywne
następstwa, jak stres, wypalenie zawodowe, zmęczenie fizyczne i psychiczne czy problemy ze zdrowiem. W tej sytuacji nie można mówić o zrównoważonym rozwoju człowieka. Dlatego nie można
nie zgodzić się z opinią psychologów P. Zimbardo
i J. Boyda, którzy podkreślają, iż czas jest ograniczony, więc z punktu widzenia jakości naszego życia ważne jest, aby dobrze i mądrze z niego korzystać (Zimbardo i Boyd, 2009, s. 2, 13).
Podsumowując, można wyłącznie pozytywnie
ocenić wieszczony przez „The Economist” nowy
trend w kulturze pracy polegający na potępieniu
pracoholizmu i poczucia ciągłego bycia w pracy,
np. poprzez sprawdzanie służbowych maili czy odbieranie służbowych telefonów po pracy czy
w trakcie urlopów. Badania dowiodły bowiem, że
pracoholizm wykańcza fizycznie i psychicznie, a co
szczególnie istotne — obniża efektywność pracy.
Tak więc, zgodnie z nowym trendem, człowiek,
który będzie wychodził z pracy punktualnie, nie
będzie postrzegany jako pracownik niezaangażowany w sprawy firmy. Przeciwnie, będzie traktowany jako osoba dobrze zorganizowana, która wykonała swoje obowiązki w wyznaczonym czasie
(Pracoholik to zły pracownik, 2015). A pozostały
czas osoba taka będzie mogła wykorzystać na zaspokojenie potrzeb związanych z życiem rodzinnym i osobistym.
MARKETING I RYNEK 10/2015
MiR_3.qxd
2015-10-04
17:23
Page 23
Artykuły
Przypisy
1 Najwięcej czasu na pracę poświęcają w UE Grecy — 43,9 godz. Podano za: (Zapracowany Polak, 2015).
2 European Social Survey to akademicki projekt badań społecznych realizowanych w Europie od 2001 r. Zrealizowano dotychczas 6 rund badań, z czego
ostatnią w 2012 r. Przeprowadzono wtedy blisko 55 tys. wywiadów w 29 krajach. W Polsce badaniami objęto 1898 osób (http://www.europeansocialsurvey.org). Podstawą przeprowadzonej w artykule analizy były pierwotne dane zastane o charakterze subiektywnym z odpowiedzi na pytania pochodzące
z części stałej (część pytań w badaniach jest zmienna — moduły rotacyjne).
3 Według diagnozy społecznej w latach 2000–2003 bardzo zadowolonych lub zadowolonych z pracy było nieco ponad 38% aktywnych zawodowo Polaków,
w latach 2009–2011 około 45–46%, a w 2013 r. odsetek ten zmniejszył się do 42% (Czapiński i Panek, 2014).
4 Wyniki przeprowadzonej przez autorów analizy asocjacji danych zastanych, z badań ESS (http://www.europeansocialsurvey.org, 15.05.2015).
5 Badania EQLS są prowadzone od 2003 r. okresowo co 4 lata (ostatnie zrealizowano w 2012 r.). Ich celem jest badanie poglądów, postaw i doświadczeń
osób dorosłych w Europie w kontekście jakości życia. Ostanie badania EQLS objęły 2262 Polaków (dane do publikacji pozyskano ze stron Eurofound:
http://www.eurofound.europa.eu i UK Data Archive: http://www.data-archive.ac.uk).
6 W wymienionych badaniach GUS uczestniczyły osoby w wieku 16 lat i więcej, a w diagnozie społecznej — dorośli Polacy, czym można częściowo wytłumaczyć odmienne wyniki badań.
Bibliografia
Bombol, M. i Dąbrowska, A. (2003). Czas wolny. Konsument. Rynek. Marketing. Warszawa K.E. LIBER.
Borkowska, S. (2010). Równowaga między pracą a życiem pozazawodowym. Acta Universitatis Lodzienis. Folia Oeconomica, (240).
Burlita, A. (2006). Zachowania konsumentów w czasie wolnym i ich uwarunkowania na przykładzie konsumentów klasy średniej regionu zachodniopomorskiego. Szczecin: Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Burlita, A. (2012). Time Management as the Contemporary Consumer's Problem. W: A. Olejniczuk-Merta (red.), The Transformation of Consumption and
Consumer Behaviour. Warszawa: IBRKK.
Bywalec, C. i Rudnicki, L. (2002). Konsumpcja. Warszawa: PWE.
Cieloch, G., Kuczyński, J. i Rogoziński, K. (1992). Czas wolny — czasem konsumpcji? Warszawa: PWE.
Clutterbuck, D. (2005). Równowaga między życiem zawodowym a osobistym. Warszawa: PETIT.
Co widać przez szklany sufit? Firma w twoim stylu. (2005). Twój Styl, (3).
Czapiński, J. i Panek, T. (red.) (2012). Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków. Pozyskano z: http://www.diagnoza.com (10.02.2014).
Czapiński, J. i Panek, T. (red.) (2014). Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków. Pozyskano z: http://www.diagnoza.com (10.02.2014).
Eriksen, T.H. (2003). Tyrania chwili. Szybko i wolno płynący czas w erze informacji. Warszawa: PIW.
Gleick, J. (2003). Szybciej. Przyspieszenie niemal wszystkiego. Poznań: Zysk i S-ka.
Greenhaus, H.J. i Collins, M.K. (2003). The Relationship between Work-Family Balance and Quality of Life. Journal of Vocational Behaviour, 63,
510–531.
Guerreschi, C. (2010). Nowe uzależnienia. Kraków: Salwator.
GUS (2005). Budżet czasu ludności 1. VI. 2003–31.V.2004. Warszawa: GUS.
GUS (2011). Jakość życia i spójność społeczna 2011. Wstępna analiza wyników badan ankietowych. Warszawa: GUS.
GUS (2014a). Badanie budżetu czasu ludności w 2013 r. Informacja sygnalna. Wyniki badań. Warszawa: GUS.
GUS (2014b). Kwartalna informacja o rynku pracy w IV kwartale 2014 r. Warszawa: GUS.
GUS (2014c). Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2014. Warszawa: GUS.
GUS (2015). Budżet czasu ludności 2013, część I. Warszawa: GUS.
Kisil, A. (2015). Rewolucja pracy (53): Praca a życie prywatne i mieszanie się szefów. Pozyskano z: http://biznesblog.lazarski.pl/?p=2776 (7.04.2015).
Nydhal, S. (2011). W ślepej uliczce pośpiechu. Forum, (1).
Powrót do Edenu. Wywiad z R. Skidelskim (2013). Focus, (219).
Pracoholik to zły pracownik. Nowy trend w 2015 roku. Neewsweek Polska. Pozyskano z: http://biznes.newsweek.pl/pracoholik=to-zly-pracownik-nowytrend-w-2015-roku, artykuly,357342,1.html (10.03.2015).
Tishner, J. (1992). Etyka solidarności oraz Homo sovieticus. Kraków: Znak.
Zapracowany Polak (2015). Kurier Szczeciński, (14.04.2015).
Zimbardo, P. i Boyd, J. (2009). Paradoks czasu. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
MARKETING I RYNEK 10/2015
23