REZERWAT BIOSFERY „POLESIE ZACHODNIE” JAK WAŻNA

REZERWAT BIOSFERY „POLESIE ZACHODNIE” JAK WAŻNA

REZERWAT BIOSFERY „POLESIE ZACHODNIE” JAK WAŻNA OSTOJA ŁOSIA
EUROPEJSKIEGO NA WSCHODNIM POGRANICZU POLSKI
Weronika Maślanko
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Zakład Ekologii Krajobrazu i Ochrony Przyrody
[email protected]
Streszczenie:
Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” jest uznawany za jeden z najcenniejszych kompleksów
krajobrazów hydrogenicznych w Europie. Z uwagi na bogate środowisko życia i preferencje
siedliskowe łosia (duże kompleksy leśne, obfitujące w torfowiska i bagna, leśne i zakrzaczone
tereny nadrzeczne, wilgotne lasy, bory bagienne, olsy, brzeźniaki, zarośla wierzbowe)
Rezerwat ten jest jedną z trzech największych ostoi tego gatunku w Polsce. Strategia życiowa
łosia europejskiego polega na odbywaniu sezonowych wędrówek pomiędzy ostojami. Jednym z
celów prezentowanej pracy jest wskazanie głównych i uzupełniających ostoi łosia
europejskiego w granicach Rezerwatu, a także potencjalnych korytarzy ekologicznych
pomiędzy nimi, które zapewniają swobodną migrację zwierząt.
Słowa kluczowe: Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie”, łoś europejski, Alces alces, ostoje.
Wprowadzenie
Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” o powierzchni blisko 140 000 ha jest jedną z 3
najważniejszych ostoi łosia europejskiego w Polsce. Obejmuje niemal cały mezoregion
fizjograficzny Pojezierza Łęczyńsko – Włodawskiego i chroni ostatnie zachowane w Polsce
pozostałości kompleksów bagien i torfowisk Polesia. W strukturze użytkowania ziemi
dominują lasy, zajmujące 59,6% powierzchni obszaru Rezerwatu, z czego 30% to lasy na
siedliskach bagiennych i wilgotnych. Zbiorowiska zaroślowe zajmują 2,2%, łąki – 7,8%,
torfowiska – 2,4% i wody – 2,8% powierzchni badanego regionu. Pozostały areał zajmują pola
(23,6%) oraz tereny zabudowane i drogi (1,6%). Cały region wyróżnia się ogromną
różnorodnością biologiczną, w tym obecnością wielu gatunków rzadkich, reliktowych i
zagrożonych wyginięciem (Chmielewski red. 2005). Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie”
jest uznawany za jeden z najcenniejszych kompleksów krajobrazów hydrogenicznych w
Europie. Centralną część Rezerwatu Biosfery zajmuje Poleski Park Narodowy, otoczony
Poleskim Parkiem Krajobrazowym, część zachodnią – Park Krajobrazowy "Pojezierze
Łęczyńskie", a część wschodnią - Sobiborski Park Krajobrazowy. Wśród obszarów
chronionych występuje również Poleski Obszar Chronionego Krajobrazu oraz fragment
Chełmskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W granicach Rezerwatu Biosfery znajduje się
również 12 rezerwatów przyrody oraz obszary NATURA 2000, tj. 11 obszarów SOO –
specjalnych obszarów ochrony siedlisk oraz 4 obszary OSO – obszarów specjalnej ochrony
ptaków [Chmielewski T. J. red. 2005]. Łącznie stanowią one wielkoobszarowy system
obszarów chronionych.
Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie” jest jedną z trzech największych ostoi łosia
europejskiego w Polsce, ale równocześnie najmniej poznaną i zbadaną w porównaniu z obiema
pozostałymi, tj. populacją biebrzańską i kampinoską. W latach 90. XX w. populacja łosia
europejskiego liczyła tu od 175 (sezon 1994/1995) przez 275 (sezon 1999/2000) do 360
osobników (sezon 2008/2009) [Wójcik i in. 2009]. Na obszarze Poleskiego Parku Narodowego
zagęszczenie osobników tej populacji należało do najwyższych w Polsce i wynosiło 19,2
osobników na 1000 ha powierzchni ogólnej w sezonie 1999/2000 i 21,9 osobników na 1000 ha
w sezonie 2001/2002.
Dla odpowiedniej liczebności i względniej stabilności populacji łosia niezbędna jest
ochrona siedlisk korzystnych dla jego spokojnego przebywania i względnie bezkolizyjnych
migracji. Wymaga to m.in. ochrony różnorodnych siedlisk podmokłych i wilgotnych,
przemyślanego gospodarowania bazą żerową, tworzenia w ostojach i na szlakach migracji
różnego typu obszarów chronionych, stref i pasm wyłączonych z intensyfikacji gospodarki
rolnej i leśnej itp.
Współczesny obszar stałego występowania łosia Alces alces L. w Europie obejmuje
Rosję, Skandynawię (wraz z Finlandią), Białoruś, Ukrainę, oraz państwa nadbałtyckie – Litwę,
Łotwę, Estonię oraz północno – wschodnią i wschodnią Polskę. Na zachodzie, w rejonie
Puszczy Kampinoskiej przekracza natomiast linię Wisły [Raczyński 2006]. Prawdopodobnie
łoś występował licznie na Ziemi już w plejstocenie, czyli około 1 miliona lat temu [Brzezicki
1989]. W przeszłości cała Polska i pokaźny płat niżowej Europy aż po Francję leżały w
naturalnym zasięgu łosia, zanim zwierzę to nie zostało wytępione w miarę postępu cywilizacji i
rozwoju gospodarki w wielu krajach Europy Zachodniej. Obecnie zachodnia granica zwartego
zasięgu łosia w Europie Środkowej kończy się na ziemiach polskich [Flerov 1952; Geptner,
Nasimovic 1967, Morow 1976, Gębczyńska, Raczyński 2005b].
Trzy największe ostoje łosia w Polsce: Dolina Biebrzy, Puszcza Kampinoska oraz
Pojezierze Łęczyńsko – Włodawskie leżą w północno – wschodniej i centralnej części kraju.
Mogą być traktowane jako główne węzły ekologiczne [Chmielewski T. J. 1988, 1992] w
ogólnej strefie zasięgu łosia w Polsce i pełnić rolę zasilającą niewielkie populacje pozostałe
jeszcze w innych częściach kraju.
Łoś preferuje duże kompleksy leśne, obfitujące w torfowiska i bagna, a także leśne i
zakrzaczone tereny nadrzeczne. Wybiera siedliska bogate w wilgotne lasy, bory bagienne, olsy,
brzeźniaki, zarośla wierzbowe, łatwo przystosowuje się też do lasów zagospodarowanych
[Gębczyńska, Raczyński 2005a]. Dzięki rozległym obszarom bagiennym i ich naturalnej szacie
roślinnej łosie znalazły na Pojezierzu Łęczyńsko – Włodawskim bogate środowisko życia,
mogące zapewnić im naturalny żer, miejsca osłonowe i bezpieczeństwo ekologiczne.
Strategia życiowa polegająca na odbywaniu sezonowych wędrówek jest podstawową
cechą ekologii łosia. Migracje łosi związane są z kilkoma czynnikami: sezonowością
(zmieniające się sezonowo preferencje środowiskowe i żerowe w ostojach), zachowaniami
godowymi (podczas rui byki wędrują na znaczne odległości w poszukiwaniu samic) oraz
wiekiem (młode wykazują większą chęć do dalekich migracji na nowe terytoria) [Gębczyńska,
Raczyński 1984]. Ostatni z czynników potwierdzili w swoich badaniach m. in. Roussel [1975]
oraz Waser i Jones [1983]. Szczególnie młode osobniki łosia wykazują wysoką tendencję do
dyspersji i to właśnie jest fenomenem w zasilaniu sąsiadujących populacji i przepływie genów
pomiędzy subpopulacjami. Z reguły dorosłe łosie prowadzą bardziej „osiadły” tryb życia
[Courtois, Crete 1988], co limituje ich możliwości kolonizacji nowych obszarów [Gasaway et
al. 1980].
Wiele lokalnych populacji zajmuje odległe od siebie ostoje, a co to za tym idzie
trwałość takich metapopulacji zależy od dyspersji indywidualnych osobników [Levins 1969].
Dyspersja
pojedynczych osobników może potencjalnie być czynnikiem, który zachowa
przyległe do siebie populacje, które znacznie by obniżyły swoją liczebność bez szansy na
imigrację osobników z zewnątrz [Pulliam 1988; McCullough 1996]. Dlatego ochrona tras
migracji tego gatunku jest szczególnie ważna dla zapewnienia swobodnego przepływu genów.
Procesy migracyjne nigdy nie odbywają się w skali masowej i nie mogą
rekompensować na bieżąco powstałych ubytków. Rola migracji w przypadku łosia sprowadza
się raczej do inicjowania lokalnych stad. Jest to proces, który w normalnym przebiegu wymaga
czasu na adaptację zwierząt do nowych warunków, znalezienia bezpiecznych i zasobnych w żer
ostoi letnich i zimowych, a więc z natury dokonuje się w ciągu co najmniej kilku lat. Jak
wykazali Gębczyńska i Raczyński [1999] w warunkach osłabienia tempa migracji, sporadyczne
nachodzenie nowych zwierząt nie stwarzało szansy trwałego zasiedlania obwodu.
Jednym z istotnych czynników wspomagających rozprzestrzenianie się łosi na ziemiach
polskich mogło być nasilenie imigracji na teren naszego kraju osobników ze wschodu i
północy. Z końca lat 50. XX w. pochodzą pierwsze doniesienia o pojawianiu się łosi w
Czechosłowacji [Hnizdo 1959] i w Niemieckiej Republice Demokratycznej [Heydenreich
1961; Briedermann 1968]. We wszystkich przypadkach w grę wchodziły jedynie zwierzęta
migrujące przez teren Polski. Obecnie jednak wschodni kierunek zasilania populacji polskich
zanikł niemal całkowicie, ze względu na bardzo intensywne pozyskiwanie łosi na wschód od
granic Polski [Gębczyńska, Raczyński 2001].
Wskutek wieloletniej, nadmiernej redukcji stanu pogłowia łosia w naszym kraju
nastąpił m.in. zanik wielu lokalnych jego ostoi w Polsce zachodniej oraz zerwanie głównych
szlaków migracji zwierząt na zachód. Potrzeba było kilku lat, by wprowadzenie moratorium na
odstrzał łosi dało pierwsze widoczne pozytywne efekty, ale wielu ostoi nie udało się nadal
odtworzyć.
Ze względu na bardziej „mozaikowy” charakter siedlisk leśnych i bagiennych w Polsce,
dystans wędrówek łosi jest tu bardziej ograniczony niż w przypadku krajów skandynawskich
[Gębczyńska, Raczyński 2001].
Uważa się, że warunkiem uruchomienia spontanicznej migracji łosi na rekolonizowane
tereny, jest przejściowe osiągnięcie stanu przegęszczenia w głównych centrach występowania
łosia na terenie północno – wschodniej i wschodniej Polski [Gębczyńska, Raczyński 2001].
Zjawisko to obserwujemy obecnie m.in. na Pojezierzu Łęczyńsko – Włodawskim. Tym samym
przeprowadzenie badań telemetrycznych właśnie w tym momencie jest bardzo uzasadnione, z
uwagi na znaczną liczebność i duże średnie zagęszczenie populacji poleskiej. Prawdopodobne
szlaki migracji łosi na terenie Polski zostały w generalnym zarysie wyznaczone przez
Gębczyńską i Raczyńskiego [2002]. Prowadzą one z krajowych centrów zasiedlenia oraz
wiodących od wschodniej i północnej granicy. Wśród 5 głównych szlaków migracji łosi został
wymieniony tzw. „Szlak Południowy” prowadzący od granicy wschodniej z rejonu Polesia
(Białoruś, Ukraina) przez centralną Polskę na zachód do Odry w woj. dolnośląskim. W wyniku
tej trasy migracji na Polesiu Zachodnim wytworzyła się stała ostoja łosia, obecnie należąca do
jednych z najważniejszych w Polsce. Zapewne funkcjonował też kanał migracji z Ukrainy w
rejonie doliny Prypeci na odcinku Włodawa – Chełm – Hrubieszów [Gębczyńska, Raczyński
1999]. Wg Gębczyńskiej i Raczyńskiego [1999] pojedyncze stanowiska łosi, odnotowane w
dawnym woj. wrocławskim i jeleniogórskim, mogły wyznaczyć szlak migracji łosi z rejonu
Prypeci i Polesia Lubelskiego przez dawne województwa radomskie, kieleckie, częstochowskie
do doliny Odry koło Wrocławia.
Cel
Celem prezentowanej pracy jest potwierdzenie tezy o roli Rezerwatu Biosfery „Polesie
Zachodnie” jako ważnej ostoi łosia europejskiego w rozprzestrzenianiu się gatunku w badanym
regionie oraz wskazanie głównych i uzupełniających ostoi łosia europejskiego w granicach
Rezerwatu.
Metody
Skonfrontowano wyniki analiz przestrzennego rozmieszczenia siedlisk preferowanych
przez łosia europejskiego na badanym obszarze, z wynikami liczeń terenowych łosi w
obwodach łowieckich oraz z wynikami najczęstszych obserwacji osobników łosia na tym
terenie uzyskanymi w wyniku przeprowadzenia badań ankietowych. Na tej podstawie
wyznaczono główne ostoje i prawdopodobne główne korytarze migracji łosi w Rezerwacie
Biosfery Polesie Zachodnie. Wyniki podjętych prac umożliwią lepsze zarządzanie populacją
łosia europejskiego na Polesiu Zachodnim, a w szczególności na ochronę jego głównych ostoi i
poprawę bezpieczeństwa na trasach migracji.
Wyniki
Przeprowadzona analiza wielospektralnych scen satelitarnych, połączona z analizą mapy
głównych typów ekosystemów Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie” oraz z analizą leśnych
map siedliskowych i drzewostanowych umożliwiła zidentyfikowanie na badanym obszarze 54
typów
siedlisk
tworzących
różnorodny,
mozaikowy
układ
przestrzenny.
Wielkość
poszczególnych płatów jest wysoce zróżnicowana, podobnie jak kształt płatów siedlisk – od
nieregularnie rozczłonkowanych w przypadku prawie naturalnych siedlisk hydrogenicznych,
po silnie zgeometryzowane siedliska agrocenoz i urbicenoz.
Badanie przestrzennego rozmieszczenia siedlisk preferowanych przez łosie wykazała,
że zajmują one łącznie 55,5 % powierzchni Rezerwatu Biosfery i występują przede wszystkim
w kilku głównych oraz kilkunastu mniejszych skupieniach. Do najważniejszych terytorialnych
zespołów siedlisk potencjalnie preferowanych przez łosie należą: bory bagienne, bory wilgotne,
olsy, lasy mieszane bagienne i łąki podmokłe.
Wyniki terenowych zimowych liczeń łosi, przeprowadzonych przez koła łowieckie
wchodzące w granice Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”, wykazały największą liczbę
łosi w głównym kompleksie terytorialnym Poleskiego Parku Narodowego (119 osobników)
oraz w obwodach: 90 (32 osobniki) i 116 (25 łosi). (Tabela 1).
Tabela 1. Wyniki inwentaryzacji łosia w obwodach łowieckich wchodzących w granice
Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie” (2012).
Pow. leśna
% pow. z pędzeń
Liczba
L.p. Nadleśnictwo Nr obw. łow.
[ha]
próbnych
łosi
1.
Chełm
125
2596
12
8
2.
Chełm
127
1300
9
10
3.
Chełm
128
713
15*
4.
Lubartów
115
1948
3*
5.
Lubartów
130
792
4*
6.
Sobibór
89
302
11
8
7.
Sobibór
109
460
11
8
8.
Sobibór
110
400
10
10
9.
Sobibór
111
464
10
8
10.
Sobibór
112
463
10
14
11.
Sobibór
113
120
10
7
12.
Sobibór
124
252
11
19
13.
Parczew
94
756
12
2
14.
Parczew
95
6088
10
4
15.
Parczew
96
188
3*
16.
Parczew
97
2700
10
5
17.
Parczew
98
638
1*
18.
Parczew
93
1774
6*
19.
Parczew
117
1548
10
3
20.
Parczew
78
4422
10
10
21.
Parczew
116
512
25*
22.
Parczew
114
542
9
23.
Włodawa
90
7125
32*
24.
Włodawa
92
3529
15*
RAZEM
229
* - w tych obwodach łowieckich nie przeprowadzono tegorocznej ogólnopolskiej
inwentaryzacji łosia. Dane pochodzą jednak z tego roku z poszczególnych Nadleśnictw i
zostały przeliczone na taką powierzchnię obwodu, która jest objęta granicami Rezerwatu
Biosfery „Polesie Zachodnie”.
Miejsca najczęstszych obserwacji łosi wskazane przez 127 respondentów, często
pokrywają się z obszarami występowania siedlisk preferowanych przez łosie. Miejsca częstych
obserwacji wskazywały ponadto prawdopodobne trasy migracji łosi w krajobrazie.
Zebrane wyniki pozwoliły na identyfikację głównych i uzupełniających ostoi łosia w
Rezerwacie Biosfery oraz prawdopodobnych kierunków migracji łosi między ostojami. Za
główne ostoje uznano: (1) Lasy Parczewskie; (2) główny kompleks Poleskiego Parku
Narodowego; (3) Bagno Bubnów; (4) Lasy Włodawskie oraz (5) Lasy Sobiborskie.
Główne korytarze ekologiczne prowadzą: (1) z rejonu Lasów Parczewskich, przez
Poleski Park Narodowy i przez południowy kraniec Lasów Włodawskich do rozległego
kompleksu Lasów Sobiborskich; (2) z rejonu Lasów Włodawskich do Lasów Sobiborskich.
Uzupełniające korytarze ekologiczne łączą (1) główny kompleks Poleskiego Parku
Narodowego z Bagnem Bubnów, (2) Lasy Włodawskie z Bagnem Bubnów; (3) Lasy
Sobiborskie z Bagnem Bubnów.
Wnioski
Szacowana liczebność łosi w ostojach głównych i uzupełniających Rezerwatu Biosfery
„Polesie Zachodnie” oraz przebieg korytarzy ekologicznych pomiędzy nimi potwierdza rolę
Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie” jako ważnej ostoi tego gatunku w regionie oraz węzła
w rozprzestrzenianiu się badanego gatunku w regionie.
Przestrzenny układ ostoi i korytarzy wskazuje, że Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie”
może być obszarem matecznym na trasach długodystansowych migracji i rozprzestrzeniania się
populacji łosia na tereny otaczające.
Cytowana literatura:
1. Briedermann L. 1968. Die Westvorstösse des Elchwildes (Alces Alces L.) in Mitteleuropa in
ihrer populations-dynamischen Bedeutung. Zoolog. Garten 35, 4/5:224-229.
2. Chmielewski T. J. 1988. O strefowo-pasmowo-węzłowej strukturze układów ponadekosystemowych. Wiadomości Ekologiczne 34, 2: 165–185.
3. Chmielewski T. J. 1992. Próba modelowania funkcjonowania fizjocenozy jako
dynamicznego układu polikosystemowego [W:] Chmielewski T. J., Richling A.,
Wojciechowski K. red.: Funkcjonowanie i waloryzacja krajobrazu. Materiały z
ogólnopolskiej konferencji naukowej 21-22 listopada 1991 w Lublinie. Polskie
Towarzystwo Geograficzne, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Wolnej
Wszechnicy Polskiej, Lublin: 25–38.
4. Chmielewski T. J. red. 2005. Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie”: walory,
funkcjonowanie, perspektywy rozwoju. Poleski Park Narodowy, Wojewoda Lubelski.
Lublin – Urszulin: 1–168.
5. Courtois R., Crĕte M. 1988. Déplacements quotidiens et domains vitaux des orignales du
sud-ouest du Québec. Alces 24: 78-89.
6. Flerov K.K. 1952. Fauna SSSR. Mlekopitajuščije, 1, 2: 185-212.
7. Gasaway W. S., Dubois S. D., Brink K.L. 1980. Dispersal of subadult moose from a low
density population in interior Alaska. Alces 16: 314-337.
8. Geptner V. G., Nasimovič A. A. 1967. Der Elch. A.Ziemsen Verlag. Wittenberg
Lutherstadt, 1-231.
9. Gębczyńska Z., Raczyński J. 1984. Habitat preferences and population structure of moose in
the Biebrza River valley . Acta Zool. Fennica 172.
10. Gębczyńska Z., Raczyński J. 1999. Miejsce dla łosia w polskich lasach. Las Polski 6.
11. Gębczyńska Z., Raczyński J. 2001. Sytuacja łosia Alces alces (L.) w Polsce, zagrożenia i
program odbudowy jego populacji. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 4: 35–55.
12. Gębczyńska Z., Raczyński J. 2002. Die Bedeutung der polnischen Elchpopulation (Alces
alces) bei der Wiederbesiedlung des Areals in Mitteleuropa. Artenschutzreport 12: 38–41.
13. Gębczyńska Z., Raczyński J. 2005a. Łoś – typowy mieszkaniec Doliny Biebrzy. Przyroda
Biebrzańskiego Parku Narodowego, Osowiec – Twierdza, 167–183.
14. Gębczyńska Z., Raczyński J. 2005b. Is there a possibility of the central European range of
the moose (Alces alces L.) being enlarged by migration? Pohlmeyer K. (ed.).
15. Heydenreich H. 1961. Elchwanderungen in Europa von 1957-1960. Zeitschr. Jagdwiss., 7,
2: 83-86.
16. Hnizdo C. 1959. Vỳskyt losa v ČSR w letech 1957 a 1958. Ochrana přirody, 17 (1): 8-10.
17. Levins R. 1969. Some demographic and genetic consequences of environmental
heterogeneity for biological control. Bulletin of the Entomological Society of America 15:
237-240.
18. McCullough D. R. 1996. Spatially structured populations and harvest theory. Journal of
Wildlife Management 60: 1–9.
19. Morow K. 1976. Badania nad składem pokarmu i wykorzystaniem środowiska leśnego przez
łosie w kompleksie Puszczy Augustowskiej. Acta theriol., Vol. XXI, 5, 101-106.
20. Pulliam H. R. 1988. Sources, sinks and population regulation. American Naturalist 132:
652-661.
21. Raczyński J. 2006. Łoś w Polsce – stan i perspektywy. [W:] Czy jest miejsce dla łosia?
Materiały z sesji naukowej 5.06.2006. Uroczysko Supraśl, 24–38.
22. Roussel Y. E., Audy E., Potvin F. 1975. Preliminary study of seasonal moose movements in
Laurentides Provincial Park, Québec. Canadian Field-Naturalist 88: 47-52.
23. Waser P.M., Jones W.T. 1983. Natal philopatry among solitary mammals. Quarterly Review
of Biology 58: 353-390.
24. Wójcik M., Beeger S., Maślanko W. 2009. Dynamics of numbers and density of the
European elk population in the area of the „West Polesie” Biosphere Reserve. [In:] Nature
and Landscape Monitoring System in the West Polesie Region. Chmielewski T.J. Sławiński
C. eds., Lublin: 1-270.