docEwa Górska (red.) Praktyka stosowania ergonomii
download 
Reklamacja Transkrypt
Ewa Górska (red.) Praktyka stosowania ergonomii
Praktyka stosowania ergonomii Redakcja naukowa Ewa Górska Warszawa 2011 Recenzenci Joanna Lecewicz-Bartoszewska Jerzy Charytonowicz Jerzy Lewandowski Leszek Pacholski Leszek Solecki Redakcja techniczna Marta Skierniewska Projekt okładki Danuta Czudek-Puchalska Projekt znaku na okładce Justyna Smagowicz Maja Stryjecka-Rejmer Skład komputerowy Andrzej Kowalczyk © Copyright by Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, Warszawa 2011 Wszelkie prawa zastrzeżone Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, w tym nie może być umieszczany ani rozpowszechniany w internecie bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich ISBN 978-83-930983-2-3 Księgarnia internetowa Oficyny Wydawniczej PW www.wydawnictwopw.pl tel.: 22 825-75-18, 22 234-75-03; fax 22 234-70-60; e-mail: [email protected] Oficyna Wydawnicza PW, ul. Polna 50, 00-644 Warszawa. Wydanie I. Zamówienie nr 342/2011 Druk i oprawa: Drukarnia Oficyny Wydawniczej Politechniki Warszawskiej, tel. 22 234-40-26 SPIS TRECI Wprowadzenie............................................................................................................... 5 Rozdzia 1. Rys historyczny ergonomii w Polsce ze szczególnym uwzgldnieniem Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego...................................................................... 9 (H. wirko) Rozdzia 2. Profesjonalne podejcie do oceny kompetencji ergonomistów ................ 19 (E. Górska) Rozdzia 3. Specyfika szkole i dziaa realizowanych przez pastwow inspekcj pracy w zakresie ergonomii .......................................................................................... 26 (K. Gówczyska-Woelke) Rozdzia 4. Edukacja w zakresie ergonomii na polskich Wyszych Uczelniach. Stan aktualny, rozwój i perspektywy............................................................................ 32 (A. Jasiak) Rozdzia 5. Edukacja ergonomiczna na Wydziale Lenym Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie......................................................................................................... 37 (K. Leszczyski) Rozdzia 6. Ocena poziomu wiedzy ergonomicznej podczas procesu dydaktycznego w Wyszej Szkole ................................................................................................ 42 (T. Musio, I. Romanowska-Somka) Rozdzia 7. Zajcia dydaktyczne w zakresie ergonomii w Maopolskiej Wyszej Szkole Ekonomicznej w Tarnowie ............................................................................... 46 (Z. Muszyski, L. Kozio) Rozdzia 8. Zakres wiedzy ergonomicznej na studiach o kierunku bezpieczestwo i higiena pracy............................................................................................................... 54 (I. Romanowska-Somka, T. Musio) Rozdzia 9. Kontekst oprogramowania z perspektywy jakoci technicznej, uytkowej, estetycznej i marketingowej.............................................................................. 60 (A. Bobkowska, M. Weryszko) Rozdzia 10. Analiza i ocena dostosowania Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej pod wzgldem organizacyjnym do potrzeb studentów niepenosprawnych ............................................................................................................ 73 (A. Polak-Sopiska, A.Rogalska) 3 Rozdzia 11. Dostosowanie stanowisk produkcyjnych do moliwoci i potrzeb osób z wybranymi rodzajami niepenosprawnoci ....................................................... 85 (A. Polak-Sopiska, E. Sujka) Rozdzia 12. Organizacja stanowisk pracy dla osób z niepenosprawnociami narzdu ruchu ............................................................................................................... 99 (A. Hartman, M. Zdrodowski) Rozdzia 13. Siedziska do pracy – krótki rys historyczny ........................................ 112 (J. Charytonowicz) Rozdzia 14. Projektowanie stadionów – zagadnienie maksymalnego zasigu widzenia .......................................................................................................................... 127 (Z. Pelczarski) Rozdzia 15. Ergonomiczne aspekty planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia prowadzenia robót budowlanych ................................................................................ 145 (Z. Augustyniak) Rozdzia 16. Zastosowanie materiaów wtórnych w realizacji obiektów architektonicznych ............................................................................................................................. 155 (J. Charytonowicz, M. Skowroski) Rozdzia 17. Eko-ergonomiczne sposoby budowania ............................................... 171 (A. Skowroski) Rozdzia 18. Obowizujce przepisy prawa i praktyka gospodarcza a koordynacja prac lenych ................................................................................................................ 184 (K. Staszyski) Rozdzia 19. Ergonomiczna analiza i ocena warunków pracy oraz wypoczynku w rodowisku lenym na przykadzie Nadlenictwia Chotyów RDLP Lublin ......... 192 (M. Kiczyski) 4 WPROWADZENIE Na funkcjonowanie wspóczesnych organizacji ma wpyw znaczca liczba czynników zarówno wewntrznych, jak i zewntrznych. Jednake niektóre z nich maj szczególne znaczenie. Jednym z nich jest czowiek znajdujcy si w organizacji. Istotnym elementem poprawiajcym jego funkcjonowanie jest stosowanie zasad ergonomii. Zasady te maj wówczas sens, jeeli s stosowane i weryfikowane w praktyce. Zwikszajca si rola ergonomii w organizacjach, tak w kraju, jak i w krajach o gospodarce wysoko rozwinitej bya inspiracj do opracowania ksiki, która zawieraaby zagadnienia stosowania ergonomii w praktyce. Ksika jest opracowaniem, którego celem jest prezentacja dorobku naukowobadawczego nakierowanego na praktyk stosowania ergonomii w organizacjach gospodarczych i non-profit. Problematyka ksiki obejmuje szeroki wachlarz zagadnie dotyczcych wykorzystania zasad ergonomii w praktyce. Zawarto opracowania zostaa podzielona na osiemnacie rozdziaów. Rozdzia pierwszy powicony zosta historii ergonomii w Polsce ze szczególnym uwzgldnieniem Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego. Szczególnie podkrelono rol Towarzystwa w propagowaniu zasad ergonomii. Podkrelono, e celem Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego jest rozwijanie i upowszechnianie nauki ergonomii w Polsce oraz popularyzowanie jej zasad i osigni zmierzajcych do optymalnego dostosowania narzdzi, maszyn, urzdze, technologii, organizacji i materialnego rodowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego uytku do wymaga i potrzeb psychofizycznych i spoecznych czowieka. W drugim rozdziale omówiono profesjonalne podejcie do zarzdzania ergonomi w przedsibiorstwie. Podkrelono znaczenie zdobywania wiedzy zwaszcza z zakresu ergonomii. Form potwierdzania zdobytej wiedzy i umiejtnoci jej praktycznego stosowania jest proces certyfikacji personelu prowadzony przez uprawnione do tego instytucje. Proces ten koczy si wydaniem certyfikatu (najczciej na okres 3 do 5 lat z moliwoci jego odnawiania). Zdobycie certyfikatu w danej dziedzinie jest swego rodzaju rynkowym zapewnieniem o wysokich kwalifikacjach i dobrej jakoci usug, które certyfikowana osoba sob reprezentuje. Od stycznia 2010 zostaa uruchomiona procedura certyfikacji ergonomisty w Polsce. Kieruje ni Krajowe Centrum Certyfikacji Ergonomisty przy Polskim Towarzystwie Ergonomicznym. Naczelnym jego organem jest Krajowa Rada Ewaluacyjna, w skad której wchodz certyfikowani przez CREE w listopadzie 2009 roku, euro-ergonomici. Rozdzia trzeci zawiera problematyk ksztacenia kadr Pastwowej Inspekcji Pracy w zakresie ergonomii oraz przykady wykorzystania zdobytej wiedzy i umiejtnoci podczas prowadzenia kontroli tematycznych i dziaa prewencyjnych. Przedstawiono podejmowane przez Pastwow Inspekcj Pracy przedsiwzicia na rzecz: pogbiania wiedzy w dziedzinie ergonomii przez pracowników organu powoanego do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególnoci przepisów i zasad bezpieczestwa i higieny pracy; kontroli i nadzoru ograniczania niepodanego wpywu czynników ryzyka na zdrowie osób zatrudnionych w kontrolowanych pod- 5 miotach, a take upowszechniania informacji o metodach eliminowania lub ograniczania tego wpywu. Edukacja w zakresie ergonomii na polskich wyszych uczelniach jest przedmiotem rozwaa w rozdziale czwartym. Rozdzia skada si z szeciu czci. Cz pierwsza zwi le prezentuje pocztki nauczania ergonomii w polskich orodkach akademickich. Opcja druga prezentuje prekursorów ergonomii i najwybitniejszych polskich uczonych. Trzecia cz prezentuje wiodce orodki akademickie w Polsce, ich profile oraz wkad orodka poznaskiego w rozwój nauczania ergonomii w Polsce i na wiecie. Kolejna opcja charakteryzuje najwyszej rangi podrczniki, skrypty i materiay dydaktyczne z zakresu ergonomii. Kocowa cz zawiera badania oceny studentów dotyczcej sposobów nauczania, treci programowych oraz korzyci z nauczania ergonomii. Kolejny rozdzia pity dotyczy edukacji ergonomicznej na Wydziale Lenym Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Zaprezentowana zostaa charakterystyka kursu „Ergonomii i ochrony pracy w lenictwie” realizowanego w Katedrze Uytkowania Lasu i Drewna. W ramach cyklu wykadów przekazywane s treci podstawowe zwizane z teori systemów, struktur systemów ochrony pracy, psychologi i istot pracy umysowej, podstawami fizjologii, wypadkowoci, ergonomi stanowisk komputerowych. Ze wzgldu na specyfik prac lenych duy nacisk zosta pooony na diagnostyk i ocen czynników fizycznych i chemicznych na stanowiskach pracy w lenictwie. Z kolei w ramach wicze studenci wykonuj projekty obejmujce identyfikacj i ocen ryzyka zawodowego, analiz przyczyn wypadków metod Haddona, ocen zagroenia ze strony drga mechanicznych i haasu oraz obcie za pomoc list kontrolnych. Rozdzia szósty powicony zosta ocenie poziomu wiedzy ergonomicznej podczas procesu dydaktycznego w wyszej szkole zawodowej. Przedstawiono wyniki bada poziomu wiedzy na temat ergonomii uzyskanej podczas wykadu z ergonomii w wyszej szkole. Badania przeprowadzono przy uyciu metody socjometrycznej stosujc takie narzdzie jak autorska ankieta w formie kwestionariusza w ukadzie macierzowym. Dobór próbki badawczej by celowy, próbka badawcza obejmowaa okoo 100 studentów studiów niestacjonarnych trzeciego roku. Badanie przeprowadzono przed ocen kocow - zaliczeniow przedmiotu. W rozdziale siódmym zawarto problematyk zaj dydaktycznych w zakresie ergonomii w Maopolskiej Wyszej Szkole Ekonomicznej w Tarnowie. Przedstawiono charakterystyk prowadzenia zaj dydaktycznych w zakresie ergonomii. Stosownie do zaoe nauki ergonomii przekazywana jest take wiedza z przedmiotów bezporednio zwizanych z nauk o ergonomii w zakresie moliwoci jej wykorzystania w praktyce. Do planu i programu studiów wczany jest komputerowy system STER, jako istotne narzdzie wspomagajce zarzdzanie w konkretnych warunkach zwizanych z otoczeniem miejsca pracy. Zwraca si przy tym uwag na stosowanie wysokiego poziomu kultury bezpieczestwa pracy a take ograniczenia moliwoci utraty zdrowia a w skrajnie ekstremalnych warunkach zagroenia ycia. Rozdzia ósmy powicony zosta zakresowi wiedzy ergonomicznej na studiach na kierunku bezpieczestwo i higiena pracy. Przedstawiono zakres tematyczny z ergonomii niezbdny dla studentów kierunku bezpieczestwa i higieny pracy oraz tych przedmiotów, w których wykorzystywana jest wiedza z ergonomii w celu podniesienia 6 bezpieczestwa pracy. Przedstawiono zakres tematyczny i metody prowadzenia zaj z zagroe fizycznych w rodowisku pracy oraz technicznego bezpieczestwa pracy. W rozdziale dziewitym omówiono zagadnienie ergonomii i funkcjonalnoci oprogramowania w szerszym kontekcie. Zbadana zostaa zaleno pomidzy funkcjonalnoci i jakoci techniczn systemu a jego ergonomi, sztuk, procesem wytwarzania oprogramowania, procesem promocji, badaniami marketingowymi, opacalnoci produktu i satysfakcj uytkowników. Gdy oprogramowanie suy do przedstawienia lub promocji jakiego produktu, dodatkowo mona bada zalenoci pomidzy charakterystykami interfejsu uytkownika a produktem, który jest prezentowany. Powysze zalenoci mog zmienia swoje nasilenie w zalenoci od typu systemu. Rozdzia dziesity zawiera analiz i ocen dostosowania Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb studentów z niepenosprawnociami. Opracowanie przedstawia wyniki bada dotyczce dostosowanie Wydziau pod wzgldem organizacyjnym do potrzeb osób z niepenosprawnociami. W badaniach wykorzystano cztery róne ankiety. Pierwsze trzy skierowane byy do pracowników Wydziau Organizacji i Zarzdzania, czyli dziekana i prodziekanów, pracowników dziekanatu oraz pracowników sekretariatów katedr. Czwarta miaa na celu poznanie opinii studentów na temat organizacji pracy dziekanatu. Kolejny rozdzia jedenasty powicony zosta zagadnieniu dostosowania stanowisk produkcyjnych do moliwoci i potrzeb osób z wybranymi rodzajami niepenosprawnoci. Dokonano oceny wybranych stanowisk montaowych pod ktem dostosowania ich do rónych rodzajów niepenosprawnoci. W oparciu o list kontroln wytypowano grup schorze, z jakimi mona zatrudni pracowników na analizowanych stanowiskach. Nastpnie oceniono obcienie fizyczny, aby stwierdzi czy na badanych stanowiskach nie ma przeciwwskaza do pracy osób z okrelonymi niepenosprawnociami. Na podstawie wniosków z przeprowadzonych bada opracowano projekt koncepcyjny zmian organizacyjnych i konstrukcyjnych na stanowiskach pracy, aby umoliwi zatrudnienie osób z wybranymi schorzeniami. W rozdziale dwunastym zaprezentowano organizacj stanowisk pracy dla osób z niepenosprawnociami narzdu ruchu. Opracowanie porusza kwestie wybranych metod organizacji stanowisk pracy, umoliwiajcych efektywn kompensacj nieprawidowoci wystpujcych w aparacie ruchowym osoby niepenosprawnej. Na przykadzie stanowiska biurowego oraz pracownika z dyskopati odcinka ld wiowego krgosupa, przeprowadzono analiz moliwoci dostosowania stanowiska pracy do potrzeb i moliwoci pracownika, w kontekcie wpywu tych zmian na ukad miniowo-szkieletowy osoby niepenosprawnej. Rozdzia trzynasty powicony zosta rysowi historycznemu siedziska do pracy. Zaprezentowane zostay procesy ewolucyjne siedziska pracy z komentarzem dotyczcym ich ergonomicznoci. W rozdziale czternastym omówiono projektowanie stadionów w kontekcie maksymalnego zasigu widzenia. W opracowaniu przedstawiono problem maksymalnego zasigu widzenia, stanowicego jeden z gównych parametrów wyjciowych, w projektowaniu wspóczesnych stadionów oraz wynikajce z niego implikacje architektoniczne. Rozdzia pitnasty zawiera ergonomiczne aspekty planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia prowadzenia robót budowlanych. Omówione zostay wymagania dotyczce 7 ergonomicznych zalenoci wpywajcych na wybór technologii i mechanizacji robót budowlanych oraz ogranicze ekonomiczno-organizacyjnych wystpujcych na placu budowy. Istot tych zalenoci jest kompleksowo i komplementarno dziaa, które s podstawowym elementem planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia. Sporzdzenie lub zapewnienie sporzdzenia planów bezpieczestwa i ochrony zdrowia naley do obowizków kierownika budowy. Zastosowanie materiaów wtórnych w realizacji obiektów architektonicznych jest przedmiotem rozwaa w rozdziale szesnastym. W opracowaniu stwierdzono, e prawidowy dobór i zastosowanie materiaów wtórnych w nowo budowanych obiektach architektonicznych daje moliwo zapewnienia odpowiedniego komfortu otoczenia przy jednoczesnym uwzgldnieniu szerokiego spektrum aspektów ekologicznych i ergonomicznych. Projektowanie i produkcja w myl logiki obiegu przyrodniczego, wydaje si by jedn z kluczowych strategii dla rozwoju zrównowaonego w XXI wieku. Rozdzia siedemnasty zawiera problematyk eko-ergonomicznych sposobów budowania. W rozdziale podkrelono znaczenie chci budowania nowego rodowiska czowieka w sposób zrównowaony. Zrównowaony sposób okrelono jako: ekologiczny, jak najbardziej autonomiczny, ergonomiczny i ekonomiczny. W rozdziale osiemnastym omówiono obowizujce przepisy prawa i praktyk gospodarcz w kontekcie koordynacji prac lenych. Wystpujce problemy prawne w funkcjonujcym podmiocie gospodarczym omówiono na przykadzie nadlenictwa. Stwierdzono, e nadlenictwo w umowach zawieranych z ZUL zobowizuje te podmioty do przestrzegania przepisów i zasad bhp waciwych dla gospodarki lenej, zastrzegajc sobie prawo do rozwizania takiej umowy w przypadkach naruszania tyche przepisów. Tym samym nadlenictwo, by takie dziaanie z jego strony byo skuteczne (ewentualne rozwizanie umowy), musi podejmowa czynnoci kontrolno-nadzorcze wobec usugodawcy, bdce faktycznie dziaaniami koordynacyjnymi ze strony Zarzdcy Lasu w stosunku do ZUL. Ergonomiczna analiza i ocena warunków pracy oraz wypoczynku w rodowisku lenym jest przedmiotem rozwaa w rozdziale dziewitnastym. Z przeprowadzonych bada wynika, e przebywanie osób w rodowisku lenym zgodnie z zasadami ergonomii wpywa pozytywnie na spadek liczby chorób zawodowych, wypadków przy pracy i dugoletnich powika zdrowotnych powodowanych przede wszystkim szkodliwymi czynnikami biologicznymi. Zaprezentowanie tych wyników pozwoli spojrze na problem od strony praktycznej. Bdzie równie moliwo podzielenia si dowiadczeniem osoby dotknitej osobicie skutkami boreliozy. 8 Rozdzia 1 RYS HISTORYCZNY ERGONOMII W POLSCE ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLDNIENIEM POLSKIEGO TOWARZYSTWA ERGONOMICZNEGO Halina wirko Tradycja ergonomii polskiej siga poowy XIX wieku, kiedy to Wojciech Bogumi Jastrzbowski wybitny profesor Instytutu Rolno-Lenego w Marymoncie pod Warszaw, wyda w 1857 r. (a wic 153 lata temu) prac pt.: „Rys ergonomii, czyli nauki o pracy”. By on pierwszym w skali wiatowej twórc terminu ergonomia. W latach midzywojennych prace badawcze i dziaalno praktyczne w zakresie poprawy warunków pracy rozwijay si, podobnie jak w innych krajach, w trzech gównych kierunkach. 1. Higieny i medycyny pracy pod kierunkiem prof. Brunona Nowakowskiego w Pastwowym Zakadzie Higieny w Warszawie, oraz prof. Wodzimierza Misiuro – fizjologa pracy z Warszawy. 2. Psychologii pracy – podjte przez prof. Bronisawa Biegieleisena – elazowskiego oraz in. Eugeniusza Porbskiego. 3. Organizacji pracy prowadzone przez ww. in. Eugeniusza Porbskiego i in. Karola Adamieckiego. W latach powojennych kontynuowali swe badania ww. uczeni wsparci przez badacza Leopolda Mineckiego – fizjologa pracy w Instytucie Medycyny Pracy w odzi, mgr in. Stefana Filipkowskiego w Politechnice Warszawskiej, mgr in. Andrzeja Mazurkiewicza we wzorcowni Bezpieczestwa i Higieny Pracy przy ul. Tamka. Rozwój ergonomii we wspóczesnym ujciu rozpocz si w Polsce na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych. 9 Podjto wówczas prace badawcze, jak i realizacje praktycznych wdroe w kluczowych zakadach pracy. Inspiratorami bada ergonomicznych byli lekarze medycyny pracy – badacze zatrudnieni w kluczowych zakadach przemysu maszynowego i cikiego w: Warszawie, Ursusie, Krakowie, Starachowicach, Radomiu, Poznaniu i we Wrocawiu. Wymieni tu naley badaczy: Piotra Krasuckiego, Juliana abickiego, Halin wirko, Antoniego Kamiskiego, Karola Jankowskiego, Stefana Frejtaka, Ireneusza Kliksa i Mari Wójcik. Wikszo tych pierwszych bada wdroono bezporednio w tych zakadach pracy pod auspicjami Zwizku Zawodowego Metalowców, który szeroko propagowa wyniki tych bada i efekty wdroe. Badania lekarzy medycyny przemysowej wsparli psycholodzy pracy, zwaszcza zatrudnieni w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy (Longin Paluszkiewicz, Maria Gadomska). W poowie lat 60 badania w dziedzinie wykorzystania ergonomii, we wzornictwie przemysowym podjto w Wydziale Form Przemysowych Krakowskiej Akademii Sztuk Piknych (Zbigniew Chudzikiewicz i Adam Redliczka), w Politechnice Krakowskiej (Andrzej Józefik) oraz w Instytucie Wzornictwa Przemysowego w Warszawie (Ewa Nowak i Jerzy Sowikowski). Organizacyjnie dziaalno ergonomiczna rozpocza si w styczniu 1964 r. po powoaniu Sekcji Ergonomii, Centralnej Rady Zwizków Zawodowych i Naczelnej Organizacji Technicznej (CRZZ – NOT). Sekcja ta w 1967r. poczya si z Sekcj Ochrony Pracy NOT tworzc Polski Komitet Ergonomii i Ochrony Pracy NOT. Komitet ten organizowa systematyczne spotkania i konferencje w kraju, zapraszajc do udziau przedstawicieli z zagranicy z krajów wschodniej i rodkowej Europy. Omawiano na nich wyniki uzyskanych bada teoretycznych i praktycznych wdroe. Zapocztkowao to systematycznie organizowane konferencje i sympozja w poszczególnych krajach. Komitet Ergonomii i Ochrony Pracy NOT nawiza te wspóprac z orodkami we Francji, Anglii, Niemczech oraz w Stanach Zjednoczonych. Zapewnio to udzia naszych ergonomistów w seminariach oraz umoliwio im odbywanie stay naukowych w tych pastwach. Komitet ten od 1970r, by oficjalnym przedstawicielem Polski w Midzynarodowym Stowarzyszeniu Ergonomicznym (IEA). W 1977r. w miejsce Komitetu Ergonomii i Ochrony Pracy NOT utworzono – Polski Komitet Naukowo-Techniczny ds. Ergonomii i Ochrony Pracy, koncentrujcy si na rodowisku inynierów i techników. W 1972r. odbya si w Moskwie konferencja Ergonomistów Rosji i Polski, Czechosowacji, Wgier i Bugarii. Od tej pory organizowano corocznie wspólne konferencje. W midzyczasie sukcesywny rozwój dziaalnoci naukowo-badawczej doprowadzi do powstania w 1972. Komisji Ergonomicznej Polskiej Akademii Nauk w oddziale krakowskim. Inspiratorami byli m.in.: Andrzej Józefik, Andrzej Ogiski, Mieczysaw Krause. W marcu 1974r. wadze Polskiej Akademii Nauk powoay przy Prezydium Midzywydziaowy Komitet Ergonomii. Komitet ten jest w szczególnoci organem od10 dziaywania Polskiej Akademii Nauk na rozwój ergonomii w skali kraju oraz integrujcym rodowisko i orodki naukowe, jak równie okrela ramy i zasady wspódziaania nauki i praktyki. Zaczy wychodzi liczne publikacje o tematyce ergonomicznej w pismach technicznych, np.: w „Ochronie pracy”, medycznych – „Medycynie pracy”, w wydawnictwach instytutów naukowo-badawczych (CIOP), uczelnianych oraz w formie monografii np.: „Vademecum ergonomiczne” (P. Krasucki, J. Rosner), „Ergonomia” (pod red. J. Rosnera), „Ergonomia przemysowa” (S. Filipkowskiego), „Psychologia inynieryjna” (J. Oko i L. Pawluszkiewicz), „Ergonomia w praktyce lekarzy przemysowych” (A. Ogiski, P. Krasucki), „Zarys psychofizjologii pracy” (Z. Jethon, S. Klonowicz), „Ergonomiczne analizy uciliwoci pracy”(A. Hansen). W Polsce najbardziej powszechn organizacj ergonomiczn jest Polskie Towarzystwo Ergonomiczne powoane 16 maja 1977 roku z inicjatywy Komitetu Ergonomii PAN oraz 214 czonków zaoycielskich – entuzjastów bada i szerokiego stosowania w praktyce zasad ergonomii. Reprezentowali oni róne zawody, róne orodki naukowe, instytucje i przedsibiorstwa produkcyjne. Inicjatorami Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego byli: prof. J. Kaczmarek, Bohdan Lisowski, Zbigniew Jethon, Zygmunt Zbichorski, Andrzej Ogiski, Jan Rosner, dr Halina wirko, Piotr Krasucki, mgr Zygmunt Mirski. Istotne znaczenie mia równie fakt powierzenia Polsce organizacji VII Kongresu Midzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA) w 1979 roku w Warszawie, tj. w roku powiconym 180 rocznicy urodzin prekursora ergonomii wiatowej, polskiemu uczonemu Wojciechowi Bogumiowi Jastrzbowskiemu. Zgodnie z uchwa czonków zaoycieli PTErg zostao zakwalifikowane przez Polsk Akademi Nauk do grona towarzystw naukowych afiliowanych przy wydziale I Nauk Spoecznych, a w 1983 roku podporzdkowane zostao prezydiom PAN. Celem powoania Towarzystwa byo, zgodnie z pierwszym statutem zatwierdzonym 16 maja 1977 roku (oraz zmianami statutu dokonanymi w 1983, 1993, 2002 i 2006 r.) byo i jest zjednoczenie osób majcych osignicia naukowe, dydaktyczne i wdroeniowe, popularyzatorskie w dziedzinie ergonomii w Polsce i na wiecie. Zadaniem PTErg jest rozwijanie i upowszechnianie nauk ergonomii w Polsce oraz popularyzowanie jej zasad i osigni, zmierzajce do optymalnego dostosowania narzdzi, maszyn, urzdze, technologii, organizacji i materialnego rodowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego uytku do wymaga i potrzeb psycho-fizycznych 11 i spoecznych czowieka, a zwaszcza do wymaga zwizanych z ograniczeniem uciliwoci szkodliwoci. PTErg dy do realizacji celów statutowych poprzez: 1) inspirowanie oraz popieranie prac naukowych, wdroeniowych i wynalazczych w dziedzinie ergonomii, 2) udzielanie pomocy przy wdraaniu naukowych osigni ergonomii do praktyki ycia gospodarczego i spoecznego, 3) inspirowanie oraz popieranie dziaa w zakresie ksztacenia w dziedzinie ergonomii osób uczcych si lub pracujcych we wszystkich dziaach gospodarki narodowej, 4) krzewienie oraz popularyzowanie wiedzy ergonomicznej wród spoeczestwa, szczególnie w ramach nauczania w szkolnictwie ponadpodstawowym i wyszym, 5) wspódziaanie z Polsk Akademi Nauk oraz innymi instytucjami i organizacjami zawodowymi i spoecznymi, m. in. z Polskim Towarzystwem Medycyny Pracy, Pastwow Inspekcj Pracy, 6) wspóprac z zagranicznymi i midzynarodowymi organizacjami w celu wymiany dowiadcze oraz prezentowanie osigni polskiej ergonomii zagranic, 7) organizowanie posiedze naukowych, konferencji, sympozjów, odczytów, wykadów, seminariów i narad, 8) inicjowanie publikacji w prasie, radiu i telewizji i w wydawnictwach naukowych krajowych i zagranicznych, 9) prowadzenie dziaalnoci wydawniczej i doradczej oraz wykonywanie opinii i ekspertyz, 10) oddziaywanie na zakres i tre programów nauczania, szkolenia i doskonalenia w zakresie ergonomii. Towarzystwo posiada ogólnopolski zasig dziaalnoci. Siedzib wadz naczelnych jest Warszawa. Czonkami jego w przewaajcej czci s: nauczyciele, akademicy, pracownicy instytutów badawczych, Pastwowej Inspekcji Pracy, suby medycyny pracy. Wród czonków zdecydowanie dominuj inynierowie (42% ogóu), lekarze (15%), projektanci form przemysowych, psycholodzy i prawnicy (po 8%), biolodzy, antropologowie i informatycy (po 4%). Okoo 64% czonków ma tytu naukowy (doktora, docenta, profesora). Liczba czonków wahaa si od 214 w 1977, poprzez 467 w 1978, 270 – w 1992 r., 467 w 1997 r. do 396 w 2006r oraz 283 w 2010 r. Liczba oddziaów równie ulega zmianie. Od 12 w 1978 r., 10 w 1980 r., 13 w 1997 r. do 14 w 2010 r. Prezesami Zarzdu Gównego PTErg byli: x 1977 – 1980 prof. Zbigniew Jethon x 1980 – 1986 dr Halina wirko x 1986 – 1992 prof. Leszek Pacholski x 1992 – 1999 dr Halina wirko x 1999 – 2006 dr Jerzy Marcinkowski x od 2006 prof. Ewa Górska 12 Polskie Towarzystwo Ergonomiczne dziaa poprzez 11-osobowy Zarzd gówny, 5-osobow Komisj Rewizyjn i 3-osobowy Sd Koleeski, a przede wszystkim poprzez oddziay terenowe. Obecnie dziaaj one we Wrocawiu, Warszawie, Poznaniu, Biaymstoku, Bydgoszczy, Czstochowie, Gdasku, Katowicach, Koszalinie, Krakowie, Lublinie, odzi, Rzeszowie, Szczecinie i Zielonej Górze. Wikszo naszych oddziaów z inspiracji Zarzdu Gównego organizuje coroczne liczne konferencje, seminaria i sympozja naukowe. Najwaniejsze z nich to organizowane corocznie: x od 38 lat doc. Stefana Frejtaka, a obecnie przez aktualne wadze oddziau wrocawskiego nt. aktualnych kierunków i zagadnie w badaniach ergonomicznych, x od 30 lat przez prof. Andrzeja Józefiaka i Jego nastpców z zespoem oddziau w Krakowie wspólnie z Komitetem Ergonomii PAN – Krajowe Konferencje nt. Modelowania komputerowe obiektów i procesów, x od 24 lat prof. Leszka Pacholskiego i oddzia w Poznaniu – midzynarodowe seminaria dla wykadowców ergonomii, ochrony i bezpieczestwa pracy, x od 23 lat przez prof. Witolda Rybarczyka wraz z zespoem oddziau w Zielonej Górze krajowe konferencje nt. Wdroe i zastosowa w praktyce rozwiza z zakresu ergonomii, ochrony i bezpieczestwa pracy, x od 20 lat zapocztkowane przez prof. Janusza Bielskiego i Antoniego Zeylanda, a kontynuowane przez oddzia w Poznaniu midzynarodowe konferencje dotyczce problematyki ergonomii w lenictwie i przemyle rolno-spoywczym, x od 15 lat kadego roku przez oddzia lubelski (prof. Jerzy Zagórski i doc. Leszek Soecki) midzynarodowe konferencje nt. ergonomii w rolnictwie, x od 16 lat przez prof. Jerzego Lewandowskiego z zespoem oddziau w odzi midzynarodowe konferencje nt. ergonomii dla niepenosprawnych. Ponadto organizowane s rokrocznie konferencje i seminaria powicone ergonomii i ochronie pracy przez orodki naukowo-badawcze uczelni technicznych, artystycznych, rolniczych, instytuty naukowe samodzielne, np.: Centralny Instytut Ochrony Pracy, Instytut Medycyny Pracy w odzi, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie, Instytut Wzornictwa Przemysowego w Warszawie, Akademie Rolnicze w Krakowie, Poznaniu, Akademie Sztuk Piknych w Krakowie i w odzi. Jest ich organizowanych kilkanacie rocznie. Zapewnia to szeroki dostp do wiedzy i dowiadcze ergonomicznych. Podkreli naley, e z inicjatywy czonków Towarzystwa zatrudnionych w CIOPie i Pastwowej Inspekcji Pracy w 1996r. w znowelizowanym Kodeksie Pracy wprowadzono w randze ustawy, pojcie ergonomii – w art. 215 § 1 zapisano: Maszyny i urzdzenia techniczne powinny by tak konstruowane i budowane, aby pkt.2. uwzgldniay zasady ergonomii, w art. 2372 – za, e Minister Edukacji Narodowej jest obowizany zapewni uwzgldnienie problematyki bezpieczestwa i higieny pracy oraz ergonomii w programach nauczania w szkoach, po uzgodnieniu tej problematyki z Ministrem Pracy i Polityki Socjalnej. Ergonomici maj te swój istotny udzia w opracowaniu m.in.: x zasad przestrzegania bezpieczestwa i ergonomii oraz metod okrelania zgodnoci z nimi, szczególnie w odniesieniu do maszyn i urzdze niebezpiecznych i rodków ochrony indywidualnej, 13 x metod oceny ryzyka zawodowego i systemu zarzdzania bezpieczestwem w przedsibiorstwach, x nowoczesnych programów i pomocy dydaktycznych w celu podnoszenia poziomu jakoci nauczania ergonomii, a tym samym w celu podnoszenia wiadomoci spoecznej dotyczcej ochrony zdrowia i przestrzegania przez pracodawców zasad bezpiecznej pracy, x metod okrelania moliwoci psychofizycznych pracowników do wykonywania okrelonych zada, x tworzenie baz danych zawierajcych dane ergonomiczne (antropometryczne, biomechaniczne, fizjologiczne i psychologiczne) dla projektantów: maszyn, rodków ochrony indywidualnej, stanowisk pracy i procesów technologicznych. Polskie Towarzystwo Ergonomiczne ma staego przedstawiciela w Radzie Ochrony dziaajcej przy Sejmie RP. Jest nim z urzdu Prezes Towarzystwa, Prof. Leszek Pacholski z inicjatywy Zarzdu Gównego PTErg, byy przewodniczcy tej Rady przez 2 kadencje. Przedstawiciele Towarzystwa s staymi czonkami Midzyresortowej komisji ds. Najwyszych Ste i Nate Czynników Szkodliwych dla Zdrowie w rodowisku pracy dziaajcej przy Ministrze Pracy i Gospodarki. Towarzystwo nie prowadzi dziaalnoci naukowo-badawczej, natomiast nasi czonkowie uczestnicz w realizacji licznych prac realizowanych w kraju i zagranic, np.: w Strategicznym Programie Rzdowym pt.: „Bezpieczestwo i ochrona zdrowia czowieka w rodowisku pracy” koordynowanym przez Centralny Instytut Ochrony Pracy i w wielu programach badawczych uczelni, np.: technicznych (w Poznaniu, odzi, Wrocawiu, Zielonej Górze), Wydziaów Form Przemysowych Akademii Sztuk Piknych (w Krakowie, odzi), Instytutu Medycyny Pracy w odzi, Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie, Instytutu Wzornictwa Przemysowego w Warszawie, Akademii Rolniczej w Poznaniu, Krakowie, Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Utrzymujemy sta wspóprac z orodkami badawczymi za granic: w Stanach Zjednoczonych, we Francji, w Niemczech i krajach skandynawskich. Dowodem uznania naszych dziaa w kraju i na forum midzynarodowym byo powierzenie Towarzystwu organizacji VII Midzynarodowego Kongresu Ergonomii w dniach 27-30 sierpnia 1979r. w Warszawie. Patronem Kongresu ze strony wadz Polski by Przewodniczcy Rady Pastwa prof. Henryk Jaboski. Z okazji Kongresu mennica wydaa okolicznociowy medal, a Poczta Polska wydaa znaczek z podobizn W. Jastrzbowskiego. 14 Kongres ten mia due znaczenie dla rozwoju ergonomii u nas i na wiecie, poniewa po raz pierwszy organizatorem byo Towarzystwo reprezentujce Kraj, nalecy do bloku pastw socjalistycznych. Pozwolio to na nawizanie kontaktów i wspópracy przedstawicieli krajów rónej opcji. Dwa gówne referaty wygosili; A. Chapanis (USA) pt. „Quo vadis ergonomia” nawizujc do powieci H. Sienkiewicza, podkrelajc konsekwencje postpu technicznego i komputeryzacji dla rozwoju czowieka oraz rosnce zadania dla ergonomistów. Jako drugi referat wygosi W.Munipow (Zwizek Radziecki) pt.: „ Ergonomia, jako czynnik rozwoju spoecznogospodarczego”. Wszystkie gówne referaty na przemian prezentowali naukowcy z pastw zachodnich i socjalistycznych. Wród 12 referatów plenarnych 3 wygosili Polacy. W Kongresie uczestniczyo 577 naukowców i praktyków z 34 krajów wiata, w tym z Polski 168, z krajów demokracji ludowej 144 i z krajów zachodnich 265. Wygoszono cznie 200 referatów, w tym 35 z Polski. Jak oceniono, by to wówczas kongres z najliczniejsz liczb uczestników. Bardzo wysoko oceniono poziom merytoryczny i bardzo dobr i sprawn organizacj. Podkreli naley ogromne zaangaowanie czonków Komitetu Organizacyjnego i Naukowego z prof. Janem Rosnerem na czele. Zosta On wybrany na przewodniczcego Midzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA) na lata 1979-1982. Poniewa prof. J. Rosner do wyboru przewodniczcego by naszym przedstawicielem w Radzie IEA, Zarzd Gówny PTErg w listopadzie 1979r. postanowi, e staym delegatem do Rady bdzie z urzdu prezes naszego towarzystwa i tak byo do 1999r. Byli nimi w kolejnoci: w latach 1980-1986 oraz 1992-1999 dr H. wirko, 1986-1992 oraz od 1999 r. prof. L. Pacholski, obecnie prof. Ewa Górska. Podkreli naley, e w kadym kolejnym kongresie, konferencjach, sympozjach organizowanych przez IEA aktywnie uczestniczyli nasi przedstawiciele. Liczba referatów, doniesie i posterów systematycznie wzrasta, a poziom ich jest coraz wyszy. W 1992 r. stao si to podstaw powierzenie Zarzdowi Gównemu PTErg w oparciu o zaplecze CIOP organizacj wiatowej konferencji pt.: „Ergonomia prac rcznych i zautomatyzowanych oraz informacji w procesie pracy”. Odbya si ona w dniach 1417 czerwca w Warszawie. 15 Gównym organizatorem tej konferencji by Komitet Techniczny Ergonomii Przemysowej Midzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomii z Prof. Waldemarem Karwowskim na czele. Konferencja odbywaa si pod patronatem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej. W obradach udzia brao 235 osób z 40 krajów wiata i cise Kolegium Midzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego z prezydentem prof. Halem Hendricksem. Po przywitaniu goci przez Wiceministra Pracy i Polityki Spoecznej Aleksandra Wiktorow konferencj otworzya dr Halina wirko – ówczesny prezes PTErg. Wygoszono 250 referatów, w tym 10 w sesjach plenarnych, pozostae w 42 sesjach specjalistycznych, Polacy wygosili 3 referaty plenarne i 65 w sesjach. Przewodniczyli równie obradom w sesjach. Konferencj poprzedzia konferencja prasowa. Podkrelono wysoki poziom merytoryczny oraz aktywne uczestnictwo naszych czonków na forum midzynarodowym. W dniach 18-19 czerwca 1993 r. w Gównym Inspektoracie Pracy odbyy si obrady Rady Midzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego. Byo ono powicone zatwierdzeniu realizacji planu za 1993 r. oraz programu na 1993 i 1994 r. Podkreli naley pozytywn ocen organizacji przebiegu warszawskiej konferencji ergonomicznej. W 2000 r. Polskie Towarzystwo Ergonomiczne byo wspóorganizatorem dwóch midzynarodowych konferencji naukowych organizowanych przez Midzynarodowe Stowarzyszenia Ergonomiczne. Byy to: II Midzynarodowa Konferencja ERGONAXIA-2000 w maju w Warszawie, II HAAMAHA – 2000 w sierpniu w Krakowie oraz III HAAMAHA w 2007 w Poznaniu. Czonkowie naszego Towarzystwa przewodniczyli obradom w sekcjach, wygaszali referaty, demonstrowali postawy. Wspomnie naley, e na wszystkich kolejnych wiatowych Kongresach Midzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego oraz midzynarodowych Konferencjach udzia naszych czonków jest aktywny, wyróniajcy si w wygaszaniu referatów, przewodniczeniu obradom, aktywnym uczestnictwie w pracach rady IEA. W kraju dziaalno Zarzdu Gównego i oddziaów Towarzystwa koncentruje si na: upowszechnianiu osigni nauki (odczyty, wykady, kursy, zjazdy), np.: x od przeszo 25 lat organizowane przez ZG wspólnie z Komitetem Ergonomii PAN corocznie ogólnopolskie seminaria nt. Ergonomia transportu, ergonomia w rolnictwie, ergonomia jako kierunek nauki i studiów, 16 x od 6 lat oddzia poznaski wspólnie z Komisj Ergonomii oddziau poznaskiego PAN organizuj odczyty dla rodowiska naukowego, x podobnie od 3 lat oddzia wrocawski wspólnie z Komisj Ergonomii oddziau wrocawskiego PAN, x wczeniej wymienione konferencje krajowe i midzynarodowe. Polskie Towarzystwo Ergonomiczne nie prowadzi wasnej dziaalnoci wydawniczej, natomiast jestemy wspówydawcami: pórocznika „Ergonomia”, „JOSE” wydawanego w jzyku angielskim; kwartalnika „Zastosowania ergonomii”, „Atest”, „Inspektor Pracy”, „Bezpieczestwo Pracy”, „Medycyna Pracy”, „Medycyna Wsi”, w których publikowane s m.in. referaty naszych czonków. Uczestniczymy w publikacjach materiaów z poszczególnych konferencji. Nasi czonkowie bior te udzia w pracach jury konkursów, np.: w konkursie na plakat dotyczcy bezpieczestwa pracy, np.: pt. „Ergonomia”, „Haas”, „Stres” organizowanym przez CIOP. Po przerwie w 1999 r. wznowiono wydanie Biuletynu Informacyjnego Towarzystwa w wersji drukowanej i elektronicznej. Uruchomiono równie stron internetow. Brak rodków finansowych uniemoliwi kolejne wydania. Mimo niewtpliwych osigni i sukcesów nie udao si zrealizowa wszystkich planów. Wynika to m.in. z nierównomiernego angaowania si poszczególnych czonków i oddziaów Towarzystwa oraz duych trudnoci pozyskiwania rodków finansowych i brakiem ich stabilnoci na dziaalno organizacyjn, informacyjn, popraw wspópracy midzy poszczególnymi oddziaami. Istotnym problemem od 2000r. by brak rejestracji Towarzystwa w Krajowym Rejestrze Sdowym. Towarzystwo ponownie zostao zarejestrowane w 2008 r. Kolejny problem to uruchomienie krajowego systemu certyfikacji umiejtnoci i uprawnie ergonomisty. Dziaania organizacyjne Zarzdu Gównego, poza rozwizywaniem ww. problemów winny skoncentrowa si na: x wyrównywaniu poziomu aktywnoci i efektywnoci pracy poszczególnych oddziaów, x pozyskiwaniu czonków wspierajcych. W trakcie opracowywania tego referatu trwaa jeszcze X kadencja wadz PTErg, trudno wic pisa o wszystkich poczynaniach wadz i pracy oddziaów, ale na pewno wymieni warto: x opracowanie i przyjcie w czerwcu 2007r. jednolitego tekstu statutu PTErg, x przyznanie w listopadzie 2009r. przez Cree, doc. Wiesawie Horst, prof. Ewie Górskiej i prof. Leszkowi Pacholskiemu certyfikatów „umiejtnoci zawodowych ergonomicznych”. Zasygnalizowaa tu jedynie problemy i zadania, którymi zajmuj si czonkowie PTErg. Na szczegóowe omówienie dziaalnoci poszczególnych oddziaów, ich prac badawczych, wdroeniowych, szkoleniowych, popularyzatorskich zabrako czasu i miejsca. W dniach 20-22 wrzenia 2010 r. w Warszawie odby si I Kongres Ergonomii pt. „Ergonomia dla przyszoci”, obejmujcy tematyk 15 dziedzin ycia, nauki i pracy, 17 w których ma zastosowanie ergonomia. W ramach kongresu odby si Walny Zjazd Delegatów, na którym wybrano nowe wadze na kolejn XI kadencj. Prezesem PTErg ponownie zostaa prof. Ewa Górska. Na podstawie analizy dotychczasowych dziaa naley z optymizmem patrze w przyszo ergonomistów w Polsce i rozwój Towarzystwa. Wadzom Towarzystwa ycz wytrwaoci i uporu w realizacji wszystkich zada, co niewtpliwie przyczyni si do poprawy warunków pracy i ycia naszych rodaków. Pamitajmy za Janem Pawem II, e „praca jest dla czowieka, a nie czowiek dla pracy”. 18 Rozdzia 2 PROFESJONALNE PODEJCIE DO ZARZDZANIA ERGONOMI W PRZEDSIBIORSTWIE Ewa Górska 1. WSTP W krajach Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych kada liczca si firma szczyci si stosowaniem ergonomii w codziennej praktyce. W Polsce równie zaczynamy dostrzega coraz wiksze zainteresowanie praktykami ergonomicznymi zarówno obszarze ergonomii produktu, jak i rodowiska pracy, szczególnie w najwikszych, najbardziej renomowanych przedsibiorstwach. Sigaj one po rozwizania ergonomiczne, upatrujc w nich moliwo zwikszenia wydajnoci pracy przy równoczesnym zapewnieniu dobrostanu pracownikom, czyli dobrego samopoczucia (ang. well-being), które zgodnie z definicj WHO powinno by pene w wymiarze fizycznym, psychicznym i spoecznym aby czowiek czu si zdrowym. Taka filozofia ma nie tylko wymiar humanitarny, ale i ekonomiczny bowiem zarówno badania naukowe jak i statystyki jednoznacznie wskazuj na wpyw zego samopoczucia pracownika na efekty jego pracy oraz wynikajce z tego konsekwencje, jak np. absencja, pozorowana obecno w pracy, nieprawidowe relacje z otoczeniem – rodzce si konflikty, napicie, stres. Zatem brak tej równowagi prawie zawsze bdzie wpywa niekorzystnie na wydajno pracownika. Rosnca liczba uczestników szkole i konferencji przygotowywanych dla pracodawców, wiadczy dodatkowo o dynamicznym wzrocie zainteresowania praktykami ergonomicznymi, które wymiernie mog przyczyni si do poprawy warunków pracy i zdrowia pracujcych. Jeeli zatem potraktujemy ergonomi jako jedn z podstaw strategii polskich przedsibiorstw na Wspólnym Rynku, powiadczeniem najwyszej jakoci wyrobów i usug jakie bdziemy mieli do zaoferowania naszym europejskim partnerom, to naley dooy wszelkich stara, aby kwalifikacje z zakresu ergonomii krajowych specjalistów pozwoliy polskim firmom na konkurowanie z zachodnimi ssiadami. Najwysz form potwierdzenia nie tylko zdobytej i ugruntowanej wiedzy, ale równie umiejtnoci jej praktycznego stosowania jest proces certyfikacji personelu prowadzony przez uprawnione do tego instytucje. Proces ten koczy si wydaniem certyfikatu (najczciej na okres 3 do 5 lat z moliwoci jego odnawiania). Zdobycie certyfikatu w danej dziedzinie jest swego rodzaju rynkowym zapewnieniem 19 o wysokich kwalifikacjach i dobrej jakoci usug, które certyfikowana osoba sob reprezentuje. O tego typu certyfikat mona stara si take w dziedzinie ergonomii. Jest to tym bardziej uzasadnione, e: x istnieje zapotrzebowanie na specjalistów z dziedziny ergonomii na rynku europejskim, x stwierdza si nagminne stosowanie praktyk w zakresie ergonomii przez osoby niewykwalifikowane, x istnieje potrzeba ujednolicenia kryteriów oceny wiedzy i umiejtnoci zawodowych w krajach UE. Warto w tym miejscu podkreli, e ergonomia jak adna dziedzina wiedzy utosamiana jest z wygod uytkowania wyrobów, a take komfortem warunków pracy i odpoczynku. Jej zastosowania dotycz prawie wszystkich aspektów codziennego ycia: mieszkania, rodowiska pracy, rodków transportu, rekreacji, itp. Dlatego warto, aby zajmowali si tym specjalici. W roku 1990 zostaa zaoona w USA niezalena organizacja - Komisja ds. Umiejtnoci Zawodowych Ergonomisty (BCPE), która jako czonek NOCA (Narodowej Organizacji Gwarancji Fachowoci) stosujc si do jej kryteriów ocenia poziom wiedzy, fachowoci i umiejtnoci kandydatów i wydaje certyfikaty potwierdzajce kompetencje zawodowe ergonomisty. W latach 1985-1992 grupa specjalistów w dziedzinie ergonomii z Francji, Anglii, Niemiec i Holandii opracowywaa model certyfikacji ergonomisty – HETPEP (Potwierdzenie Umiejtnoci Zawodowych Ergonomisty). A pierwszego stycznia 1993 roku powstao CREE (Centre for Registration of European Ergonomists) z siedzib w Holandii, które na podstawie modelu HETPEP przyznaje tytu Europejskiego Ergonomisty (Eur.Erg.). Sama dziaalno CREE wzorowana jest na rozwizaniach przyjtych w BCPE, niewielk rónic stanowi jedynie wymagania stawiane przez organizacj. Od stycznia 2010 zostaa uruchomiona procedura certyfikacji ergonomisty w Polsce. Kieruje ni Krajowe Centrum Certyfikacji Ergonomisty (KCCE) przy Polskim Towarzystwie Ergonomicznym. Naczelnym jego organem jest Krajowa Rada Ewaluacyjna (KRE), w skad której wchodz certyfikowani przez CREE w listopadzie 2009 roku, euro-ergonomici: prof. Ewa Górska – przewodniczca oraz prof. Leszek Pacholski i doc. Wiesawa Horst – czonkowie. 2. WYMAGANIA STAWIANE KANDYDATOM Kandydat podejmujcy starania o uzyskanie certyfikatu specjalisty w dziedzinie ergonomii, powinien charakteryzowa si: x szerok wiedz na temat dostpnych informacji ergonomicznych, x znajomoci i umiejtnoci posugiwania si ergonomicznymi metodami stosowanymi w projektowaniu produktów, systemów, stanowisk pracy lub rodowiska, x umiejtnoci stosowania swojej wiedzy do badania, projektowania, testowania oraz oceny produktów, systemów, stanowisk i rodowiska pracy. 20 Wymagania edukacyjne Kandydat ubiegajcy si o certyfikat euro-ergonomisty, powinien ukoczy wysze studia, w tym przynajmniej jeden rok nauki powinien by powicony ergonomii. Nastpnie kandydat powinien odby minimum roczne szkolenie z zakresu ergonomii w penym wymiarze godzin. Dowiadczenie zawodowe Kandydat ubiegajcy si o certyfikat euro-ergonomisty, powinien udowodni, e przynajmniej przez dwa lata uczestniczy w zajciach praktycznych, które pozwoliy mu na uzyskanie dowiadczenia zawodowego. Dowiadczenie zawodowe musi zosta odpowiednio udokumentowane, na przykad przez przedstawienie komisji raportu, sprawozdania, rekomendacji. Umiejtnoci Kandydat ubiegajcy si o certyfikat euro-ergonomisty powinien przedstawi komisji opis gotowego produktu, w formie dokumentacji projektowej. Przez projekt naley rozumie techniczne sprawozdania, dokumenty projektowe, sprawozdania z analiz, zgoszenia patentowe lub dokadny pisemny opis projektu. Projekt techniczny musi potwierdza szerok wiedz ergonomiczn kandydata oraz specjalistyczne umiejtnoci posugiwania si metodami ergonomicznymi, a take stosowania zasad ergonomicznych do projektowania produktów, systemów lub rodowiska pracy. 3. PROCEDURA UZYSKANIA CERTYFIKATU EURO-ERGONOMISTY Stowarzyszenie CREE ma prawo nadawania tytuu European Ergonomist obowizujcego na terenie Unii Europejskiej. Tytu przyznawany jest na okres piciu lat i musi by regularnie odnawiany. W ten sposób ludzie posugujcy si tytuem European Ergonomist gwarantuj wysok jako swoich usug. Aby uzyska certyfikat CREE naley przej procedur certyfikacji prowadzon przez Krajow Rad Ewaluacyjn (KRE). Wszystkie przygotowane przez kandydata dokumenty (w jzyku polskim), s oceniane przez co najmniej dwóch ekspertów – asesorów, którzy zajmuj si weryfikacj i ocen wyników i osigni kandydata. W razie potrzeby, przeprowadzaj równie dodatkowy ustny egzamin kandydata. Po pozytywnym zaopiniowaniu dokumentów aplikacyjnych przez asesorów, Krajowa Rada Ewaluacyjna (KRE) przygotowuje krajowy formularz podsumowujcy. Formularz ten rozsyany jest wszystkich krajowych reprezentantów CREE. Po uzyskaniu od nich pozytywnej rekomendacji – KRE przygotowuje w jzyku angielskim formularz zgodny z wymaganiami CREE. Dokumentacja zostaje przesana do CREE. Ostateczna ocena oraz przyznanie certyfikatu ma miejsce na jednym z dwóch, organizowanych w czerwcu i listopadzie, spotka czonków CREE. Procedur certyfikacji przedstawia algorytm (rys. 1). 21 Formularz aplikacyjny + Dokumentacja Na pocztku procedury aplikacyjnej formularz pobierany jest z sekretariatu Wykonywane przez przewodniczcego Sprawdzenie Niewystarczajce informacje Proba o wicej informacji i/lub o pierwsz wpat Wystarczajce informacje Formularz oceniajcy List akceptacji aplikacji Formularz aplikacyjny i oceniajcy przekazane 2 asesorom 2 asesorów wybieranych jest przez przewodniczcego. Unika si powiza zawodowych Wypenione formularze oceniajce Dostpny czas - 2 tygodnie. Czas jest kontrolowany przez przewodniczcego. Podsumowanie 2 formularzy oceniajcych i ogólna rekomendacja W oparciu o 2 formularze oceniajce. Podsumowanie przygotowane przez przewodniczcego KRE Wedug CREE minimalna liczba krajowych asesorów to 3 osoby Kopia, oryginalna aplikacja i podsumowanie KRE do wszystkich czonków KRE 2 22 Przewodniczcy jest odpowiedzialny za dystrybucj materiaów i przygotowanie spotkania podczas którego aplikacja bdzie dyskutowana 2 Formularz podsumowujcy od kadego z asesorów Jednogonie? Nie Spotkanie komitetu oceniajcego Tak Pozytywna opinia? Nie Tak List nieakceptujcy, zawierajcy powody/motywacj i opis procedury apelacji Przygotowanie formularza podsumowujcego CREE (Ksiga W cigu 3 miesicy Informacja zwrotna z sekretariatu do przewodniczcego Co najmniej na 6 tygodni przed spotkaniem Apelacja Formularz podsumowujcy CREE dla wszystkich krajowych reprezentantów CREE List do aplikanta: data spotkania CREE Nie Tak Stop Procedura apelacyjna Procedura oceny CREE Aneksy s przesyane z powrotem do aplikanta Formularz oceniajcy zgodny z wymaganiami CREE Rys. 1. Procedura ewaluacji CREE – wstpna ocena na poziomie krajowym 23 Proces certyfikacji rozpoczyna zoenie przez kandydata formularza aplikacyjnego do Krajowej Rady Ewaluacyjnej. Podstawowe dane, jakie zawiera formularz aplikacyjny to: x dane personalne, x obecne pozycje zawodowe, x kwalifikacje i tytuy naukowe, x rekomendacje i potwierdzenia dowiadczenia zawodowego (dane osobowe wiadków/zwierzchników/nadzorców), x obszary wiedzy z zakresu ergonomii, x wiczenia i badania laboratoryjne, x profesjonalne pozycje zawodowe majce bezporedni zwizek z ergonomi, x profesjonalne projekty/badania/zadania, x plany przyszego rozwoju naukowego, x deklaracja i podpis. Szczegóowe wymagania w stosunku do kandydata ubiegajcego si o certyfikat euro ergonomisty przedstawia tablica 1. Tablica 1. Wymagania stawiane ubiegajcemu si i certyfikat euro ergonomisty Wyksztacenie akademickie (np.: licencjat, magister) Wyksztacenie w zakresie ergonomii/nauk o pracy (np.: dodatkowe studia w zakresie ergonomii) Opis wyksztacenia A Podstawy ergonomii 1 Podejcie ergonomiczne B Charakterystyka czowieka 1 Anatomia, demografia i psychologia 2 Psychologia pracy/psychologia poznawcza 3 Aspekty socjalne i organizacyjne 4 rodowisko fizyczne/materialne C Analiza pracy i pomiary 1 Statystyka i projektowanie eksperymentacyjne 2 Informatyka i Technologie Informacyjne 3 Dobór narzdzi i techniki pomiarowe 4 Metody dokonywania pomiarów i ich analiza 5 Analiza pracy Opis wyksztacenia D Ludzie i technologia 1 Teoria systemów, analiza i projektowanie systemów 2 Technologia w dziedzinie projektowania 3 Niezawodno ludzi, wypadki, bdy 4 Zdrowie, bezpieczestwo i dobre samopoczucie 5 Szkolenia i instruowanie 6 Higiena pracy 7 Projektowanie miejsca pracy 24 3 lata Ekwiwalent 1 roku Godziny >20 godz. >80 godz. >100 godz. >100 godz. 8 Projektowanie informacji 9 Projektowanie organizacji Prace laboratoryjne uwzgldnione w zakresach tematycznych (B, C, oraz D) E Ergonomia stosowana 1 Prace w ramach projektów F Zagadnienia zawodowe 1 Np., ergonomia i spoeczestwo, legislacja, rola ergonomisty w organizacji, etyka, rozwój i marketing zawodu ergonomisty Dowiadczenie zawodowe Nadzorowane szkolenie (np.: pomniejsze lub znaczce prace/rozprawy) Dowiadczenie Czas powicony na zdobywanie praktyki ergonomicznej/praktyczn prac w zakresie ergonomii >6 tygodni 20 godz. Wymagane 1 rok 2 lata 50% 4. PODSUMOWANIE Ergonomia w szeroko pojtym rozumieniu moe by jedn z podstaw strategii polskich przedsibiorstw na wspólnym rynku, powiadczeniem najwyszej jakoci produktów i usug jakie bdziemy mieli do zaoferowania naszym europejskim partnerom. Naley zatem dooy wszelkich stara, aby polski system certyfikacji opracowywany przez PTErg wszed jak najszybciej w ycie i da szans rodzimym wykwalifikowanym specjalistom i firmom na konkurowanie z naszymi zachodnimi ssiadami. Bibliografia 1. Formularz aplikacyjny CREE. 2. www.bcpe.org. 3. www.eurerg.org. 25 Rozdzia 3 SPECYFIKA SZKOLE I DZIAA REALIZOWANYCH PRZEZ PA STWOW INSPEKCJ PRACY W ZAKRESIE ERGONOMII Karolina Gówczyska-Woelke 1. WSTP Wzrost znaczenia zakresu szkole, a w szczególnoci ich specyfiki dotyczcej roli czowieka w pracy, wymogi uzupenienia zakresu edukacji o problemy zdrowia osób pracujcych. Szczególnie dotyczy to zagadnie dolegliwoci miniowo-szkieletowych zmniejszajcych do zdolnoci czowieka do pracy. Celem pracy jest okrelenie wpywu wprowadzenia do szkole i dziaa realizowanych przez Pastwow Inspekcj Pracy (PIP) tematyki ergonomii, biomechaniki i fizjologii pracy na jako pracy kadry PIP. 2. UWARUNKOWANIA DOTYCZCE SZKOLE INSPEKTORÓW PRACY W ZAKRESIE ERGONOMII Doskonalenie umiejtnoci, wymiana informacji oraz dowiadcze stanowi wane elementy aktywnoci zawodowej. Praca inspektora pracy, polegajca na nadzorze i kontroli przestrzegania przez pracodawców przepisów prawa pracy, w tym przepisów i zasad bhp wymaga cigego doskonalenia si, ze wzgldu na rónorodno zagadnie i znaczn liczb regulujcych je przepisów prawnych oraz norm. Ju Parlament Europejski zwróci uwag na konieczno edukowania tej grupy zawodowej, jako warunku koniecznego do realizowania jednego z waniejszych obszarów polityki UE dotyczcej zatrudnienia i spraw spoecznych, jakim jest problematyka bezpieczestwa i higieny pracy. W swojej rezolucji z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie wspólnotowej strategii na rzecz bezpieczestwa i higieny pracy na lata 2007-2012 Parlament Europejski uznaje inspekcje pracy za zasadniczy element wdraania prawa w zakresie bhp i wzywa pastwa czonkowskie, aby m.in. podniosy kwalifikacje inspektorów pracy, zapewniajc im multidyscyplinarne szkolenia w takich dziedzinach, jak psychologia, ergonomia, higiena, zagroenia dla rodowiska naturalnego i toksykologia [1]. Doskonalenie kadry PIP wpisane jest w strategi zarzdzania instytucj, jako jeden z kluczowych obszarów gwarantujcych sprawne i profesjonalne wypenianie ustawowych obowizków organów nadzoru i kontroli. 26 Rys. 1. Kluczowe obszary w zarzdzaniu strategicznym wyodrbnione w Pastwowej Inspekcji Pracy [opracowanie wasne] Grupa prawie 1,5 tys. inspektorów pracy oraz pracowników merytorycznych nadzorujcych lub wspierajcych czynnoci kontrolno-nadzorcze we wszystkich jednostkach organizacyjnych w caym kraju, to liczna populacja. Jej waciwe przygotowanie ma zasadniczy wpyw na jako prowadzonych dziaa. 2.1. Miejsce ksztacenia kadr w zarzdzaniu urzdem Analizujc cykl przedstawiony na rysunku naley wskaza, e podstaw kadego dziaania jest planowanie. Pastwowa Inspekcja Pracy przyja zasad opracowywania krótkoterminowych planów i dugoterminowych programów. Opracowujc corocznie program dziaania PIP, uwag zwraca si na realizacj okrelonych zada kontrolnoprewencyjnych w sposób kompleksowy, we wspópracy z innymi kompetentnymi partnerami. Takie podejcie do planowanych zada wzmacnia skuteczno Pastwowej Inspekcji Pracy, a co si z tym wie - równie spoeczny autorytet urzdu. Drugi etap to realizacja zada przez okrgowe inspektoraty pracy, z wykorzystaniem zasobów ludzkich oraz techniczno-organizacyjnych w moliwie najefektywniejszy sposób, gwarantujcy jako i skuteczno dziaa. Etapem nastpnym jest ocena realizacji zada zarówno w odniesieniu do urzdu, jak i poszczególnych pracowników PIP, co zapewnia moliwo przejrzystego realizowanie etapu. Niezbdnym elementem kadego systemu zarzdzania, któremu przywieca cel doskonalenia, jest analiza i wnioskowanie. Stanowi one podstaw oceny instytucji i wszystkich jej jednostek, dajc jednoczenie materia do wytyczania nowych zada. Dla zapewnienia spójnego funkcjonowania podlegych jednostek oraz realizowania wszystkich naoonych zada w sposób prowadzcy do osignicia celu: wysokiego poziomu przestrzegania prawa pracy w kraju, istotne znaczenie ma dobrze wyszkolona kadra pracownicza. Ksztacenie kadr w PIP jest procesem zoonym. Skada si na niego cige pozyskiwanie wiedzy, doskonalenie umiejtnoci zawodowych oraz interpersonalnych, ale take samoksztacenie stanowice uzupenienie ksztacenia. Pod27 stawowym miejscem zdobywania i doskonalenia wiedzy przez kadr PIP jest Orodek Szkoleniowym Pastwowej Inspekcji Pracy we Wrocawiu. Proponowane s take inne, dodatkowe przedsiwzicia dla pracowników urzdu. 2.2. Edukacja inspektorów pracy w zakresie ergonomii Zagadnienia ergonomii ju od dawna s obecne w dziaalnoci prowadzonej przez Pastwow Inspekcj Pracy, zarówno w sferze ksztacenia, jak te podczas czynnoci kontrolnych. W odniesieniu do ostatnich 5 lat mona mówi o zintensyfikowaniu dziaa w tym zakresie. W harmonogramie szkole doskonalcych temat ten umieszczono ju w 2006 r., po tym, jak w europejskich badaniach (Dublin, 2005) wskazano na problem znacznej liczby pracowników, czyli cierpienia z powodu dolegliwoci miniowo-szkieletowych, na skutek wykonywania przez znaczn cz dnia czynnoci powtarzalnych oraz rcznych prac transportowych. 2.3. Aplikacja inspektorska Pierwszy kontakt z zagadnieniami ergonomii kandydaci na inspektorów pracy maj ju podczas ksztacenia w OSPIP, w trakcie tzw. Aplikacji inspektorskiej. Podczas tego cyklu szkole kandydaci: x poznaj postawy teoretyczne ergonomii, x poznaj praktyczny aspekt zwizany z organizacj stanowisk pracy (na podstawie dowiadcze inspektorów pracy z wieloletni praktyk i wyników ich kontroli), x uzyskuj informacje dotyczce charakteru poszczególnych czynników rodowiskowych i ich oddziaywania na pracownika (ukad czowiek – praca) oraz relacji midzy operatorem a urzdzeniem obsugiwanym (sterowanie i informowanie), x wicz wykorzystywanie metod do identyfikacji oraz analizy czynników ryzyka wynikajcych ze sposobu wykonywania pracy, x zdobywaj wiedz na temat regulacji prawnych w tym zakresie oraz metod oddziaywania na pracodawców. Kolejnym etapem utrwalajcym wiedz jest stosowanie jej w praktyce podczas przygotowania do pracy inspektora pracy pod okiem swojego opiekuna – dowiadczonego inspektora pracy. Przyjty system nauki i praktyki jest zadowalajcy w aspekcie wyników osiganych po uzyskaniu uprawnie pastwowego inspektora pracy. 2.4. Szkolenia przygotowujce do kontroli tematycznych Aplikacja inspektorska jest czasem, kiedy kandydaci zdobywaj podstawow wiedz. W trakcie pracy w urzdzie nastpuje specjalizacja kadry zgodnie z posiadanym wyksztaceniem, zainteresowaniami oraz potrzebami urzdu. Realizowane tematy kontrolne, szczególnie ukierunkowane na zagroenia lub brane, wymagaj bowiem bardziej specjalistycznej wiedzy, zwaszcza, e inspektorzy pracy poza prowadzeniem dziaa kontrolno-nadzorczych, czsto prowadz dziaania prewencyjne o charakterze informacyjno-edukacyjnym. 28 W latach 2006-2008 prowadzony by temat dotyczcy rcznych prac transportowych w szeroko rozumianej ochronie zdrowia. W celu przygotowania do kontroli tematycznych, inspektorzy pracy szkoleni byli w obszarze ochrony zdrowia pracowników przed chorobami ukadu miniowo-szkieletowego. Harmonogram oraz zakres tematyczny z odniesieniem do kontroli we wskazanych latach obrazuje tabela 1. Podkreli naley, e szkolenia prowadzono przynajmniej 2-3-krotnie w kadym roku. Dziki temu przeszkolonych zostao prawie 280 osób. Tabela 1. Tematy kontrolne i szkolenia przygotowujce do ich prowadzenia z zakresem tematycznym w latach 2006-2008 [opracowanie wlasne] Rok Kontrole w wyselekcjonowanej grupie podmiotów 2006 Zagroenia ukadu miniowo-szkieletowego osób pracujcych w domach pomocy spoecznej 2007 Zagroenia u osób pracujcych w placówkach ochrony zdrowia przy rcznych pracach transportowych 2008 Zagroenia ukadu miniowo-szkieletowego u osób pracujcych w szpitalach przy rcznych pracach transportowych Temat szkolenia Zakres tematyczny szkole doskonalcych Ochrona zdrowia pracowników przed chorobami ukadu miniowoszkieletowego 1. Konsekwencje zdrowotne obcienia ukadu miniowoszkieletowego. 2. Podstawowe przyczyny powstawania dolegliwoci ukadu miniowo-szkieletowego. 3. Ocena ryzyka zawodowego zwizanego z wykonywaniem prac obciajcych ukad miniowoszkieletowy. 4. Zapobieganie dolegliwociom ukadu miniowo-szkieletowego: zasady prawidowego uywania ukadu miniowo-szkieletowego przy pracy w rónych pozycjach, ergonomia obsugi pacjenta (stosowanie zasad dobrej praktyki i ergonomii podczas podnoszenia i manipulowania pacjentem). Urzdzenia uatwiajce podnoszenie i transport pacjenta, organizacja pracy. Dobór zada kontrolnych oraz tematyki szkole cile zwizany by z planowan i prowadzon przez Komitet Wyszych Inspektorów Pracy (SLIC) w latach 2007-2008 kampani pt. Rczne przemieszczanie ciarów, która skierowana bya take do pracowników suby zdrowia. Jednym z zada zrealizowanych w ramach kampanii byy szkolenia dla inspektorów pracy, prowadzone na szczeblu krajowym, z wykorzystaniem wspólnych, europejskich, uzupeniajcych materiaów metodycznych i szkoleniowych. Grupa 4 osób uczestniczya ponadto w szkoleniu dla trenerów (Train the Trainer) w Strasburgu, skierowanym do przedstawicieli krajów czonkowskich UE (jednoczenie SLIC) biorcych udzia w ogólnoeuropejskiej kampanii. Nastpnie 2osobowe zespoy trenerów odwiedziy wszystkie okrgowe inspektoraty pracy (16), 29 szkolc inspektorów pracy. rednio w kadym szkoleniu udzia brao okoo 15-20 osób [2]. Zakres szkolenia obejmowa m.in.: x uwarunkowania prawne oceny ryzyka zawodowego przy rcznym przemieszczaniu ciarów, przepisy europejskie - w tym zapisy istotnych czci dyrektywy ramowej (89/391/EWG), dyrektywy szczegóowej (90/269/EWG) oraz zagadnienie egzekwowania zapisów dyrektywy szczegóowej 90/269/EWG w krajach UE – na podstawie danych SLIC zebranych w 2004 roku (np. trudnoci napotykane podczas egzekwowania, stosowane w krajach UE standardy/normy dotyczce zdrowia, przykady dziaa zmniejszajcych ryzyko podczas rcznego przemieszczania ciarów), x przypomnienie obowizków pracodawcy – ocena ryzyka zawodowego, x podstawy anatomii, fizjologii, biomechaniki i patologie, x omówienie metod oceny ryzyka przy rcznym przemieszczaniu ciarów zalecanych przez grup robocz SLIC ds. projektu MHL (Manual Handling Assessment Charts – Karty oceny rcznych prac transportowych opracowane przez brytyjsk inspekcj pracy HSE, Key Item Method – Metoda wska ników kluczowych opracowana przez niemieck inspekcj pracy), x wiczenia praktyczne w zakresie prowadzenia oceny ryzyka ww metodami oraz planowania dziaa profilaktycznych – z wykorzystaniem filmów wiczeniowych i instruktaowych HSE oraz INTEFP. Wiedza zdobyta przez inspektorów pracy pozwolia na aktywny udzia oraz prowadzenie przez PIP kampanii europejskiej (w roku 2008). Polegao to m.in. na opracowaniu materiaów pomocniczych do kontroli oraz materiaów informacyjno-prewencyjnych stosowanych w jej trakcie. Wszystkie materiay opracowane w Polsce przez pracowników PIP byy wykorzystywane przez zagraniczne inspekcje pracy. Kolejnym przykadem prowadzonych w tym trybie dziaa PIP jest przygotowanie inspektorów pracy do prowadzenia kontroli w ramach tematu Ergonomiczne czynniki ryzyka przy produkcji art. motoryzacyjnych oraz sprztu AGD/RTV (wymuszona pozycja ciaa, prace powtarzalne). Zakres tematyczny szkole dotyczcych Ergonomii przemysowej obejmowa m.in.: x ryzyko zawodowe wynikajce ze sposobu wykonywania pracy, x epidemiologi wystpowania chorób ukadu miniowo-szkieletowego w rónych zawodach; choroby zawodowe ukadu ruchu zwizane z rodzajem wykonywanej pracy, x czynniki determinujce obcienie ukadu miniowo-szkieletowego podczas pracy, x ocen obcienia statycznego – metoda OWAS, x ocena obcienia prac powtarzaln – metoda OCRA (PN-EN 1005-5:2007), x praktyczne aspekty kontroli omawianych zagadnie, x struktur przestrzenn stanowiska pracy w pozycji siedzcej i stojcej (zasigi pracy koczyn, optymalne obszary przestrzeni pracy), x narzdzia do oceny powtarzalnoci czynnoci roboczych oraz postawy przy pracy – RULA, REBA, ErgoEaser – wiczenia. 30 3. PODSUMOWANIE Wiedza zdobyta podczas szkole przygotowujcych kadr PIP do realizacji zada kontrolnych jest zasadniczym elementem skutecznoci dziaa instytucji. Przekada si ona bowiem nie tylko na sprawne i profesjonalne dziaanie inspektora pracy w zakadzie pracy czy podczas szkole organizowanych dla pracodawców, ale take na budowanie wiadomoci i faktyczne podnoszenie poziomu praworzdnoci w przedsibiorstwie. Wszystkie szkolenia, jak wida z przedstawionego zakresu tematycznego, oraz dziaania inspektorów pracy dotyczyy oceny ryzyka zawodowego oraz identyfikowania problemów w zakresie ergonomii na tym etapie. Podstawowy wniosek po analizie wyników kontroli dotyczy problemów pracodawców z identyfikacj czynników ergonomicznych jako zagroe. wiadczy to zarówno o niedostrzeganiu problemu, ze wzgldu na oddalone w czasie negatywne skutki oddziaywania na zdrowie pracownika, jak i o nieznajomoci metod oceny czynników ergonomicznych. Z tego wzgldu konieczna jest kontynuacja dziaa zarówno edukacyjnych na szczeblu inspektorów pracy – kontrolujcych zakady pracy, jak równie na szczeblu zakadu pracy – poprzez dziaalno edukacyjno-informacyjn. Ocena ryzyka zawodowego na szczeblu przedsibiorstwa – stanowica kluczowy element zarzdzania ryzykiem oraz jakoci warunków pracy w przedsibiorstwie – nie moe by bowiem uwaana za jednorazow akcj, lecz naley j przeprowadza regularnie, dostosowujc do nowych okolicznoci i/lub zagroe. Brak takiej oceny lub jej niewaciwe wykonanie stanowi naruszenie prawa. Jest take jedn z gównych przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Bibliografia 1. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie wspólnotowej strategii na rzecz bezpieczestwa i higieny pracy na lata 2007-2012 (2007/2146(INI)), Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej, 19.02.2009. 2. Raport ewaluacyjny „Europejska kampania informacyjno-inspekcyjna Rczne przemieszczanie ciarów 2008/2009, Gówny Inspektorat Pracy, Warszawa 2009, http:// www.pip.gov.pl/ (stan na dzie 12.07.2010). 31 Rozdzia 4 EDUKACJA W ZAKRESIE ERGONOMII NA POLSKICH WYSZYCH UCZELNIACH. STAN AKTUALNY, ROZWÓJ I PERSPEKTYWY POSTRZEGANIE ERGONOMII PRZEZ STUDENTÓW Aleksandra E. Jasiak 1. METODA BADA Kwestionariusz badawczy skada si z 10 pyta otwartych oraz zamknitych. Pytania dotyczyy przedmiotów z zakresu ergonomii, przydatnoci i korzyci przedmiotów z tej dziedziny, formy tych zaj a take oceny wykadowców tych przedmiotów. Respondenci zostali poproszeni o wypenienie kwestionariusza. Badania przeprowadzono na 100 studentach w rónym wieku, sporód, których 90% to studenci uczelni publicznej, natomiast 10% to studenci uczelni niepublicznej. 2. WYNIKI BADA Przedzia wiekowy badanych osób zosta przedstawiony na Rysunku 1. (57% kobiety, 43% mczy ni) Rys. 1. Przedzia wiekowy respondentów 32 Przedstawiony wykres obrazuje przedzia wiekowy badanych osób. Znaczna cz badanych, a 72% to osoby w wieku 20-24 lat, mniej liczna jest grupa w wieku 23-29 lat, która w badaniu stanowi 23% badanych. Osoby w wieku ponad 40 lat stanowi3% badanych, natomiast osoby w wieku 35-39 lat stanowiy najmniej liczna grup 2%. Poniszy rysunek obrazuje przedmioty z dziedziny ergonomii jako dyscypliny naukowej. Rys. 2. Jakich uczye si przedmiotów z zakresu ergonomii – Pytanie 1 Ankietowanym zadano pytanie „Jakich uczye si przedmiotów z dziedziny ergonomii?”.W wyniku uzyskano nastpujce odpowiedzi. Najwicej, 12% ankietowanych odpowiedziao, e odbywali zajcia z zakresu podstaw ergonomii, 11% ankietowanych z zakresu ekologii i ochrony rodowiska, zarzdzania bezpieczestwem pracy i laboratorium ergonomii, 10% z identyfikacji zagroe i oceny ryzyka, 9% z zakresu ergonomicznej analizy uciliwoci pracy, projektowania ergonomicznego, 8% z makroergonomii, technik bezpieczestwa pracy, 7% z zakresu diagnostyki ergonomicznej, a 4% z innych przedmiotów z zakresu ergonomii. Sporód wszystkich nauczycieli badanych za co cenisz wykadowc (Rys. 3): 33 Rys. 3. Za co cenie wykadowc – Pytanie 5 Kolejnym zadanym pytaniem w badaniu byo: „Za co cenisz wykadowc?”. 29% sporód ankietowanych najbardziej ceni wykadowc, który posiada du widz i potrafi przekaza j w interesujcy sposób, 21% ankietowanych ceni wykadowc, który w ramach wykadanego przedmiotu przekazuje duo informacji z rónych dziedzin, 16% za to, e duo tumaczy, 13% takiego, który posiada du wiedz, mona si do niego zwróci i zawsze pomoe, 9% za to, e jest sprawiedliwy i wymagajcy, natomiast tylko 3% za to, e cho przekazuje duo wiedzy to relatywnie mao wymaga. Jakie formy nauczania s efektywne? – przedstawia Rysunek 4. Rys. 4. Najwicej daj mi – Pytanie 6 34 Ankietowani najlepiej przyswajaj wiedz poprzez wiczenia laboratoryjne – 27%, a take przez wiczenia projektowe -25%. Interesujc form zaj s wykady za którymi opowiedziao si 18%, 12% ceni wiczenia poczone z poznawaniem przedsibiorstwa, 8% indywidualne dyskusje z wykadowc, natomiast 5% wiczenia audytoryjne i seminaria. Ocen atrakcyjnoci wicze laboratoryjnych i stopie komputeryzacji przedstawiono na Rysunku 5. Atrakcyjno wicze laboratoryjnych i stopie komputeryzacji oceniono w 60% jako dobry, w 21% jako dostateczny, 18% bardzo dobry a 1% respondentów odpowiedzia, e jest jeszcze duo do zrobienia. Korzyci z przedmiotów ergonomicznych – Rysunek 6. Rys. 5. Ocena atrakcyjnoci - Pytanie nr 7 Rys. 6. Korzyci - Pytanie nr 8 Na powyszym wykresie przedstawiono korzyci jakie daje respondentom edukacja z zakresu ergonomii. Analiza powyszego wykresu prowadzi do wniosków, e 57% respondentów nie opowiedziao, e inaczej postrzega rzeczywisto, 40% chciaoby co zmieni w otaczajcym wiecie, 2% ceni sobie indywidualno wykadowcy a tylko1% nie odnosi adnych korzyci lub ich korzyci s znikome. 35 3. PODSUMOWANIE Na podstawie opracowanych wyników kwestionariuszy mona wysnu kilka wniosków. Na przykad edukacja wpywa na studentów, jaka jest ocena stopnia edukacji z zakresu ergonomii. Respondenci biorcy udzia w badaniach to gównie osoby mode w wieku 20-24 lat, wkraczajce dopiero w dorose ycie. Ergonomia i przedmioty z jej zakresu powoduj, e inaczej spostrzegaj rzeczywisto i wywouj ch zmiany czego w otaczajcym wiecie. Zatem mona powiedzie, ze ergonomia ma istotny wpyw na postrzeganie wiata. Jej edukacja spenia swoje najistotniejsze cele. Studenci najbardziej przyswajaj sobie widz poprzez wiczenia laboratoryjne i wiczenia projektowe. Mniej interesujc form zaj dla nich, moe ze wzgldu na ilo przekazywanego materiau s wykady, ale znale li si studenci, którzy pozytywnie oceniaj aspekt tej formy zaj. Jeli mowa jest o osobachwykadowcach, które przekazuj im ta wiedz z zakresu rónych przedmiotów ergonomicznych cenieni s przede wszystkim za to jak du wiedze posiadaj i potrafi przekaza ja w interesujcy sposób. Wykadowc ceni równie za to, e przekazuje duo informacji, duo tumacz i mimo tego, e posiadaj bardzo du wiedz, mona si do nich zwróci o pomoc. Bibliografia 1. Jasiak A., Górska-Fórmaniak M. „Ergonomia i organizacja stanowisk roboczych: wiczenia laboratoryjne. cz. 1, Ergonomia czynników materialnego rodowiska pracy” Politechnika Poznaska rok 1984. 2. Jasiak A. „Formy i metody nauczania ergonomii w Politechnice Poznaskiej”, materiay 1 Ogólnopolskiego Seminarium Wykadowców Ergonomii pt. „Nauczanie ergonomii w szkolnictwie wyszym, wyd. CIOP, Warszawa 1984, s. 98–104. 3. Jasiak A. „Kryterium czynnika ludzkiego w projektowaniu systemów wytwarzania” Politechnika Poznaska nr 283 rok 1993. 4. Jasiak A., Misztal A. „Makroergonomia i projektowanie makroergonomiczne: materiay pomocnicze” Politechnika Poznaska rok 2004. 5. Jasiak A., Prussak W. Polskie podrczniki do nauczania ergonomii, materiay 2 Ogólnopolskiego Seminarium Wykadowców Ergonomii, PTErg, Zarzd Gówny w Warszawie, Polski Komitet Naukowo-Techniczny ds Ergonomii i Ochrony Pracy NOT, IOIZ Politechniki Poznaskiej, Pozna 1985, ss. 17–22. 6. Jasiak A., Spychaa M. „Laboratorium ergonomii w Instytucie Organizacji i Zarzdzania Politechniki Poznaskiej”, Ochrona Pracy nr 4, 1979, s. 16–18. 7. Jasiak A. Stan i perspektywy nauczania ergonomii, ochrony i bezpieczestwa pracy w wyszych szkoach technicznych, rolniczych i wojskowych (referat plenarny), materiay 11 Midzynarodowego Seminarium Wykadowców Ergonomii nt.: Stan i perspektywy nauczania ergonomii, ochrony i bezpieczestwa pracy w polskich uczelniach wyszych, org. PTErg, Wydawnictwo Instytutu Inynierii Zarzdzania PP, 17 – 19 pa dziernik 1994 r., ss. 53–74. 8. Jasiak A. Sylwetka nauczyciela akademickiego ergonomii, ochrony i bezpieczestwa pracy w uczelniach technicznych, rolniczych, wojskowych i morskich (referat plenarny), materiay 13 Midzynarodowego Seminarium Wykadowców Ergonomii na temat: sylwetka nauczyciela ergonomii, ochrony i bezpieczestwa pracy, org. PTErg, Instytut Inynierii Zarzdzania PP, Pastwowa Inspekcja Pracy, czerwiec 1996 r., s. 53–70. 9. Marcinkowski J.S., Diagnoza edukacji z zakresu bezpieczestwa i ochrony pracy oraz ergonomii w polskich wyszych uczelniach, Rada Ochrony Pracy przy Sejmie RP, wyd. IIZ PP, Warszawa 2006 r. 10. Pacholski L., Jasiak A., Marcinkowski J.S., Edukacja ksztacenia w dziedzinie ergonomii w polskich uczelniach wyszych, Ergonomia, wyd. PAN, t. XX, nr 1–2, 1998 r., s. 83–94. 36 Rozdzia 5 EDUKACJA EROGNOMICZNA NA WYDZIALE LENYM UNIWERSYTETU ROLNICZEGO W KRAKOWIE Krzysztof Leszczyski 1. WSTP Ksztacenie z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy w lenictwie, zwizane jest z pocztkiem powtórnego powoania w 1963 roku Wydziau Lenego Krakowie. Problematyka ta pocztkowo prezentowana bya w ramach rónych przedmiotów zwizanych uytkowaniem lasu i technik len. Powstaa wówczas Katedra Pozyskiwania i Technologii Drewna oraz Uytków Niedrzewnych rozwijaa si bardzo dynamicznie rozszerzajc zakres badawczy. W wyniku szeregu zmian w 1968 utworzono Instytut Techniki Lenej, którego dyrektorem zosta prof. Kamil Rogaliski. Jednake obszar badawczy oraz zakres przedmiotu „Ergonomia w lenictwie” zosta okrelony w 1989 roku (Muszyski Sowa 1993). Od szeregu lat Katedra Uytkowania Lasu i Drewna, kierowana przez profesora Zenona Muszyskiego (1984-1995), a obecnie przez profesora Janusza Sow charakteryzuje szeroki wachlarz zagadnie oraz interdyscyplinarno. Przyjte gówne kierunki dziaalnoci naukowej i dydaktycznej obejmuj pozyskiwanie drewna, transport leny, nauk o surowcach lenych, drewnoznawstwo i ergonomi (Sowa 2009). Wska niki statystyczne od szeregu lat informuj, e ¾ zdarze wypadkowych ma miejsce podczas uytkowania lasu. Liczne stwierdzenia zespou choroby wibracyjnej oraz guchoty zawodowej wynikaj generalnie z zastosowania pilarek spalinowych do cinki drzew. Jednake proces pozyskiwania drewna w coraz szerszym zakresie realizowany jest przez nowoczesne maszyny wielooperacyjne. Zastosowanie ich stao si przyczyn odnotowania w lenictwie problemów zwizanych ze stresem psychicznym, presj czasu, kwalifikacj pracowników, monotypowoci oraz duym obcieniem statycznym przy niewielkiej aktywnoci fizycznej. Dlatego te przedmiot ergonomii w sposób naturalny powizany jest z problemami technologii pozyskiwania drewna oraz uytkowania lasu. Zoono problemów ergonomicznych sprawia, e gówne zagadnienia omawiane s podczas przedmiotu „Ergonomii”. Jednak specyficzne problemy charakterystyczne dla poszczególnych technologii i organizacji pracy, omawiane s w trakcie prowadzenia zaj z przedmiotów pokrewnych w tym m.in. ramach wicze terenowych z „Pozyskiwania drewna”. 2. CEL KSZTACENIA Podstawowym celem nauczania ergonomii na Wydziale Lenym Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie jest wyczulenie suchaczy na problemy humanizacji prac 37 (szczególnie prac lenych), przekazanie informacji zarówno o skutkach zdrowotnych naraenia zawodowego na czynniki szkodliwe jak równie o ujemnych efektach uciliwoci pracy, praktyczne zastosowanie podstawowych metod badawczych i analiz ergonomicznych oraz metod oceny, projektowania technologii i organizacji prac lenych. 3. METODY Skutkiem wdroenia systemu boloskiego byo wprowadzenie dwu stopniowego cyklu studiów co pocigno za sob znaczne zmiany w programie nauczania. W obecnej chwili ksztacenie z zakresu ergonomii na Wydziale Lenym UR w Krakowie realizowane jest w ramach przedmiotu „Ergonomia i ochrona pracy”. Przedmiot ten zosta zakwalifikowany do grupy przedmiotów obligatoryjnych i realizowany jest na pitym semestrze pierwszego stopnia studiów. Program kursu obejmuje 15 godzin wykadów oraz 15 godzin wicze na obu prowadzonych na Wydziale specjalnociach (Ochrona Zasobów Lenych, Gospodarka Lena). Szczegóowy program studiów zosta opublikowany na stronach uczelnianego systemu obsugi studentów https://usosweb.ar.krakow.pl. Wykady Cykl wykadów obejmuje sze gównych bloków tematycznych. Pierwszy z nich dotyczy modeli systemowych Rosnera oraz Grandjean wraz z elementami cybernetycznej teorii Mazura. Analizowana jest system czowiek-maszyna-rodowisko, w którym czowiek stanowi autonomiczny system z pewnymi moliwociami adaptacji do wykonania pracy. Suchacze zapoznaj si z elementami sprze i sterowania, co w dalszej czci uatwia przeprowadzenie analizy niezawodnoci systemu oraz humanizacji pracy w aspekcie cybernetycznym. Drugi blok tematyczny obejmuje podstawy psychologii pracy, istot pracy umysowej oraz znaczenie odruchów i stereotypów dynamicznych. Poruszane s równie aspekty teorii podejmowania decyzji. Istotnym elementem jest jednak zaprezentowanie suchaczom kryteriów oceny obcienia prac psychiczn. W kolejnej, trzeciej grupie tematów, prezentowane s elementy fizjologii pracy, którym przywieca postulat Lehmanna o potrzebie unikania zbdnego wysiku i nadmiernego zmczenia poprzez racjonalne wykorzystanie istniejcych moliwoci czowieka (Sowa, 1996). Suchacze zapoznaj si z wartociami oraz metodami okrelenia podstawowych wska ników fizjologicznych obcienia prac. Istotn cz tej grupy zagadnie stanowi omówienie roli zmczenia w iloci popenianych bdów, a tym samym jej zwizku z wystpowaniem zdarze nieplanowanych – wypadków przy pracy. Czwarty blok tematyczny stanowi czynniki fizyczne, chemiczne oraz biologiczne rodowiska pracy. Omawiane jest ich znaczenie, metody diagnozowania oraz profilaktyka techniczna, organizacyjna i medyczna. W trakcie wykadów prezentowane s sposoby optymalizacji ergonomicznej stanowisk pracy w lenictwie wraz z przykadami rozwiza wprowadzonych do praktyki lenej. Wan kwesti stanowi równie aspekty normowania i zrónicowania przepisów obowizujcych m.in. w UE. 38 Przedostatni (pit) grup zagadnie stanowi analiza wypadkowoci w lenictwie. Suchacze zaznajamiaj si z podstawowymi determinantami wypadków wraz z metodami ich analizy. Znaczn cze stanowi tutaj omówienie modelu zarzdzania ergonomi i bezpieczestwem pracy obowizujcego w Lasach Pastwowych. Ostatni szóst cze wykadów stanowi ergonomia hardwaru i softwaru oraz organizacja pracy biurowej. wiczenia kameralne Przyjty program wicze kameralnych kadzie du wag na aspekt praktyczny. Pierwsze zajcia posiadaj charakter dyskusji nad wybranymi problemami prawa pracy z uwzgldnieniem szczególnej ochrony pracy kobiet i pracowników modocianych. Natomiast kolejny blok zaj tworz wiczenia w efekcie, których studenci zobowizani s do zoenia siedmiu sprawozda. Pierwszy projekt dotyczy szacowania ryzyka zawodowego wybranych stanowisk pracy. Studenci zapoznaj si z zasadami oceny metod Risc Score, podstawowymi regulacjami dotyczcymi bezpieczestwa pracy oraz kryteriami doboru rodków ochrony indywidualnej i zbiorowej. Druga grupa tematyczna obejmuje zagadnienia wypadkowoci oraz dziaania profilaktyczne o charakterze dora nym i systemowym. W trakcie wicze suchacze analizuj rzeczywiste zdarzenia wypadkowe wykorzystujc dziewiciopolow macierz Haddona, której celem jest identyfikacja przyczyn wypadków oraz opracowanie dziaa profilaktycznych. Trzecie sprawozdanie obejmuje wykonanie ergonomicznej analizy oraz projektu procesu pozyskania drewna. Suchacze otrzymuj materiay z zestawem wybranych metod oceny uciliwoci pracy, obcienia ukadu miniowo-szkieletowego, zagroenia czynnikami rodowiska pracy. W oparciu o przeprowadzone oceny studenci prezentuj projekt dnia roboczego uwzgldniajc wymagania ergonomii. Kolejne dwa projekty obejmuj zagadnienia normowania oraz metodyk oceny naraenia ze strony nadmiernego haasu, drga mechanicznych i stenia czynników chemicznych. W trakcie zaj suchacze wykonuj podstawowe obliczenia suce ocenie i kategoryzacji ryzyka zawodowego w oparciu o najwysze dopuszczalne wartoci. Dodatkowo przekazywane s informacje o monitoringu czynników szkodliwych i uciliwych w rodowisku pracy. Szósta ostatnia grupa zagadnie obejmuje analizy stanowisk pracy w oparciu o liczne listy kontrolne. Wykorzystane materiay dydaktyczne obejmuj Ergonomiczn List Kontroln, Fisk List Kontroln, metod japosk – CFI oraz przewodnik dobrych praktyk zarzdzania bhp w lenictwie zaproponowany przez International Labour Office – Geneva (ILO-OSH 2001, ILO 2005). wiczenia terenowe Zakres przedmiotu „Ergonomii i ochrony pracy” nie obejmuje wprawdzie wicze terenowych jednake bardzo silne jej powizanie z uytkowaniem lasu sprawio, e pewne grupy zagadnie realizowane s w ramach wicze terenowych z pozyskiwania drewna. wiczenia organizowane s na terenie Pastwowego Gospodarstwa Lenego „Lasy Pastwowe” przy przychylnoci gospodarzy terenu oraz firm realizujcych zadania z pozyskiwania drewna. Odbywaj si na przeomie wrzenia i pa dziernika 39 przed rozpoczciem kursów przedmiotowych. W trakcie zaj studenci zaangaowani s w proces pozyskiwania drewna z uyciem narzdzi rcznych. Wykonuj równie uproszczone badania i analizy technologii pozyskiwania na poziomie rcznomaszynowym i maszynowym. wiczenia praktyczne wykonywane s pod okiem wykwalifikowanej kadry, która na bieco analizuje i ocenia zagadnienia zwizane z technicznym sposobem wykonaniem zadania jak równie prezentuje problemy bezpieczestwa pracy. W trakcie tego kursu suchacze prowadz dyskusj zarówno z kadr kierownicza jednostek Lasów Pastwowych jak i pracownikami zaangaowanych zakadów usug lenych. Obserwacja pracy wielu maszyn jak równie bezporedni do nich dostp umoliwia przeprowadzenie oceny wielu aspektów ergonomicznych w tym pola widzenia, problemów komunikacyjnych, prawidowoci zaprojektowania urzdze sterowniczych i kontrolnych oraz ocen standardu pracy w maszynach wielooperacyjnych. Centraln cze zagadnie ergonomicznych w ramach pozyskiwania drewna stanowi praktyczna prezentacja metod i aparatury badawczej. W cyklu zaj studenci oceniaj wpyw intensywnoci i techniki pracy na poziom wydatku energetycznego. Wykonywany jest pomiar i ocena zagroenia ze strony haasu drga mechanicznych i gazów spalinowych na stanowisku operatora pilarki. Wan kwest jest tutaj prezentacja wpywu stanu technicznego pilarek oraz techniki pracy na wzrost zagroe ze strony drga o charakterze miejscowym (Sowa, 1995). 4. PODSUMOWANIE Zmiany spoeczno-ekonomiczne okrelaj równie warunki gospodarki lenej i spowodoway ewolucj czynników rodowiska pracy. Charakterystyczna interdyscyplinarno ergonomii sprawia, e zagadnienia szczególne (m.in. praca na wysokoci, zagroenia ze strony materiau biologicznego, zastosowanie substancji chemicznych w rodowisku) coraz czciej wystpuj w programach przedmiotów zawodowych. Jednake sformalizowany kurs „Ergonomii i ochrony pracy” na Wydziale Lenym Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie realizowany jest przez pracowników Katedry Uytkowania Lasu i Drewna. Okrelony czas wykadów i wicze kameralnych niestety nie pozwala na pene wyjanienie istoty wszystkich problemów ergonomicznych tym bardziej, e dla znacznej czci suchaczy s to zagadnienia nowe. Dlatego te, wybrane aspekty omawiane s w ramach wicze terenowych z przedmiotu „Pozyskiwanie drewna”. W trakcie tych zaj poruszane s problemy pomiaru drga mechanicznych, haasu oraz wydatku energetycznego. Szczególne znaczenie wydaje si mie analiza porównawcza technologii pozyskiwania na poziome rczno-maszynowym i w peni zmechanizowanym, obejmujca aspekty ergonomiczne i technologiczne. Najczciej realizowana jest ona w formie moderowanej dyskusji z pracownikami, przedsibiorc oraz przedstawicielem administracji Lasów Pastwowych. Wydaje si, e przyjta koncepcja wprowadzenia w problemy ergonomiczne stanowi element przegldu stosowanych rozwiza technologii pozyskiwania. Studium przypadku obserwowanych rozwiza oraz szczegóowa analiza elementów rodowiska pracy w trakcie zaj kameralnych w murach Uczelni wypenia cykl cigej poprawy, koncepcji zaproponowanej przez 40 Deminga PDCA (Plan, Do, Check, Act), która stanowi trzon w zarzdzaniu bezpieczestwem pracy. Bibliografia 1. ILO., Guidelines for labour inspection in forestry. International Labour Office, Geneva, 2005 2. ILO-OSH., Guidelines on occupational safety and health management systems. International Labour Office, Geneva, 2001. 3. Muszyski Z., Sowa J.M., Aim and importance of ergonomic research in forestry. [w:] Procedeengs “The Ergonomics of Manual Work”, Taylor & Francis, London-Washington DC, s. 511515, 1993. 4. Sowa J.M., Badania nad okreleniem modeli funkcji stanu zagroe od drga pilarek spalinowych w procesie pozyskania drewna. Zesz.Nauk.AR Kraków, Rozprawy nr 205, 1995. 5. Sowa J.M., Ergonomia w lenictwie. Materiay do wykadów. Maszynopis KULiD AR, Kraków, 1996. 6. Sowa J.M., Katedra Uytkowania Lasu i Drewna. [w:] 60-lecie Wydziau Lenego Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie – Ksiga Jubileuszowa, (red.) J.R. Stazyk, Wyd. UR w Krakowie, s. 491509, 2009. 41 Rozdzia 6 OCENA POZIOMU WIEDZY ERGONOMICZNEJ PODCZAS PROCESU DYDAKTYCZNEGO W WYSZEJ SZKOLE Teresa Musio Iwona Romanowska-Somka 1. WSTP Imperatywem poznania w przypadku wiadomoci zachowa jest zmieniajce si rodowisko ycia i pracy czowieka, a przede wszystkim potrzeba jego bezpieczestwa. W zwizku z tym konieczne s tutaj zmiany w procesie mylenia, które w oparciu o „paradygmat newtonowski” musz przej w mylenie oparte o „paradygmat wyobrani”. Zachodzi tutaj pytanie, dlatego? dlatego, e czowiek jako jednostka niepowtarzalna jest fenomenem w którym procesy psychiczno – emocjonalne determinuj wszelkie statystyczne struktury zaspokajania takiej potrzeby jak jest potrzeb nauki, czyli uzyskania samowiedzy o sobie i otaczajcym wiecie zewntrznym przez kategori empatii i empirii. Wymaga tego od nas zmieniajce si rodowisko ycia i pracy czowieka w stopniu zalenym i niezalenym od nas. W obszarach tych zmian najwicej ma do powiedzenia prakseologia jako nauka o logice i technologii dziaa oraz towarzyszca jej ergonomia jako podstawa zastosowania metod reologicznych w projektowaniu oraz diagnozowaniu ukadu czowiek – rodowisko pracy i ycia [1]. W swej istocie ergonomia jest humanocentryczna, w zwizku z powyszym potrzebny jest kreator wiadomoci humanistyczno-ergonomicznej, którego kompetencje w sposób graficzny przedstawiono na rysunku 1. Rys. 1. Kompetencje kreatora wiadomoci ergonomicznej [ródo oprac. w.] 42 Znamienne jest, e definiowanie czowieka tylko z punktu widzenia technicznej teorii wartoci jako „uniwersum” komunikatów technicznych z pominiciem komunikatów emotywnych wywodzcych si rodowiska psychicznego czowieka stao si obecnie regua. Okazuje si, e istniej obszary wspólne miedzy komunikatami technicznymi i emotywnymi. Wyznaczniki tych wspólnych obszarów to elementy humanizacji procesu pracy. Przyjmuj one posta „sit aksjologicznych” to jest oson zapobiegajcych niepodanym zmianom w rodowisku pracy w celu obrony przed zagroeniem o rónym stopniu atrybucji [2]. 1.1. Proces dydaktyczny a wiedza ergonomiczna Proces dydaktyczny to przede wszystkim: x programy i technologie ich realizacji, x zajcia dydaktyczne, x strona formalno- administracyjna. Proces dydaktyczny to uzupenienie zmiany stanu wiadomoci podmiotu tego procesu, czyli studenta lub suchacza. Wie si to z cigym monitoringiem jego stanu wiadomoci w tym przypadku to relacji midzy podmiotem studentem lub suchaczem a otaczajc go rzeczywistoci [3]. Na uczelniach wyszych wszystkich rodzajów, pastwowych i prywatnych, prowadzona jest dydaktyka z zakresu Ergonomii Bezpieczestwa i Higieny Pracy. Jednoczenie kilkanacie uczelni, rónego typu (pastwowych i prywatnych) prowadzi edukacj, w wymiarach penych studiów akademickich lub 3-4 letnich inynierskich czy licencjackich na takich kierunkach, jak np. zarzdzanie i marketing, zarzdzanie i inynieria produkcji, technika, ochrona rodowiska, mechanika i budowa maszyn, wzornictwo przemysowe w specjalnociach o rónych nazwach: ergonomia i inynieria jakoci, inynieria rodowiska pracy, projektowanie ergonomiczne, bezpieczestwo pracy, systemy projakociowe i ergonomia. S to dziaania we waciwym kierunku prowadzce docelowo do uznania ergonomii i bezpieczestwa pracy jako kierunku studiów i jako nauki. Jednak dalece one odbiegaj od stanu i efektów, jakie oczekiwaoby rodowisko polskich ergonomistów [4]. 2. OCENA POZIOMU WIEDZY ERGONOMICZNEJ PODCZAS PROCESU DYDAKTYCZNEGO – STUDIUM PRZYPADKU Prób oceny wiedzy ergonomicznej w zakresie subiektywnej oceny swojego stanowiska pracy przeprowadzono w nastpujcy sposób: 2.1. Opis uytego narzdzia do pracy Zastosowano takie narzdzie socjometryczne jak kwestionariusz w formie listy kontrolnej zoonej z 10 pyta otwartych dotyczcych atrybucji systemu pracy na autonomicznym stanowisku pracy respondenta. Odpowied bya oceniana w skali Likerta to jest: -2, -1, 0, +1, +2 [5]. 43 2.2. Opis próby badawczej Badania przeprowadzono wród 124 studentów studiów niestacjonarnych na kierunku ZIP specjalno Zarzdzanie Bezpieczestwem i Higien pracy w dwóch Wyszych Szkoach województwa lskiego, podczas ostatniego wykadu z ergonomii – w semestrze letnim w roku akademickim 2009/2010. Istotn informacj w metryczce by sta pracy w kategoriach do 5-ciu lat oraz powyej 5-ciu lat. Z 124 kwestionariuszy celowo wybrano 50 odpowiedzi respondentów, którzy posiadaj sta pracy do 5-ciu lat oraz 50 respondentów, e staem pracy powyej 5-ciu lat w celu porównania stanu wiedzy ergonomicznej. 2.3. Interpretacja wyników bada Po przeanalizowaniu odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu wyznaczono wskaniki Wp dla poszczególnych pyta i odpowiedzi, które przedstawiono w tabeli 1. Wp – suma pkt odpowiedzi na poszczególne pytanie/ilo ankietowanych. Tabela 1. Wskanik Wp w zalenoci od stau pracy Kategoria Dla pracowników od 1do 5 lat zatrudnienia Dla pracowników powyej 5 lat zatrudnienia -2 -1 Wp = 0,74 Wp = 1,24 Wp = 0,5 Wp = 1,46 Skala Likerta 0 1 2 Wp = 2,32 Wp = 3,92 Wp = 1,78 Wp = 2,84 Wp = 3,8 Wp = 1,4 Na rysunku 2 przedstawiono graficznie wskaniki Wp. Rys. 2. Wskanik Wp w zalenoci od stau pracy [opracowanie wasne] 44 3. PODSUMOWANIE Po przeanalizowaniu wyników bada dotyczcych poziomu wiedzy ergonomicznej w badanych Szkoach Wyszych nasuwaj si nastpujce wnioski – Subiektywna ocena autonomicznego stanowiska pracy przez badanych respondentów wykazaa brak istotnych rónic (rys. 2) midzy kategori stau pracy a wiedz dot. analizy ergonomicznej tego stanowiska znaczca wikszo respondentów (Wp = 3,92 i Wp = 3,8 ) ocenia swoje wasne stanowisko w zakresie podstawowych kryteriów ergonomicznych na +1 (w skali Likerta), co wskazuje na stabilny i równomierny poziom wiedzy ergonomicznej uzyskany podczas procesu dydaktycznego. Przeprowadzone sondaowo-socjometryczne badania potwierdziy konieczno stosowania metod systemowych w nauce ergonomii, a wiedz ergonomiczn jako system zoony, czyli cisego powizania teorii z praktyk. Wg Bertalanffiego – twórcy teorii systemów analiza metody systemowej stanowi podstaw metodologiczn wiedzy ergonomicznej [6]. Bibliografia 1. Musio T., The state of ergonomic consciousenss of employees as an index of Safety Quality of the Organisation. Proceedings of 10 th, International Conference on HCI. Kreta 2003, Wyd. Lawrence Erlbaum Assopciates London 2003. 2. Baka J., Cywilizacyjne skutki komputeryzacji w wietle Filozofii techniki. Ergonomia t.13 nr 1 wyd. PAN – Ossolineum Kraków. 3. Bach A, Musio T., Problematyka bezpieczestwa i higieny pracy standardach nauczania szkó wyszych. Materiay Konferencji Naukowej „Pedagogika pracy wobec problemów ochrony pracy, Radom 2004. 4. Marcinkowski J., Polskie dylematy i wyzwania edukacji z zakresu ergonomii i bezpieczestwa pracy na tle osigni wiatowych – Materiay XX Midzynarodowego Seminarium Wykadowców Ergonomii Pozna –Biaowiea Polska 19-22.09.2004 wyd. Instytut Inynierii Zarzdzania Politechniki Poznaskiej – J.S. Marcinkowski, W.M..Horst 2004. 5. Charton S.G., O’Brien T.G., Handbook of Human Factors Testing and Evaluation LEA Publishers London 2002. 6. Franus E., Struktura i Ogólna Metodologia Nauki Ergonomii - Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS – wydanie polskie Kraków 1992. Tytu oryginau: Connective Networks in Ergonomics General Methodological Considerations By Edward A Franus , Elsevier Amsterdam 1999. 45 Rozdzia 7 ZAJCIA DYDAKTYCZNE W ZAKRESIE ERGONOMII W MAOPOLSKIEJ WYSZEJ SZKOLE EKONOMICZNEJ W TARNOWIE Zenon Muszyski Leszek Kozio 1. WSTP Maopolska Wysza Szkoa Ekonomiczna, jako pierwsza tarnowska uczelnia niepubliczna, zostaa zarejestrowana w roku 1995. Oznacza to, e ju 15 lat modzie regionu tarnowskiego moe w pobliu swojego miejsca zamieszkania zdobywa odpowiedni do potrzeb rodowiska wiedz i umiejtnoci w planowanym zawodzie. Uczelnia w 2010 roku otrzymaa po raz trzeci z rzdu certyfikat „wiarygodnej szkoy”. Ide uczelni jest przede wszystkim przekazywanie studentom nie tylko wiedzy na najwyszym poziomie, w okrelonych obszarach tematycznych, ale równie umiejtnoci jej skutecznego i praktycznego wykorzystania w podejmowanych przez absolwentów optymalnych decyzjach. Godzi si w tym miejscu zauway, e jednym z priorytetów uczelni jest fundamentalna zasada okrelajca formu ksztacenia wedug standardów zgodnych z aktualnymi potrzebami rynku, na których mona by budowa dalszy strategiczny rozwój MWSE. Obecnie na Wydziaach Zarzdzania i Turystyki oraz Pedagogiki, na studiach magisterskich i licencjackich, stacjonarnych, niestacjonarnych, a take podyplomowych, ksztaci si ponad 3000 osób. Oczekuje si, e w roku akademickim 2010/2011, zostanie wydany dyplom absolwenta MWSE z numerem 10 000. 2. KSZTACENIE STUDENTÓW Ksztacenie studentów w dziedzinie ergonomii w Maopolskiej Wyszej Szkole Ekonomicznej w Tarnowie, podejmowane jest stosownie do przyjtego przez Senat planu i programu studiów licencjackich i magisterskich. Przecitnie, w wymiarze ilociowym, zajcia s realizowane w zakresie 20 godzin lekcyjnych. W ramach wykadów, wicze oraz seminariów na kilkunastu specjalnociach, kierunku Zarzdzania oraz Turystyki i Rekreacji, a take na organizowanych studiach podyplomowych, zajcia s organizowane z zakresu wycznie ergonomii lub zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy z elementami ergonomii. Przykadowo w wyodrbnionym obszarze tematycznym zwizanym z ergonomi na Studiach Podyplomowych, podejmowane byy zajcia z zakresu np.: „Zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy oraz 46 ochron rodowiska”, z przedmiotu „Ergonomia w ksztatowaniu warunków pracy”, a take z kilkunastu przedmiotów dotyczcych m. in. „Ergonomii w ksztatowaniu warunków pracy”, „Polskiego i midzynarodowego prawa pracy”, „Pierwszej pomocy w nagych wypadkach”, „Metod badania wypadków”, „Wymaga bezpieczestwa i higieny pracy dla budynków i pomieszcze”, „Zagroenia czynnikami mechanicznymi, biologicznymi i chemicznymi”, „Zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy”, „Psychologicznych problemów czowieka w rodowisku pracy”, „Audytu bhp” itp., przy czym wszystkie zajcia dydaktyczne s ujte w system oceny punktowej ECTS. Tylko w roku akademickim 2009/2010, pod kierunkiem prof. Z. Muszyskiego na Studiach Podyplomowych MWSE w Tarnowie, wykonano ponad 30 prac dyplomowych zwizanych z ergonomi oraz bhp. Przykadowo prace dyplomowe dotyczyy nastpujcych tematów: „Analiza kosztów i korzyci systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy”, „Audyt wewntrzny systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy wedug normy PN-N-1:2004”, „Wykorzystanie ergonomii i bhp w zawodzie pielgniarki”, „Wypadki przy pracy oraz wiadczenia pienine z nimi zwizane”, „Bezpieczestwo i ergonomia stanowiska pracy wyposaonego w monitory ekranowe na przykadzie Witospol sp. z o.o.”, „Rola sub bhp w prawidowym szacowaniu ryzyka zawodowego pracowników naraonych na drgania mechaniczne”. Na kierunkach, czy te specjalnociach zwizanych z ergonomi i bezpieczestwem pracy, tematy prac dyplomowych w coraz wikszym zakresie powinny czy wiedz teoretyczn z aplikacyjnoci podejmowanej problematyki [3]. Wykady z przedmiotu ergonomia s w zasadzie realizowane przez samodzielnego pracownika naukowego, w stopniu profesora. Zajcia z ergonomii nie s prowadzone w sposób werbalny, lecz w miar potrzeby przy wykorzystaniu nowoczesnej techniki audiowizualnej. Podczas wykadów i wicze, a take seminariów dyplomowych, nawizuje si do konkretnych przykadowych, w praktyce moliwych rozwiza ergonomicznych, dotyczcych tego, jaki wpyw na pracownika ma optymalne przystosowanie rodowiska pracy oraz uywanych szeroko pojtych narzdzi do jego moliwoci i potrzeb psychofizycznych, zarówno przy pracach fizycznych, jak i umysowych w rónych dziaach gospodarki. Powyszy problem wie si bezporednio z obnieniem zagroenia zdrowia, a take, w ekstremalnie niebezpiecznych warunkach pracy, ycia, oraz z koniecznoci ograniczania wystpujcych obcie psychofizycznych pracowników zatrudnionych w firmach projektowych, produkcyjnych, usugowych, jak równie zatrudnianych w tzw. administracji. Zwraca si przy tym uwag, na odpowiednie rozwizania ergonomiczne, które mog przyczyni si do osigania wyszych wska ników wydajnoci oraz jakoci pracy, a wic mog nawizywa do uzyskania wyszego poziomu efektywnoci pracy, poprzez optymalne dostosowywanie maszyn, urzdze, rónych przedmiotów, materialnego rodowiska pracy, jak równie zarzdza, organizacji, technologii procesu pracy, do przede wszystkim wymaga i potrzeb psychofizycznych oraz spoecznych czowieka. Stosownie do zaoe nauki ergonomii przekazywana jest take wiedza z dziedzin bezporednio lub porednio zwizanych z nauk ergonomii, przede wszystkim w zakresie moliwoci wykorzystania najnowszych osigni nauki i techniki w praktyce. Ergonomiczna poprawa warunków pracy, w bilansie ekonomicznym rachunku nakadów do korzyci, jest zawsze w peni pozytywnie dodatnia, poniewa wpywa midzy 47 innymi na obnienie poziomu zachorowalnoci, wypadkowoci, czy te fluktuacji w pracy, przy równoczesnym wzrocie motywacji i zadowolenia z podjtego zatrudnienia. Do planu i programu studiów wczany jest komputerowy system STER, jako istotne narzdzie wspomagajce zarzdzanie w konkretnych warunkach zwizanych z otoczeniem stanowisk pracy. Zwraca si przy tym uwag na stosowanie wysokiego poziomu kultury bezpieczestwa pracy, a take na ograniczenia moliwoci utraty zdrowia, a w skrajnie ekstremalnych warunkach nawet ycia. Dostrzegalny zwizek midzy nauk ergonomii a konstruktywn i efektywn moliwoci jej adaptacji daje gwarancj wikszego zainteresowania zaleceniami ze strony ergonomii, zwaszcza przez studentów, którzy z t dziedzin wiedzy i nauki nie mieli przed podjciem studiów adnego kontaktu, wzgldnie posiadali w wielu przypadkach tylko encyklopedyczne informacje. Frekwencja na zajciach z ergonomii jest dua. Szczególnym zainteresowaniem ciesz si wród studentów zwaszcza, podejmowane po kadych zajciach dydaktycznych, dyskusje. Przekazywana studentom wiedza midzy innymi opiera si na najnowszych materiaach ródowych, na literaturze z zakresu ergonomii w odpowiednim pimiennictwie krajowym i zagranicznym. Studenci do egzaminu z powyszego przedmiotu przygotowuj si starannie o czym wiadcz wysokie oceny wpisywane do indeksów. W celu odpowiedniego zainteresowania studentów problematyk ergonomiczn wszystkie zajcia dydaktyczne prowadzone s wedug kompatybilnego ukadu optymalnego dostosowywania rodowiska pracy oraz maszyn, urzdze i narzdzi do moliwoci i potrzeb psychofizycznych czowieka. Powszechnie dajcy si zauway zwizek kompatybilnoci ukadu „czowiek – maszyna – rodowisko pracy” a take moliwo jego aplikacji w praktyce, daje gwarancj wikszego zainteresowania studentów, zwaszcza ze strony tych, którzy nie mieli dotychczas adnego kontaktu z ergonomi, tj. nauk w praktyce stosowan. Podczas zaj dydaktycznych, z punktu widzenia ergonomicznego, zwraca si równie uwag nie tylko na czynniki szkodliwe ze strony rodowiska pracy oraz uywanych maszyn, lecz take na te, które wywouj midzy innymi zmczenie psychofizyczne oraz stany stresogenne [10]. Stosunkowo duym zainteresowaniem ciesz si zajcia dydaktyczne dotyczce analizy rónych systemów ergonomicznych list kontrolnych, które s nie tylko przystpnymi narzdziami do oceny kompleksowej nawet skomplikowanych warunków pracy. Uatwiaj one obiektywne dokonanie zarówno ogólnej, jak i szczegóowej analizy warunków pracy, zwaszcza z punktu widzenia ergonomii, bezpieczestwa i higieny pracy. Zadaniem list kontrolnych jest midzy innymi uatwienie nadzoru i kontroli nad warunkami pracy i ocen stopnia zagroenia zdrowia pracowników. Poprzez listy kontrolne, obok zagadnie bezpieczestwa, coraz wiksz uwag przywizuje si do analizy i oceny czynników ksztatujcych uciliwe warunki pracy [8,9]. Listy kontrolne zajmuj dlatego istotne miejsce w badaniach ergonomicznych, poniewa dostarczaj odpowiednich materiaów ródowych oraz wskazówek i zalece przede wszystkim dla projektantów i konstruktorów oraz dla zarzdzajcych i organizujcych procesy pracy [1]. 48 Analizujc listy kontrolne mona w sposób precyzyjny ustali, które ogniwa procesu pracy i w jakim nie tylko kierunku, ale równie w jakim zakresie naley zmieni, usprawni, czy te zmodyfikowa, aby zalecana praca pod kadym wzgldem bya wykonywana zgodnie z zasadami ergonomii oraz w myl dyrektyw Unii Europejskiej (90/269/EWG). W coraz wikszym zakresie zwraca si uwag na konieczno ograniczania, a nawet eliminowania czynników wpywajcych m. in. na dolegliwoci miniowo-szkieletowe, które powoduj liczne zachorowania, a wic maj równie due znaczenie z ekonomicznego i spoecznego punktu widzenia [4-8, 10]. Ustanowione normy polskie z serii PN-N-1800, stanowi dostrzegalny postp w zmianie systemowego podejcia do odpowiednio nowoczenie ukierunkowanego eliminowania, wzgldnie w jakim stopniu ograniczenia szkodliwego wpywu na ukad psychiczny i fizyczny czowieka, zarówno ze strony rodowiska, jak i uywanych oraz obsugiwanych urzdze i maszyn. Naley zauway, e zasada zapewnienia odpowiednio niemczcej, bezpiecznej pracy, zostaa uregulowana w Unii Europejskiej midzy innymi tak zwan „Dyrektyw Maszynow” 93/37/EC, której postanowienia dotycz koniecznoci eliminowania, wzgldnie obniania poziomu zagroe, jak równie oceny maszyn pod wzgldem bezpieczestwa i ochrony zdrowia. Wspieranie oraz skonkretyzowanie tych podstawowych wymaga w Unii Europejskiej zostaje nadal uwzgldniane w ustanawianych normach EN zharmonizowanych z dyrektyw 98/37/EC. Normy te s w istocie zaleceniami, to jest ustanawianymi do dobrowolnego stosowania. Odzwierciedlaj jednak wspóczesny poziom nauki i postpu technicznego, który uwzgldnia w maksymalnym zakresie ustalenia oraz wytyczne ergonomii. Wdraanie powyszych uregulowa prawa pracy m. in. przez rónego rodzaju firmy produkcyjne, czy te usugowe ma z punktu widzenia ergonomii i bhp istotne znaczenie dla poprawienia warunków pracy. Organizowanie optymalnych i zarazem bardziej bezpiecznych warunków pracy, niewtpliwie wie si w wielu przypadkach ze wzrostem wydajnoci i jakoci pracy, a take ze znacznym obnieniem kosztów produkcji. W najbardziej ogólnym znaczeniu ergonomia jest zaliczania do dyscyplin naukowych powszechnie wykorzystywanych w praktyce. Std te ksztacenie ergonomistów i specjalistów bezpieczestwa pracy, powinno by ukierunkowane na wiksz ich aplikacyjno [3]. Wdraanie zalece ergonomicznych umoliwia take ograniczanie zagroe pracowników naraonych na dziaanie czynników szkodliwych, poprzez stosowanie nowoczesnych zasad doboru i stosowania rodków ochrony indywidualnej, na przykad ochronników przeciwhaasowych z regulowanym tumikiem wyposaonym w ukad elektroakustyczny [2, 10]. Do programu ksztacenia na wszystkich zajciach dydaktycznych MWSE wczono komputerowy system STER, jako istotne narzdzie wspomagajce zarzdzanie bezpieczestwem pracy [11]. 3. BADANIA SONDAOWE Celem podjtych bada sondaowych byo ustalenie w jakim stopniu i zakresie studenci powinni by i s przygotowani do aplikacji zdobytej wiedzy z ergonomii. Po ukoczeniu zaj wynikajcych z przyjtych zaoe dydaktycznych, nasuwa si pytanie, czy posiadaj odpowiednie wiadomoci do jej praktycznego wykorzystania. Pod49 jte badania stanowi wskazówk dla ukadajcych program zaj, a nastpnie podejmujcych odpowiedni zakres i poziom ich realizacji (tab. 1-4). Z bada podjtych w semestrze letnim roku akademickiego 2009/2010, jednoznacznie wynika, e studenci przychodzcy po raz pierwszy na wykady z ergonomii, w przytaczajcej wikszoci nie posiadaj adnych wiadomoci na temat celu i zada tej dziedziny nauki. Tabela 1. Zestawienie wyników bada sondaowych, wg ankiet otrzymanych od 30 suchaczy 2-ego semestru 2009/2010 Studium Podyplomowego MWSE w Tarnowie Liczba respondentów w % Wyszczególnienie Raczej Raczej Tak Nie Tak nie Czy przed podjciem studiów orientowaem si o celach 80 20 i zadaniach ergonomii? Czy podczas studiów opanowae wiedz i praktyczne mo5 32 63 liwoci zastosowania ergonomii? Czy ergonomia powinna by w programach wyszych stu10 90 diów: 88 12 1. technicznych……………………………………………. 100 2. ekonomicznych……………...…………………………. 3. wszystkich…..…………………………………………. Czy pamitasz kto by prekursorem nauki ergonomii? 8 33 10 49 Czy uwaasz, e za pomoc ergonomicznej listy kontrolnej 19 81 mona poprawi dostosowanie np. maszyn i rodowiska do czowieka? Czy wytyczne ergonomii powinny by wdraane w biurach projektowych, zakadach produkcyjnych, usugowych, biu16 84 rach itp.? Metryczka respondentów, w %: pe: mska – 19, eska – 81; wiek: do 25 lat – 3, powyej 25 lat – 97; miejsce zamieszkania: miasto – 65, wie – 35. Tabela 2. Zestawienie wyników bada sondaowych wg ankiet otrzymanych od 40 studentów 2-ego semestru 2009/2010 r. Turystyki i Rekreacji MWSE w Tarnowie Liczba osób w % Wyszczególnienie Raczej Raczej Tak Nie Tak nie Czy przed podjciem studiów orientowaem si o celach 68 25 4 3 i zadaniach ergonomii? Czy podczas studiów opanowae wiedz i praktyczne mo58 42 liwoci zastosowania ergonomii? Czy ergonomia powinna by w programach wyszych stu5 95 diów: 9 91 1. technicznych…………........……………………………. 100 2. ekonomicznych…………………………………………. 3. wszystkich………………………………………………. Czy pamitasz kto by prekursorem nauki ergonomii? 9 36 15 40 Czy uwaasz, e za pomoc ergonomicznej listy kontrolnej mona poprawi dostosowanie np. maszyn i rodowiska do 5 22 73 czowieka? Czy wytyczne ergonomii powinny by wdraane w biurach pro12 88 jektowych, zakadach produkcyjnych, usugowych, biurach itp.? Metryczka respondentów, w %: pe: mska – 37, eska – 63; wiek: do 25 lat – 53, powyej 25 lat – 47; miejsce zamieszkania: miasto – 55, wie - 35. 50 Tabela 3. Zestawienie wyników bada sondaowych, wg ankiet wypenionych przez 40 studentów 4ego semestru SUM 2009/2010 r. Zarzdzania Firm MWSE w Tarnowie Liczba respondentów w % Wyszczególnienie Raczej nie Nie Raczej Tak Tak 15 62 18 5 5 40 55 2 4 98 96 100 20 68 Czy uwaasz, e za pomoc ergonomicznej listy kontrolnej mona poprawi dostosowanie np. maszyn i rodowiska do czowieka? 18 82 Czy wytyczne ergonomii powinny by wdraane w biurach projektowych, zakadach produkcyjnych, usugowych, biurach itp.? 14 86 Czy przed podjciem studiów orientowaem si o celach i zadaniach ergonomii? Czy podczas studiów opanowae wiedz i praktyczne moliwoci zastosowania ergonomii? Czy ergonomia powinna by w programach wyszych studiów: 1. technicznych……………………………………………. 2. ekonomicznych…………………………………………. 3. wszystkich………………………………………………. Czy pamitasz kto by prekursorem nauki ergonomii? 2 10 Metryczka respondentów, w %: pe: mska - 40, eska – 60; wiek: do 25 lat – 45, powyej 25 lat – 55; miejsce zamieszkania: miasto – 68, wie – 32. Tabela 4. Zestawienie zbiorcze wypenionych ankiet przez 110 studentów w 2009/2010 r. Wyszczególnienie Raczej nie Liczba osób w % Raczej Nie Tak Czy przed podjciem studiów orientowaem si o celach 54 36 i zadaniach ergonomii? Czy podczas studiów opanowae wiedz i praktyczne mo3 liwoci zastosowania ergonomii? Czy ergonomia powinna by w programach wyszych studiów: 1. technicznych……………….…………………………… 2. ekonomicznych…………………………………………. 3. wszystkich………………………………………………. Czy pamitasz kto by prekursorem nauki ergonomii? 6 26 Czy uwaasz, e za pomoc ergonomicznej listy kontrolnej mona poprawi dostosowanie np. maszyn i rodowiska do 1 czowieka? Czy wytyczne ergonomii powinny by wdraane w biurach projektowych, zakadach produkcyjnych, usugowych, biurach itp.? Metryczka respondentów, w %: pe: mska – 71, eska – 29; wiek: do 25 lat – 3, 97; miejsce zamieszkania: miasto – 65, wie – 35 Tak 7 3 44 53 6 8 94 92 100 15 53 20 79 14 86 powyej 25 lat – 51 4. PODSUMOWANIE 1. Wielokierunkowa analiza, nie tylko ekonomicznych skutków wypadków przy pracy, stanowi poza aspektami spoecznymi, równoczesn motywacj do podejmowania odpowiednich dziaa ergonomicznych zapobiegajcych lub znaczne ograniczajcych uciliwe i niebezpieczne warunki zatrudnienia. Aby osign ten cel, niezbdne jest równie odpowiednie ksztacenie studentów w dziedzinie ergonomii. 2. Dostrzega si pewniejsze poczucie osobistej odpowiedzialnoci pracowników za problem wypadkowoci i utraty zdrowia. Wzbudzenie wród studentów wikszego zainteresowanie kultur bezpieczestwa pracy niewtpliwie w znacznym stopniu wpywa na redukcj wypadkowoci. 3. Dua frekwencja studentów na zajciach z ergonomii i na wysokim poziomie pisane przez studentów prace kontrolne i dyplomowe w MWSE w Tarnowie, wskazuj na konieczno wczenia do programu studiów na wszystkich kierunkach i specjalnociach obligatoryjnych wykadów i seminariów z ergonomii. 4. Nowoczesne, ale take zgodne z dyrektywami UE, podejcie do zagadnie ergonomii, cile nawizujce do ochrony zdrowia, bezpieczestwa pracy oraz systematycznego obniania uciliwoci pracy i eliminowania czynników stresogennych, powinno by równie elementem nauczania w kadej uczelni wyszej. 5. Odpowiedni system ksztacenia w dziedzinie ergonomii, daje gwarancj waciwszego przygotowania studentów do bardziej bezpiecznego organizowania i zarzdzania procesem pracy w ich przyszych miejscach zatrudnienia. 6. Kompleksowa i aplikacyjna metoda nauczania ergonomii w MWSE w Tarnowie, pozwala na powszechne dotarcie z problematyk ergonomii do wyjtkowo duej liczby studentów. 7. Uwarunkowania specyficznego, konkurencyjnego rynku pracy, wymagaj by w proces ksztacenia wczano do zaj dydaktycznych system symulacyjny, w celu przyszego umiejtnego wykorzystania wiedzy. Bibliografia 1. Konarska M., Listy kontrolne jako narzdzia do oceny warunków pracy, „Bezpieczestwo Pracy”, nr 2/2001, s. 7–9. 2. Kotarbiska E., Pusowski Z., Nauszniki przeciwhaasowe z regulowanym tumieniem, „Bezpieczestwo Pracy”, nr 2/2001, s. 24. 3. Marcinkowski J. S., Diagnoza edukacji z zakresu bezpieczestwa i ochrony pracy oraz ergonomii w polskich wyszych uczelniach. Rada ochrony Pracy przy Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006. 4. Muszyski Z., Rogaliski K., Bezpieczestwo i higiena pracy w lenictwie, PWN, Warszawa – Kraków 1971. 5. Muszyski Z., Sowa J. M., 1993. Aim and importance of ergonomic research in forestry, [w:] The Ergonomics of Manual Work (red.) Marras W.S., Karwowski W.,Smith J. L., Pacholski L, Taylor & Francis. London – Washington Dc 1993. 6. Muszyski Z., Sowa J. M., Chainsaw vibration levels differentiation depening on some factors of logging process, [w:] The Ergonomics of Manual Work (red.) Marras W.S., Karwowski W.,Smith J. L., Pacholski L, Taylor & Francis. London – Washington Dc 1993. 7. Muszyski Z., Education of ergonomics at the Hugon Kotaj Agriculture University of Cracow, [w:] Actual State and Prospects of the Ergonomics, Labour Protection and Work Safety Education at the Polish University (red.) Pacholski L., Marcinkowski J. S., Pozna 1994, s. 139–142. 52 8. Muszyski Z., Wybrane zagadnienia wypadkowoci w lenictwie. Selected problems of accident rate in forestry [w:] Zastosowania Ergonomii, Zielona Góra 1998, s.1–3. 207–212. 9. Muszyski Z., Supplementary education within postgraduate studies in ergonomics and protection and safety of forest work [w:] The present and future of ergonomices, labour protection and work safety education, Pozna – Wrocaw 1998, s. 187–195. 10. .Muszyski Z., Multimedial systems in ergonomics, work safety, and occupational hygiene teaching in the Maopolska School of Economics [w:] The Modern Multimedia Systems Edication Peocess of Ergonomics, Labour Protection and Work Safety (red.) L.M.Pacholski, J.S. Marcinkowski and W.Horst, Pozna 2001, s. 177–185. 11. Suchecka M., Biernacki A., Kurowski J., Narzdzia wspomagajce zarzdzanie bezpieczestwem pracy w przedsibiorstwie - komputerowy program STER, „Bezpieczestwo Pracy”, nr 12/2000, s. 6–10. 53 Rozdzia 8 ZAKRES WIEDZY ERGONOMICZNEJ NA STUDIACH O KIERUNKU BEZPIECZE STWO I HIGIENA PRACY Iwona Romanowska-Somka Teresa Musio 1. WSTP W Rozporzdzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z dnia 16 Pa dziernika 2009 r. zostay okrelone standardy ksztacenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów ksztacenia, a take trybu tworzenia i warunków, jakie musi spenia uczelnia, by prowadzi studia midzykierunkowe oraz makrokierunki. W rozporzdzeniu przedstawiono midzy innymi standardy ksztacenia dla kierunku studiów Bezpieczestwo i higiena pracy. Treci nauczania z zakresu ergonomii obejmuj midzy innymi: metody stosowane w ergonomii i kierunki dziaalnoci ergonomicznej. W zakres wiedzy przekazywanej studentom wchodzi: ergonomia koncepcyjna i korekcyjna, standardy i normy w ergonomii, ukad „czowiek-maszynarodowisko”, rola pracy w yciu czowieka oraz skutki wykonywania pracy, problematyka pracy fizycznej w ukadzie c-m-s, przestrzenne ksztatowanie stanowiska pracy, organizacja produkcji i stanowiska roboczego, postawa przy pracy, wymagania antropometryczne w projektowaniu stanowiska pracy, ergonomiczna analiza uciliwoci i szkodliwoci pracy [3, 4]. Treci wymagane przez rozporzdzenie s realizowane na uczelniach zajmujcych si bezpieczestwem i higien pracy, jednak czsto nie uwzgldnia si na zajciach wykorzystania takiego narzdzia jak mapowanie procesu pracy, czy czynnika antropometrycznego w procesie pracy w aspekcie moliwoci i ograniczenia czowieka do zapewnienia bezpieczestwa pracy. Naley wypracowa u studentów systemowe podejcie do projektowania stanowisk pracy. Na zajcia z ergonomii powinny si skada wykady, wiczenia oraz wiczenia projektowe. wiczenia projektowe powinny zacz si od charakterystyki stanowiska – wzajemnej korelacji midzy elementami rodowiska pracy, wymaganiami przestrzenno-uytkowymi, zastosowanymi urzdzeniami technicznymi i procesami technologicznymi. Wykorzystanie wiedzy o moliwociach i ograniczeniach czowieka do zapewnienia bezpieczestwa przy pracy z maszynami i urzdzeniami technicznymi powinno by podstaw do projektowania technicznych rodków bezpieczestwa pracy. 54 2. CZYNNIK ANTROPOMETRYCZNY - MOLIWOCI I OGRANICZENIA CZOWIEKA DO ZAPEWNIENIA BEZPIECZE STWA PRACY – STUDIUM PRZYPADKU Obowizujce przepisy prawne nakadaj na projektanta, konstruktora oraz eksploatatora urzdze uwzgldnienia wymaga ergonomicznych. Maszyna czy stanowisko pracy musi by tak zaprojektowane i wykonane, aby zapewni wystarczajca przestrze dla ruchów czci ciaa pracownika oraz zabezpieczy przed wypadkiem. Bardzo wanym narzdziem w projektowaniu lub korygowaniu stanowisk pracy jest wykorzystanie norm. Podstawowe normy dotyczce bezpieczestwa maszyn to przede wszystkim; PN-EN ISO 12100-2:2005 Bezpieczestwo maszyn. Pojcia podstawowe. Ogólne zasady projektowania. Cz 2: Zasady techniczne, PN-EN 614-1:1999 Maszyny. Bezpieczestwo – Ergonomiczne zasady projektowania – Terminologia i wytyczne ogólne, PN-EN 614-2:2002 Maszyny. Bezpieczestwo – Ergonomiczne zasady projektowania – Cz 2: Interakcje midzy projektowaniem maszyn a zadaniami roboczymi, PN-EN 547-3:2000 Maszyny. Bezpieczestwo – Wymiary ciaa ludzkiego – Dane antropometryczne, PN-EN 1005-1:2002 Maszyny. Bezpieczestwo – Moliwoci fizyczne czowieka – Cz 1: Terminy i definicje, PN-EN 1005-3:2002 Maszyny. Bezpieczestwo – Moliwoci fizyczne czowieka – Cz 3: Zalecane wartoci graniczne si przy obsudze maszyn. PN-EN 953:1999 Maszyny. Bezpieczestwo – Osony – Ogólne wymagania dotyczce projektowania i budowy oson staych i ruchomych. 2.1. Wykorzystanie norm do ochrony pracownika przed zagroeniami mechanicznymi Ochrona przez zastosowanie odlegoci bezpieczestwa Ochrona polega na zastosowaniu minimalnych odlegoci bezpieczestwa, uniemoliwiajcych siganie do strefy zagroenia caym ciaem lub jego czciami. Minimalna odlego bdzie zaleaa od dostpnoci strefy zagroenia i wymiarów antropometrycznych ciaa ludzkiego i jego czci. Student powinien umie wykorzysta wiedz do waciwego projektowania stanowiska i technicznych rodków bezpieczestwa. Uniemoliwienie dostpu doni lub palcami do stref zagroenia Zastosowanie penych oson zapewnia pracownikowi bezpieczestwo, jednak, jeeli zastosowanie takiej osony nie jest moliwe ze wzgldu na konieczno obserwacji procesu lub zapewnienie odpowiedniej wentylacji stosuje si osony z otworami lub z siatki. Takie osony wymagaj zachowania odpowiednich odlegoci bezpieczestwa midzy konstrukcj osony a elementem stwarzajcym zagroenie. Odlego bezpieczestwa okrela si zalenie od wymiarów otworów i ksztatów w osonie biorc pod uwag wymiary palców i doni czowieka. Ksztaty otworów w osonie mog by róne, moe by to koo, kwadrat lub prostokt, elipsa, itp. Na rysunku 1 przedstawiono odlego bezpieczestwa Sr dla otworu, o ksztacie koa, prostokta. 55 Rys. 1. Odlego bezpieczestwa Sr dla otworu w ksztacie koa lub prostokta Dla otworu okrgego o rednicy 4 do 6 mm odlego ta wynosi 5 mm, podobnie dla kwadratu, natomiast dla szczeliny 10 mm. Nie jest, wic, bez znaczenia, jakie ksztaty bd miay otwory w osonie [a]. Na rysunku 2 pokazano odlego, na jak naley odsun oson, aby pracownik nie móg sign doni przez otwory w osonie do strefy zagroenia. Rys. 2. Odlego bezpieczestwa Sr dla doni I w tym przypadku odlego ta zaley od ksztatu otworu i jest najwiksza dla szczeliny. Uniemoliwienie dostpu koczynami górnymi do stref zagroenia Przy projektowaniu stanowiska pracy naley zabezpieczy pracownika przed moliwoci signicia do strefy niebezpiecznej i tu równie naley bra pod uwag wymiary czowieka i moliwoci przyjmowania przez niego rónych pozycji. Dla czowieka z wycignitymi do góry rkoma, odlego od podstawy – podogi do strefy zagroenia nie moe by mniejsza ni 2,5 do 2,7 m w zalenoci od poziomu ryzyka, do tej wysokoci musz by osonite wszystkie elementy konstrukcyjne i maszyny stwarzajce zagroenie [1]. Pracownika mona chroni przed dostpem do strefy niebezpiecznej przez zastosowanie bariery. Dla zapewnienia bezpieczestwa pracownikowi, gdy strefa zagroenia znajduje si na poziomie podogi równie wykorzystuje si wymiary i moliwoci ruchu czowieka. Na rysunku 3 przedstawiono pozycj czowieka sigajcego do strefy zagroenia. Naley tak dobra wysoko bariery i odlego strefy niebezpiecznej od bariery, aby uniemoliwi signiecie do strefy. Odlego strefy niebezpiecznej zaley równie od poziomu ryzyka, jakie stwarza maszyna. Dla ryzyka duego odlegoci s wiksze, przykadowo przy wysokoci bariery równej 1000 mm i wysokoci strefy zagroenia 800 mm dla ryzyka maego odlego bariery od strefy zagroenia wynosi 1300 mm, dla ryzyka duego 1500 mm [1]. 56 Rys. 3. Pozycja czowieka przy próbie signicia do strefy niebezpiecznej Uniemoliwienie dostpu koczynami dolnymi do stref zagroenia w pozycji stojcej (pod konstrukcjami ochronnymi) Pracownik moe równie sign do strefy niebezpiecznej koczynami dolnymi. Moe by to przypadkowe lub celowe dziaanie. Odlego dolnej krawdzi bariery od podogi zaley od wymiarów i moliwoci ruchowych czowieka. Na rysunkach 4 i 5 pokazano pozycje, jakie moe przyj pracownik stojc bokiem i tyem do bariery. Rys. 4. Pracownika stojcy bokiem do bariery ochronnej 57 Rys. 5. Pracownik stojcy tyem do bariery ochronnej Wysoko zawieszenia bariery nad podog zaley od pozycji, jak moe przyj pracownik, przykadowo przy ustawieniu tyem do bariery i wysokoci zawieszenia bariery mniejszej ni 200 mm, pracownik moe sign nog na odlego 665 mm, w pozycji przodem 340, w pozycji bokiem do bariery 290 [2]. Projektujc stanowisko naley rozway wszystkie moliwe zachowania pracownika. 3. PODSUMOWANIE Przygotowujc studenta do pracy w zawodzie inspektora bezpieczestwa i higieny pracy naley pooy duy nacisk na wiedz z zakresu ergonomii, wiedza ta pozwoli na ochron pracownika przed chorobami i wypadkami. Wana jest te znajomo norm, szczególnie norm dotyczcych ergonomii. Na przedstawionych przykadach pokazano, jak wiedz naley przekaza studentom i jak powinni j wykorzysta do projektowania bezpiecznych stanowisk pracy. Projektujc maszyny, rodki ochrony zbiorowej i stanowiska naley rozway wszystkie moliwe zachowania pracownika. Zajcia z ergonomii powinny zawiera równie projekt, tak, aby studenci nabyli umiejtnoci projektowania bezpiecznych stanowisk pracy biorc pod uwag moliwoci ruchowe i wymiary czowieka. Bibliografia 1. PN-EN 294:1994 Bezpieczestwo maszyn – Odlegoci bezpieczestwa uniemoliwiajce dostp koczyn górnych do stref zagroenia. 2. PN-EN 811:1999 Maszyny Bezpieczestwo – Odlegoci bezpieczestwa uniemoliwiajce siganie koczynami dolnymi do stref niebezpiecznych. 58 3. Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów ksztacenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów ksztacenia, a take trybu tworzenia i warunków, jakie musi spenia uczelnia, by prowadzi studia midzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. Nr 164, poz. 1166). 4. Rozporzdzenie Ministra Nauki I Szkolnictwa Wyszego z dnia 16 pa dziernika 2009 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie standardów ksztacenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów ksztacenia, a take trybu tworzenia i warunków, jakie musi spenia uczelnia, by prowadzi studia midzykierunkowe oraz makrokierunki. 59 Rozdzia 9 KONTEKST OPROGRAMOWANIA Z PERSPEKTYWY JAKOCI TECHNICZNEJ, UYTKOWEJ, ESTETYCZNEJ I MARKETINGOWEJ Anna Bobkowska Marek Weryszko 1. WSTP Wytwarzanie systemów informatycznych wymaga uwzgldnienia wielu wymiarów, takich jak zakres systemu, jego proces wytwarzania, jako techniczna systemu, ergonomia i uyteczno systemu, estetyka systemu, zastosowanie systemu w docelowym rodowisku, czy te pozycja produktu na rynku. W zalenoci od typu systemu, poszczególne aspekty s bardziej lub mniej istotne. W przypadku systemów tworzonych na zamówienie wykonywanie bada marketingowych okrelajcych pozycj produktu na rynku bdzie mniej istotne ni w przypadku oprogramowania przeznaczonego na sprzeda. W przypadku oprogramowania wspomagajcego prace inynierskie, estetyka, styl i „unikalne wraenie” (którego badaniem zajmuje si inynieria kansei) nie maj tak duego znaczenia jak w przypadku oprogramowania sucego do rozrywki. W przypadku, gdy oprogramowanie suy do promocji jakiego produktu, np. samochodów, czy te kolekcji domu mody, dodatkowo wane jest zapewnienie spójnoci pomidzy rzeczywistym produktem a oprogramowaniem, które promuje ten produkt. Typ systemu ma duy wpyw na odpowiedni dobór technik wykorzystywanych w projekcie, ale nie jest on jedynym czynnikiem. Wymagania funkcjonalne oraz wymagania uytkowe wzgldem oprogramowania nie s ani artefaktami uniwersalnymi, ani wyznaczanymi w dowolny sposób przez zespó wytwórczy. Zale one od czynników stanowicych kontekst wzgldem wytwarzanego oprogramowania. W pierwszym podejciu do tego zagadnienia, punktem odniesienia przy podejmowaniu decyzji s wymagania pozyskane od klienta lub uytkowników oprogramowania. W nastpnej kolejnoci, analizowana jest perspektywa innych udziaowców, czyli osób i instytucji, które maj wpyw lub pogld na system. ródem wiedzy na temat kontekstu mog by take procesy biznesowe obowizujce w danej organizacji oraz aspekty kultury organizacyjnej obejmujce, midzy innymi, nieformalne sposoby realizacji zada i wartoci obowizujcych w danej organizacji. W niektórych sytuacjach, kontekst wynika z zastosowania wiedzy lub metod z innych dyscyplin, np. z zakresu prawa lub bada marketingowych oraz integracji uzyskanych rezultatów z procesem wytwarzania oprogramowania. Kontekst wytwarzanego oprogramowania stanowi ródo wymaga szczegóowych, a dziki jawnemu opisowi kontekstu mona uzyska klarowno punktów odniesienia i wynikajcych z nich wymaga. 60 Wanym zagadnieniem w procesie wytwarzania oprogramowania jest integracja wiedzy i technik z rónych dyscyplin. Poszczególne dyscypliny wiedzy koncentruj si zazwyczaj na okrelonym zbiorze wasnych zagadnie. Stosuj one wasn terminologi i wasne szczegóowe metodyki, rzadko wskazujc na powizania z zagadnieniami lub artefaktami z innych dyscyplin. Czasami nawet zdarza si, e opisuj one te same zjawiska za pomoc innych poj lub postrzegaj je w odmienny sposób. Taka sytuacja wystpuje midzy innymi w zapewnieniu funkcjonalnoci i uytecznoci oprogramowania. Brak integracji metod z rónych dyscyplin moe prowadzi do nadmiarowoci wykonywanych prac oraz rozbienoci uzyskiwanych rezultatów. Wyzwaniem jest integracja tych podej podczas wytwarzania systemu w ramach odpowiedniej konfiguracji procesu wytwarzania oprogramowania. Celem referatu jest analiza zagadnienia opisu kontekstu oprogramowania z punktu widzenia wytwarzania oprogramowania i zapewnienia jakoci technicznej, z punktu widzenia projektowania interfejsów uytkownika i zapewnienia jakoci uytkowej oraz z perspektywy innych aspektów jakoci, np. jakoci marketingowej, czy te estetycznej. W zakres analizy wchodzi przegld podej i aspektów opisu kontekstu, które s uwzgldnione w poszczególnych technikach, porównanie tych aspektów oraz analiza zalenoci pomidzy nimi. W odniesieniu do systemów informatycznych, pojcie 'uytecznoci', czy te 'jakoci uytkowej' jest bardziej popularne ni pojcie 'ergonomii'. Ze wzgldu na to, e s to pojcia pokrewne, zwizane z dopasowaniem produktu do potrzeb uytkownika i z atwoci uycia systemu, w referacie bd one stosowane zamiennie. W rozdziaach powizanych z projektami informatycznymi, stosowane bdzie pojcie 'projektowania interfejsów uytkownika', które dotyczy tego obszaru z perspektywy wytwórczej. Referat posiada nastpujc struktur. Rozdzia 2 zawiera przegld metod opisu kontekstu w inynierii oprogramowania, a rozdzia 3 – przegld metod opisu kontekstu w uytecznoci. W opisie kontekstu uwzgldniono elementy opisu kontekstu uycia i ich rol, rodzaj wpywu na system informatyczny oraz techniki pozyskiwania informacji. W rozdziale 4 zaprezentowano powizania pomidzy elementami opisu kontekstu w inynierii oprogramowania i uytecznoci. W rozdziale 5 rozszerzono opis kontekstu o wyniki dziaa wykorzystujcych wiedz z marketingu, inynierii kansei i prawa. Rozdzia 6 zawiera wnioski i ocen moliwoci zastosowania zaprezentowanych bada. 2. OPIS KONTEKSTU SYSTEMU W INYNIERII OPROGRAMOWANIA Klient i uytkownicy systemu s podstawowymi elementami kontekstu wytwarzanego oprogramowania. Klient reprezentuje zamawiajcego system, który te jest formalnym odbiorc systemu. Jest to udziaowiec, który okrela cel i zakres systemu, a na podstawie oceny spenienia tego celu dokonuje akceptacji systemu. Róne grupy uytkowników korzystaj z systemu w celu realizacji swoich zada. Poszczególne grupy uytkowników maj róne potrzeby, oczekiwania i wymagania wzgldem systemu. W podejciu tradycyjnym, dokumentacja zawiera tekstowy opis wszystkich rodzajów uytkowników i ich charakterystyk oraz opis funkcji dostpnych dla tych uytkowników. Na diagramach przypadków uycia UML [12] uytkownicy modelowani s jako 61 'aktorzy'. Aktor reprezentuje grup uytkowników, którzy maj dostp do takich samych funkcji systemu reprezentowanych przez przypadki uycia systemu. Za pomoc aktorów reprezentowane s równie systemy zewntrzne oraz urzdzenia obsugiwane przez system (tzw. aktorzy nieoywieni). Z powyszego przegldu wynika, e opis uytkowników w inynierii oprogramowania jest cile zwizany z dostarczan dla niech funkcjonalnoci systemu. Dodatkowo, z punktu widzenia funkcjonalnoci jest tak samo istotne, czy dana funkcja ma by dostpna dla uytkownika, czy te dla innego systemu. Udziaowiec jest szerszym pojciem, zawierajcym klientów i uytkowników, ale nie ograniczajcym si do tej grupy [14]. Udziaowiec jest to reprezentacja grupy osób i instytucji, które maj okrelony punkt widzenia w zwizku z wytwarzaniem lub eksploatacj systemu. Udziaowcami mog by take wykonawcy i administratorzy systemu, instytucje wydajce akty prawne lub regulacje obowizujce w danym obszarze, klienci organizacji w której wdroony jest system, konkurencja, wadze regionu, czy te opinia publiczna. W inynierii wymaga zalecana jest identyfikacja wszystkich udziaowców oraz opis ich punktów widzenia na system przed przystpieniem do pozyskiwania wymaga szczegóowych. Podobna koncepcja wystpuje równie na wzbogaconym wizerunku Soft System Methodology (SSM), gdzie wanie udziaowcy reprezentowani s jako ekspresyjne wizualnie ikony z odpowiednimi podpisami w wzach wizerunku, a kady z nich posiada 'chmurk' zawierajc zwarty opis oczekiwa, punktu widzenia lub wpywu na organizacj lub system. Dodatkowo, na wzbogaconym wizerunku prezentowane s zwizki pomidzy udziaowcami oraz potencjalne miejsca konfliktów. Warto zauway, e udziaowcy inni ni uytkownicy, s bardziej oddaleni od systemu, tzn. dopiero na podstawie analizy ich punktów widzenia mog by sformuowane konkretne wymagania. Wraz ze wzrostem zoonoci wytwarzanych systemów, wzrasta wykorzystanie modelowania biznesowego opisujcego struktur i procesy w danej organizacji, a czasami take interakcji z innymi organizacjami. W modelowaniu biznesowym nacisk jest pooony na opis organizacji a nie systemu, jednak realizacja tych procesów moe by wspomagana przez systemy informatyczne, wic opis procesów biznesowych stanowi kontekst wzgldem oprogramowania. Dostarcza on take istotnych informacji dotyczcych odpowiedzialnoci pracowników za wykonanie poszczególnych zada. W ramach analizy wpywu tych modeli na system naley dokona transformacji opisu procesów biznesowych (czasami z wykonaniem redefinicji tych procesów uwzgldniajcej wprowadzenie systemu) na wymagania funkcjonalne wzgldem oprogramowania. Mapowanie nie jest trywialne i zaley od zastosowanej metody modelowania biznesowego, np. zastosowania UML do modelowania biznesowego lub BPMN [13]. IBM Rational Unified Process [5] mona postrzega jako zbiór dobrych praktyk zwizanych z wytwarzaniem oprogramowania ukierunkowanego na osignicie korzyci biznesowej. W tym procesie jednym z produktów jest "Wizja". Zawiera ona, oprócz opisu omówionych wczeniej uytkowników i udziaowców, opis rodowiska w którym pracuj uytkownicy systemu, opis alternatyw i konkurencji oraz aspekty marketingowe, takie jak pozycja produktu na rynku. W IBM RUP zalecane jest równie modelowanie systemu z uyciem UML, wspópraca z udziaowcami oraz modelowanie biznesowe. 62 Przy pozyskiwaniu informacji na temat kontekstu mona wykorzysta metody z zakresu inynierii wymaga, np. wywiady, analiz dostpnej dokumentacji, ankiety, prototypowanie systemu, obserwacje uytkowników przy pracy i analiz podobnych systemów. 3. OPIS KONTEKSTU W BADANIACH UYTECZNOCI SYSTEMU W badaniach uytecznoci systemu, w centrum uwagi znajduje si uytkownik i zadania wykonywane przez niego w interakcji z systemem. Opisu kontekstu moe mie posta wypenionej ankiety analizy kontekstu uytkowania systemu, opisu persony, raportu z analizy konkurencji lub scenariusza uycia systemu [8]. Analiza kontekstu uytkowania zawiera informacje na temat uytkowników, ich zada, poziomu motywacji uywania systemu, ich umiejtnoci, dowiadczenia i nastawienia oraz ogranicze technicznych, organizacyjnych, psychologicznych i rodowiskowych, które mog przeszkodzi w udanym wdroeniu systemu. Ciekaw metod jest technika 'persony' polegajca na utworzeniu konkretnego (czsto nierzeczywistego) opisu uytkownika na podstawie analizy grupy uytkowników. Opis persony zawiera imi i nazwisko, zdjcie, wiek, pe, opis miejsca i stanowiska pracy, opis problemów i wykonywanych zada, informacje o przetwarzanych informacjach, opis relacji uytkownika z firm, klientami i innymi instytucjami oraz opis technicznego rodowiska pracy. Scenariusz uycia systemu pokazuje podstawowe zadania uytkownika w formie opisu konkretnego przypadku. Istniej take bardziej formalne modele zadaniowe opisujce kontekst uycia systemu. Szczegóowe porównanie tych modeli z zastosowaniem meta-modelowania mona znale w referacie [2]. Metoda 'Goals, Operators, Methods and Selection Rules' (GOMS) [7] pokazuje interakcj z systemem wykonywanej w celu osignicia okrelonych celów i nie posiada jawnego opisu uytkowników. Podobnie jest w metodzie CTT (ang. Concur Task Tree) [11], gdzie podanie roli jest opcjonalne, a metoda koncentruje si na opisie 'zada' oraz 'operatorów' wskazujcych na czasow zaleno pomidzy zadaniami na tym samym poziomie hierarchii drzewa. W zadaniowych strukturach wiedzy (ang. Task Knowledge Structures - TKS) [6] opis kontekstu jest formuowany w nastpujcych kategoriach: x Zadanie – pewna jednostka realizowania zbioru czynnoci przez uytkownika; osignicie celu jest zoone z realizacji zbioru zada przez pewn rol; x Rola – reprezentacja osoby lub grupy osób, które posiadaj pewien zbiór zada; x Cel – stan uzyskany po wykonaniu grupy zada uytkownika w ramach pewnej roli; x Plan – kada struktura celu przyjmuje form uporzdkowanego planu, którego realizacja doprowadza do wykonania zadania; plan posiada proceduraln struktur zawierajc procedury do osignicia poszczególnych podcelów; x Procedura – pojedynczy element zachowania wchodzcy w skad zadania; procedury s pogrupowane i uporzdkowane; czsto te istniej procedury alternatywne wynikajce z rónych strategii realizacji pewnych czynnoci; 63 x Strategie – wyniki doboru i uporzdkowania procedur do wykonania; sterowanie odpowiednim doborem procedur do wykonania odbywa si poprzez zdefiniowanie wyrae warunkowych. Norma ISO 9241-11 dotyczy zalece uytecznoci i stanowi cz standardu ISO 9241 zajmujcego si wymaganiami ergonomicznymi dla pracy biurowej z wykorzystaniem ekranów (ang. Ergonomic requirements for office work with visual display terminals) [4]. Uyteczno jest okrelona jako stopie, w którym moe by dany produkt wykorzystywany przez konkretnych uytkowników do osignicia pewnych celów z odpowiedni skutecznoci, efektywnoci i poziomem satysfakcji w okrelonym kontekcie uycia. W standardzie w jawny sposób wyrónione s nastpujce elementy kontekstu uycia: x Uytkownicy (ang. users) – elementy, które opisuj uytkowników i decyduj o uywaniu przez nich systemu informatycznego, m.in. rola, wiedza, umiejtnoci, dowiadczenie, edukacja, wprawa, fizyczne atrybuty osoby, moliwoci motoryczne i zmysowe. x Wyposaenie (ang. equipment) – sprzt (ang. hardware) i oprogramowanie (ang. software) dostpne do realizacji zada powizanych z prac. x rodowisko (ang. environment) – rodowisko techniczne, np. lokalna sie internetowa; rodowisko fizyczne, np. stanowisko pracy; otoczenie, np. temperatura; spoeczestwo i kultura, np. zwyczaje panujce w organizacji. x Zadania (ang. tasks) – charakterystyka i sposób realizacji zada wykonywanych przy pomocy aplikacji. Oprócz tego w jawny sposób wyrónione s cele zwizane z wykonywaniem zada w pracy. Standard ISO 9241-11 w jawny sposób wyrónia elementy kontekstu uycia oraz dla kadego z nich podaje przykadow list atrybutów. Przykadowo dla uytkownika wymienione s, midzy innymi, wiedza i umiejtnoci zwizane z produktem, wiedza i dowiadczenie zwizane z caym systemem; dowiadczenie w wykonywaniu zada, dowiadczenie zwizane z organizacj, poziom wyszkolenia, kwalifikacje, wiedza ogólna, co skada si na opis typu uytkownika; oraz wiek, pe, fizyczne i umysowe zdolnoci i ograniczenia oraz podejcie i motywacja, co stanowi atrybuty osobiste. Wród atrybutów zada znajduj si czas wykonywania zadania, jego czstotliwo, elastyczno, ryzyko bdu, zalenoci pomidzy zadaniami i inne wymagania. Opis wyposaenia zawiera opis produktu, obszar zastosowania oraz specyfikacj sprztu, oprogramowania, materiaów, usug i innych elementów. Wród elementów rodowiska organizacyjnego znajduj si struktura pracy (charakterystyka czasu pracy, praca grupowa, zakócenia w pracy, struktura zarzdzania i komunikacji itp), kultura oraz charakterystyka stanowiska (elastyczno, monitorowanie produktywnoci, dyskrecja, autonomia itp.) rodowisko techniczne okrela konfiguracj sprztowoprogramow oraz jej wspomaganie. rodowisko fizyczne jest charakteryzowane przez warunki miejsca pracy (atmosferyczne, bod ce suchowo-wizualne etc.), urzdzenie miejsca pracy (przestrze i umeblowanie, pozycj pracy, lokalizacj) oraz bezpieczestwo pracy (zagroenia dla zdrowia, odzie i wyposaenie ochronne). 64 Warto zauway, e aspekty opisu kontekstu oprogramowania w celu wytwarzania systemu i badania jego uytecznoci mona zaklasyfikowa do dwóch nakadajcych si zbiorów. Z punktu widzenia liczby podmiotów, których punkt widzenia bierzemy pod uwag, wikszy jest zakres kontekstu w inynierii oprogramowania, jednake rónorodno aspektów opisu uytkowników jest wiksza w technikach sucych zapewnieniu jakoci uytkowej. Metody pozyskiwania danych o kontekcie uycia z punktu wiedzenia uytecznoci s podobne do metod stosowanych w inynierii oprogramowania. Równie s to wywiady, wywiady grupowe, obserwacje, ankiety i prototypowanie. 4. INTEGRACJA PODEJ DO OPISU KONTEKSTU W INYNIERII OPROGRAMOWANIA I UYTECZNOCI Inynieria oprogramowania oraz projektowanie interfejsów uytkownika reprezentuj uzupeniajce si podejcia do wytwarzania oprogramowania. Przedmiotem zainteresowania inynierii oprogramowania jest funkcjonalno i jako techniczna, np. zabezpieczenie, wiarygodno, wydajno, modyfikowalno. Natomiast projektowanie interfejsów uytkownika zajmuje si wygldem i zapewnieniem uytecznoci oprogramowania, która obejmuje takie czynniki jak skuteczno, produktywno i satysfakcja uytkownika. Zadania z obu obszarów musz by wykonywane w ramach jednego projektu informatycznego. Zazwyczaj nie jest moliwe wykonanie prac technicznych, a potem ‘dodanie’ jakoci uytkowej lub zaprojektowanie kompletnego interfejsu uytkownika, a nastpnie tylko dopisanie czci implementacyjnej. Elementy jakoci technicznej s skadow jakoci uytkowej, np. poprawno dziaania systemu i jego wydajno wpywaj na skuteczno wykonywania zada i satysfakcj uytkownika. Z drugiej strony, zoptymalizowany technicznie system o niskiej jakoci uytkowej nie jest pozytywnie odbierany przez uytkowników. Z perspektywy efektywnoci prowadzenia prac projektowych w ramach uwarunkowa projektu informatycznego, warto zauway, e s takie zadania w projekcie, które bdc na pograniczu inynierii oprogramowania i uytecznoci, polegaj na wykonaniu podobnych lub powizanych prac, np. opis organizacji, opis zada, opis sposobów wykonywania zada etc. Skutkami nieskoordynowanego dziaania moe by wykonywanie tych zada podwójnie przez róne grupy osób, rozbienoci w otrzymanych opisach i konsekwencje tych niespójnoci ujawniajce si podczas integracji systemu oraz marnowanie czasu i denerwowanie przedstawicieli uytkowników. Optymalnym rozwizaniem jest wic konfiguracja procesu wytwarzania z zastosowaniem odpowiednich technik w konkretnym projekcie oraz odpowiednia koordynacja dziaa z obu obszarów. Na rysunku 1 przedstawiono schematycznie powizania pomidzy omówionymi elementami opisu kontekstu uycia. Z porównania wida, e elementem wspólnym (bez potrzeby ucile i mapowa) jest tylko uytkownik systemu. Z punktu widzenia oceny uytecznoci analizowanie klienta, udziaowca i innych systemów zewntrznych nie jest istotne. Z drugiej strony, z punktu widzenia analizy funkcjonalnoci oprogramowania, nie s istotne szczegóy wyposaenia uytkownika lub róne 65 szczegóy opisywane w technice persony. Mona powiedzie, e persona jest przykadem uytkownika. Inynieria oprogramowania Aktor Proces biznesowy Motywacje, umiejtnoci dowiadczenia Persona Klient Zewntrzny System Udziaowiec Ergonomia/Uyteczno rodowisko organizacyjne i kultura Uytkownik Cel Wizja Systemu Przypadek uycia Zadanie Wyposaenie rodowisko fizyczne Scenariusz Uycia Rys. 1. Schemat powiza pomidzy elementami opisu kontekstu oprogramowania Jeeli przyjmiemy definicje celu i zadania zgodn z norm ISO 9241-11, wówczas mona zauway zbieno celu z czynnoci procesu biznesowego oraz zbieno scenariusza uycia z procesem biznesowym. Procesy biznesowe s definiowane w sposób ogólny, natomiast scenariusze uycia w sposób konkretny, wic mogyby one odpowiada przykadom procesu biznesowego. Poza tym, opis procesów biznesowych jest bardziej formalny. Wystpuje take powizanie zadania z przypadkiem uycia systemu. Jednak wystpuje te tutaj szereg rónic: zadanie jest rozumiane bardziej z punktu widzenia uytkownika i jest zwizane z realizacj pewnego celu za pomoc systemu, natomiast realizacja przypadku uycia w zasadzie jest czci systemu (wic nie jest kontekstem systemu). Analizujc kontekst wykonywanych czynnoci w procesie wytwarzania oprogramowania, czasami produkty lub zadania wykonane w jednym obszarze s kontekstem dla dziaa z drugiego obszaru, np. wizja systemu wykonana przez analityka systemu jest podstaw projektu interfejsu uytkownika dla projektanta interfejsów, opis umiejtnoci i dowiadcze wykonany przez analityka uytecznoci, moe spowodowa dodanie okrelonego przypadku uycia systemu (sowniki, podpowiedzi itp.). 5. ROZSZERZONY KONTEKST DLA OPROGRAMOWANIA Czasami tradycyjne techniki pozyskiwania informacji poprzez wywiady z uytkownikami, obserwacje i prototypowanie nie dostarczaj wystarczajco precy66 zyjnych informacji. Ma to miejsce w szczególnoci w przypadku systemów wytwarzanych na sprzeda oraz w przypadku aplikacji internetowych, gdzie uytkownicy stanowi liczn i zrónicowan grup. W tym przypadku, przydatne s badania marketingowe i badania kansei, w wyniku których otrzyma mona statystyczny obraz potrzeb i preferencji uytkowników. W pierwszej czci tego rozdziau przeanalizowany zostanie wpyw wyników bada marketingowych oraz wyników stosowania metodyki kansei na wytwarzane oprogramowanie. Nastpnie, zidentyfikowane zostan powizania pomidzy tymi wynikami a opisanymi wczeniej elementami opisu kontekstu oprogramowania. W dalszej czci, zasygnalizowany zostanie wpyw prawa na oprogramowanie. Marketing [9] jest narzdziem sucym do diagnozowania potrzeb klientów, waciwego okrelenia odbiorcy oraz waciwego zaprezentowania produktu. Jest to dzia zarzdzania i w zalenoci od celu, pozwala na zastosowanie odpowiednich metodyk dotyczcych dziaania, analizy zachowa, produkcji, czy te reklamy. Celem stosowania marketingu w interpretacji tradycyjnej jest odpowiednia prezentacja produktu i wpyw na nabywc, aby zakupi dany produkt. W interpretacji nowoczesnej, celem jest wspieranie wytwarzania produktu zgodnego z oczekiwaniami odbiorców, a zadania marketingowe polegaj na specyfikowaniu potrzeb odbiorcy, identyfikacji róde satysfakcji uytkownika oraz zastosowanie tych informacji podczas wytwarzania produktów. Jakoci marketingow nazywa si zespó cech produktu, zwizki tych cech z otoczeniem, wasnoci wyeksponowane potencjalnym nabywcom oraz przewagi konkurencyjne nad podobnymi rozwizaniami konkurentów rynkowych. Zwikszajca si liczba oferowanych produktów, równie w dziedzinie oprogramowania, powoduje coraz wiksz trudno dokonania wyboru dla potencjalnego uytkownika. Moe si zdarzy, e klient dokona wyboru produktu o wysokiej jakoci marketingowej, a niskiej jakoci technicznej i uytkowej. Sprzeda i promocja produktów zwizanych z oprogramowaniem wymaga odrbnego podejcia marketingowego ze wzgldu na szereg rónic wzgldem sprzeday tradycyjnych produktów. Jednake mona wykorzysta niektóre zasady ogólne. Czasami s one stosowane w sposób nieuwiadomiony w procesie wytwarzania oprogramowania. Jednak uwiadomienie sobie ich istotnoci oraz pozytywnego wpywu na pó niejszy efekt biznesowy danego produktu na rynku pozwala na peniejsze wykorzystanie wartociowych cech produktu. Marketing opiera si gównie na pewnych, czsto nieuwiadomionych, cechach produktu, które odwouj si do róde satysfakcji. Warto wic wyeksponowa odpowiednie cechy produktów programowych, zadba o odpowiedni cen produktu, nie zaniedbywa budowania marki oraz przeanalizowa skojarzenia, które bdzie wywoywa produkt. Wedug Martina Lindstoma [10], wbrew wiadomym deklaracjom kupujcych, ich wybór czsto zaley od nieuwiadomionych cech i skojarze „zaszytych” w produkcie. Zatem produkt, którego cechy w wikszym stopniu speniaj oczekiwania odbiorców i sprawiaj im satysfakcj z ich stosowania, s w stanie przeway nawet cechy zwerbalizowane i wiadomie deklarowane jako istotne. Wysoka jako marketingowa istotna jest, midzy innymi, w przypadku aplikacji internetowych z zakresu e- biznesu, stron informacyjnych, serwisów spoecznociowych i gier komputerowych. W zakres bada marketingowych wchodzi zbieranie i przetwarzanie informacji o rynku, konsumpcji, potrzebach i mechanizmach kierujcych postpowaniem ludzi, 67 dziaaniach konkurencji i efektach podjtych decyzji. Musz by one kompleksowe, systematyczne oraz poparte waciw metodologi ich prowadzenia i wiarygodnymi ródami informacji. Ich celem jest dostarczenie informacji, które zastpuj i uzupeniaj dotychczasowe dowiadczenia oraz ograniczaj ryzyko przy podejmowaniu decyzji. Badania marketingowe obejmuj badania produktu, dystrybucji, badania dotyczce komunikacji z rynkiem, badania konkurencji, konsumentów i ich zachowa, pozostaych elementów otoczenia i wewntrznych warunków funkcjonowania. Wyniki bada marketingowych mona zastosowa w okrelaniu wizji wytwarzanego oprogramowania lub produktu. Mog one mie wpyw na zarówno funkcjonalno, jak projekt interfejsu uytkownika. W przypadku aplikacji przeznaczonych do sprzeday, np. gry komputerowe, nie bez znaczenia bdzie odpowiednie opakowanie oraz promocja produktu na stronie internetowej. Jest to ciekawa sytuacja, w której oprogramowanie jest promowane za pomoc innego oprogramowania. Przy tworzeniu oprogramowania promujcego mona zastosowa osignicia marketingu z zakresu prezentacji produktów z wyeksponowaniem cech, które odwouj si do róde satysfakcji potencjalnych nabywców. Inynieria kansei [15] jest metodyk wspomagajc wytwarzanie produktów sprawiajcych uytkownikom satysfakcj oraz produktów, które wywouj okrelone emocje i nastawienia. Kansei jest sowem japoskim, którego znaczenie jest powizane z pojciami takimi jak uczucie, wraliwo, zmysy, emocje, intuicje, percepcje, dotyk, czy te wpyw. Inynieria kansei dostarcza metody na powizanie trudnego do okrelenia i zwerbalizowania wraenia, jakie produkt robi na uytkowniku z technicznymi wasnociami produktu, takimi jak kolorystyka, wielko, ksztat itp. Znajduje ona swoje zastosowanie w wielu branach, np. projektowanie wntrz samochodów, maszyn, odziey, mebli, drobnych przedmiotów uytku codziennego, a take w sztuce. Proces inynierii kansei rozpoczyna si od zdefiniowania dziedziny i wstpnej wizji produktu. Nastpnie wykonywane jest okrelenie przestrzeni semantycznej polegajce na wyborze sów, które najlepiej charakteryzuj docelowe wraenie, jakie ma wywiera produkt, tzw. sów kansei. Równolegle z nim, odbywa si okrelanie przestrzeni waciwoci polegajce na identyfikacji zbioru okrele technicznych lub inynieryjnych produktu, którymi mona manipulowa projektujc produkt lub mona je wyrazi w wartociach liczbowych. Nastpnie wykonywanych jest kilka projektów danego produktu, które oceniane s przez potencjalnych uytkowników pod wzgldem zdefiniowanych wczeniej sów kansei. Statystyczne wyniki oceny uytkowników (synteza modelu) wskazuj na projekt produktu, który jest najbardziej zbliony do oczekiwanego. Na tej podstawie podejmowane s decyzje o wykonaniu produktu lub powtórzeniu bada z innymi parametrami. Przy okazji tworzony i walidowany jest matematyczny model preferencji uytkowników. Przeprowadzone eksperymenty [1] wskazuj, e mona zastosowa inynieri kansei do oprogramowania. Ze wzgldu na pracochonno wykonywania zada inynierii kansei oraz konieczno zaangaowania potencjalnych uytkowników danego typu oprogramowania, zastosowanie to jest opacalne tylko w przypadku, gdy wraenie, jakie wywiera oprogramowanie jest istotne. Wymiarem, który w do dobry sposób pozwala odróni te sytuacje, jest wymiar 'przyjemno - przydatno'. Od oprogramowania wspierajcego wykonywanie zada praktycznych uytkownicy nie oczekuj unikalnych wrae, emocji i nastawie. Bardziej istotna jest atwo uycia, szybko wykonywania zada i odpo68 wiednie wspomaganie wykonywanych zada. Wic w tym przypadku zastosowanie technik kansei nie jest opacalne. Inaczej wyglda sytuacja w przypadku oprogramowania uruchamianego w wolnym czasie dla przyjemnoci, np. gry komputerowe, prezentacje kolekcji mody, serwisy spoecznociowe. Odpowiedni 'klimat', wraenie i emocje maj tutaj due znaczenie i dlatego warto ponie dodatkowe nakady pracy, aby uzyska oczekiwany efekt i zwikszon satysfakcj uytkowników. Prawo równie naley do kontekstu oprogramowania [3]. Prawo reguluje obszary dziaalnoci ludzkiej, do wspomagania których wykorzystywane jest oprogramowanie. Istnieje coraz wicej przepisów prawa, które stawiaj wymagania wzgldem systemów informatycznych niezalenie od dziedziny zastosowania. Na przykad, wszystkie systemy, które gromadz lub przetwarzaj dane osobowe musz by zgodne z przepisami dotyczcymi ochrony danych osobowych [18], a wszystkie systemy informatyczne wspierajce dziaalno podmiotów realizujcych dziaania publiczne musz by wykonywane zgodnie regulacjami prawnymi dotyczcymi informatyzacji tych podmiotów [17, 19]. Czasami prawo regulujc pewn sfer ycia, nakada obowizek wytworzenia systemu informatycznego i okrela wybrane cechy wytwarzania lub funkcjonowania tego systemu. Prawo moe wpywa na funkcjonalno oprogramowania, jako, wspomagane procesy biznesowe, sposób wytwarzania, eksploatacji lub certyfikacji. Prawo moe równie definiowa zestaw norm, np. norm z zakresu ergonomii, których zastosowanie jest wskazane lub obowizkowe. Na rysunku 2 przedstawiono schematycznie wpyw marketingu, inynierii kansei i prawa na elementy systemu. Wyniki bada marketingowych mog wpyn na wizj i wygld interfejsu uytkownika. Podobnie wyniki bada kansei. Prawo regulujce dziaalno w okrelonym obszarze moe wpywa na procesy biznesowe i funkcjonalno systemu. Jeeli prawo opisuje wymagania wzgldem systemów teleinformatycznych, wpywa ono bezporednio na ich funkcjonalno. Jeeli prawo zobowizuje do stosowania pewnych norm ergonomicznych, wpywa ono take na interfejs uytkownika. Rys. 2. Wpyw rozszerzonego kontekstu oprogramowania na system i procesy biznesowe 69 Poniewa zarówno badania marketingowe jak i inynieria kansei moe mie wpyw na wizj i interfejs uytkownika, warto postawi pytanie, czy wpyw tych dyscyplin jest taki sam. W obu przypadkach wystpuj badania z udziaem potencjalnych uytkowników. W obu przypadkach celem jest podniesienie satysfakcji z produktu i zwikszenie jego wyników handlowych lub popularnoci. Jednak istnieje wiele rónic pomidzy tymi podejciami. Nauka o marketingu powstaa w Stanach Zjednoczonych, natomiast inynieria kansei w Japonii. Maj wic one inne pochodzenie i zwizane z nim podoe kulturowe. W inynierii kansei koncentracja jest na caociowej satysfakcji z uytkowania produktu, która przekada si na efekt biznesowy. W przypadku marketingu, w centrum uwagi jest wynik finansowy i jako marketingowa, a satysfakcja niekoniecznie powizana z obiektywnym podniesieniem jakoci produktu. Poza tym, stosowanie inynierii kansei czsto wie si z uchwyceniem klimatu i pozostawia pewien obszar niedopowiedzenia, natomiast popularne zaoenia marketingu opieraj si na deniu do skutecznego zarzdzania w oparciu o poznanie nieuwiadomionych przez klientów róde satysfakcji i wykorzystanie ich do wywierania wpywu. Marketing jest obszern dziedzin wiedzy i niektóre jego idee prawdopodobnie s zbiene z inynieri kansei, ale wiele obszarów zainteresowania marketingu nie znajduje swojego odpowiednika w inynierii kansei. 6. PODSUMOWANIE Celem bada bya analiza opisu kontekstu oprogramowania z rónych perspektyw. Wykazaa ona, e elementami, które s najbardziej uniwersalne, s uytkownicy, ich cele (odpowiadajce czynnociom biznesowym) oraz ich zadania realizowane w interakcji z komputerem (odpowiadajce przypadkom uycia systemu). Inne elementy kontekstu s bardziej lub mniej istotne w zalenoci od typu systemu i rodzaju zada zwizanych z wytwarzaniem oprogramowania. Analitycy trendów rozwoju systemów wskazuj, e pierwszym celem jest wytworzenie dziaajcego systemu, potem zapewnienie jego ergonomii, a w dalszym etapie specjalizacja i zapewnienie satysfakcji uytkowników. W przypadku oprogramowania w Polsce, coraz wicej firm dy obecnie do zapewnienia zarówno funkcjonalnoci jak uytecznoci oprogramowania. Wiedz i technikami z tych obszarów zajmuj si dyscypliny takie jak inynieria oprogramowania, projektowanie interfejsów uytkownika oraz uyteczno oprogramowania. Ze wzgldu na to, e zapewnienie jakoci technicznej i uytkowej staje si nieformaln norm postpowania, integracja dziaa z tych dyscyplin w ramach projektu informatycznego staje si koniecznoci. Zapewnienie satysfakcji uytkowników jest trudniejsze ze wzgldu na wpyw aspektów psychologicznych, subiektywnych i nieuwiadomionych. Wymaga te dodatkowych nakadów pracy. Jednak naley liczy si z tym, e firmy, które bd miay zamiar uzyska przewag konkurencyjn bd stosoway równie badania marketingowe lub inynieri kansei w celu zwikszenia satysfakcji uytkowników. Kontekst stanowi te elementy otoczenia, które maj wpyw na interpretacj, wyjanienie lub uzasadnienie dla podejmowanych dziaa. Dziaania lub produkty wykonywane przez poszczególne osoby lub zespoy ze specyficzn specjalizacj stanowi czasami kontekst dla innych dziaa i produktów. W ramach refleksji, warto wic po70 stawi pytanie, w jakiej skali kontekst powinien by analizowany? Czy w skali caego oprogramowania? W skali dyscypliny lub celu osiganego za pomoc kilku pokrewnych technik? Czy moe na poziomie poszczególnych czynnoci wykonywanych przez wykonawców oprogramowania? Jak rol peni opisy na poszczególnych poziomach szczegóowoci? Opis kontekstu poszczególnych czynnoci, np. w postaci produktów na podstawie których wykonywane s inne czynnoci, jest wanym elementem opisu procesu wytwórczego. Czsto tak jest, e oprogramowanie lub dokument wykonywany jest na podstawie innych dokumentów, np. na podstawie wizji wykonywane jest analiza systemu, na podstawie oceny prototypu interfejsu uytkownika wprowadzane jest dodatkowa funkcjonalno, na podstawie raportu z postrzegania projektu przez uytkowników w metodyce kansei podejmowana jest decyzja o wykonaniu lub modyfikacji produktu, na podstawie dokumentacji projektowej wykonywany jest kod programu. Spójny opis procesu, w którym powizania pomidzy poszczególnymi zadaniami, produktami i rolami odpowiedzialnymi za ich wykonanie stanowi opis kontekstu na tym najniszym poziomie szczegóowoci umoliwia systematyczny i efektywny przebieg projektu. Jest on podstaw nowoczesnego podejcia do opisu procesu wytwarzania SPEM [16] i zosta zastosowany w IBM RUP. Analiza opisu kontekstu dla danej dyscypliny uatwia porównanie technik, które powinny by zastosowane w zalenoci od tego, czego dotyczy badanie, analiza lub projektowanie. W zalenoci od typu systemu oraz innych jego charakterystyk, np. wielko, dziedzina, mog by istotne róne elementy kontekstu. Na przykad, systemy z zakresu e-administracji silnie oddziaujce na spoeczestwo powinny by wytwarzane na podstawie szczegóowej analizy udziaowców, natomiast w przypadku aplikacji inynierskich wytwarzanych dla jednego rodzaju uytkowników z analizy udziaowców mona zrezygnowa; w przypadku wytwarzania aplikacji, z których bd korzysta uytkownicy majcy niestandardowe potrzeby lub upodobania, przydatne moe by zastosowanie techniki 'persony'; a w przypadku aplikacji promujcej produkty luksusowe, waniejsze wydaje si utworzenie odpowiedniego klimatu za pomoc inynierii kansei lub zaszycie w oprogramowaniu symboli odwoujcych si do róde satysfakcji na podstawie bada marketingowych. Zwrócenie uwagi na elementy opisu kontekstu w danej technice uatwia wybór waciwych technik. Analiza elementów opisu kontekstu dla wytwarzanego oprogramowania pozwala na poczenie wiedzy z rónych dyscyplin, zarówno tych typowych dla wytwarzania oprogramowania jak i tych, co do których wydaje si, e stanowi jego dalszy kontekst, ale w niektórych przypadkach s bardzo przydatne. Dziki temu mona unikn nadmiarowoci prac oraz rozbienoci wyników. Integracja jest potrzebna, gdy opisy procesów wytwórczych w inynierii oprogramowania mao miejsca powicaj projektowaniu interfejsów uytkownika i uytecznoci, a w opracowaniach na temat uytecznoci, bada marketingowych, czy inynierii kansei bardzo rzadko wystpuj precyzyjne odwoania do elementów procesu wytwarzania oprogramowania. Ogólna analiza przedstawiona w tym artykule moe pomóc w definiowaniu powiza na poziomie produktów, procesów i koordynatorów dziaa w konkretnych projektach. 71 Bibliografia 1. Bobkowska A., Gwo d G., Wójcik A., Specyfika zastosowania inynierii kansei do oprogramowania. Seminarium Interfejsów Uytkownika – Kansei w praktyce, 2009. 2. Bobkowska A., Kosidowska M., Porównanie podej do opisu kontekstu uycia z wykorzystaniem meta-modeli. Seminarium Interfejsów Uytkownika – Kansei w praktyce, 2006. 3. Bobkowska A., Kowalska M., Wpyw prawa na systemy informatyczne – studia przypadków. Technologie Informacyjne. Zeszyty Naukowe ETI PG, 19, 2010. 4. ISO 9241-11:1998 Ergonomic requirements for office work with visual display terminals (VDTs) - Part 11: Guidance on usability”; 2003. 5. IBM Rational Unified Process (RUP). www.ibm.com. 6. Johnson P., Johnson H., Waddington R., Shouls A., Task Related Knowledge Structures: Analysis, Modelling and Application., 1988 http://www.cs.vu.nl/~mmc/gta/HCI88.pdf. 7. Kieras D., A Guide to GOMS Model Usability Evaluation using GOMSL and GLEAN4., 2005, http://www.eecs.umich.edu/~kieras/goms.html. 8. Koo Naukowe Projektowania Interfejsów Uytkownika, http://hci.pjwstk.edu.pl/. 9. Kotler P., Marketing, Rebis, 2005. 10. Linstrom M., Zakupologia. Prawdy i kamstwa o tym, dlaczego kupujemy, Znak, 2009. 11. Mori G., Paterno F., Santaro C., CTTE: Support for Developing and Analyzing Task Models for Interactive System Design. IEEE Transactions on Software Engineering, 2002. 12. OMG Unified Modeling Language (UML) , www.omg.org. 13. Business Process Modeling Notation (BPMN) www.bpmn.org. 14. Pressman R., Ince D. Software Engineering: a Practitioner’s Approach. McGraw-Hill, 2000. 15. Schütte S., Eklund J., Product Development for Heart and Soul. An introduction to Kansei Engineering Methodology, Linköpings Universitet, Department for Human Systems Engineering, Sweden, 2003. 16. Software and Systems Process Engineering Meta-model (SPEM) http://www.omg.org/docs/formal/08-04-01.pdf. 17. Rozporzdzenie Rady Ministrów w sprawie minimalnych wymaga dla systemów teleinformatycznych (Dz. U. z 2005 r. Nr 212, poz. 1766). 18. Ustawa o ochronie danych osobowych. (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, z pó n. zm.). 19. Ustawa o informatyzacji dziaalnoci podmiotów realizujcych dziaania publiczne. (Dz. U. z 2005 r. Nr 64, poz. 565, z pó n. zm.). 72 Rozdzia 10 ANALIZA I OCENA DOSTOSOWANIA WYDZIAU ORGANIZACJI I ZARZDZANIA POLITECHNIKI ÓDZKIEJ POD WZGLDEM ORGANIZACYJNYM DO POTRZEB STUDENTÓW NIEPENOSPRAWNYCH Aleksandra Polak-Sopiska Anna Rogalska 1. WSTP Organizacja jak jest uczelnia wysza posiada wewntrzn struktur, w skad której wchodz czci pozostajce w relacjach okrelonych ustalonymi reguami i przepisami. Jest wic systemem, który, aby móg dziaa sprawnie, musi dziaa w sposób dobrze zorganizowany. Nieskuteczne dziaanie systemu wynika moe z jego wadliwego zaprojektowania. Aby takiej sytuacji unikn naley zastosowa system projektowy, w którym zadania planowane s w okrelonym czasie i dziaanie którego przynosi nam w tym czasie konkretne rezultaty. Projektowanie systemu rozpocz naley od wyznaczenia celu, w jakim organizacja zostaa powoana. W przypadku uczelni jest to zapewnienie wysokiej jakoci nauczania. Wanymi etapami podczas projektowania systemu jest analiza pozwalajca oceni efektywno systemu oraz jego parametry ze wzgldu na wyznaczone cele. Kolejne etapy to zaprojektowanie struktur organizacyjnych, procesów, odpowiedzialnoci, przepywów informacyjnych i finansowych oraz innych. Tak wic w procesie projektowania systemu naley rozpocz od sformuowania potrzeby, a nastpnie planów dziaa na kadym etapie ycia systemu. Aby cel, w jakim Uczelnia Wysza zostaa powoana, móg by w peni osignity, konieczne jest dostosowanie systemu równie do potrzeb osób z niepenosprawnociami, które w przypadku wielu jeszcze organizacji napotykaj na liczne bariery. Przyjcie i realizacja odpowiedniego projektu systemowego dla osób niepenosprawnych wpynaby znaczco na popraw jakoci ksztacenia tej grupy studentów oraz zwikszenia ich liczebnoci w gronie studentów Politechniki ódzkiej. 2. CEL BADA W 2009 roku studenci Koa Naukowego „Bezpieczestwo, Higiena Pracy i Ergonomia” dziaajcego przy Politechnice ódzkiej wraz z opiekunem naukowym dr in. Aleksandr Polak-Sopisk podjli si realizacji projektu badawczego pt: „Niepenosprawni bliej nas – analiza i ocena dostosowania architektonicznego i organizacyj- 73 nego Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób niepenosprawnych”. Gównym celem projektu bya analiza i ocena: x architektury Wydziau Organizacji i Zarzdzania, x organizacji pracy dziekanatu, dziekanów i sekretariatów poszczególnych katedr, x strony internetowej Wydziau, pod ktem dostosowania do potrzeb osób niepenosprawnych. W badaniach starano si uwzgldni moliwoci i potrzeby studentów z rónymi niepenosprawnociami. W rozdziale przedstawiono wyniki bada dotyczcych dostosowania organizacji pracy dziekanatu, dziekanów i sekretariatów poszczególnych katedr Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób niepenosprawnych. W trakcie bada starano si sprawdzi, czy student niepenosprawny bdzie w stanie samodzielnie uzyska wszelkie niezbdne informacje i zaatwi wszystkie sprawy zwizane z procesem studiowania na wyej wymienionym Wydziale. A jeli nie, to czy istnieje procedura przewidujca moliwo reprezentowania studenta (w tym studenta niepenosprawnego) przez inn osob. 3. METODY I TECHNIKI BADAWCZE Do analizy dostosowania organizacji pracy dziekanatu, dziekanów i sekretariatów poszczególnych katedr Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób niepenosprawnych wykorzystano nastpujce techniki badawcze: x wywiad kierowany przeprowadzony z dziekanem i prodziekanami Wydziau oraz z sekretark dziekana, x badanie ankietowe przeprowadzone wród pracowników dziekanatu i sekretariatów poszczególnych katedr oraz studentów. Pierwsz grup badawcz stanowiy wadze Wydziau. Wywiad przeprowadzono z dziekanem Wydziau, prodziekanem ds. studenckich oraz prodziekanem ds. studiów niestacjonarnych i obcojzycznych. Wszystkim badanym zadano te same pytania, m.in.: 1. Z jakimi sprawami zgaszaj si najczciej studenci do dziekana lub prodziekanów Wydziau? 2. Czy jedynym miejscem przyjmowania interesantów przez wadze Wydziau jest dziekanat? 3. Czy godziny przyj wadz Wydziau s sztywno ustalone? 4. Wedug jakiego kryterium ustalane s godzin przyj wadz Wydziau? 5. Czy istnieje moliwo indywidualnego ustalenia terminu i miejsca spotkania z wadzami Wydziau? 6. Czy istnieje procedura wyznaczenia innego miejsca i terminu spotkania z wadzami Wydziau? 7. Czy student zawsze musi si zgosi osobicie? Jeli nie, to jakie dokumenty wymagane s od osoby reprezentujcej studenta (w tym studenta niepenosprawnego)? 74 8. Czy istniej na Wydziale specjalne procedury dotyczce studentów niepenosprawnych? Drug grup badawcz stanowili pracownicy dziekanatu. Podobnie jak w przypadku wadz Wydziau pytano ich, jakie sprawy student zaatwia w dziekanacie, przy których sprawach wymagana jest obecno studenta lub notarialne upowanienie (jeeli student nie moe zaatwi sprawy osobicie), czy jest moliwa zmiana terminu lub miejsca spotkania z pracownikiem dziekanatu oraz czy istniej na Wydziale specjalne procedury dotyczce studentów niepenosprawnych. Pytano równie, czy pracownicy dziekanatu przez odpowiednie szkolenie zostali przygotowani do pracy z osobami niepenosprawnymi oraz do udzielania im w razie potrzeby pomocy przedmedycznej. Dodatkowo przeprowadzono krótki wywiad kierowany z sekretark dziekana Wydziau. Kolejn grup stanowili pracownicy sekretariatów katedr Wydziau Organizacji i Zarzdzania. Pytania w ankiecie dotyczyy: zada, jakie nale do obowizków pracowników, koniecznoci osobistej obecnoci studentów przy zaatwianiu rónych spraw, moliwoci dostosowania terminu oraz miejsca zaatwiania spraw do moliwoci osób niepenosprawnych. Pytano równie o szkolenia specjalistyczne dotyczce postpowania z osobami niepenosprawnymi. Ostatni grup badawcz stanowili studenci Wydziau Organizacji i Zarzdzania. Badania przeprowadzone wród tej grupy miay na celu poznanie jej opinii na temat funkcjonowania wadz Wydziau i dziekanatu oraz ich dostpnoci dla interesantów. W badaniach wzio udzia 101 studentów od pierwszego do pitego roku, zarówno studiów stacjonarnych jak i niestacjonarnych. Wród badanych byo 16 osób niepenosprawnych. Przyjto, e to, co dla studenta penosprawnego bdzie problemem, dla osoby niepenosprawnej z pewnoci musi stanowi barier. 4. WYNIKI 4.1. Dostosowanie organizacji pracy wadz Wydziau do potrzeb i moliwoci studentów niepenosprawnych w opinii dziekana i prodziekanów Studenci zwracaj si do wadz Wydziau najczciej z: x prob o przeniesienie na inny kierunek lub pozwolenie na studiowanie na drugim kierunku, x odwoaniem si od decyzji o skreleniu z listy studentów, x podaniem o awans, x podaniem o zmniejszenie opaty za punkty, x podaniem o przeniesienie z innej uczelni lub innego wydziau Politechniki ódzkiej, x umow na ksztacenie na studiach niestacjonarnych, x prob o wydanie duplikatu dokumentów (indeks, legitymacja studencka), x prob o dofinansowanie (np. na wycieczk studentów), x prob o moliwo powtarzania roku, x podaniem o wyjazd w ramach programu Socrates/Erasmus itp. Studenci przyjmowani s przez wadze Wydziau przede wszystkim w budynku dziekanatu, który jak przedstawiono w artykule A. Polak-Sopiskiej i M. Kubiak pt. 75 „Analiza dostosowania architektury Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb studentów niepenosprawnych” jest nieprzystosowany do potrzeb i moliwoci osób z niepenosprawnociami narzdu ruchu i wzroku. Dziekan Wydziau moe co prawda przyjmowa studentów w jednym z pokoi Katedry Podstaw Techniki i Ekologii Przemysowej, ale budynek, w którym mieci si Katedra podobnie jak budynek dziekanatu jest niedostosowany do wymogów osób niepenosprawnych. Prodziekan ds. studenckich moe spotyka si z interesantami w budynku „LODEX” przystosowanym do osób poruszajcych si na wózkach inwalidzkich. Równie prodziekan ds. studiów niestacjonarnych i obcojzycznych urzduje w dostosowanym do potrzeb osób niepenosprawnych budynku IFE. Wadze Wydziau maj sztywno okrelone godziny przyj. Przy ich ustalaniu brane s pod uwag plany zaj studentów. Wszyscy dziekani zgodnie stwierdzili, e kady student – zarówno penosprawny jak i niepenosprawny – ma moliwo indywidualnego ustalenia terminu i miejsca spotkania z wadzami Wydziau. Ponadto z rozmowy wynikao, e sytuacje takie zdarzaj si do czsto, zwaszcza prodziekanowi ds. studenckich. Wedug dziekanów potrzeb zmiany terminu bd miejsca spotkania studenci powinni zgasza drog telefoniczn lub mailow do sekretariatu dziekana lub bezporednio do samych wadz Wydziau. Takie rozwizanie umoliwia studentom niepenosprawnym spotkanie z wybranym dziekanem w miejscu dostosowanym do ich potrzeb i moliwoci. Pomimo zapewnie wadz Wydziau o moliwoci indywidualnego ustalenia terminu i miejsca spotkania z nimi w informacjach ogólnodostpnych dla studentów nie znaleziono procedury, która przedstawiaaby sposób postpowania w takich przypadkach. We wszystkich sprawach, które niepenosprawny student powinien zaatwi z dziekanem lub prodziekanami Wydziau, moe reprezentowa go wyznaczona przez niego osoba (rodzic, maonek, koleanka, kolega itp.). W przypadku niektórych spraw, np. zwizanych z wydaniem duplikatu dokumentów (indeks, legitymacja studencka), wymagane jest notarialne upowanienie. Jednak na stronie internetowej Wydziau brak jest informacji o tym w jakich sytuacjach wymagane jest notarialne upowanienie. 4.2. Dostosowanie organizacji pracy dziekanatu do potrzeb i moliwoci studentów niepenosprawnych w wietle wypowiedzi pracowników dziekanatu W listopadzie 2009r w dziekanacie zatrudnionych byo 12 osób. Ankiet wypenio 7 pracowników. W zalenoci od spraw, którymi si zajmuj, wród pracowników dziekanatu mona wyróni: x pracowników do spraw studiów stacjonarnych i niestacjonarnych (pokój nr 47), x pracowników do spraw absolwentów (pokój nr 48a), x pracownika zajmujcego si pomoc materialn dla studentów, w tym studentów niepenosprawnych (pokój nr 46), x sekretark dziekana Wydziau (pokój nr 54). Najczstszy kontakt ze studentami maj pracownice ds. studiów stacjonarnych i niestacjonarnych. Z ich wypowiedzi wynika, e wszystkie wyznaczone im procedury postpowania uwzgldniaj osoby niepenosprawne (studenci nie mieli moliwoci 76 wgldu w niektóre procedury czy instrukcje obowizujce pracowników dziekanatu). Kolejne odpowiedzi ujawniy jednak, e w praktyce nie ma moliwoci umówienia z paniami na prob niepenosprawnego studenta innego terminu, godziny oraz miejsca spotkania. To stawia osoby np. poruszajce si na wózku inwalidzkim lub o kulach w trudnej sytuacji, bo dostp do pokoju 47 utrudniaj liczne bariery architektoniczne. W takich przypadkach przy zaatwianiu sprawy studenta niepenosprawnego bdzie moga reprezentowa wyznaczona przez niego osoba. W niektórych sytuacjach bdzie potrzebne notarialne upowanienie, jednak na stronie wydziaowej nie mona znale informacji, jakie sprawy wymagaj notarialnego upowanienia. Informacj t mona uzyska drog telefoniczn. Wszystkie pracownice pokoju nr 48a zajmuj si obsug absolwentów. Do zada poszczególnych pa naley ponadto: rozdysponowanie sal, tworzenie list studentów ubiegajcych si o umorzenie kredytów studenckich, obsuga Webdziekanatu oraz systemu SID. Na podstawie ankiety trudno oceni, czy w ramach tych zada istniej udokumentowane procedury uwzgldniajce osoby niepenosprawne, gdy kada z respondentek odpowiedziaa inaczej. Wikszo spraw bdcych w gestii pracownic z pokoju 48a interesanci mog zaatwi za porednictwem innej osoby. Jedynie w przypadku odbioru zawiadcze absolwenckich bezwzgldnie wymagana jest obecno zainteresowanego lub notarialne upowanienie dla jego przedstawiciela. Równie w tym przypadku pracownice stwierdziy brak moliwoci wyznaczenia na prob studenta niepenosprawnego indywidualnego terminu bd miejsca spotkania, co moe stanowi istotn barier organizacyjn zwaszcza dla tych osób niepenosprawnych, które nie maj komu powierzy zaatwienie swoich spraw, a same tego nie mog uczyni ze wzgldu na niedostosowanie architektoniczne budynku dziekanatu Wydziau do potrzeb osób niepenosprawnych. Pracownica ds. pomocy materialnej dla studentów, w tym studentów niepenosprawnych potwierdza uwzgldnianie przez wszystkie procedury potrzeb osób niepenosprawnych. W praktyce podobnie jak w przypadku innych pracowników dziekanatu brak jest jednak procedur potwierdzajcych moliwo zaatwienia sprawy w indywidualnie ustalonym terminie lub miejscu. Studenci ubiegajcy si o jakiekolwiek stypendium musz pobra odpowiedni wniosek ze strony internetowej Politechniki ódzkiej, wypeni go i nastpnie zoy w pokoju 46. Poniewa co roku pojawiaj si problemy z prawidowym wypenianiem dokumentów, studenci czsto przychodz skonsultowa si z pracownic wyej wymienionego dziau. Respondentka w kocowych uwagach podkrelia, e studenci niepenosprawni nie chc korzysta z pomocy osób penosprawnych, pragn udowodni, e niczym si nie róni od innych i s w stanie sami zaatwia wszystkie swoje sprawy. Ponadto zdaniem pracownicy przyznawaniem stypendiów dla studentów niepenosprawnych powinno caociowo zajmowa si dziaajce na Politechnice ódzkiej Biuro ds. Osób Niepenosprawnych, dysponujce wszystkimi niezbdnymi informacjami o osobach niepenosprawnych studiujcych na Politechnice ódzkiej. Respondentka, uzasadniajc swój wniosek, wskazaa na wielo formalnoci, które musi zaatwi student niepenosprawny poza dziekanatem swojego Wydziau. Np. eby rozpocz staranie o stypendium musi najpierw uda si do Biura ds. Osób Niepenospraw77 nych, uzyska potwierdzenie o stopniu niepenosprawnoci, a nastpnie przekaza je do dziekanatu. Kompleksowe zajcie si przez Biuro przyznawaniem stypendiów dla studentów niepenosprawnych uwolnioby ich od uciliwych wdrówek midzy poszczególnymi decydentami. Sekretarka dziekana Wydziau jest porednikiem midzy wadzami Wydziau a studentami. Jej zadaniem jest m.in. przekazywanie dziekanowi lub odpowiednim prodziekanom wanych informacji od studentów oraz kontaktowanie ich z wadzami Wydziau. Umówienie si z dziekanem lub prodziekanami poza standardowymi godzinami przyj wymaga od studenta kontaktu osobistego, telefonicznego, rzadziej mailowego z sekretark lub odpowiednim dziekanem. W przypadku odwoania godzin przyj przez którego z dziekanów informacja o tym pojawia si na stronie internetowej Wydziau. Moe by ona osobicie zamieszczona przez dziekana, prodziekana lub sekretark. Wywiad kierowany z sekretark potwierdzi wypowied dziekanów o istnieniu moliwoci wyznaczenia indywidualnego terminu i miejsca spotkania wadz Wydziau z kadym studentem, w tym niepenosprawnym. Z bada wynika, e adna z pracownic dziekanatu nie przesza szkolenia, w zakresie waciwego postpowania z osobami niepenosprawnymi oraz udzielania im w razie potrzeby pomocy przedmedycznej. 4.3. Dostosowanie organizacji pracy sekretariatów katedr do potrzeb i moliwoci studentów niepenosprawnych w ocenie pracowników sekretariatów W listopadzie 2009 r. na Wydziale pracowao 10 pracowników w sekretariatach katedr. Po jednej osobie w Katedrach: Nauk Humanistycznych, Podstaw Techniki i Ekologii Przemysowej, Integracji Europejskiej i Marketingu Midzynarodowego, Ekonomii oraz po dwie osoby w Katedrach: Systemów Zarzdzania, Innowacji i Marketingu oraz Zarzdzania Produkcj. Ankiet wypenio 7 osób. Wszyscy pracownicy sekretariatów katedr maj bezporedni kontakt ze studentami. Polega on na udzielaniu informacji dotyczcych: godzin przyj, obecnoci pracowników dydaktycznych poszczególnych katedr, terminów egzaminów z przedmiotów prowadzonych w danej katedrze, dyplomowania a take kontynuowania nauki na studiach podyplomowych prowadzonych przez dan katedr . Wspomniani pracownicy wydaj ponadto dyplomy ukoczenia studiów podyplomowych, przyjmuj dokumenty potrzebne do obrony prac licencjackich, inynierskich czy magisterskich. W sekretariatach studenci mog take zostawia swoje prace i projekty dla pracowników dydaktycznych zatrudnionych w poszczególnych katedrach a w czasie sesji indeksy w celu uzyskania wpisów. Sprawy, które wymagaj osobistej obecnoci studenta w sekretariacie zwizane s z odbiorem dyplomu ukoczenia studiów podyplomowych lub wiadectw ukoczenia specjalistycznych szkole (wymagany jest podpis studenta). W przypadku gdyby student nie by w stanie odebra dyplomu lub wiadectw osobicie, konieczne jest notarialne upowanienie jego przedstawiciela. Niektórzy z pracowników katedr potwierdzali, e istnieje moliwo wyznaczenia indywidualnego terminu lub miejsca spotkania ze studentem. Musi to by jednak teren Politechniki ódzkiej. Sporód ankietowanych pracowników tylko trzy osoby przyznay, e miay kontakt z osob niepenosprawn (niepenosprawno bya widoczna). Pozostae osoby twier78 dziy, e nigdy nie miay do czynienia ze studentem niepenosprawnych. Trudno to uzna za prawd, poniewa wielu niepenosprawnoci nie wida. Pracownice sekretariatu utosamiaj osob niepenosprawn z osob z niepenosprawnoci narzdu wzroku, suchu czy ruchu, zapominajc, e osoba niepenosprawna moe cierpie na schorzenia ukadu krwiononego, oddechowego, trawiennego, moczowego czy pciowego. Schorzenia te, jak ju wczeniej napisano, s najczciej niewidoczne. adna z osób pracujcych w sekretariatach nie przesza szkolenia przygotowujcego do waciwego postpowania z osobami niepenosprawnymi, zwaszcza wtedy, gdy trzeba udzieli im pomocy przedmedycznej. Respondenci pragnliby uzyska wiedz, jak postpowa z osobami niepenosprawnymi, aby je nie urazi, a take jakiej pomocy przedmedycznej naleaoby im udzieli, gdyby zaistniaa taka konieczno. Szkolenia z pierwszej pomocy organizowane dla pracowników Politechniki ódzkiej nie uwzgldniaj ratownictwa np. epileptyków, cukrzyków itp. W pytaniu o wasne spostrzeenia dotyczce dostosowania pracy na poszczególnych stanowiskach do potrzeb i moliwoci osób niepenosprawnych kilku pracowników wskazao, e duym usprawnieniem, które skrócioby czas zaatwiania wielu spraw, w tym take spraw osób niepenosprawnych byoby wprowadzenie elektronicznych podpisów dziekana i prodziekanów, gdy wiele dokumentów nie wymaga opiniowania ich przez wadze uczelni. Niezddny jest na nich jedynie podpis dziekana lub waciwego prodziekana. 4.4. Dostosowanie organizacji pracy wadz Wydziau oraz dziekanatu do potrzeb i moliwoci studentów niepenosprawnych w opinii samych studentów W przeprowadzonych przy pomocy ankiety badaniach wzio udzia 101 studentów od pierwszego do pitego roku zarówno studiów stacjonarnych jak i niestacjonarnych. Wród badanych byo 16 osób niepenosprawnych: 12 o lekkim stopniu niepenosprawnoci i 4 o umiarkowanym. Najwicej byo osób z niepenosprawnoci narzdu wzroku (9 osób) i ruchu (3 osoby). Pozostae osoby cierpiay na schorzenia ukadu krenia, ukadu pokarmowego, epilepsj lub inne. adna sporód osób niepenosprawnych biorcych udzia w badaniu nie potrzebowaa pomocy osób trzecich. Natomiast 11 osób korzystao z technicznych rodków wspomagajcych, takich jak: specjalne szka, kule, obuwie ortopedyczne, stabilizatory. Najwicej badanych korzystao z okularów. 10 osób musiao stale przyjmowa leki. W badaniach uznano, e jeli student penosprawny ma z czym problem, to tym bardziej bdzie to stanowio barier dla osoby niepenosprawnej. Charakter spraw zaatwianych w dziekanacie Wydziau Pierwsza cze ankiety miaa na celu okreli z jakimi sprawami najczciej przychodz studenci do dziekanatu, z którymi maj najwicej problemów oraz czy wiedz, które sprawy musz zaatwi osobicie. Do spraw najczciej zaatwianych przez studentów w dziekanacie naley odbiór legitymacji, indeksu, kart egzaminacyjnych, ksieczki zdrowia, zawiadcze, porozumienia o odbyciu praktyk a take skadanie indeksu, uaktualnienie legitymacji, ksieczki zdrowia oraz uzyskiwanie niezbdnych informacji (rysunek 1). 79 80 Rys. 1. Udzia procentowy respondentów, którzy zaatwiali dan spraw w dziekanacie [3] Ankieta wykazaa, e studenci najwicej problemów maj ze zmian grupy dziekaskiej, uzyskaniem niezbdnych informacji (uzasadniali to trudnoci w dodzwonieniu si do dziekanatu i udzielaniem niewyczerpujcych odpowiedzi przez panie pracujce w pokoju nr 47) zoeniem indeksu oraz karty egzaminacyjnej (dugie kolejki), podaniem o zmian uczelni (mao precyzyjnie skonstruowane podanie) oraz rezygnacj z ubezpieczenia. Z odpowiedzi respondentów wynika, e nie wiedz, z którymi sprawami musz zgasza si do dziekanatu osobicie. Gdyby studenci wiedzieli, które sprawy mog zaatwi przez Internet rzadziej przychodziliby do dziekanatu, dziki czemu zmalaaby liczba interesantów. Opinie studentów na temat funkcjonowania i dostpnoci dziekanatu Kolejna cz kwestionariusza badaa zadowolenie studentów z pracy dziekanatu. Respondenci oceniali kompetencje, fachowo, kultur osobist pracowników, sprawno zaatwiania przez nich spraw oraz zaangaowanie w rozwizywanie sprawy, przydatno i kompletno udzielanych informacji. Ocenie podlegali pracownicy z trzech pokoi: 46, 47 i 48a. Wartociowanie opierao si na 5-cio stopniowej skali, w której jedynce przypisano ocen bardzo z, za pitce bardzo dobr. Nastpnie ocenie podlega czas pracy dziekanatu. Wikszo studentów uznaa prac dziekanatu za dobr. Najwicej zastrzee mieli ankietowani do dziau ds. studentów stacjonarnych i niestacjonarnych (pokój 47), gdzie zaatwiana jest wikszo spraw studenckich. Najsabiej oceniono zaangaowanie w rozwizywanie spraw, jako powód niskiej noty wskazujc na brak zainteresowania pracowników oraz popiech, szczególnie przy odbieraniu i skadaniu indeksu, a take stemplowaniu legitymacji na pocztku roku akademickiego. Cz studentów wystawia pracownikom ocen z lub bardzo z, lecz nie potrafia uzasadni i poda konkretnego powodu tak niskiej noty. Studenci, którzy negatywnie oceniali prac wyej wymienionego dziau, skaryli si na brak wykazu wymaganych dokumentów niezbdnych do zoenia podania o stypendia, niedochodzce maile z prob o wystawienie zawiadczenia, oraz nierzetelne informacje udzielane na temat obowizkowych praktyk studenckich. Moliwe, e to zadecydowao o wystawieniu tak niskich ocen. Naley jednak podkreli, e pracownice ds. studiów stacjonarnych i niestacjonarnych nie zajmuj si stypendiami oraz nie odpowiadaj za le funkcjonujc poczt (odpowiada za to centrum komputerowe). Natomiast praktykami zajmuje si inny pracownik Wydziau. Czsto si zdarza, e studenci nie czytaj uwanie na stronie internetowej Wydziau, gdzie i u kogo naley zaatwi dan spraw oraz jakie dokumenty trzeba przygotowa, i ze wszystkim kieruj si do dziau ds. studentów stacjonarnych i niestacjonarnych. Prowadzi to do tworzenia si dugich kolejek wywoujcych zdenerwowanie zarówno wród pracowników jak i studentów, którzy pó niej le oceniaj prac dziekanatu. Studenci skar si na zbyt dugie instrukcje zamieszczone na stronie internetowej. Chcc uzyska informacje jak najszybciej, wielu dzwoni lub udaje si do dziekanatu. Tymczasem na pytania wyjanione na gównej stronie internetowej Wydziau pracownice nie odpowiadaj, odsyajc zainteresowanych do teje strony, co rodzi oburzenie i niezadowolenie wród studentów. 81 Pracownik dziau ds. pomocy materialnej dla studentów (pokoju 46) zyska u ponad 60% studentów ocen dobr lub bardzo dobr. Jedynie sprawno zaatwiania spraw wypada nieco sabiej ze wzgldu na dugi czas oczekiwania na odpowied oraz brak dokadnych informacji, o dokumentach wymaganych przy ubieganiu si o stypendium. Z usug pracowników pokoju 48a, gdzie zaatwiaj sprawy przede wszystkim absolwenci, korzystao najmniej studentów. Ocenili oni wszystkie cechy pracowników na ocen dobr. Najsabiej oceniono kultur osobist pracowników, jednak bez uzasadnienia czym si kierowano. Z godzin pracy dziekanatu zadowolonych byo zaledwie 29% studentów (rys. 2). Pozostali studenci narzekali na niedostosowanie tych godzin do planów zaj zarówno w cigu tygodnia jak i w weekendy oraz zbyt krótkie godziny przyj w ostatnich dniach sesji, kiedy studenci musz zoy indeksy. Ankietowani zaproponowali wyduenie godzin pracy dziekanatu chocia przynajmniej raz w tygodniu do godziny 18, w weekendy do 14, a w ostatni dzie sesji do 18. Rys. 2. Zadowolenie studentów z godzin pracy dziekanatu [3] W ankiecie studenci wymieniali równie inne problemy dotyczce organizacji pracy dziekanatu m.in.: x gubienie przez pracowników indeksów i zawiadcze, x problemy z wyborem obieranego przedmiotu, x brak informacji o osobnej kolejce dla studentów niestacjonarnych (wszyscy stoj w jednej kolejce, co powoduje, e student studiów niestacjonarnych zaatwia spraw w cigu dwóch godzin zamiast w pó godziny), x maa liczba osób pracujcych w weekendy, x mao miejsca dla oczekujcych, x brak szatni, x biurka umieszczone zbyt blisko drzwi, co utrudnia przejcie do dalszych stanowisk. Opinie studentów na temat funkcjonowania i dostpnoci wadz Wydziau Blisko 38% studentów stwierdzio, e nigdy nie zaatwiao spraw u dziekana lub prodziekanów, w zwizku z czym nie mog wypowiedzie si na temat godzin przyj 82 wadz Wydziau. 62% badanych, którzy zaatwiali sprawy z wadzami Wydziau, zadeklarowaa, e ich godziny przyj s dostosowane do planów zaj studentów. A 77% respondentów, którzy chocia raz spotkali si z wadzami w czasie ich godzin przyj uwaa, e nie ma moliwoci w nagych bd pilnych sytuacjach umówi si na spotkanie z dziekanem lub prodziekanami w niestandardowym terminie lub miejscu. Prawdopodobnie wynika to z niewiedzy studentów, i taka moliwo istnieje. 5. PODSUMOWANIE Analiza i ocena dostosowania Wydziau Organizacji i Zarzdzania pod wzgldem organizacyjnym do potrzeb osób niepenosprawnych jest jednym z kilku etapów projektu, który studenci wraz z opiekunem naukowym realizowali, w celu zidentyfikowania barier, napotykanych przez osoby niepenosprawne na Wydziale Organizacji i Zarzdzania P. Analiza ta stanowi bardzo istotn cz projektu wiadczc o jakoci dziaania systemu, jakim jest Wydzia Organizacji i Zarzdzania. Na podstawie przeprowadzonych bada mona stwierdzi, i Wydzia Organizacji i Zarzdzania jest zasadniczo przystosowany pod wzgldem organizacyjnym do potrzeb osób niepenosprawnych. W celu polepszenia jakoci edukacji nie tylko osób niepenosprawnych ale wszystkich studentów naleaoby jednak: x stworzy procedur bd instrukcj wyjaniajc, które sprawy student musi zaatwia osobicie i kiedy niezbdne jest notarialne upowanienie przedstawiciela studenta, x stworzy procedur bd instrukcj wyjaniajc, w jaki sposób student niepenosprawny moe umówi si na spotkanie z dziekanem lub prodziekanem w innym ni obowizujcy terminie i miejscu, x przemyle umoliwienie niepenosprawnym studentom kontaktu z pracownikami dziekanatu w innym miejscu ni budynek dziekanatu, x przenie wszystkie sprawy zwizane ze stypendiami dla studentów niepenosprawnych do dziaajcego na Politechnice ódzkiej Biura ds. Osób Niepenosprawnych, x przeszkoli wadze Wydziau, pracowników dziekanatu, sekretariatów katedr w zakresie zasad postpowania z osobami niepenosprawnymi oraz udzielania pomocy przedmedycznej, x wprowadzi elektroniczny podpis dziekana i prodziekanów, x zastanowi si nad wydueniem godzin pracy dziekanatu przynajmniej raz w tygodniu np. do godziny 18, w weekendy do 14, a w ostatni dzie sesji do 18, x zwikszy liczb osób pracujcych w weekendy, x umieci na drzwiach prowadzcych do dziau ds. studentów stacjonarnych i niestacjonarnych informacj, o oddzielnych kolejkach dla studentów z rónych form studiów, x usprawni system skadania indeksów i kart egzaminacyjnych przez zastosowanie np. specjalnego otworu w drzwiach, przez który studenci mogliby wrzuca indeksy do pojemnika oprónianego pó niej przez pracowników dziekanatu. Podobne rozwizanie istnieje na Wydziale Elektrycznym Politechniki ódzkiej, 83 x zastanowi si nad uproszczeniem zamieszczonych na stronie internetowej Wydziau instrukcji postpowania dla studentów. Ponadto wadze Wydziau powinny zleci opracowanie projektu dostosowania architektury budynku dziekanatu do potrzeb i moliwoci osób niepenosprawnych lub przenie cay dziekanat do budynku przystosowanego do potrzeb niepenosprawnych. Poprawa organizacji pracy dziekanatu, wadz Wydziau, sekretariatów katedr przyczyniaby si do zwikszenia liczby studentów niepenosprawnych decydujcych si na podjcie nauki na Politechnice ódzkiej, dajc im tym samym szans na zdobycie kwalifikacji polepszajcych jako ich przyszego ycia. Bibliografia 1. Dane z Biura ds. Osób Niepenosprawnych P z dn. 5.11.2009 r. 2. Dane z Dziekanatu Wydziau Organizacji i Zarzdzania P z dn. 19.11.2009 r. 3. Raport z grantu Koa Naukowego Bezpieczestwa, Higieny Pracy i Ergonomii dziaajcego przy Politechnice ódzkiej „Niepenosprawni bliej nas – analiza i ocena dostosowania architektonicznego i organizacyjnego Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób niepenosprawnych” – kierownik dr in. A. Polak-Sopiska, ód , 2010. 4. Polak-Sopiska A., Kubiak M.: Analiza dostosowania architektury Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb studentów niepenosprawnych. 5. Polak-Sopiska A., Gunerka M.: Analiza dostosowania komunikatu wizualnego gównej strony internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej do potrzeb osób niepenosprawnych. 6. Polak-Sopiska A., Biniek E: Analiza wybranych zakadek strony internetowej Wydziau Organizacji i Zarzdzania Politechniki ódzkiej pod ktem wanoci i czytelnoci informacji. 84 Rozdzia 11 DOSTOSOWANIE STANOWISK PRODUKCYJNYCH DO MOLIWOCI I POTRZEB OSÓB Z WYBRANYMI RODZAJAMI NIEPENOSPRAWNOCI Aleksandra Polak-Sopiska Emilia Sujka 1. WSTP Aktywno zawodowa osób niepenosprawnych ma znaczenie ekonomiczne, ale przede wszystkim spoeczne. Pozwala na osignicie przez osoby niepenosprawne korzyci materialnych oraz niezalenoci finansowej, ale take zapobiega wykluczeniu spoecznemu poprzez aktywizacj i moliwo samorealizacji osób niepenosprawnych. Daje im poczucie samodzielnoci i bezpieczestwa [2]. Naley jednak pamita, e praca zawodowa nie moe powodowa zego samopoczucia i pogbienia niepenosprawnoci u pracowników. Dlatego istotny jest odpowiedni dobór i organizacja stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych. Nie kade stanowisko pracy mona dostosowa do moliwoci i potrzeb osób niepenosprawnych. Uzalenione jest to od wielu czynników, np: rodzaju i stopnia dysfunkcji pracownika, rodzaju pracy, stanu pomieszcze pracy oraz moliwoci wprowadzenia zmian techniczno-organizacyjnych. Przed zatrudnieniem osoby niepenosprawnej naley dysponowa wiedz na temat rodzaju i stopnia niepenosprawnoci pracownika, przeprowadzi analiz procesu pracy, aby okreli wymagania stawiane pracownikowi na danym stanowisku pracy oraz skonfrontowa wyniki tej analizy z moliwociami i ograniczeniami osoby niepenosprawnej [3]. 2. CEL PRACY Celem pracy bya ocena dostosowania wybranych stanowisk montaowych do potrzeb osób niepenosprawnych oraz propozycja zmian jakie naley dokona, aby byo moliwe zatrudnienie osób niepenosprawnych. Badane stanowiska znajduj si w przedsibiorstwie produkcyjnym dziaajcym na otwartym rynku pracy. 3. CHARAKTERYSTYKA STANOWISK PRACY Praca zostaa zrealizowana na przykadzie dwóch stanowisk montaowych w przedsibiorstwie produkcyjnym. Stanowiska montaowe znajduj si obok siebie. 85 Stanowiska te usytuowane s z boku linii montaowej, poniewa na nich montowane s elementy, które pó niej gotowe wkadane s do wyrobów kocowych. Na stanowiskach montowane s rónego rodzaju elementy. Stanowiska wyposaone s w urzdzenia montaowe oraz regay wykonane z systemu profili na potrzeby tych stanowisk. Pracownicy na tych stanowiskach nie wykorzystuj adnych narzdzi ani maszyn. Prac wykonuj przy uyciu koczyn górnych. Funkcj urzdzenia montaowego jest utrzymywanie i stabilizacja pówyrobu, do którego montowane s pozostae elementy. Miejsce na pówyrób ustawione jest pod ktem, aby pracownik mia atwy dostp do niego, podczas montau pozostaych elementów. Urzdzenie montaowe nie ma regulacji wysokoci ani kta pochylenia. Na analizowanych stanowiskach znajduje si wiele rónych elementów. Uwarunkowane jest to rónorodnoci oferty produkowanych wyrobów. Wszystkie elementy, montowane na analizowanych stanowiskach, s lekkie i porczne. Praca na analizowanych stanowiskach wykonywana jest w pozycji stojcej. Poszczególne elementy wyrobu montowane s oburcz. Praca na tych stanowiskach wie si z koniecznoci czstego pochylania i skrtu tuowia oraz chodzenia na obszarze stanowisk. Przy wykonywaniu czynnoci montaowych pracownicy nie uywaj duej siy. Na stanowiskach w przewaajcej iloci przypadków pracuj kobiety, przedstawicielki 5. centyla. Nie ma jednak adnych przeciwwskaza do pracy mczyzn oraz przedstawicieli pozostaych centyli. rodowisko materialne pracy nie stanowi duego zagroenia dla pracowników. Uciliwo sprawia cigy haas emitowany przez pracujc lini produkcyjn, którego warto nie przekracza 80 dB. Na hali produkcyjnej, gdzie znajduj si badane stanowiska pracy, sezonowo wystpuje niekorzystny mikroklimat – wysoka temperatura i maa prdko ruchu powietrza. 4. BADANIA WSTPNE 4.1. Cel, metody i narzdzia badawcze Celem bada wstpnych byo przeprowadzenie oceny wybranych stanowisk pracy pod ktem dostosowania do rónych rodzajów niepenosprawnoci i wytypowanie tych, z którymi mona zatrudni pracowników na badane stanowiska. Podstawowym narzdziem badawczym bya lista kontrolna. Wnioski z listy kontrolnej uzupeniono wnioskami z wywiadów z pracownikami oraz obserwacji procesu pracy. Lista kontrolna skadaa si z 9 czci, odpowiednich dla rónych rodzajów niepenosprawnoci wedug Rozporzdzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepenosprawnoci i stopniu niepenosprawnoci (z pó n. zm.) [5]: x upoledzenie umysowe, x choroby psychiczne, x zaburzenia gosu, mowy i choroby suchu, x choroby narzdu wzroku, 86 x x x x x upoledzenie narzdu ruchu, epilepsja, choroby ukadu oddechowego i krenia, choroby ukadu pokarmowego, choroby ukadu moczowo-pciowego. Lista nie uwzgldniaa pyta dotyczcych przeciwwskaza pracy osób ze schorzeniami neurologicznymi oraz innymi schorzeniami (endokrynologicznymi, metabolicznymi, zaburzeniami enzymatycznymi, chorobami zaka nymi i odzwierzcymi, chorobami ukadu krwiotwórczego, zeszpeceniami), poniewa ze wzgldu na rón zoono dysfunkcji nie mona poda uniwersalnych przeciwwskaza oraz zalece dotyczcych organizacji stanowisk pracy. Pytania w licie kontrolnej podzielone zostay na poszczególne rodzaje niepenosprawnoci, dlatego zdarzao si, e niektóre pytania powtarzay si kilkukrotnie przy rónych rodzajach niepenosprawnoci. Byo to celowe, aby zachowa przejrzysto listy oraz uatwi interpretacj odpowiedzi. Pytania w licie byy tak sformuowane, aby odpowied „TAK” potwierdzaa przeciwwskazania do zatrudnienia osób z dan niepenosprawnoci, natomiast odpowied „NIE” oznaczaa, e nie ma przeciwwskaza zwizanych z treci pytania dla danych niepenosprawnoci. W niektórych przypadkach jedna odpowied twierdzca moga wyklucza moliwo zatrudnienia osób z dan niepenosprawnoci, jeli niemoliwe byoby dokonanie zmian eliminujcych te przeciwwskazania. Natomiast w innych wskazywaa obszary, które naley dostosowa do potrzeb osób z okrelon dysfunkcj, dziki czemu moliwe byoby zatrudnienie osób z dan niepenosprawnoci. List kontroln opracowano na podstawie metody wskaza i przeciwwskaza A. Polak-Sopiskiej [4, 5]. Po przeprowadzonych badaniach lista pyta zostaa zmodyfikowana. Jej ostateczny wygld zostanie opublikowany w ksice A. Polak-Sopiskiej. 4.2. Wyniki bada wstpnych Tabela 1 przedstawia wypenion list kontroln dla analizowanych stanowisk pracy. Tabela 1. Wyniki listy kontrolnej [opracowanie wasne na podstawie 4, 5] Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. PYTANIE UPOLEDZENIE UMYSOWE Czy praca zwizana jest z cigym stresem? Czy pracownik musi samodzielnie podejmowa decyzje? Czy pracownik musi posiada wiedz z wielu dziedzin? Czy pracownik musi mie specjalistyczne wyksztacenie? Czy pracownik obciony jest du odpowiedzialnoci? Czy pracownik jest odizolowany od innych pracowników? Czy praca odbywa si w systemie trzyzmianowym? Czy praca odbywa si w porze nocnej? ODPOWIED TAK NIE UWAGI X X X X X X X X 87 c.d. tabeli 1. 9. Czy pracownik pracuje w godzinach nadliczbowych? 10. Czy pracownik ma wyjazdy subowe? 11. Czy czynnoci na stanowisku pracy s skomplikowane? 12. Czy pracownik musi przej dugotrwae przyuczenie do pracy? Czy na stanowisku pracy konieczne jest stosowanie ochron osobi13. stych? CHOROBY PSYCHICZNE 14. Czy pracownik naraony jest na cigy stres? 15. Czy praca wie si z du odpowiedzialnoci? X 16. Czy praca odbywa si w systemie trzyzmianowym? X 17. Czy praca odbywa si w porze nocnej? X 18. Czy praca wymaga podejmowania odpowiedzialnych decyzji? Czy na stanowisku pracy konieczne jest stosowanie ochron osobi19. stych? ZABURZENIA GOSU, MOWY I CHOROBY SUCHU 20. Czy praca wymaga cigej komunikacji sownej? 21. Czy jest to praca na wysokoci? 22. Czy praca wymaga penej sprawnoci narzdów równowagi? 23. Czy na stanowisku pracy panuje duy haas? 24. Czy pracownik czsto pracuje w godzinach nadliczbowych? 25. Czy pracownik czsto wyjeda w delegacje subowe? 26. Czy praca wymaga penej sprawnoci narzdów zmysów? 27. Czy na stanowisku pracy wystpuje zapylenie? 28. Czy na stanowisku konieczne jest stosowanie ochron osobistych? CHOROBY NARZDU WZROKU Czy czynnoci wykonywane na stanowisku wymagaj penej sprawX 29. noci wzroku? 30. Czy praca wymaga poprawnej oceny odlegoci? X 31. Czy pracownik musi mie zdolno rozpoznawania kolorów? 32. Czy pracownik pracuje przy maszynach w ruchu? X 33. Czy pracownik musi pracowa w nadgodzinach? 34. Czy praca wymaga czstych wyjazdów subowych? 35. Czy pracownik musi stosowa ochrony osobiste? 36. Czy na stanowisku wystpuje zapylenie? UPOLEDZENIE NARZDU RUCHU 37. Czy na stanowisku wymagana jest cika praca fizyczna? 38. Czy praca wymaga cigego przemieszczania si? X 39. Czy pracownik przyjmuje pozycje wymuszone? X 40. Czy praca wymaga penej sprawnoci ruchowej? X 41. Czy praca wymaga penej sprawnoci manualnej? X 42. Czy praca odbywa si na otwartej przestrzeni? 43. Czy jest to praca na akord? 44. Czy praca odbywa si w systemie trzyzmianowym? X 45. Czy pracownik czsto pracuje w nadgodzinach? Czy czynnoci na stanowisku musz by wykonywane w pozycji 46. X stojcej? 47. Czy na stanowisku konieczne jest stosowanie ochron osobistych? 48. Czy praca odbywa si w porze nocnej? X 88 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X c.d. tabeli 1. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. EPILEPSJA Czy pracownik pracuje przy maszynach w ruchu? X Czy jest to praca na wysokoci? Czy pracownikowi podlegaj inne stanowiska? Czy praca polega na opiece nad innymi lud mi? Czy jest to praca samodzielna w porze nocnej? X Czy pracownik naraony jest na cigy stres? Czy praca odbywa si w godzinach nadliczbowych? Czy na stanowisku pracy wystpuj nage gone sygnay d wikoX we? Czy podczas pracy pracownik musi sta? X Czy pracownik jest odizolowany od innych pracowników? Czy praca odbywa si w systemie trzyzmianowym? X CHOROBY UKADU ODDECHOWEGO I KRENIA Czy pracownik wykonuje cik prac fizyczn? Czy pracownik naraony jest na cigy stres? Czy praca odbywa si w pozycji stojcej? X Czy na stanowisku pracy wystpuj substancje dranice ukad oddechowy? Czy pracownik naraony jest na cig zmian temperatur? Czy praca odbywa si w systemie trzyzmianowym? X Czy praca odbywa si w porze nocnej? X Czy pracownik czsto pracuje w godzinach nadliczbowych? Czy stanowisko pracy znajduje si na otwartej przestrzeni? Czy na stanowisku pracy wystpuje zapylenie? CHOROBY UKADU POKARMOWEGO Czy na stanowisku jest wymuszone tempo pracy? X Czy przerwy s z góry narzucone? X Czy praca uniemoliwia regularne przyjmowanie posików? Czy na stanowisku wystpuj szkodliwe czynniki chemiczne? Czy praca odbywa si w systemie trzyzmianowym? X Czy praca odbywa si w porze nocnej? X CHOROBY UKADU MOCZOWO-PCIOWEGO Czy przerwy s w czasie z góry narzuconym? X Czy tempo pracy jest wymuszone? X Czy na stanowisku pracy jest dua wilgotno powietrza? Czy pracownik naraony jest na czste zmiany temperatur? Czy stanowisko pracy znajduje si na otwartej przestrzeni? X X X X X X X X X X X X X X X X X X Na podstawie wyników listy kontrolnej mona stwierdzi, e osoby z upoledzeniem umysowym oraz chorobami psychicznymi nie mog by zatrudnione na badanych stanowiskach, poniewa praca wie si z du odpowiedzialnoci, która negatywnie wpywa na osoby z upoledzeniem umysowym i chorobami psychicznymi i w konsekwencji moe prowadzi do pogorszenia si ich stanu zdrowia. Odpowiedzialno wynika z charakteru pracy i nie ma moliwoci jej ograniczenia lub wyeliminowania. Wystpuje niewiele przeciwwskaza do zatrudnienia osób z zaburzeniami gosu, mowy i chorobami suchu. Organizacja stanowisk montaowych oraz proces prac stwarza moliwoci do zatrudnienia osób z tym rodzajem dysfunkcji. W przypadku 89 osób z chorobami suchu naleao by si jednak zastanowi czy poziom haasu nie jest zbyt duy dla tych osób. Ze wzgldu na rodzaj wykonywanych czynnoci, niemoliwe jest zatrudnienie osób z chorobami wzroku, poniewa na stanowisku pracownik musi mie zdolno poprawnej oceny odlegoci. Na obszarze stanowisk czsto jed wózki widowe, które dostarczaj montowane elementy na stanowiskach. Maszyny w ruchu wykluczaj moliwo zatrudnienia pracownika z dysfunkcj wzroku. Dodatkowym ograniczeniem jest równie konieczno kontroli wizualnej montowanych wyrobów. Na analizowanych stanowiskach nie powinny pracowa równie osoby z upoledzeniem narzdu ruchu, poniewa praca odbywa si w pozycji stojcej, wymaga czstego przemieszczania si i przyjmowania pozycji wymuszonych. Montowanie poszczególnych elementów wymaga zdolnoci manualnych. Indywidualne dostosowanie stanowiska mogoby pozwoli na zatrudnienie osoby niepenosprawnej ruchowo. Jednak taka adaptacja stanowiska pracy moe bardzo duo kosztowa, na co firma nie wyrazia zgody. Epilepsja równie uniemoliwia podjcie pracy na analizowanych stanowiskach, poniewa pracownik jest cigle w pozycji stojcej. W obszarze stanowisk czsto jed wózki widowe, które nagym sygnaem d wikowym sygnalizuj swoj obecno. Stwarza to ryzyko ataku padaczki pod wpywem nagego gonego sygnau d wikowego. W przypadku osób z chorobami ukadu oddechowego i krenia przeciwwskazaniem do pracy na danych stanowiskach moe by ciga pozycja stojca pracownika i zbyt duy wysiek fizyczny (wysiek fizyczny zosta oceniony w badaniach waciwych). Istnieje jednak moliwo zatrudnienia osób z t dysfunkcj po uzyskaniu zgody od lekarza, e stan zdrowia pracownika pozwala na podjcie pracy na analizowanych stanowiskach i praca nie wpynie negatywnie na ich stan zdrowia. Istniej przeciwwskazania do zatrudnienia osób z chorobami ukadu pokarmowego, poniewa praca na stanowiskach ma wymuszone tempo, a godziny przerw s z góry narzucone. Moliwe jest jednak dokonanie zmian organizacyjnych, umoliwiajcych zatrudnienie osób z chorobami ukadu pokarmowego. Podobnie jak w przypadku osób z chorobami ukadu pokarmowego, równie u osób z chorobami ukadu moczowo-pciowego wystpuj takie same przeciwwskazania do zatrudnienia na danych stanowiskach, jednak po wprowadzeniu odpowiednich zmian organizacyjnych zatrudnienie osób z takim rodzajem dysfunkcji jest moliwe. Na podstawie wypenionej listy kontrolnej mona wnioskowa, e na analizowanych stanowiskach po dokonaniu niezbdnych zmian organizacyjno-technicznych mona zatrudni osoby z: x zaburzenia gosu, mowy i chorobami suchu, x chorobami ukadu oddechowego i krenia, x chorobami ukadu pokarmowego, x chorobami ukadu moczowo-pciowego. Oczywicie ostateczna decyzja bdzie naleaa od lekarza. W celu stwierdzenia czy na stanowiskach mog pracowa osoby ze schorzeniami neurologicznymi oraz innymi (endokrynologicznymi, metabolicznymi, zaburzeniami 90 enzymatycznymi, chorobami zaka nymi i odzwierzcymi, chorobami ukadu krwiotwórczego, zeszpeceniami) naley skonsultowa si z lekarzem, poniewa czsto s to zoone dysfunkcje i stanowiska musz by dostosowywane indywidualnie do potrzeb kadej osoby niepenosprawnej. Z wywiadu swobodnego z pracownikami wynika, e praca na analizowanych stanowiskach wie si z du odpowiedzialnoci, co u niektórych osób powoduje cigy stres, wic wyklucza to moliwo zatrudnienia osób z upoledzeniem umysowym oraz chorobami psychicznymi. W przypadku osób z chorobami ukadu oddechowego i krenia naley skonsultowa si z lekarzem, aby okreli, czy stres nie wpynie na pogorszenie stanu zdrowia pracowników. W odczuciu wikszoci pracowników temperatura na stanowiskach jest za wysoka, co moe sta si przeciwwskazaniem do pracy dla osób z chorobami ukadu oddechowego i krenia. Ze wzgldu na due ryzyko doznania urazów, odczuwalne bóle w ukadzie miniowo-szkieletowym oraz konieczno przyjmowania pozycji wymuszonych nie naley na analizowanych stanowiskach pracy zatrudnia osób z dysfunkcjami narzdu ruchu oraz epilepsj. 4.3. Podsumowanie bada wstpnych Badania wstpne przeprowadzono wykorzystujc trzy metody badawcze: list kontroln, wywiad swobodny oraz obserwacj procesu pracy. Wnioski z bada poszczególnymi metodami potwierdzay i uzupeniay si wzajemnie. Z przeprowadzonych bada wstpnych mona okreli z jakimi rodzajami niepenosprawnoci mona zatrudni pracowników na badane stanowiska: x Zaburzenia gosu, mowy i choroby suchu – organizacja pracy na analizowanych stanowiskach pozwala na zatrudnienie osób z tym rodzajem dysfunkcji bez koniecznoci dokonywania duych zmian w celu dostosowania stanowisk do potrzeb osób niepenosprawnych. x Choroby ukadu oddechowego i krenia – w przypadku tego rodzaju niepenosprawnoci konieczne jest indywidualne przeanalizowanie stanu zdrowia potencjalnego pracownika i skorzystanie z konsultacji z lekarzem w celu stwierdzenia, czy praca na analizowanych stanowiskach moe by wykonywana przez osob z tak dysfunkcj. Potrzebne s zmiany organizacyjne, dotyczce czasu pracy i czstoci przerw. x Choroby ukadu pokarmowego – po dokonaniu zmian organizacyjnych, umoliwiajcych przyjmowanie posików i leków o okrelonych porach nie ma przeciwwskaza do zatrudnienia osób z tego rodzaju niepenosprawnoci. x Choroby ukadu moczowo-pciowego – istnieje moliwo zatrudnienia pracowników z t dysfunkcj, jednak naley zapewni im moliwo skorzystania z toalety w razie potrzeby. W kadym przypadku niepenosprawnoci naley skonsultowa moliwo zatrudnienia pracownika z lekarzem oraz zapewni dostosowanie stanowiska pracy do po- 91 trzeb pracownika, aby pracownik nie mia poczucia stwarzania uciliwoci oraz zapewni mu poczucie bezpieczestwa i komfortu. Na analizowanych stanowiskach niewskazane jest zatrudnia osoby z nastpujcymi rodzajami niepenosprawnoci: x Upoledzenie umysowe – ze wzgldu na due poczucie odpowiedzialnoci na analizowanych stanowiskach oraz wymuszone tempo pracy osoby niepenosprawne intelektualnie mog mie trudnoci z prawidowym wykonywaniem czynnoci oraz praca ta moe mie negatywny wpyw na ich stan zdrowia x Choroby psychiczne – praca wie si z odpowiedzialnoci i moe powodowa sytuacje stresujce, które negatywnie wpywaj na stan zdrowia osób chorych psychicznie. Nie mona jednak wykluczy moliwoci zatrudnienia osób z tego rodzaju niepenosprawnociami. Decyzj powinien podj lekarz po przeanalizowaniu stanu zdrowia osoby niepenosprawnej, stopnia jej niepenosprawnoci oraz ocenie moliwoci dostosowania stanowiska pracy do potrzeb danej osoby niepenosprawnej. Niewskazane jest zatrudnienie osób z chorobami narzdu wzroku, ruchu i epilepsj, poniewa metoda pracy wymaga penej sprawnoci narzdu wzroku, a czynnoci musz by wykonywane w pozycji stojcej i pracownik cigle si przemieszcza. Niebezpieczestwo stwarzaj take wózki widowe, które czsto jed w obszarze analizowanych stanowisk i transportuj montowane na stanowiskach elementy. W przypadku schorze neurologicznych i pozostaych dysfunkcji nie wymienionych wyej konieczne jest indywidualne podejcie do osób niepenosprawnych, poniewa dysfunkcje te bywaj bardzo zoone i nie mona ich usystematyzowa, a zatem nie mona okreli jednoznacznie przeciwwskaza i zalece do stanowisk pracy dla osób z tym rodzajem niepenosprawnoci. 5. BADANIA WACIWE 5.1. Cel, metody i narzdzia badawcze Poniewa nie ze wszystkimi wytypowanymi schorzeniami osoby mog wykonywa prac cik, czy te nawet rednio-cik, w badaniach waciwych przeprowadzono dodatkowo ocen wysiku fizycznego wystpujcego podczas pracy. Ocena wysiku fizycznego skada si z trzech ocen czstkowych: x wydatku energetycznego, zwizanego z ruchem, x obcienia statycznego, charakteryzujcego si bezruchem, x monotypowoci ruchów roboczych, zwizanej z powtarzalnoci ruchów [1]. W projekcie pomiar wydatku energetycznego przeprowadzono za pomoc szacunkowej metody tabelaryczno-chronometraowej Lehmanna. Ocen obcienia statycznego wykonano przy uyciu metody Filipkowskiego. Do oceny monotypowoci ruchów roboczych równie wykorzystano szacunkow metod tabelaryczn. 92 5.2. Wyniki oceny obcienia fizycznego dla pracowników pracujcych na stanowisku 1 Tabela 2 przedstawia wyniki pomiaru wydatku energetycznego, tabela 3 ocen stopnia obcienia statycznego, a tabela 4 wyniki oceny monotypowoci ruchów roboczych. Tabela 2. Ocena wydatku energetycznego – stanowisko 1 [opracowanie wasne] Wydatek energetyczny dla zmiany roboczej kJ/8h mczy ni kobiety 5454,85 4636,62 Ocena sowna i punktowa mczy ni redni - 43 kobiety Duy- 60 Tabela 3. Ocena obcienia statycznego – stanowisko 1 [opracowanie wasne] Charakter obcie statycznych Ocena sowna Ocena punktowa Stojca na przemian z chodzeniem 15 may Pracownik wykonuje czynnoci w pozycji stojcej, jednoczenie musi czsto przemieszcza si po obszarze swojego stanowiska (dojcie do regau z elementami, wózka z koszami, stojaka na gotowe zmontowane kosze). Tabela 4. Ocena monotypowoci ruchów roboczych – stanowisko 1 [opracowanie wasne] Wykaz ruchów monotypowych Liczba powtórze stereotypowych Ocena sowna Ocena punktowa Cykl montaowy trwa ok. 37 sekund i powtarza si w cigu caej zmiany roboczej ok. 725 razy. Pracownik w cigu jednego cyklu wykonuje powtarzajc si czynno sigania po elementy (ok. 8 razy), podczas której w pozycji stojcej wyciga ramiona do przodu. 5800 dua 90 Ostateczn ocena uciliwoci pracy fizycznej dla mczyzn przedstawia tabela 5, a dla kobiet tabela 6. Tabela 5. Ocena obcienia fizycznego dla mczyzn – stanowisko 1 [opracowanie wasne] Ocena wydatku energetycznego Ocena stopnia obcienia statycznego Ocena monotypowoci ruchów roboczych Ocena kocowa punktowa 43 punktowa 15 punktowa 90 148 sowna redni sowna may sowna dua wysiek ciki Tabela 6. Ocena obcienia fizycznego dla kobiet – stanowisko 1 [opracowanie wasne] Ocena wydatku energetycznego punktowa 60 sowna duy Ocena stopnia obcienia statycznego punktowa 15 sowna may Ocena monotypowoci ruchów roboczych punktowa 90 sowna dua Ocena kocowa 165 wysiek ciki 93 5.3. Wyniki oceny obcienia fizycznego dla pracowników pracujcych na stanowisku 2 Tabela 7 przedstawia wyniki pomiaru wydatku energetycznego, tabela 8 ocen stopnia obcienia statycznego, a tabela 9 wyniki oceny monotypowoci ruchów roboczych. Tabela 7. Ocena wydatku energetycznego – stanowisko 2 [opracowanie wasne] Wydatek energetyczny dla zmiany roboczej kJ/8h mczy ni kobiety 5332,7 4532,8 Ocena sowna i punktowa mczy ni redni - 42 kobiety Duy - 59 Tabela 8. Ocena obcienia statycznego – stanowisko 2 [opracowanie wasne] Charakter obcie statycznych Ocena sowna Ocena punktowa Stojca na przemian z chodzeniem 15 may Pracownik wykonuje czynnoci w pozycji stojcej, jednoczenie musi czsto przemieszcza si po obszarze swojego stanowiska (dojcie do regau z elementami, wózka z koszami, stojaka na gotowe zmontowane kosze). Tabela 9. Ocena monotypowoci ruchów roboczych – stanowisko 2 [opracowanie wasne] Wykaz czynnoci monotypowych Liczba powtórze stereotypowych Ocena sowna Ocena punktowa Cykl montaowy trwa ok. 37 sekund i powtarza si w cigu caej zmiany roboczej ok. 725 razy. Pracownik w cigu jednego cyklu wykonuje powtarzajc si czynno sigania po elementy (ok. 6 razy), podczas której w pozycji stojcej wyciga ramiona do przodu. 4350 dua 80 Ostateczn ocena uciliwoci pracy fizycznej dla mczyzn przedstawia tabela 10, a dla kobiet tabela 11. Tabela 10. Ocena obcienia fizycznego dla mczyzn – stanowisko 2 [opracowanie wasne] Ocena wydatku energetycznego punktowa 42 sowna redni Ocena stopnia obcienia statycznego punktowa 15 sowna may Ocena monotypowoci ruchów roboczych punktowa 80 sowna dua Ocena kocowa 137 wysiek ciki Tabela 11. Ocena obcienia fizycznego dla kobiet – stanowisko 2 [opracowanie wasne] Ocena wydatku energetycznego punktowa 59 sowna duy 94 Ocena stopnia obcienia statycznego punktowa 15 sowna may Ocena monotypowoci ruchów roboczych punktowa 80 sowna dua Ocena kocowa 154 wysiek ciki 5.3. Wnioski z bada waciwych Na podstawie wyliczonego obcienia fizycznego mona stwierdzi, e praca na obu stanowiskach wie si z cikim wysikiem fizycznym. Wynik ten determinowany jest przede wszystkim przez du monotypowo ruchów roboczych, jaka wystpuje na stanowiskach oraz wydatek energetyczny. Wydatek energetyczny dla mczyzn ksztatuje si na poziomie rednim natomiast dla kobiet jest duy. Mona zatem wnioskowa, e nie powinno by przeciwwskaza do zatrudnienia na badanych stanowiskach niepenosprawnych mczyzn z chorobami ukadu krenia, oddechowego czy pokarmowego. W przypadku kobiet tak duy wydatek energetyczny moe wyklucza zatrudnienie niepenosprawnych kobiet. Naley podkreli, e przeprowadzona analiza stanowi podstaw do podjcia decyzji o zatrudnieniu osób niepenosprawnych, któr trzeba skonsultowa z lekarzem specjalist. 6. KONCEPCJA POPRAWY STANOWISK Przed zatrudnieniem osób niepenosprawnych naley dostosowa stanowiska pracy do potrzeb tych osób. Z bada wstpnych i waciwych wynika, e po zmianie organizacji stanowisk pracy, mona zatrudni osoby z nastpujcymi dysfunkcjami: x zaburzenia gosu, mowy i choroby suchu, x choroby ukadu oddechowego i krenia, x choroby ukadu pokarmowego, x choroby ukadu moczowo-pciowego. Przed zatrudnieniem osób z zaburzeniami gosu, mowy i chorobami suchu naley zapewni jej bezpieczestwo na stanowisku pracy. Ze wzgldu na ruch wózków widowych na obszarze stanowisk oraz na hali montaowej naley zadba o dobr widoczno, szczególnie na skrzyowaniach cigów komunikacyjnych oraz zapewni sygnalizacj ostrzegawcz, która informowaaby osob niesyszc o niebezpieczestwie. W celu zapewnienia widocznoci mona zamontowa w obszarze stanowisk oraz na cigach komunikacyjnych lustra sferyczne. Lustra sferyczne zwikszaj bezpieczestwo w zakadach produkcyjnych, w których transport odbywa si za pomoc wózków widowych lub innych pojazdów. Umoliwiaj obserwacj otoczenia w kilku kierunkach, w zalenoci od rodzaju lustra. Lustra pókoliste, zwikszaj bezpieczestwo na skrzyowaniach cigów komunikacyjnych. W zalenoci od rodzaju zagroenia oraz potrzeb mona zastosowa róne wielkoci i ksztaty luster. x Kontrola dwóch kierunków – 1/8 kuli. Lustro mocuje si w naronikach cian. Rys. 1. Lustro pókoliste – kontrola dwóch kierunków [7] 95 x Kontrola trzech kierunków – 1/4 kuli. Lustro mocuje si na cianach. Rys. 2. Lustro pókoliste – kontrola trzech kierunków [7] x Kontrola czterech kierunków – 1/2 kuli. Lustro mocuje si na sufitach. Rys. 3. Lustro pókoliste – kontrola czterech kierunków [7] Lustra przemysowe, zwikszaj bezpieczestwo poruszania si po hali produkcyjnej. x Kontrola z dwóch kierunków – óto-czarne ramy kontrastuj z otoczeniem i dziki temu s lepiej widoczne. Rys. 4. Lustro przemysowe – kontrola dwóch kierunków [7] Na stanowisku pracy powinny by równie lampy ostrzegawcze z czujnikiem, które zapalaj si wtedy, gdy w obszar stanowiska wjeda wózek widowy. Lampa ostrzega pracownika, e powinien on zwróci szczególn uwag na swoje otoczenie. Lampka ostrzegawcza jest to elektroniczna lampka w trzech kolorach: czerwonym, zielonym i ótym. Lampki mona zamontowa wszdzie, gdzie istnieje taka potrzeba. Mona je czy ze sob, tworzc moduy z dwóch lub trzech lampek. 96 Rys. 5. Lampa sygnalizacyjna – wymiary i elementy skadowe [6] Rys. 6. Lampa sygnalizacyjna – moliwo czenia w zestawy [6] Na stanowiskach pracy powinna by zastosowana wizualizacja, która polega na obrazkowym przedstawieniu informacji, np. czynnoci procesu montaowego, okrelenie miejsc na regale dla poszczególnych elementów, itp. Wizualizacja uatwi komunikowanie si z osob guchoniem. Konieczne jest wyznaczenie osoby – opiekuna dla pracownika niepenosprawnego, który w sytuacjach zagroenia byby odpowiedzialny za osob niepenosprawn i udzieliby jej pomocy. W przypadku zatrudnienia osób z zaburzeniami gosu, mowy i chorobami suchu moe si okaza niezbdna pomoc tumacza jzyka migowego, np. podczas procesu rekrutacji czy szkolenia pracowników. W przypadku osób z chorobami ukadu oddechowego, krenia, pokarmowego lub moczowo-pciowego naley pamita o zaplanowaniu dodatkowych przerw. Naley zorganizowa tak prac na stanowisku, aby pracownik móg opuci stanowisko w razie potrzeby. Moe zaj konieczno zatrudnienia dodatkowej osoby, która mogaby zastpowa pracownika niepenosprawnego podczas jego przerw bd wyznaczenia osoby z innego stanowiska do penienia obowizku zastpowania tego pracownika. Podczas dostosowywania stanowisk do potrzeb osób niepenosprawnych naley pamita o indywidualnym podejciu do dysfunkcji, jakie posiada pracownik. Czsto zdarza si, e osoba niepenosprawna posiada kilka rodzajów niepenosprawnoci. Wan kwesti jest sposób postpowania z osobami niepenosprawnymi, aby czuy si dobrze i bezpiecznie w swojej pracy. 97 7. PODSUMOWANIE W projekcie zostay okrelone rodzaje niepenosprawnoci, z jakimi osoby mogyby pracowa na analizowanych stanowiskach. Podano wskazówki w jaki sposób mona dostosowa stanowiska do potrzeb osób z wybranymi dysfunkcjami. Nie mona jednak okreli uniwersalnego sposobu dostosowania stanowiska do potrzeb osób niepenosprawnych, poniewa kada osoba moe mie róny stopie niepenosprawnoci oraz róne rodzaje dolegliwoci. Dlatego podczas procesu rekrutacji naley indywidualnie podej do sposobu organizacji stanowisk pracy pod ktem wybranej osoby. Bibliografia 1. Górska E., Ergonomia. Projektowanie, diagnoza, eksperymenty, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007. 2. Górska E., Projektowanie stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2002. 3. Polak-Sopiska A., Ogólne zasady doboru stanowisk pracy do indywidualnych moliwoci osób niepenosprawnych, [w:] Ergonomia niepenosprawnym w organizacji pracy i medycynie, (red.) J. Lewandowski, J. Lecewicz-Bartoszewska, K. Boczkowska, Katedra Zarzdzania Produkcj Politechniki ódzkiej, ód 2007. 4. Polak-Sopiska A., Winiewski Z.: Ergonomic adjustment of a selected workstation to the function of occupational rehabilitation, in W. Karwowski & G. Salvendy (Eds.), Proceedings of the 2010 AHFE International Conference (3nd International Conference on Applied Human Factors and Ergonomics jointly with 13th International Conference on Human Aspects of Advanced Manufacturing - HAAMAHA), Miami, Florida, USA, 17-20 July 2010. [CD-ROM]. USA Publishing (ISBN 978-0-9796435-4-5). 5. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepenosprawnoci i stopniu niepenosprawnoci (z pó n. zm.). 6. [http://www.arpol.pl/]. 7. [http://www.bezpieczna-firma.eu/]. 98 Rozdzia 12 ORGANIZACJA STANOWISK PRACY DLA OSÓB Z NIEPENOSPRAWNOCIAMI NARZDU RUCHU Artur Hartman Maciej Zdrodowski 1. WSTP Organizacja stanowisk pracy zgodnie z potrzebami i moliwociami pracownika jest procesem istotnym zarówno z punktu widzenia efektywnoci zada na nim realizowanych jak i komfortu i bezpieczestwa samego pracownika. Proces ten ma szczególne znaczenie w odniesieniu do pracowników z niepenosprawnociami, z uwagi na dodatkowe ograniczenia zwizane z ich dysfunkcjami. Organizacja stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych dodatkowo musi uwzgldnia elementy kompensacji, mogcej, w zalenoci od konkretnej sytuacji, oznacza: x modyfikacj sposobu realizacji zada, x ograniczenie zakresu realizowanych zada np. poprzez podzia zada na dwóch pracowników, x zastosowanie odpowiednich rodków technicznych. Zakres i sposób modyfikacji jest zaleny zarówno od procesu pracy jak i szczegóowej charakterystyki osoby niepenosprawnej. Identyfikacja wszystkich elementów wymagajcych modyfikacji jest zoona i wymaga specjalistycznej wiedzy. Jednym ze sposobów wspomagania procesu organizacji w tym obszarze moe by opisany w niniejszym artykule System Organizacji Stanowisk Pracy dla Osób Niepenosprawnych. Zgodnie z przyjtymi zaoeniami system bdzie wspomaga pracodawców w procesie analizy moliwoci zatrudnienia osoby niepenosprawnej (o znanej charakterystyce dysfunkcji) na wybranym stanowisku pracy. System bdzie automatycznie analizowa dostarczone dane i na ich podstawie okrela czy i ewentualnie przy jakich warunkach moliwe jest zatrudnienie osoby niepeno-sprawnej. A zatem wynik dziaania systemu nie tylko bdzie wskazywa na moliwo ewentualnego zatrudnienia, ale take bdzie okrela moliwe dziaania w zakresie kompensacji. W obecnej wersji model systemu uwzgldnia wyczenie moliwoci osoby analizowanej, natomiast nie bierze pod uwag wpywu zastosowanej metody kompensacji w duszym okresie czasu. W dalszej czci artykuu autorzy, bazujc na wynikach dziaania modelu, poka jakie konsekwencje dla pracownika moe mie takie podejcie i jak istotne jest uwzgldnienie czynnika czasu przy stosowaniu kompensacji na stanowiskach pracy przystosowanych dla osób niepenosprawnych. Prowadzone rozwaania odnosz si równie do osób bez dysfunkcji. Organizm 99 czowieka posiada naturalne zdolnoci dostosowania si do panujcych warunków zewntrznych. Przykadem moe by tutaj postawa ciaa. Pozycja przy pracy, wynikajca z organizacji stanowiska, moe zarówno wspiera przyjmowanie prawidowej postawy cia jak i wymusza dostosowywanie si organizmu do pozycji niekorzystnych z fizjologicznego punktu widzenia prowadzc tym samym do powstawania lub pogbiania patofizjologii. Jest to szczególnie istotne u osób niepenosprawnych ruchowo, gdzie postawa ciaa, z racji wystpujcych dysfunkcji i ogranicze, jest zaburzona i wymaga adaptacji do warunków pracy, tak by nie pogbia istniejcych ju zaburze. W dalszej czci artykuu, autorzy omówi wpyw czynnika czasu w procesie kompensacji na przykadzie pracownika ze zdiagnozowan dyskopati. Schorzenia narzdu ruchu s najczstszym problemem zdrowotnym, zwizanym z prac, wystpujcym w Europie (EU-OSHA, 2007). Problemy z krgosupem stanowi tu dominujc grup, a wród nich dyskopatia, która u pracujcych osób z reguy jest objawem zmian zwyrodnieniowo-przecieniowych. Termin dyskopatia jest szerokim pojciem obejmujcym schorzenia krka midzykrgowego i struktur wokó niego. Polega na uwypukleniu jdra miadystego, które powoduje ucisk i dranienie korzeni rdzeniowych, rdzenia krgowego lub innych struktur kanau krgowego. Najczciej wystpuje w odcinku ld wiowym krgosupa, szyjnym, rzadziej w piersiowym. Rozwija si stopniowo, a postp choroby zwaszcza w pocztkowym etapie czsto jest niewyczuwalny przez pacjenta, ze wzgldu na ograniczony zakres unerwienia struktur dyskowych. Potwierdzeniem patologii s badania obrazowe (RTG, MRI, TK) oraz podmiotowe pacjenta. Pacjenci z dyskopati wymagaj dugotrwaej, czynnej rehabilitacji (angaujcej ich aktywnie w proces terapeutyczny) a take w przypadku dalszej pracy zawodowej zmian w miejscu i sposobie wykonywania pracy. Szczególnie w sytuacjach zwizanych z prac siedzc i rcznym transportem materiaów. 2. MODEL SYSTEMU ORGANIZACJI STANOWISK PRACY DLA OSÓB NIEPENOSPRAWNYCH Problem badawczy Z przeprowadzonej analizy literatury i analizy dowiadcze zakadów zatrudniajcych osoby niepenosprawne wynika, e istnieje potrzeba opracowania systemu wspomagajcego pracodawc w organizacji stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych. System taki powinien: x z jednej strony uwzgldnia bardzo szczegóowe wymagania dotyczce profilu kompetencji osób zatrudnianych na konkretnym stanowisku pracy wynikajcego z profilu kompetencji stanowiska, x z drugiej pozwala na bardzo szczegóowe okrelenie rzeczywistych moliwoci przyszego pracownika. Wprowadzenie do systemu tych danych stanowi warunek konieczny prowadzenia dalszej analizy. Zakada si, e system powinien by moliwie uniwersalny, z moliwoci dostosowania pewnych analiz do potrzeb rodowiska docelowego. 100 Rozwizania przyjte w systemie zastay oparte na podstawowej klasyfikacji rodzajów niepenosprawnoci wyróniajcej: x niepenosprawno sensoryczn, x niepenosprawno fizyczn, x niepenosprawno psychiczn. Podzia ten, mimo pewnych niedoskonaoci, stanowi punkt wyjciowy do dalszej analizy. Zakada si równie pewien poziom uogólnienia rozwiza systemowych ze wzgldu na du rónorodno schorze wchodzcych w zakres powyszych rodzajów niepenosprawnoci. Dla tak zdefiniowanych zaoe opracowany zasta model systemu organizacji stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych. Podstawowym zadaniem systemu jest okrelanie zakresu zmian, na stanowisku i w jego otoczeniu, zwizanych z zatrudnieniem osoby o okrelonej niepenosprawnoci w zalenoci od wymaga dotyczcych danego stanowiska pracy. Osoba przeprowadzajca analiz jest poprowadzona ciek umoliwiajc ocen wszystkich aspektów niepenosprawnoci, w wyniku czego moe okreli te obszary stanowiska, w których niezbdna jest ingerencja. Sumaryczny zakres i koszt ingerencji musi by jednak okrelony na podstawie wasnej wiedzy i dowiadczenia, a take dostpnych rozwiza. System docelowo moe próbowa szacowa równie koszty tych zmian, jednak zwizane by to byo z utrzymywaniem rozbudowanej bazy zawierajcej m.in. koszty prac budowlanych, ceny oprzyrzdowania itp. Wydaje si jednak, e wystarczajce jest otrzymanie wyniku analizy w postaci listy modyfikacji bez konkretnej wyceny. Proponowany system moe by równie pomocny przy okreleniu, w jakich elementach procesu aktywizacji zawodowej osób niepenosprawnych powinno bra udzia Pastwo poprzez odpowiedni system dotacji, ewentualnie wskazywa pracodawcy te obszary, w których powinien stara si o dotacje pozwalajce na osignicie lepszych rezultatów. W proponowanym systemie nie s uwzgldnione istniejce programy pomocy przeznaczone do wspomagania aktywizacji osób niepenosprawnych, poniewa nie maj one wpywu na sam model systemu, a jedynie oddziaywaj na wybrany rynek pracy. Model zalenoci w systemie organizacji stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych Dane wejciowe W celu okrelenia zakresu koniecznych modyfikacji stanowiska pracy pod ktem zatrudnienia na nim osoby z konkretnymi niepenosprawnociami, konieczne jest uwzgldnienie parametrów dotyczcych zarówno samego stanowiska pracy jak i moliwoci potencjalnego pracownika. Zatem, przed przystpieniem do analizy naley dokadnie zidentyfikowa wszystkie procesy realizowane na danym stanowisku pracy, zarówno, jeli chodzi o procesy gówne jak i moliwe ich kombinacje i zmiany. Na przykad w przypadku stanowisku biurowego naley uwzgldni nie tylko procesy realizowane na nim, ale równie to, e np. pracownik bdzie musia, co jaki czas przenie si do innego pokoju, na inne pitro itp. A zatem pojcie „stanowisko pracy” 101 jest tutaj rozumiane znacznie szerzej ni tylko „miejsce przebywania pracownika”. W zwizku z tym, przed przystpieniem do analizy naley: x zidentyfikowa i dokadnie opisa wszystkie procesy realizowane na stanowisku, x okreli zmysy i umiejtnoci psychofizyczne konieczne do realizowania przewidywanych procesów z przypisaniem im jednej z etykiet: konieczne, moliwe do wyeliminowania, niekonieczne, x przygotowa szczegóowy opis niepenosprawnoci potencjalnego pracownika, tak aby moliwe byo skorelowanie wystpujcych niepenosprawnoci z wymaganiami procesów pracy na stanowisku. Zbiór danych opisanych powyej przechowywany jest w opracowanym do tego celu modelu danych (Rys. 1). Zebrane i zunifikowane w ten sposób informacje s porównywane przez system i na tej podstawie generowane s zalecenia odnocie konkretnego ukadu czowiek-stanowisko. Poziom 0 act Pobranie informacj i o osobie Fizyczna Psychiczna Sensoryczna Niepenospraw no psychiczna [...] Niepenospraw no sensoryczna [...] Poziom N Poziom 2 P oziom 1 Niepenospraw no fizyczna Lew a strona [...] [...] [...] Rys. 1. Ogólny model informacji o pracowniku i stanowisku pracy 102 Opracowany model umoliwia gromadzenie danych o rónym stopniu szczegóowoci w zalenoci od konkretnego stanowiska pracy i zatrudnianej osoby. W niektórych przypadkach niezgodno na najwyszym poziomie wyklucza zatrudnienie, zatem bardziej szczegóowa analiza nie jest wymaga. Przykadem moe by tutaj stanowisko pilota samolotu, gdzie np. niepenosprawno w obszarze niepeno-sprawnoci psychicznej (bez wzgldu na jej rodzaj i stopie) cakowicie wyklucza kandydata na to stanowisko. Dane wyjciowe Zgodnie z tym, co zostao okrelone na wstpie niniejszego opracowania, proponowane rozwizanie pozwoli jedynie na okrelenie obszarów wymagajcych modyfikacji, nie wyznaczy natomiast kosztu takiej modyfikacji, ten z reszt nie jest zaleny wycznie od rodzaju niepenosprawnoci. Wpyw na niego maj np. takie czynniki jak: x sytuacja ekonomiczna rejonu, w którym jest zlokalizowane stanowisko, x dostpno gotowych rozwiza, x wczeniejsze dziaania dostosowawcze prowadzone w zakadzie pracy. Proponowany system powinien na wyjciu zwraca jeden z trzech stanów: x modyfikacje nie s wymagane, x modyfikacje nie s moliwe, x modyfikacje s moliwe (wraz z podaniem obszarów i zakresu modyfikacji). Opis modelu Zgodnie z powyszym opisem, model zosta podzielony na trzy gówne czci (Rys. 2): act Model ST ART Pobranie informacj i o osobie Pobranie inoformacj i o stanow isku Analiza obszaru niepenospraw noci fizycznej Analiza obszaru niepenospraw noci sensorycznej Analiza obszaru niepenospraw noci psychicznej Proces decyzyj ny Generow anie w yniku KONIEC Rys. 2. Model systemu: widok ogólny [ ródo: opracowanie wasne] 103 cz dotyczca niepenosprawnoci sensorycznej, cz dotyczca niepenosprawnoci fizycznej, x cz dotyczca niepenosprawnoci psychicznej. Wyniki analizy w kadej z tych czci (Rys. 3–5) s nastpnie korelowane ze sob i na tej podstawie okrelany jest wynik kocowy. W okrelonych przypadkach wynik kocowy otrzymywany jest z pominiciem czci analizy. Dzieje si tak, gdy dany czynnik eliminuje jednoznacznie zatrudnienie pracownika na danym stanowisku pracy, np. brak zmysu wzroku na stanowisku fryzjera. x x act Analiza obszaru niepenospraw noci sensorycz... Moliwo wyeliminowania NIE [...] TAK [...] Wzrok wymagany Pracownik niewidomy TAK NIE Moliwa modyfikacja Droga do stanowiska moliwa NIE NIE Pracownik sabowidzcy NIE TAK NIE TAK TAK TAK [...] TAK NIE Istnieje moliwo korekcji Rys. 3. Model systemu: niepenosprawnoci sensoryczne /fragment/ [ ródo: opracowanie wasne] act Analiza obszaru niepenospraw noci fizycz... [...] Modyfikacja wydajnosci moliwa Ograniczenie wydajnosci Uszkodzenia narzdów wewntrznych TAK TAK NIE NIE NIE [...] TAK Brak rki lewej lub ograniczenie funkcjonalnoci TAK Uszkodzenia koczyn górnych TAK NIE NIE Moliwo wyeliminowania Lewa rka wymagana NIE TAK TAK NIE TAK [...] [...] [...] Droga do stanowiska moliwa NIE [...] Rys. 4. Model systemu: niepenosprawnoci fizyczne /fragment/ [ ródo: opracowanie wasne] 104 Korelowanie wyników czstkowych ma na celu okrelenie wyniku kocowego w przypadku niepenosprawnoci zoonych. Przykadem moe tu by osoba po amputacji obu koczyn górnych. Analizujc lew koczyn moemy w przypadku niektórych stanowisk pracy otrzyma wynik wskazujcy na moliwo zastpienia jej koczyn praw. Analogiczny wynik otrzymamy w wyniku dalszej analizy dotyczcej koczyny prawej. Natomiast wynik kocowy, po korelacji tych faktów, bdzie wskazywa na brak moliwoci zatrudnienia tej osoby na analizowanym stanowisku. To oczywicie wycznie przykad obrazujcy zasad dziaania, natomiast rzeczywista przydatno rozwizania bdzie widoczna przy analizie bardziej skomplikowanych przypadków. act Analiza obszaru niepenospraw noci psychicz... [...] Wstrzymanie procesu jest moliwe Zaburzenia osobowoci i zachowania TAK Powtórzenie procesu jest moliwe T AK T AK NIE NIE NIE NIE [...] Ograniczenie sprawnoci intelektualnej Modyfikacja procesu moliwa TAK TAK NIE Pena sprawno wymagana NIE [...] TAK TAK NIE Modyfikacja procesu moliwa Rys. 5. Model systemu: niepenosprawnoci psychiczne [ ródo: Opracowanie wasne] Definicje wybranych poj wystpujcych w modelu Sprawno ograniczona oznacza dowoln rónic pomidzy t funkcj u osoby badanej i funkcj u osoby penosprawnej. Okrelenie, czy ograniczenie wystpuje, czy nie, a zatem czy ma wpyw na zidentyfikowane procesy realizowane na stanowisku pozostaje po stronie osoby przeprowadzajcej analiz. Moliwe wyeliminowanie odnosi si do analizowanej niepenosprawnoci i okrela czy dana dysfunkcja moe zosta wyeliminowana poprzez dziaanie po stronie osoby niepenosprawnej. W jednej z najbardziej typowych sytuacji bdzie to aparat suchowy minimalizujcy efekty niepenosprawnoci typu sensorycznego, zwizanej ze zmysem suchu. Moliwo dostosowania procesu w zamyle autora oznacza sytuacj, kiedy dana funkcja wymagana na danym stanowisku, moe zosta zastpiona, tak, która moe by zrealizowana przez analizowan osob. 105 Droga do stanowiska moliwa oznacza, e osoba z dan dysfunkcj jest w stanie bezpiecznie dotrze do swojego stanowiska pracy. Wstrzymanie procesu moliwe oznacza, ze realizowany przez dan osob proces mona w dowolnym momencie wstrzyma bez zagroenia dla osoby go realizujcej jak i samego procesu. Powtórzenie procesu moliwe oznacza, i wstrzymany w zwizku z wysz koniecznoci proces mona powtórzy bez straty. Pena sprawno wymagana oznacza w tym przypadku, i procesy realizowane na tym stanowisku wymagaj od pracownika wysokiej sprawnoci intelektualnej. Modernizacja moliwa oznacza, e usprawnienia wprowadzone w organizacji stanowiska pracy nie spowoduj zwikszenia ryzyka zawodowego. Podatno na zmiany naley rozumie jako zastosowanie takich dziaa korekcyjnych zwizanych z osob niepenosprawn, w wyniku których problemy wynikajce z niepenosprawnoci zostan zniwelowane. Wykorzystanie modelu w kontekcie wpywu na fizjologi osoby niepenosprawnej Prawidowa postawa ciaa charakteryzuje si zachowaniem fizjologicznych krzywizn krgosupa (lordoza szyjna, kifoza piersiowa, lordoza ld wiowa), przodopochyleniem miednicy, symetrycznym obcieniem lewej i prawej strony, pionem bocznym (linia ucho, bark, biodro) i pionem tylnym (linia prosta wzdu krgosupa). Postaw ciaa, która wyraa si w przestrzennym ukadzie poszczególnych segmentów ciaa cechuje zmienno. Zarówno ta osobnicza jak i rodowiskowa. Zwizane jest to z adaptacj do warunków zewntrznych ju od najmodszych lat. Kluczowy wpyw na ju uksztatowan postaw ciaa maj jednak czynnoci zawodowe, które mog j wspiera lub zmienia, uruchamiajc tym samym mechanizmy kompensacji charakteryzujce si odmiennymi – nierzadko nieprawidowymi wzorcami postawy. Samoistna kompensacja jest zjawiskiem naturalnym, jednak czsto prowadzcym po powstawania lub pogbiania patofizjologii. Dlatego wykonywanie przez pracowników licznych aktywnoci zawodowych w rónych pozycjach ciaa w sposób cigy lub zmienny wymaga analizy i prewencyjnego monitoringu. Ma to szczególne znaczenie u osób niepenosprawnych, gdzie postawa ciaa z racji wystpujcych dysfunkcji i ogranicze jest zaburzona, i wymaga adaptacji do warunków pracy, tak by nie pogbia istniejcych ju zaburze. Moliwoci osób niepenosprawnych ulegaj czstym zmianom, zalenie od dnia, stadium nasilenia choroby, czynników psychofizycznych i psychospoecznych. Szerokie moliwoci adaptacji i kompensacji w rodowisku pracy pozwalaj czynnie zapobiega pogbianiu si schorzenia i s integraln czci szeroko rozumianej profilaktyki zawodowej. 3. WYKORZYSTANIE MODELU W PROCESIE ORGANIZACJI STANOWISK PRACY Analiza ukadu ON-stanowisko pracy z wykorzystaniem opisanego modelu Opisany we wczeniejszym rozdziale model umoliwia, zgodnie z zaoeniami, analiz moliwoci zatrudnienia dowolnej osoby na konkretnym stanowisku pracy. 106 W zamyle autora, ma stanowi wsparcie dla pracodawców w procesie zatrudniania osób z niepenosprawnociami. Analiza materiaów ródowych wykazaa, e obawy przed zatrudnieniem osoby z niepenosprawnociami mog lee u podstaw niskiego wska nika aktywizacji zawodowej ON. System, w zaoeniu, ma wspiera proces zatrudniania ON, a tym samym przyczynia si do zwikszenia poziomu aktywizacji zawodowej tej grupy spoecznej. Zgodnie z przyjtymi zaoeniami, osoba dokonujca analizy nie musi posiada specjalistycznej wiedzy, a jedynie mie dostp do rzetelnych i penych informacji o stanowisku, na którym dana osoba miaaby podj prac oraz o moliwociach i ewentualnych dysfunkcjach tej osoby. Na potrzeby niniejszego opracowania przygotowano zestaw danych opisujcych zarówno stanowisko jak i osob. Dane te zostay nastpnie podane na wejcie modelu i przeprowadzona zostaa szczegóowa analiza. Informacje wejciowe do analizy Informacje o pracowniku x Dyskopatia odcinka ld wiowego krgosupa na poziome L5/S1, z centraln wypuklin jdra miadystego, modelujc worek oponowy rdzenia krgowego. Bez stenozy kanau krgowego. Niewielki ucisk na korze nerwowy nerwu kulszowego po stronie prawej. x Pracownik chodzcy, z ograniczon ruchomoci w paszczy nie czoowej (ruchy zginania i prostowania), zwikszone napiciem mini szkieletowych. x Ograniczone czynnoci zwizane z pochylaniem si, d wiganiem, siganiem, duszym utrzymywaniem jednej pozycji (prace statyczne). x Bez zaopatrzenia ortopedycznego. Informacje o stanowisku pracy Nazwa stanowiska Typ pracy Konsultant centrum wsparcia uytkowników Praca siedzca przy komputerze Wyposaenie stanowiska x biurko (podstawowe) x monitor ekranowy LCD Godziny pracy Zakres obowizków x klawiatura + mysz x telefon z zestawem suchawkowym Praca zmianowa, czas trwania zmiany 8 godzin, x przyjmowanie zgosze od uytkowników x zdalne wsparcie uytkowników x tworzenie zlece dla odpowiednich komórek organizacyjnych x raportowanie Otoczenie stanowiska Nowoczesny budynek biurowy, dostosowany do potrzeb osób niepenosprawnych. Moliwy wjazd do garau podziemnego poczonego z biurem wind. Stanowisko pracy zlokalizowane w pomieszczeniu typu „open space”. 107 Sposób przeprowadzenia analizy Prezentowany w niniejszym opracowaniu model znajduje si obecnie w fazie testów i uszczegóawiania. Z tego powodu nie jest gotowa jeszcze jego implementacja. Opisywania analiza przeprowadzona zostaa zatem w sposób czciowo rczny, czciowo automatyczny. Cz algorytmów zaimplementowana zosta w rodowisku Matlab i w tym rodowisku dokonana zostaa analiza w poszczególnych obszarach. Natomiast ostateczny wynik, w docelowym rozwizaniu generowany przez modu decyzyjny, opracowany zosta w przez autorów opracowania. 4. SZCZEGÓOWA ANALIZA WYNIKÓW DZIAANIA MODELU Wynik analizy Uszczegóowione dane opisane w poprzednim rozdziale podane zostay na wejcie modelu i poddane analizie. W jej wyniku otrzymano wynik, zgodnie z którym analizowana osoba moe pracowa na stanowisku o ile spenione zostan dodatkowe wymagania: x zapewniona zostanie moliwo regulacji siedziska, x zapewniona zostanie moliwo regulacji pooenia urzdze wska nikowych, x zapewniona zostanie moliwo regulacji pooenia urzdze sterowniczych, x zapewniona zostanie moliwo zmiany pozycji przy pracy (cyklicznie) lub zmiana pracy w cigu dnia roboczego. Zakadajc, e w powyszych obszarach modyfikacje stanowiska pracy s moliwe, mona podj, w tym przypadku, decyzj o zatrudnieniu analizowanej osoby na tym stanowisku. Kwestie opacalnoci takiej inwestycji nie s przedmiotem niniejszego opracowania, aczkolwiek ogólna koncepcja systemu zakada tak posta wyników kocowych, aby moliwe byo przeprowadzenia na nich, w sposób automatyczny, analizy finansowej. Analiza fizjologiczna wyniku dziaania modelu Nieco inaczej wygldaj opisane wyej wyniki w kontekcie zalenoci fizjologicznych i wpywu zmian na fizjologi pracownika z dyskopati ld wiow. Poniej opisane zostay poszczególne wymagania, stanowice wynik dziaania systemu, w kontekcie dugoterminowego wpywu na fizjologi analizowanej osoby. „Zapewniona zostanie moliwo regulacji siedziska.” Brak odpowiedniego siedziska oraz waciwych regulacji moe spowodowa dodatkowe przecienia u osoby z dyskopati ld wiow. Naley unika mikkiego siedziska pozornie dajcego odcienie. Zmusza ono ciao do dopasowania si do mikkiego podoa. Miednica pochyla si wówczas w ty znoszc lordoz i zwikszajc osiowe obcienie krków midzykrgowych, co ma istotne znaczenie u osób z dyskopati, gdy wikszy nacisk spaszcza krek, zwajc tym samym przestrze midzykrgow oraz wiato otworu midzykrgowego, przez który przechodzi korze nerwowy. W przypadku istniejcej wypukliny moe to prowokowa pojawienie si dolegliwoci bólowych oraz wzmóc ochronne napicie i tak ju napitych mini przykrgosupowych. 108 Siedzisko powinno by regulowane zarówno w przód i ty oraz pod ktem, gdy w przeciwnym razie w trakcie pochylania si pracownika do przodu lub do tyu miednica bdzie odchyla si w ty, co zwikszy obcienie czci ld wiowej. Oparcie powinno mie regulowan wysoko oraz zmienny docisk podparcia czci ld wiowej, tak by wspomaga krgosup w utrzymaniu prawidowej postawy odciajc tym samym nadmiernie napite minie grzbietu. Zbyt duy docisk w czci ld wiowej spowoduje odwrotny efekt, gdy uciskane minie na drodze odruchowej bardziej si napn, co doprowadzi do ich szybszego zmczenia i pojawienia si dolegliwoci bólowych. U osoby z dyskopati ld wiow bardzo istotny jest dodatkowo podnóek pod stopy. Osoby te, czciej ni inni bd przyjmowa róne pozycje ciaa, by zmniejszy statyczne obcienie mini. Dotyczy to take koczyn dolnych, które przy braku podnóka bd nadmiernie zgite i schowane pod siedzisko, co moe prowadzi do zwikszenia ucisku na naczynia krwionone i nerw kulszowy w dole podkolanowym, a take kompresje w stawie rzepkowo-udowym. Nadmierny wyprost koczyn i oparcie ich tylko o guzy pitowe (jednopunktowe podparcie zamiast penego na podnóku) spowoduje wzrost napicia mini ydek, ud, ograniczajc tym samym prawidowe krenie i odywianie stawów. „Zapewniona zostanie moliwo zmiany pozycji przy pracy (cyklicznie) lub zmiana pracy w cigu dnia roboczego.” Coraz czciej alternatyw dla tradycyjnego fotela biurowego staj si inne siedziska powodujce zmian postawy ciaa na blisz fizjologicznej (np. klczniki, klkosiady). Dziki pochyleniu siedziska w przód i dodatkowej podpórce pod kolana zapewniaj przodopochylenie miednicy, a tym samym wyprostowan, fizjologiczn postaw ciaa, z zachowaniem naturalnych krzywizn krgosupa. Dodatkowe wsparcie pod guzowato piszczeli wraz z wsparciem miednicy zapewnia stabilniejsz postaw (cztery punkty podparcia) ni tradycyjny fotel (dwa punkty podparcia na guzach kulszowych), co przekada si na zapobieganiu powstawania kompensacyjnej skoliozy krgosupa (skrzywienie boczne w widoku od tyu) w przypadku tradycyjnych krzese. Jednak brak dostatecznych regulacji takich konstrukcji niesie take ryzyko przecie. W przypadku ich stosowania, zwaszcza u osób z dyskopati istotny jest czas, jaki oni spdzaj na takim siedzisku. Nie powinien on przekracza poowy czasu, jaki spdzaj oni na tradycyjnym krzele, e wzgldu na moliwy ucisk na struktury kolanowe. Brak podokietników moe wpyn take na wzmoone napicie mini obrczy barowej oraz przecienie krgosupa szyjno-piersiowego. Stosujc tego typu siedziska powinno si mie moliwo regulacji wysokoci powierzchni pracy, gdy w przeciwnym razie siedzc za nisko lub za wysoko dodatkowo przecia si struktury krgosupa. Inn alternatyw jest praca zamiennie w pozycji siedzcej i stojcej. Wpywa to korzystnie na ukad miniowo-szkieletowy zapobiegajc statycznym przecieniom zwaszcza tkanek mikkich. Jednak i w tym przypadku u osób z dyskopati naley pamita, e szybciej wystpi zmczenie mini. Dlatego potrzebne s dodatkowo przy pracy stojcej np. maty ergonomiczne zmniejszajce napicie w koczynach dolnych i odcinku ld wiowym krgosupa oraz wsporniki pod miednic. Oczywistym wydaje si konieczno regulacji wysokoci powierzchni pracy. W przypadku, gdy rekomendowana jest zmiana pracy w cigu dnia, naley si 109 upewni, e nie pogorszy ona stanu pracownika. Z reguy osoby z dyskopati dobrze znosz prace wymagajce ruchu (np. chodzenie), znacznie trudniej te wymagajce dodatkowo rcznego transportu materiaów (podnoszenie, przenoszenie, pchanie, cignicie). Konieczne jest wtedy stosowanie moliwych rodków pomocniczych poczwszy od pasów ld wiowych, a skoczywszy na urzdzeniach mechanicznych. „Zapewniona zostanie moliwo regulacji pooenia urzdze wskanikowych i sterowniczych.” Usytuowanie urzdze wska nikowych i sterowniczych zgodnie z danymi antropometrycznymi uytkowników jest niezbdnym elementem organizacji stanowiska pracy. W przypadku osoby z dyskopati ld wiow moemy mie do czynienia z czstym przyjmowaniem rónych pozycji ciaa (czsto asymetrycznych) w celu zmniejszenia napicia miniowego w danej czci krgosupa lub wrcz przyjmowanie pozycji antalogicznych (przeciwbólowych), np. przechylanie tuowia w bok, w stron przeciwn do róda bólu. W sytuacji, gdy usytuowanie wska ników jest zaplanowane pod pracownika w jednej pozycji ciaa, stwarza to zagroenie przyjmowania niewygodnych pozycji ciaa i wymuszonych ruchów (siganie poza zakres normalny), gdy ten przyjmie odciajc pozycj. Optymalnym rozwizaniem wydaje si, wic zaprojektowanie stanowiska zgodnie z zasad „ograniczonych zasigów”. 5. PODSUMOWANIE Zaprezentowany w artykule model systemu sprawdza si w procesach do jakich, zgodnie z zaoeniami zosta zaprojektowany. wiadcz o tym przeprowadzone do tej pory badania pilotaowe i analizy. Zgodnie z zaoeniami, system operuje na surowych informacjach o stanowisku i osobie, nie bierze natomiast pod uwag otoczenia prawno-socjalnego. Dziki temu, wynik, jaki otrzymuje osoba przeprowadzajca analiz, nie jest obarczony pewnymi, bardzo specyficznymi atrybutami, z których cz nie jest zwizana bezporednio z moliwociami czy te ograniczeniami osoby niepenosprawnej. System ma za zadanie da odpowied na pytanie czy istnieje moliwo zatrudnienia danej osoby na wybranym stanowisku. Koszty, z jakimi jest to ew. zwizane czy te inne czynniki, jak np. dotacje, dofinansowania, mog by analizowane niezalenie od systemu, bazujc jedynie na wynikach jakie zostay wygenerowane. Oczywicie, dodanie moduu szacujcego koszty ewentualnych modyfikacji byoby znacznym uatwieniem dla osoby prowadzcej analiz, jednak zwaywszy na zoono procesu wyceny a take znaczn dynamik zmian ew. programów wspierajcych zatrudnienia ON, koszt i zasadno budowy takiego moduu jest wtpliwa. Znacznie waniejsze, z punktu widzenia osoby niepenosprawnej, jest przeanalizowanie dugookresowego wpywu proponowanych zmian na jej zdrowie. Jak pokazuje, opisany w niniejszym artykule przykad, e nawet drobne z pozoru modyfikacje, mog w duszym okresie czasu, powodowa niekorzystne zmiany np. 110 w ukadzie szkieletowym pracownika. Szczególnie jest to istotne w przypadku osób z niepenosprawnociami, gdzie taka sytuacja moe prowadzi do nowych schorze lub pogbienia ju istniejcych. W tym przypadku, rozszerzenie istniejcego modelu o moliwo analizy równie w tym obszarze wydaje si nie tylko zasadna, ale równie podana. Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Dziak. A.: Bóle i dysfunkcje krgosupa. Medicina Sportiva. Kraków, 2007. Stodolny J.: Choroba przecieniowa krgosupa. ZL Natura. Kielce, 1999. Traczyk W.: Fizjologia czowieka w zarysie. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 2005. Górska E.: Projektowanie stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2007. Zawieska D., Nowotny J., Niesuchowski W., Liu D., Owczarek S.: Krgosup a zdrowie. CIOP, 2002. Jacobs K.: Ergonomics for Therapist. Butterworth-Heinemann. 1999. Bridger R.S.: Introduction to Ergonomics. CRS Press, 2009. Górska Ewa (red.), Projektowanie stanowisk pracy dla osób niepenosprawnych., Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej: Warszawa 2002. Lewandowski Jerzy (red.), Ergonomia niepenosprawnym w wieku informacji., Wydawnictwo Politechniki ódzkiej: ód 2004. Lewandowski Jerzy (red.), Ergonomia niepenosprawnym w zmieniajcym si otoczeniu i w rehabilitacji., Wydawnictwo Politechniki ódzkiej: ód 2005. Parzuchowska Edyta, Niepenosprawny pracownik – co pracodawca wiedzie powinien., Stowarzyszenie Przyjació Integracji: Warszawa 2005. Siemaszko Anita, ABC Niepenosprawnego Pracownika i Pracodawcy., Stowarzyszenie Przyjació Integracji: Warszawa 2005. wierczyski Mariusz, Osoby niepenosprawne. Od rehabilitacji do pracy., Stowarzyszenie Przyjació Integracji, Warszawa 2005. http://www.mpips.gov.pl/ http://www.pelnosprawniwpracy.pl/ http://www.niepelnosprawni.pl/ http://www.integracja.org/ http://slaboslyszacy.pl 111 Rozdzia 13 SIEDZISKA DO PRACY – KRÓTKI RYS HISTORYCZNY Jerzy Charytonowicz 1. WSTP Podstawowym komponentem stanowisk do prac realizowanych w pozycji siedzcej s rónego typu siedziska, których ksztaty i materiay decyduj o wygodzie ich uytkowania. W formach sprztów do siedzenia znalazo odbicie zrónicowanie spoeczne ludzi w poszczególnych etapach historycznych, ich status ekonomiczny i kulturowy oraz dbao o wygod. Dziaania wytwórców sprztów do siedzenia dotyczyy nie tylko poszukiwania oryginalnych form, ale take pogbiania walorów uytkowych, wygody siedzenia, trwaoci sprztów i manipulowania nimi. Za pierwsze siedziska suce do „pracy” wadców i dostojników mona uzna siedziska tronowe, bdce symbolem wadzy (stoki, krzesa i fotele). Wykonane z drewna, metalu lub kamienia nie zapewniay wygody ich uytkownikom, bdc honorowym sprztem sucym do penienia czynnoci urzdowych i reprezentacyjnych. Rónego rodzaju siedziska zarezerwowane pocztkowo dla wadców, z czasem zaczy podlega procesowi socjalizacji i stay si dostpne dla innych warstw spoecznych. Drog ewolucji form na przestrzeni dziejów, sprzty do siedzenia zaczto dostosowywa do potrzeb rónych grup spoecznych, nowych zawodów i nowych funkcji. Pojawiy si sprzty specjalistyczne, np. takie jak krzesa – bidety, krzesa do gier salonowych, fotele toaletowe, fotele fryzjerskie itp. W okresie renesansu powsta fotel obrotowy (fotel Lutra) i fotel porodowy. Natomiast okres baroku przyniós szereg nowych typów siedzisk specjalistycznych, m.in. takich jak fotel ktowy, nazywany te fotelem biurkowym, poniewa uywano go do pracy przy biurkach. By to pierwowzór pó niejszych siedzisk biurowych, w których najpeniej wyraano kryteria ergonomiczne. Okres Rewolucji Przemysowej nie przyniós zasadniczych zmian w zakresie wyspecjalizowanych typów mebli do siedzenia przeznaczonych do pracy. W dalszym cigu w pracy uywano stoków, krzese i foteli typowych dla wntrz mieszkalnych. Projektanci mebli w tym okresie zajmowali si gównie poszukiwaniem form stylistycznych odpowiednich dla nowej, przemysowej produkcji mebli. Mimo, e w 1857 roku Wojciech Jastrzbowski sformuowa zasady ergonomii jako nauki o pracy to jej praktyczna aplikacja w projektowaniu artefaktów rozpocza si dopiero w pierwszej poowie XX wieku. 2. PRACA I STANOWISKA PRACY Wspóczesna definicja mówi, e praca to ogó czynnoci, których celem jest wytwarzanie okrelonych dóbr materialnych lub kulturowych warunkujcych egzystencj 112 i rozwój spoeczestwa. Zatem praca moe mie charakter produkcyjny (materialny) jak i nieprodukcyjny (intelektualny, np. sztuka). Z kolei specyfika wyposaenia i aranacja stanowisk roboczych jest pochodn charakteru wykonywanej pracy, który poczynajc od pradziejów ulega cigym przemianom. Z chwil wytworzenia pierwszych narzdzi przez ludzi paleolitu rozpocza si zarówno praca zwizana z realizacj potrzeb egzystencjalnych jak i sztuka zaspokajajca potrzeby duchowe ówczesnych ludzi (np. rysunki naskalne, glify, naszyjniki). Stopniowo uwiadomiono sobie potrzeb pracy, ale stosunek do niej w kolejnych okresach historycznych by zrónicowany [1]. Przez szereg stuleci, od staroytnoci do renesansu, gównym kryterium „sztuki” traktowanej jako praca by minimalny wysiek fizyczny. Takie podejcie spowodowao, e w systemie platoskim i stoickim np. malarstwo, rze b i architektur, uznawan równoczenie za „matk wszystkich sztuk”, lokowano wród „sztuk niszych” zwanych vulgares [2]. Ten fakt ukazuje pogardliwy stosunek antycznego wiata do pracy fizycznej bdcej gównie domen niewolników i pospólstwa. W redniowieczu traktowano prac jako boski nakaz i kar za grzech pierworodny. Radykalna zmiana pogldów na prac nastpia w renesansie, w dobie reformacji (Marcin Luter, Jan Kalwin). Rol ludzkiej pracy jako istotnego czynnika produkcji zaczto docenia dopiero w okresie Rewolucji Przemysowej (Wojciech Jastrzbowski). W klasowych formacjach spoecznych percepcja pojcia pracy w znacznej mierze uzaleniona bya od statusu poszczególnych grup spoeczestwa. Praca fizyczna naleaa do poddanych natomiast ewentualna praca umysowa, do której midzy innymi zaliczano rónego typu ceremonie, salonowe gry towarzyskie itp., bya przywilejem panujcych. W przeszoci sprzty do siedzenia z uwagi na symboliczny i elitarny charakter dostpne byy wycznie panujcym. Naturaln pozycj przyjmowan w odlegej przeszoci przez ludzi wykonujcych róne prace byo siedzenie „na ziemi” w pozycji kucznej, klczcej lub w siadzie skrzynym. Poniewa siedzcy znajdowali si mniej wicej na tej samej wysokoci zatem potrzeba wyrónienia przywódcy grupy sporód otoczenia przyczynia si do powstania zwyczaju siedzenia „na czym”. Rónice w sposobach siedzenia podzieliy pó niejszy wiat na rejony, gdzie siedzi si „na czym” (tzw. wiat zachodni) i obszary gdzie do dzisiaj preferuje si siedzenia „na ziemi”. Siedzenie „na ziemi” w dowolnej pozycji jest naturalne, w odrónieniu od siedzenia „na czym”, co wymaga dostosowania wymiarów sprztu do siedzenia do gabarytów uytkownika i pozycji jakie chce on przyjmowa. Wie si to z zapewnieniem komfortu siedzenia potocznie okrelanym jako wygoda. 3. KRÓTKI ZARYS HISTORII SIEDZISK DO PRACY Rónego rodzaju sprzty do siedzenia nale do najstarszych historycznie form meblarskich wymylonych przez czowieka. Jednak zanim ludzie zaczli wiadomie tworzy tego typu konstrukcje to najpierw musieli przej dug drog ewolu113 cji od czowieka zrcznego (homo habilis), nastpnie czowieka wyprostowanego (homo erectus), do czowieka rozumnego (homo sapiens) tworzcego pierwsze narzdzia i operujcego nimi, aby finalnie doj do etapu wspóczesnego „czowieka siedzcego” (homo sedens), cierpicego na róne schorzenia cywilizacyjne powodowane zbyt czstym i dugotrwaym przebywaniem w pozycji siedzcej. Ludzie w trakcie tej „wdrówki” ewolucyjnej nauczyli si rozpoznawa waciwoci naturalnych materiaów wystpujcych w otoczeniu i wymylali narzdzia suce do ich obróbki, tworzc nastpnie coraz bardziej zoone konstrukcje, a przy okazji take pocztki techniki. Pó niejsze czasy dobitnie pokazay cise zalenoci midzy nowymi materiaami, technologi ich obróbki, nowymi narzdziami i sposobami wykorzystania nowych tworzyw konstrukcyjnych na rónych obszarach aktywnoci czowieka co uzalenione byo od wyobra ni oraz inwencji twórczej projektantów. W okresie przejciowym midzy mezolitem i neolitem zainicjowane zostay zmiany trybu ycia z wdrownego na osiady i od tej chwili ludzie rozpoczli gromadzenie dóbr materialnych, tworzc podstawy przyszego spoeczestwa konsumpcyjnego. Pojawienie si staych siedzib ludzkich zapocztkowao wyksztacanie si potrzeb zwizanych z wyposaaniem wntrz w róne sprzty uatwiajce mieszkacom codzienn egzystencj. W tym okresie zaczto tworzy pierwsze, zoone konstrukcje sprztów do siedzenia [3]. Pojawienie si staych form osadniczych zapocztkowao proces ksztatowania tzw. kultury mieszkania, bdcej odbiciem statusu spoecznego ludzi, ich praktycznych i estetycznych upodoba oraz stanowicej wyraz zrónicowania potrzeb spoecznych. Kultura mieszkania na poszczególnych etapach rozwoju cywilizacyjnego stopniowo tworzya zbiór informacji zarówno o ideologii epoki jak i o poziomie waciwych jej si wytwórczych oraz postpie technicznym. Równoczenie zacza ksztatowa si sztuka meblarska wyróniajca poziom technicznotechnologiczny spoeczestw oraz stopie rozwoju gospodarczego i kulturowego. Dzieje meblarstwa stay si ródem informacji o dziaalnoci twórczej czowieka ksztatujcego swoje otoczenie i tworzcego przedmioty uytkowe pomocne mu w codziennym yciu, bdce równoczenie zbiorem informacji o epoce historycznej, w której powstay, stosunkach produkcyjnych i spoecznych warunkujcych poziom ycia ludzi oraz ich potrzebach, celach i deniach. Wanym elementem kultury materialnej spoeczestw w kolejnych okresach historycznych byy take rónego rodzaju konstrukcje suce do siedzenia. W potocznym jzyku wspóczesnym terminem „krzeso” bardzo czsto okrelane s róne typy sprztów sucych do siedzenia, bez uwzgldnienia rónic funkcjonalnych i formalnych wystpujcych midzy nimi. Spowodowao to, e umowne „krzeso” stao si symbolem reprezentujcym ca rodzin mebli do siedzenia. Krzeso ma dug histori, w której zawarta jest problematyka ewolucji jego funkcji, konstrukcji i formy oraz wikszy, ni innych rodzajów mebli, zwizek jego formy z architektur. Formy mebli w rónych epokach zawsze byy mocno uzalenione od „duej” architektury budynków, pod której wpywem powstay, i z tego wzgldu sprzty stanowice wyposaenia meblarskie wntrz czsto nazywano „ma architektur”. 114 W formach „krzesa” znalazo odbicie zrónicowanie spoeczne ludzi w poszczególnych epokach historycznych , status ekonomiczny i kulturowy, dbao o wygod, a w czasach wspóczesnych take troska o ergonomiczno sprztów do siedzenia. W cywilizacji czowieka stoek, który pó niej przeszed w krzeso, obok stou i óka zawsze nalea do trzech najwaniejszych mebli w kadym domu. Najpierw czowiek wymyli meble do siedzenia, nastpnie do leenia, a znacznie pó niej stó. aden inny sprzt domowy nie sta si obiektem takiego zainteresowania projektantów jak wanie krzeso i jego odmiana funkcjonalna – fotel. aden te inny mebel nie doczeka si tak duej rónorodnoci rozwiza formalnych. Sprzty do siedzenia zawsze byy dla projektantów równie poligonem dowiadczalnym analizujcym moliwoci zastosowania take w meblarstwie kolejnych, nowych materiaów. Dziaania projektantów w kolejnych okresach historycznych nie sprowadzay si wycznie do poszukiwa oryginalnych form wyróniajcych now estetyk, ale dotyczyy take pogbiania walorów uytkowych sprztów i komfortu siedzenia, trwaoci sprztów, atwoci manipulowania nimi, a w czasach wspóczesnych take doskonalenia procesów produkcyjnych i obniania ceny wyrobów. Wiele wspóczesnych mebli do siedzenia ma pierwowzory swoich form czsto w dosy odlegej przeszoci. Za archetyp pó niejszych wyspecjalizowanych siedzisk do pracy mona uzna pierwotne formy „meblarskie” w postaci pniaków i pni drewna. Pniak ustawiony w pozycji pionowej móg suy za stoek, z którego wywodzi si krzeso i fotel, natomiast z lecego pnia wywodzi si skrzynia i awa. Pierwszymi sprztami do siedzenia byy tzw. meble samorodne, których formy okrelaa natura, a ingerencja czowieka w ich ksztaty bya niewielka (Rys. 1.1 – 1.6). W miar rozwoju narzdzi do obróbki drewna zmieniay si formy sprztów do siedzenia. Z chwil powstania spoeczestwa klasowego pojawio si zapotrzebowanie na nowy typ reprezentacyjnego sprztu do siedzenia jakim by tron. Byo to typowe siedzisko do „pracy” wadców wieckich i duchownych. Niewolnicy i poddani przez szereg wieków w najlepszym razie mogli siada na samorodnych stokach i awach w zalenoci od rodzaju wykonywanych prac. W staroytnoci niewolnictwo, w porównaniu do ustroju wspólnoty pierwotnej, charakteryzowao si znacznym rozwojem si wytwórczych i rónych rzemios powstaych wskutek spoecznego podziau pracy, a rzemielnicy rekrutowali si gównie z wyzwoleców. Egipskie rzemioso meblarskie osigno szczytowy okres okoo 2000 lat p.n.e., kiedy nastpi w rzemiole skok jakociowy m.in. dziki doskonaleniu narzdzi do obróbki drewna i wynalezieniu rcznej piy umoliwiajcej cicie na deski bali drewna wczeniej obrabianych po ciesielsku. Deski cito nastpnie na listwy, z których budowano meble o oszczdnej pod wzgldem materiaowym konstrukcji szkieletowej. Z kolei uycie wierta ukowego umoliwio wiercenie otworów w ramach siedzisk wypenianych nastpnie sznurow lub rzemienn plecionk zapewniajc wygod siedzenia. Drewniane powierzchnie wygadzano za pomoc kamienia polerskiego wykonywanego z piaskowca. 115 Rys. 1. Siedziska prehistoryczne i staroytne (Egipt, Asyria, Persja), rys. autora [3] Prehistoria: 1.1. - 1.3. stoki samorodne, 1.4. – 1.6. krzesa samorodne, Egipt: 1.7. stoek trójnony z profilowanym siedziskiem, 1.8. egipski stoek z siedziskiem wyplatanym, 1.9. stoek paradny o konstrukcji szkieletowej, 1.10. stoek skadany wsparty na pozach, 1.11. – 1.12. krzesa z pionowym i odchylonym oparciem, 1.13. – 1.14. fotele z pionowym i odchylonym oparciem, Asyria: 1.15. wysokie krzeso tronowe, 1.16. tronowy fotel z Niniwy, Persja: 1.17. król Kserkses siedzcy na krzele tronowym, 1.18. krzeso tronowe perskiego króla Dariusza 116 Egipcjanie wytwarzali meble do siedzenia zasadniczo przeznaczone dla tylko jednej, najwaniejszej w danym gronie osoby. Miao to znaczenie ceremonialne, hierarchiczne i byo symbolem pozycji spoecznej oraz wadzy posiadacza sprztu. W ten sposób sprztom do siedzenia nadawano charakter tronów (Rys. 1.7 – 1.14). Specyficznym wynalazkiem egipskim by stoek skadany penicy funkcj tronow w czasie podróy faraona (Rys. 1.10). Rzemielnicy uywali do pracy najczciej stoków trójnonych o profilowanym siedzisku co zapewniao wygod siedzenia i swobod ruchów (Rys. 1.7). Asyryjskie sprzty do siedzenia cechoway wysoko umieszczane siedziska tak, e stopy siedzcych osób, jeli nie uywano podnóków, swobodnie zwisay (Rys. 1.15 – 1.16). Z kolei perski fotel tronowy króla Dariusza, o podwyszonym siedzisku i z podnókiem, cechowaa cika konstrukcja z toczonych elementów (Rys. 1.17 - 1.18). W staroytnej Grecji ju w okresie kultury egejskiej pojawiy si formy sprztów do siedzenia wskazujce na pomysowo i kunszt greckich meblarzy (Rys. 2.1 – 2.4). Szczytowy okres rozwoju greckiego rzemiosa przypad na czasy od V do III w.p.n.e.. W wyniku zaawansowanego podziay pracy ciele i stolarze stanowili odrbne grupy zawodowe dysponujce doskonalszymi, ni egipskie, narzdziami. Do prac stolarskich uywano duta, wierta, tokarki i pilników. Istotne dla stolarstwa meblowego byo wynalezienie piy ramowej i struga stolarskiego, usprawniajcego technologi obróbki drewna i podnoszcego jako finalnych wyrobów. Greckim wynalazkiem byo opracowanie technologii gicia drewna na parze, a take rónego typu konstrukcyjnych zczy stolarskich. To z kolei umoliwio skonstruowanie synnego krzesa klismos o lekkiej, materiaowo oszczdnej konstrukcji i wygitymi na zewntrz szeroko rozstawionymi nogami (co zapewniao stabilno) wykonanymi z gitych elementów przechodzcych w odgite do tyu ramiaki zakoczone wygit desk oparcia obejmujc plecy osoby siedzcej. Dodatkow wygod zapewniao wyplatane siedzisko (Rys. 2.9 – 2.12). Finezyjne ksztaty klismos s dowodem szczytowej techniki, artyzmu i doskonaego wyczucia zwizków midzy sprztem i ciaem uytkownika. Malarstwo wazowe pokazuje wykorzystanie krzesa przy rónego rodzaju czynnociach. Rzemielnicy ze wzgldu na zrónicowany charakter prac czciej korzystali ze skadnych stoków noycowych (difros okladias) (Rys. 2.5 – 2.6). Funkcje greckich tronów peniy fotele i krzesa o cikiej konstrukcji zwane thrónos. (Rys. 2.7 – 2.8). Rzymska sztuka meblarska apogeum osigna okoo I w.p.n.e.. Sprzty do siedzenia byy niemal identyczne jak greckie. Nadal podstawowym siedziskiem do pracy byy stoki wykonywane z drewna lub brzu. Grecki stoek skadany difros okladias przeksztacono, w bdcy symbolem wadzy, stoek sella curulis penicy funkcj siedziska do pracy królów, cesarzy i wysokich urzdników pastwowych (Rys. 2.13 – 2.19). Zasadniczo w okresie rzymskim nie powstay nowe formy siedzisk do pracy, a przejte od Greków i Etrusków podstawowe formy meblarskie doskonalono gównie w zakresie ich zdobnictwa. Okres redniowiecza (od V do XV w.n.e.) zdominowaa sztuka chrzecijaska podporzdkowana doktrynie kocielnej co m.in. znalazo wyraz w powstaniu szeregu nowych rodzajów kocielnych sprztów do siedzenia sucych do „pracy” duchownych. Byy to m.in. cathedry, czyli trony papieskie i biskupie oraz stalle przeznaczone dla duchowiestwa i dostojników wieckich (Rys. 3.1 – 3.22). 117 Rys. 2. Formy siedzisk staroytnej Grecji i Rzymu, rys. autora [3] Grecja: 2.1. terakotowy fotel (kultura egejska), 2.2. – 2.3. formy krzese marmurowych idoli cykladzkich (kultura egejska), 2.4. tron króla Minosa z profilowanym siedziskiem (kultura egejska), 2.5. – 2.6. skadane noycowo stoki difros okladias, 2.7. – 2.8. fotele na podporach deskowych, 2.9. – 2.10. krzesa klismos, 2.11. lekarz badajcy pacjenta, 2.12. nauczyciel czytajcy zwój z tekstem, Rzym: 2.13 stoek z brzu, 2.14. stoek bisellium z brzu, 2.15. – 2.16. noycowe stoki sella curulis, 2.17. – 2.19. formy krzese 118 Rys. 3. Formy siedzisk bizantyjskich, romaskich i gotyckich, rys. autora [3] Bizancjum: 3.1. metalowy stoek faldistorium, 3.2. drewniane faldistorium, 3.3. brzowy tron Dagoberta, 3.4. – 3.5. fotele tronowe (Bizancjum), Romanizm: 3.6. przedromaski fotel z podnókiem, 3.7. przedromaski tron papieski zwany Katedr Piotrow, 3.8. – 3.9. faldistoria, 3.10. krzeso skandynawskie o konstrukcji skrzyniowej, 3.11. krzeso skandynawskie o konstrukcji szkieletowej, 3.12. fotel z elementów toczonych (Norwegia), 3.13. tyrolski fotel trójnony, 3.14. skrzyniowy tron cesarski z Goslar, Gotyk: 3.15. gotycki stoek skrzyniowy escabeau, 3.16. – 3.17. gotyckie fotele skrzyniowe, 3.18. – 3.19. gotyckie fotele szkieletowe, 3.20. gotycki tron ze srebra, 3.21. gotycki, drewniany tron biskupi (Szwecja), 3.22. gotycki, drewniany tron skrzyniowy 119 Okres redniowiecza to pocztki, zorganizowanej w wyspecjalizowane cechy, produkcji rzemielniczej. Pocztkowo rzemioso rozwijao si w klasztorach i nastawione byo na produkcje mebli kocielnych. W tym okresie wystpi znaczny regres form mebli wzgldem rozwiza staroytnych. Sprzty do siedzenia miay cik konstrukcje deskow lub skrzyniow, a po wynalezieniu mechanicznej piy wodnej (1322 r.) i tartaku take konstrukcj ramowo-pycinow i krzyakow. W redniowieczu nie wyksztacono specjalnych siedzisk do pracy. Chopi i rzemielnicy uywali prostych stoków wykonanych po ciesielsku natomiast kupcy i mieszczanie posugiwali si zwykymi domowymi krzesami i fotelami. W tym czasie pojawiy si pierwsze stoki obrotowe. W renesansie wzrosa liczba i rónorodno sprztów do siedzenia majcych swoimi formami podkrela pozycj spoeczn ich wacicieli. Cechowaa je klarowno form i precyzyjna architektoniczna budowa. Renesansowe rzemioso stolarskie osigno wysoki poziom techniczny i artystyczny. Wikszy nacisk kadziono na aspekty funkcjonalne i wygod siedzenia dziki zastosowaniu tapicerki przybijanej do konstrukcji mebli (narodziny nowoytnej tapicerki). W renesansie pojawio si wiele siedzisk specjalistycznych np. takich jak francuskie krzeso vertugadin, przeznaczone dla kobiet noszcych krynoliny lub fotel porodowy z podkowiasto wycitym siedziskiem. Do tej grupy mebli naleay pierwsze fotele obrotowe bdce siedziskami przydatnymi do rónych prac o charakterze umysowym (np. fotel Lutra) (Rys. 4.1 – 4.11). Czasy baroku w meblarstwie okrelane s terminem rewolucji ebenistycznej m.in. dlatego, e cechoway si du inwencj oraz innowacyjnoci m.in. w zakresie konstruowania mebli do siedzenia w rónych odmianach funkcjonalnych, dbaoci o wygod, wprowadzeniem nowej technologii tapicerowania, wynalezieniem krosna do tkanin o duych wymiarach przydatnych w tapicerstwie, a take powstaniem pierwszych wyspecjalizowanych manufaktur. Wiele barokowych wynalazków dotyczyo take meblarskich technik zdobniczych i stosowanych do tego celu maszyn. Odpowiedzi na potrzeby spoeczne byo powstanie szeregu, sucych do pracy, siedzisk specjalistycznych m.in. takich jak krzeso do czytania, fotel do czytania lub krzeso voyeuse suce do asysty przy rónych grach, na którym siadano okrakiem, przodem do oparcia (Rys. 4.12 – 4.23). W okresie baroku we wntrzach mieszkalnych zaczy pojawia si pokoje do pracy (gabinety) gównie o charakterze biurowym, przy których ustawiano fotel ktowy nazywany take fotelem biurkowym i bdcy pierwowzorem pó niejszych siedzisk biurowych (Rys. 4.18). W drugiej poowie XVIII w. pojawi si w architekturze i sztuce klasycyzm bdcy stylem bazujcym na prostocie i zamiowaniu do motywów antycznych czonych z motywami przyrodniczymi (Rys. 5.1 – 5.20). Mia liczne regionalne odmiany, do których m.in. nalea styl dyrektoriatu i empire (Rys. 5.6 – 5.10). Wprowadzenie do meblarstwa prostych form antycznych wyparo bogate formy barokowe wykonywane metodami rzemielniczymi. Okres klasycyzmu to pocztki produkcji maszynowej w meblarstwie i dalszy rozwój manufaktur. Wiek XVIII by wiekiem tapicerki, a nowoci tego okresu bya tapicerka pikowana. W okresie empire wyrób mebli przeszed z rk rzemielników do produkcji póprzemysowej nastawionej na ilo wytwarzanych sprztów i masowego odbiorc. W okresie klasycyzmu taborety, nadal bdc meblami paacowymi, przybieray róne formy dostosowane take do penienia funkcji siedzisk 120 Rys. 4. Siedziska renesansowe i barokowe, rys. autora [3] Renesans: 4.1. skadany stoek noycowy, 4.2. zydel sgabello z dwudzielnym oparciem, 4.3. zydel zwany krzesem Strozzich, 4.4. krzeso z dolnymi czynami, 4.5. krzeso krzyakowe oparte na pozach, 4.6. fotel Savonaroli, 4.7. fotel Petrarki, 4.8. fotel Sarto, 4.9. fotel Lutra, 4.10. fotel obrotowy, 4.11. fotel porodowy Barok: 4.12. krzeso z wyplatanym siedziskiem i oparciem, 4.13. krzeso z wysokim, wyplatanym oparciem, 4.14. krzeso kocielne ze skrzynk i pók, 4.15. krzeso skadane, 4.16. okraczne krzeso do czytania, 4.17. okraczne krzeso voyeuse, 4.18. ktowy fotel biurkowy, 4.19. fotel toaletowy coiffeuse, 4.20. fotel inwalidzki, 4.21. fotel portiera, 4.22. fotel do czytania, 4.23. fotel palacza tytoniu 121 do pracy, czego przykadem moe by tapicerowany taboret obrotowy (Rys. 5.1). Powstanie wiedeskiego orodka budowy fortepianów, nalecych do grupy mebli mieszczaskich, zainicjowao powstanie taboretu fortepianowego, bdcego nowym typem specjalistycznego siedziska do pracy (Rys. 5.6 – 5.7). W pierwszej poowie XIX w. na obszarach niemieckojzycznych pojawi si w meblarstwie mieszczaski styl biedermeier , którego proste formy odpowiaday wymogom produkcji przemysowej (Rys. 5.11 – 5.20). Techniczn nowoci tego okresu byo wynalezienie i wprowadzenie do powszechnego uytku spryn tapicerskich zwikszajcych komfort uytkowania sprztów do siedzenia oraz skonstruowanie frezarki dziki czemu uzyskano powtarzalno ksztatu czopów stosowanych w konstrukcjach mebli. Do oryginalnych sprztów powstaych w tym okresie naleay stoki polowe wywodzce si z rustykalnych stoków podporowych uywanych do rónych prac w gospodarstwach wiejskich (Rys. 5.11 – 5.13). W drugiej poowie XIX w. zapanowaa moda na eklektyzm wprowadzajcy do sztuki zrónicowanie form stylistycznych w postaci ornamentów wywodzcych si z minionych epok historycznych (Rys. 6.1 – 6.11). W tym czasie powsta epokowy wynalazek, który zrewolucjonizowa produkcj sprztów do siedzenia. W 1841 r. wiedeczyk Michael Thonet opatentowa udoskonalon, wzgldem wynalazku Samuela Gragga z 1803 r., technologi gicia drewna na gorco umoliwiajc przemysow produkcj mebli gitych skadanych z elementów prefabrykowanych. Przykadem byo synne krzeso No 14 skadane z szeciu elementów czonych kilkoma rubami uywane take jako wygodne siedzisko do pracy (Rys. 6.1 – 6.2). Z kolei okoo 1877 r. August Thonet, syn Michaela, skonstruowa maszyn do gicia ram siedzisk i rozpocz masow produkcj siedzisk ze sklejki. W drugiej poowie XIX w. pojawio si szereg udogodnie technicznych jak np. rolki mocowane do nóg sprztów do siedzenia i uatwiajce ich przesuwanie. Stosowano je m.in. w mobilnych krzesach i fotelach biurowych produkowanych przez firm M.Thoneta (Rys. 6.3 – 6.7), a take w amerykaskich krzesach i fotelach o eliwnej konstrukcji pokazanych w 1851 r. na Wystawie Londyskiej (Rys. 6.11). W kocu XIX w. pojawi si konflikt pomidzy rzemiosem i przemysem m.in. na tle walorów estetycznych wyrobów przemysowych. Postp techniczny oraz nowe stosunki gospodarcze i spoeczne wywoay konieczno sformuowania nowych zasad wytwarzania produktów. Byy to celowo, funkcjonalno i wygoda. Projektanci tego okresu zaczli poszukiwania nowych dróg twórczoci uwolnionej od historycznej tradycji, akceptujcej przemys, nowe materiay i technologie oraz moliwoci maszyn. W ten sposób na przeomie XIX i XX w. narodzia si secesja, bdca reakcj na eklektyzm (Rys. 6.12 – 6.21). Próbowaa ona pogodzi tradycje rzemiosa z wymogami produkcji przemysowej. Ze wzgldu na falisto linii, ornamentyk rolinn i zwierzc oraz asymetryczn dekoracyjno nie wszystkie projekty z tego okresu nadaway si do seryjnej produkcji przemysowej. Niewtpliwie prekursorem mikkich linii w meblarstwie by M.Thonet, którego nowatorskie formy mebli do siedzenia byy efektem wprowadzenia do meblarstwa nowej technologii gicia drewna. W niemieckim meblarstwie wprowadzono kolejn now technologi bazujc na maszynowej produkcji sklejki. Projektanci okresu secesji zajmowali si gównie poszukiwaniem odmiennych od dotychczasowych form mebli. Dlatego te w tym czasie powstay nieliczne siedziska do pracy, zasadniczo nie rónice si od sprztów uywanych we wntrzach mieszkalnych i obiektach publicznych. Z tego okresu pochodzi midzy innymi krzeso z regulowan wysokoci siedziska, fotele biurkowe, fotel biurowy, krzeso dla muzyków oraz krzeso kelnerskie z oparciem ld wiowym. 122 Rys. 5. Siedziska klasycystyczne, empirowe i z okresu biedermeiera, rys. autora [3] Klasycyzm: 5.1. taboret z regulowan wysokoci siedziska, 5.2. krzeso tapicerowane z wakiem podparcia ld wiowego, 5.3. – 5.4. krzesa tapicerowane z owalnymi oparciami, 5.5. fotel z podparciem ld wiowym, Empire: 5.6. angielski taboret fortepianowy, 5.7. taboret fortepianowy na podporze kolumnowej, 5.8. fotel z motywami militarnymi, 5.9. – 5.10. fotele dekorowane abdziami i hermami, Biedermeier: 5.11. rustykalny stoek podporowy, 5.12. – 5.13. skadane w form laski stoki polowe projektu M. Thoneta, 5.14. – 5.16. krzesa z oparciami wachlarzowymi, 5.17. krzeso z oparciem typu pelta, 5.18. krzeso z oparciem gondolowym, 5.19. krzeso o konstrukcji stojakowej, 5.20. fotel do czytania dla króla Fryderyka Wilhelma II 123 Rys. 6. Siedziska eklektyczne i secesyjne, rys. autora [3] Eklektyzm: 6.1. – 6.2. gite krzeso nr 14 zoone z 6 elementów i 12 rub, 6.3. krzeso Thoneta, 6.4. gity fotel z wyplatanym siedziskiem i oparciem, 6.5. – 6.7. obrotowe fotele biurowe firmy Thonet, 6.8. fotel Morrisa z wyplatanym siedziskiem, 6.9. fotel ktowy, 6.10. fotel kapitaski uywany na statkach, 6.11. amerykaskie biurowe krzeso obrotowe o metalowej konstrukcji, Secesja: 6.12. krzeso nr 322 z tapicerowanym siedziskiem, 6.13 krzeso z regulowan wysokoci siedziska, 6.14. krzeso dla muzyków, 6.15. krzeso z niskim oparciem, 6.16 krzeso kelnerskie, 6.17. krzeso z wysokim oparciem, 6.18. fotel, 6.19. – 6.21. fotele biurkowe 124 4. PODSUMOWANIE Historia sprztów do siedzenia jest nie tylko odbiciem rozwoju kolejnych spoeczestw, ich kultury i obyczajów, ale take ilustruje postp techniczny, technologiczny i materiaowy na przestrzeni dziejów. Kady z etapów rozwoju cywilizacyjnego zapisa si w historii meblarstwa coraz doskonalszymi konstrukcjami rónicowanych funkcjonalnie i formalnie sprztów do siedzenia i rosnc dbaoci o wygod ich uytkowania. W omówionym okresie wyróni mona z kolei trzy zasadnicze etapy zwizane ze spoecznym charakterem sprztów do siedzenia, ich powszechn dostpnoci oraz metodami wytwarzania. Pierwszy etap rozpoczty w prehistorii doprowadzi do powstania urzdze do siedzenia majcych charakter elitarnych siedzisk tronowych dostpnych jedynie dla wadców i powstania rzemiosa meblarskiego, nastpny etap zwizany by z kolejnymi fazami “demokratyzacji” sprztów do siedzenia i pocztkami zorganizowanej produkcji rzemielniczej natomiast trzeci etap to powszechna dostpno sprztów do siedzenia i pocztki produkcji maszynowej w meblarstwie, które zapowiaday koniec ery wytwórczoci rzemielniczej i rozpoczcie nowego etapu wynikajcego z postpu technicznego prowadzcego do wielkoseryjnej produkcji przemysowej rónego rodzaju artefaktów. Wieki XVIII i XIX mona uzna za czasy wyksztacania si zrónicowanych potrzeb rónych grup spoecznych, poszukiwania sposobów ich zaspokajania oraz rodzenia si podstaw pó niejszego wzornictwa przemysowego nazywanego czsto midzynarodowym terminem design. Zainicjowane na pocztku XIX w. przemiany w metodach produkcji i wzorach konsumpcyjnych wywary gboki wpyw na histori meblarstwa europejskiego i amerykaskiego. Nowe materiay i technologie, wzrost produktywnoci i dostosowanie wytwórczoci do potrzeb spoecznej mobilnoci i zrónicowanych upodoba formoway wspózalene relacje midzy produkcj i konsumpcj wymagajce nowych metod komercyjnych, tworzc podstawy nowoczesnego wzornictwa i metod wytwarzania artefaktów. Konsumpcja zacieraa rónice midzy klasami spoecznymi, a nowatorstwo rozwiza technicznych stao si dla producentów rodkiem poszerzania rynku co uwidocznio si w drugiej poowie XIX w. kiedy to zaczto organizowa midzynarodowe wystawy meblarskie, drukowa reklamy i katalogi mebli oferowanych przez powstajce domy towarowe oraz katalogi powstajcych firm wysykowych, tworzcych nowe formy sprzeday rónych produktów cznie z meblami. Tego rodzaju nowatorskie dziaania rynkowe ukierunkowane gównie na rednio zamone warstwy konsumentów stymuloway projektowanie nowych produktów, ich produkcj i marketing. W drugiej poowie XIX w. zaczy take pojawia si ruchy artystyczne zarówno negujce rol produkcji maszynowej jak i propagujce równo sztuk, rzemiosa i w czci akceptujce maszyny. Ostatecznie aktywno projektantów i producentów niemieckich doprowadzia do sformuowania nowoczesnych zasad projektowania i produkcji rónego rodzaju wyrobów. Skromna liczba siedzisk do pracy powstaych do koca XIX w. gównie wynikaa ze stosunku do zagadnie pracy w kolejnych etapach rozwoju spoeczestw. Przez szereg wieków praca rozumiana jako wysiek fizyczny bya domen niszych warstw spo- 125 ecznych. Dopiero w XIX w. zaczto zajmowa si problematyk procesów pracy ludzkiej w sposób kompleksowy (Wojciech Jastrzbowski). Bibliografia 1. Charytonowicz J., Kierunki rozwoju wspóczesnej ergonomii, Zastosowania Ergonomii, nr 1 – 4/2003, s. 5–13. 2. Charytonowicz J., Architektura – Estetyka – Ergonomia, Naukowe Sympozjum „Sztuka pikna – architektura”, Kraków 1997, s. 49–54. 3. Charytonowicz J., Ewolucja form sprztów do siedzenia. Od pradziejów do wieku maszyn, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 2007. 126 Rozdzia 14 PROJEKTOWANIE STADIONÓW – ZAGADNIENIE MAKSYMALNEGO ZASIGU WIDZENIA Zdzisaw Pelczarski 1. WSTP Projektowanie widowni stadionu zdeterminowane jest, przede wszystkim, wzgldami widocznoci areny i toczcej si na niej akcji. W zwizku z tym, zasadniczy i nadrzdny wpyw na ksztatowanie trybun maj zagadnienia z dziedziny percepcji wzrokowej czowieka. Arena jest paszczyzn poziom, z wyra nie oznakowanym polem zawodów. Zwykle ma ona znaczne wymiary przestrzenne, a jej ksztat wyznaczany jest wymogami poszczególnych rodzajów dyscyplin sportowych. Charakterystyczn cech widowni duych obiektów sportowo-widowiskowych jest ich pojemno, osigajca wspóczenie od 30 do 80 tys. miejsc. Ma to dla problematyki widocznoci powane znaczenie, gdy wpywa na jeden z najwaniejszych, jakociowych parametrów obserwacji, jakim jest odlego oka od ogldanego obiektu. Kolejn konsekwencj duej pojemnoci widowni jest wysoko wyniesienia oka ponad poziom areny. Dla stref zewntrznych widowni osiga ona czsto wymiar mieszczcy si w przedziale 40–50 m i ma istotny wpyw na pionowe kty widzenia oraz komfort psychofizyczny widza (fot. 1). Obserwowany przez uytkownika widowni obraz, jest obrazem duej przestrzennie, paskiej powierzchni, widzianej z góry, z relatywnie duej odlegoci, ponad gowami innych widzów. W obrbie tej powierzchni toczy si akcja zawodów, która z optycznego punktu widzenia, polega na przemieszczaniu si ruchomych obiektów – postaci zawodników i bdcego centrum uwagi rekwizytu np. piki (fot. 2). Szczegóowy opis skomplikowanego dziaania caego aparatu wzrokowego wykracza poza ramy niniejszej pracy. Zagadnieniom wzroku powicono uwag jedynie w zakresie niezbdnym do przedstawienia przyjtych zaoe badawczych i projektowych, ograniczajc go do prezentacji schematów i uproszczonych modeli oraz ich opisu w oparciu o powszechnie dostpn wiedz elementarn. Omawiane w referacie wykrelne metody projektowania widowni, wykorzystuj podstawowe optyczne i kinetyczne zasady dziaania oka. Przyjte podstawy teoretyczne, pod wieloma wzgldami, s zbiene z zaoeniami znanych metod wykrelania perspektywy liniowej [2]. Opieraj si one na podstawowych prawach optyki geometrycznej, która m.in. operuje pojciami: promie wietlny i prostoliniowe rozchodzenie si wiata. Ich podstaw stanowi analizy tzw. obrazu siatkówkowego i tzw. centralnej linii widzenia, które stanowi zasadnicze elementy ukadu optycznego oka. Przedstawione w referacie zagadnienia stanowi cz, prowadzonych przez autora bada dotyczcych optymalizacji parametrów widowni wspóczesnych stadionów. Opieraj si one na wieloletnich, praktycznych dowiadczeniach wynikajcych z pe127 nienia przez niego funkcji generalnego projektanta przebudowy Stadionu lskiego w Chorzowie, jednego z dwóch najwikszych obiektów tego typu w Polsce. Fot.1. Stadion Alianz –Arena, Monachium, (2005). Przykad trzypitrowej widowni o profilu prostoliniowym. Nachylenie trybun trzeciego pitra widowni wynosi 35º, przy przewyszeniu linii widzenia fokusu Cx = 8,2 cm. Wyniesienie najwyszego rzdu osiga wymiar ok. 40m. Pojemno widowni uzyskana dla celów Mistrzostw wiata w Pice Nonej (2006) wyniosa 66 600 miejsc siedzcych. [Foto: M. Pelczarski] 128 Fot. 2. Obraz pola boiska widziany z najdalszego rzdu trybuny zabramkowej. Zdjcie wykonano przy ogniskowej obiektywu równej ok. 80 mm, która jest zbliona do ogniskowej oka (obrazy widziane przez oko patrzce przez obiektyw i oko nieuzbrojone s identyczne). Widowni i aren dzieli siatka pikochwytu. Zdjcie przedstawia relacje wielkoci poszczególnych obiektów w polu widzenia – szczególnie wyra ne s relacje wysokoci postaci stojcej na pierwszym planie na widowni i postaci zawodników oraz wielkoci wielu piek na pycie boiska. [Foto: autor] 129 2. POJCIA PODSTAWOWE Widzenie przestrzenne Widzenie przestrzenne zawdziczamy fenomenowi zjawiska refrakcji, które zostao wykorzystane przez natur do skonstruowania soczewki w ukadzie optycznym oka oraz anatomicznej budowie oka, polegajcej min. na zachowaniu staej odlegoci pomidzy soczewk a siatkówk. Ten ostatni fakt powoduje, e w wyniku dziaania prostych praw trygonometrii, wielko obrazu siatkówkowego obserwowanego obiektu rzeczywistego, jest funkcj odlegoci tego obiektu od oka (rys. 1A). Im obserwowany obiekt dalej od oka, tym kt zawarty pomidzy promieniami widzenia skrajnych punktów obiektu (tzw. kt widzenia) jest mniejszy, a co za tym idzie, mniejszy jest równie obraz siatkówkowy obiektu. Ten prosty mechanizm umoliwia rozpoznawanie gbi przestrzennej i rzdzi prawami perspektywy optycznej Zalenoci te le te u podstaw zjawiska paralaksy ruchowej zarówno w przypadku, gdy obserwator jest nieruchomy a w ruchu s ogldane obiekty, jak i w przypadku odwrotnym, gdy obserwator porusza si wzgldem ogldanych statycznych obiektów. Zmniejszanie si wielkoci obrazu siatkówkowego obiektu wraz ze zwikszaniem si odlegoci obserwatora nie ma charakteru funkcji liniowej (przebiegu wzajemnie proporcjonalnego). Wielko obrazu siatkówkowego obiektu zmniejsza si dokadnie dwukrotnie, jeeli odlego oka od obiektu ulega podwojeniu (rys. 1B). Przyjmujc wielko obiektu równ 1 i odlego od oka jego pocztkowej (najbliszej) pozycji równie równ 1, otrzymuje si nastpujcy cig liczb rosncych w postpie geometrycznym: 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256, 512, 1024 itd., które stanowi mnoniki odlegoci pocztkowej i ustalaj kolejne odlegoci obiektu, odpowiadajce algorytmowi. Z analiz trygonometrycznych wynika, e wielko obrazu siatkówkowego obiektu jest ilorazem jego wielkoci pocztkowej i wyej okrelonego mnonika. Obraz maleje wic, odwrotnie proporcjonalnie do przyrostów odlegoci oka i obiektu. Oznacza to, e jeeli wielko obrazu obiektu w pozycji oddalonej od oka o jednostk odlegoci równ a wynosi 1, to przy oddaleniu o 2a wyniesie 1/2 wielkoci pocztkowej, o 4a1/4, o 8a-1/8, o 16a – 1/16 itd. Wielko obrazu siatkówkowego mona wyrazi wielkoci ktow. Miar jest wówczas tzw. kt widzenia, czyli kt zawarty pomidzy przecinajcymi si w geometrycznym rodku soczewki, promieniami widzenia skrajnych punktów obiektu. Kty widzenia malej w miar oddalania si obiektu od oka obserwatora. Zaleno wielkoci kta widzenia od odlegoci obserwacyjnej przebiega, w pewnym przyblieniu, wg zasad powyszego algorytmu. Wielko kta widzenia obiektu zmniejsza si o poow, jeeli odlego oka od obiektu ulega podwojeniu. Wykres tej zalenoci przedstawiono na rys. 1C, analizujc wysoko ktow obrazu postaci zawodnika obserwowanego z rónych miejsc widowni wspóczesnego stadionu. Jak wida, dynamika zmniejszania si kta widzenia jest róna w badanym zakresie odlegoci obserwacyjnych. W strefie maych odlegoci (5-35 m), nastpuje gwatowny spadek wysokoci ktowej obiektu z 20° do 3°. W zakresie od 35 m do ok.100 m, wysoko ta zmniejsza si z 3° do 1°, a nastpnie, w miar zwikszania odlegoci ponad 100 m, tempo spadku maleje jeszcze bardziej. Wysoko ktowa postaci zawodnika widzianego z odlegoci 190 m, uznawanej za maksymalny zakres dobrej widocznoci dla piki nonej, wynosi ok. 0,5°. 130 Rys.1. Wielko siatkówkowego obrazu obserwowanego obiektu. [ródo: oryginalne opracowanie autora] Ob1, Ob2, Ob3 – Obserwowane obiekty; a, 2a, 4a – Odlegoci obiektów od oka obserwatora. D1, D2, D3 -Pionowe kty widzenia poszczególnych obiektów. H1, H2, H3 – Wysokoci obiektów (H1=H2=H3=H). Ob2c, Ob3c - Wielkoci obiektów Ob2 i Ob3, odrzutowne promieniami widzenia na paszczyzn ta, poprowadzon przez obiekt Ob1. Ob3cc - Wielko obiektu Ob3, odrzutowana jw.lecz na to w pozycji Ob2. A,Ac,B,Bc -Skrajne punkty obserwowanych obiektów. Ao,Aoc,Bo,Boc - Obrazy punktów A, Ac, B, Bc na siatkówce oka. Do,( Doc) – Pionowy kt widzenia obiektu AB, (AcBc). SsO,(SsOc) – Odlego obiektów AB i AcBc od oka. Dz – Pionowy kt widzenia postaci zawodnika o wys. Hz=180cm. L – Odlego postaci zawodnika od obserwatora. CPW – Centralny punkt widzenia; rodek zagebienia w obszarze ótej plamki siatkówki oka. Ss -rodek geometryczny soczewki oka. CLW – Centralna linia widzenia; wyrónia si równoczesnym przebiegiem przez trzy punkty wewntrz oka, tj.: rodek soczewki, punkt obrotu gaki ocznej i centralny punkt widzenia na siatkówce. 131 Zdolno rozdzielcza siatkówki Miar ostroci wzroku jest graniczny kt widzenia, czyli najmniejszy kt pod jakim widzi si dwa punkty jeszcze jako oddzielne. Za prawidow ostro wzroku uznaje si tak, gdy graniczny kt widzenia wynosi 0q1'. Wynika to ze zdolnoci rozdzielczej siatkówki w centralnym punkcie widzenia (rodek zagbienia w obszarze ótej plamki), która zaley od fizycznych rozmiarów fotoreceptorów i odlegoci pomidzy nimi. Kada z linii widzenia dwóch oddzielnych punktów rzeczywistych musi pa na inny czopek. Dodatkowym warunkiem odbioru obrazu dwupunktowego, jest konieczno przedzielenia tych pobudzanych czopków, czopkiem nieaktywnym. Gdyby bowiem pobudzane byy dwa stykajce si ze sob receptory, obraz wraeniowy odbierany przez obserwatora byby jednym punktem. Poniewa czopki maj rednic okoo 0,002 mm, to warunek ten jest speniony, gdy odlego midzy obrazami siatkówkowymi obserwowanych punktów rzeczywistych wynosi 0,004 mm co, przy odlegoci rodka soczewki od siatkówki równej ok. 16 mm, daje kt widzenia równy ok. 1' [6]. Stoek widzenia o kcie wierzchokowym równym 1', mona nazwa stokiem rozdzielczoci aparatu wzrokowego. Wszystkie obiekty rzeczywiste znajdujce si we wntrzu i na powierzchni tego stoka, niezalenie od ich liczby, wzajemnej odlegoci i odlegoci od oka, widziane s jako jeden punkt. Wyjtek stanowi punkty wzajemnie przeciwlege, lece na jego powierzchni, które widziane s jako dwa rozdzielne punkty, gdy dzieli je odlego ktowa równa 0q1'. Zagadnienia rozdzielczoci aparatu wzrokowego odgrywaj przy projektowaniu wielkich widowni obiektów sportowo-widowiskowych rol podstawow. Pozwalaj one na okrelanie maksymalnych zasigów widzenia pola areny, co jest równoznaczne z definiowaniem nieprzekraczalnych przestrzennych granic widowni. Trwajce okoo stu lat, ewolucyjne procesy wyksztacania si nowoytnych dyscyplin sportowych doprowadziy do empirycznych ustale optymalnych, z uwagi na widoczno, relacji pomidzy wielkoci widowni, wielkoci areny i wielkoci, obserwowanych w jej obszarze, obiektów. Dla wikszoci gier zespoowych, zarówno tzw. duego pola, jak i maego pola, niezalenie od wielkoci piki przyjto, e minimalny kt widzenia piki powinien wynosi 0q4' [8]. Ustalenie to wyznacza akceptowalny standard widocznoci, a w konsekwencji graniczn odlego najdalszych rzdów widowni. W przypadku piki nonej, obserwowanym obiektem jest kula o rednicy równej 22 cm, a kt widzenia piki równy 0q4' osiga si z odlegoci 190 m. 3. CZYTELNO INFORMACYJNYCH ZNAKÓW GRAFICZNYCH Jednym z wanych problemów zwizanych z zasigiem widocznoci we wntrzu wspóczesnego stadionu jest system identyfikacji zawodników za pomoc numerów umieszczanych na ubiorach sportowych. Czytelno tych numerów, wobec znacznej odlegoci pozycji obserwatora od pola gry, jest podstawowym parametrem pozwalajcym na rozpoznawanie poszczególnych zawodników i ledzenie przebiegu zawodów. Przepisy Midzynarodowej Federacji Piki Nonej (FIFA), reguluj wielko numerów identyfikacyjnych umieszczanych na strojach zawodników [3]. Wymagaj one by numer umieszczany na plecach (numer podstawowy) mia wysoko 25-35 cm, a pozostae numery pomocnicze wysoko równ 10-15 cm. Zagadnienia czytelnoci 132 znaków graficznych s równie wane z uwagi na systemy komunikacji wizualnej, w postaci elektronicznych tablic informacyjnych oraz rónego rodzaju tablic stacjonarnych. Stanowi one nierozczny element infrastruktury wspóczesnych widowni, umoliwiajc orientacj w przestrzeni stadionu oraz wspomagajc system dróg komunikacji i ewakuacji. Odpowiednio due tablice elektroniczne pozwalaj na komunikowanie si z publicznoci za pomoc ruchomego obrazu oraz przekazu pisanego. Z punktu widzenia niniejszej pracy, interesujce jest podobiestwo standardu minimalnego kta widzenia obiektów ( = 0º4'), stosowanego w projektowaniu widowni obiektów sportowo- widowiskowych, do standardu stosowanego w okulistyce przy badaniu ostroci wzroku. Znajomo wielkoci minimalnego kta widzenia ( = 0º1') posuya holenderskiemu okulicie Hermanowi Snellenowi do opracowania (1862 r.) metody badania ostroci wzroku. Podstaw, stosowanych do dzi, tzw. Tablic Snellena, stanowi optotypy, znaki graficzne w postaci liter, cyfr, piercieni oraz piktogramów. Snellen ustali system moduowy, w którym wysoko i szeroko znaku jest piciokrotnie wiksza od najmniejszych elementów skadowych. Pole znaku jest kwadratem podzielonym na 25 mniejszych kwadratowych moduów (siatka moduowa 5u5). Grubo linii i grubo wolnych przestrzeni pomidzy nimi jest równa jednemu moduowi. Oznacza to, e jeeli wielko ktowa moduu odpowiada ktowi m = 0º1', to wymiar caego znaku odpowiada ktowi z = 0º5'. Tablica jest ukadem wierszy zoonych z wielu znaków. Kady wiersz skada si z rónych znaków jednakowej wielkoci. Wielko ta zmniejsza si stopniowo wraz z obnianiem si wierszy. Odpowiada ona ktowi widzenia caego znaku z = 0º5' i ktowi widzenia szczegóów m = 0º1', ze cile okrelonej odlegoci obserwacyjnej [ 5]. Czytelno informacyjnych znaków graficznych takich jak piktogramy czy litery lub cyfry wymaga zatem, by wielko ktowa ogólnego ich obrysu wynosia co najmniej 0°5', a gruboci linii i przestrzeni pomidzy liniami nie mniej ni 0°1' [4], [10]. Oznacza to, e dla zapewnienia czytelnoci liter i cyfr z odlegoci wyznaczanej granic maksymalnego zasigu widzenia (190m), minimalna wysoko znaku powinna wynosi H = tg 0°5'u19000 = 28 cm, a grubo linii i „wiate” pomidzy nimi S = tg 0°1'u19000 = 5,6 cm. Przyjte przez FIFA wartoci tylko w ograniczonym zakresie speniaj opisane minimalne anatomiczne warunki percepcji wzrokowej. Z dowiadcze praktycznych wynika, e nie s one wystarczajce dla zapewnienia penego komfortu obserwacji. Graniczne wartoci któw widzenia s bowiem miarodajne jedynie przy odpowiednim owietleniu i przejrzystoci powietrza. Gdy warunki te nie s speniane wymagane jest zwikszenie wielkoci znaków o 1,5 do 2 razy. W ergonomii dla zapewnienia czytelnoci liter i cyfr, przyjmuje si optymalny kt widzenia, który jest ponad trzykrotnie wikszy od minimalnego. Uwzgldnia on cechy przecitnego obserwatora oraz dowiadczenia praktyczne, a jego wielko okrela si jako = 0º18' [10]. Wartoci tej odpowiada, stosowany zamiennie dla uproszczenia, algorytm H = L/200, gdzie: H oznacza wysoko liter, a L odlego obserwatora[9]. Opisane limity w zakresie minimalnych któw widzenia tworz sprzenia zwrotne z limitami maksymalnych zasigów widzenia. Jak wynika z powyszych rozwaa, uznana za akceptowaln, maksymalna odlego widzenia piki nonej (190 m), nie daje penego komfortu widocznoci. Potwierdzaj to ustalenia norm dotyczcych projektowania widowni. Przyjta przez Polsk Norma Europejska podaje dwie wartoci 133 maksymalnego zasigu widzenia dla piki nonej: 190m, jako nieprzekraczalnej, i 150 m, jako zalecanej [8]. Minimalny kt widzenia piki z dystansu 150 m wynosi = 0º5', czyli tyle ile ustali Snellen, okrelajc wielko moduu dla swojego optotypu. Rónica pomidzy standardem uznanym za dopuszczalny i standardem optymalnym wynosi a 40m. Rónica ta uwidacznia jedn z kontrowersji projektowych, polegajc na sprzecznoci zaoe dotyczcych maksymalizowania pojemnoci widowni i równoczesnego speniania wymogów dobrej widocznoci. 4. ZASIG WIDZENIA Jak wspomniano wczeniej, akceptowalny standard widocznoci przy projektowaniu widowni dla wikszoci gier zespoowych, zarówno tzw. duego pola, jak i maego pola, niezalenie od ksztatu i wielkoci wykorzystywanej piki, wyznaczany jest przez minimalny kt widzenia piki (), który równy jest wartoci 0°4'. W konsekwencji tych regulacji graniczn odlego najdalszych rzdów widowni okrela si, wyliczajc, z jakiej odlegoci pika lub inny ruchomy rekwizyt (np. krek w hokeju) stosowany w danej dyscyplinie sportowej postrzegany jest w wielkoci ktowej równej ktowi [1]. Odlego t mona okreli mianem maksymalnej odlegoci widzenia. W przypadku piki nonej, dla przypomnienia, wynosi ona 190 m. Linie bdce zbiorem punktów zachowujcych w przestrzeni t odlego okrelaj granice pola maksymalnego zasigu widzenia. Wszystkie punkty oka znajdujce si w tym polu dzieli od dowolnego obserwowanego obiektu usytuowanego na boisku odlego równa, lub mniejsza od zaoonej odlegoci maksymalnego zasigu widzenia. Ksztat i wielko pola dobrej widocznoci zaley od tych odlegoci, ale te od ksztatu i wielkoci pola gry. Dla boisk prostoktnych, granice maksymalnego zasigu widzenia (GMZW) wyznacza si, wykrelajc z kadego naroa boiska uk o promieniu Rmax, który równy jest maksymalnej odlegoci widzenia (rys. 2). Cztery uki wyznaczaj granice, ksztat i wielko pola dobrego widzenia tzn. takiego, e dla kadego punktu oka nalecego do tego pola, wielko ktowa obrazu piki znajdujcej si w obrbie boiska jest równa lub wiksza od wartoci minimalnej = 0º4'. Z przyczyn praktycznych, autor stosuje pomocnicze pojcie koa maksymalnego zasigu widzenia (KZW). Mianowicie, jeeli w opisywane powyej pole GMZW wpisze si okrg, to bdzie on mia cztery, symetrycznie pooone wobec osi gównych, punkty wspólne z ukami tego pola, a tylko niewielkie fragmenty pola znajd si na zewntrz okrgu. rodek tego okrgu lee bdzie w rodku geometrycznym boiska. Okrg ten wyznacza granic i ksztat pola przydatnego dla aranacji widowni. W przypadku piki nonej, promie koa maksymalnego zasigu w zaokrgleniu wynosi Rk = 127 m. W rugby, futbolu amerykaskim i futbolu australijskim, z uwagi na geometri boiska i wiksze wymiary piki, promie koa maksymalnego zasigu widzenia (Rk) jest znacznie wikszy ni dla piki nonej i mieci si w przedziale od 170 do 180 m. Oddzielnym zagadnieniem s wymagania dotyczce zasigu widocznoci w przypadku widowni stadionów lekkoatletycznych. Ustalenia normowe okrelaj w tym przypadku maksymalny zasig widocznoci równy odlegoci 230 m, a zalecany równy 190 m [8]. 134 Rys. 2. Pole maksymalnego zasigu widzenia piki nonej. Wg PN-EN 13200-1 promie maksymalny Rmax = 190m, promie zalecany R rek = 150 m. [ródo: oryginalne opracowanie autora] R max – Promie uku okrelajcy minimalny kt widzenia piki \ = 0q4c, Rmax = 190 m. GMZW – Granice pola maksymalnego zasigu widzenia. KZW – Koo maksymalnego zasigu widzenia (wpisane w pole wyznaczone przez GMZW). Rk – Promie koa maksymalnego zasigu widzenia. R rek – Promie uku okrelajcy zalecany norm PN-EN 13200-1 zasig dobrego widzenia, Rrek = 150 m; zapewnia on minimalny kt widzenia piki \ = 0q5c. Rkc - Promie koa zalecanego maksymalnego zasigu widzenia. Rys. 3. Pole maksymalnego zasigu widzenia bieni lekkoatletycznej. Wg PN-EN 13200-1 zasig maksymalny RmaxL = 230 m, zasig zalecany RrekL = 190 m. Rysunek przedstawia autorsk metod wykrelania granic pola. [ródo: oryginalne opracowanie autora] GMZW-L – Granice maksymlnego zasigu widzenia dla lekkiej atletyki. Rmax-L – Promie okrelajacy granice maksymalnego zasigu widzenia dla lekkiej atletyki, Rmax-L = 230 m. KZW-L – Koo maksymalnego zasigu widzenia dla lekkiej atletyki, okrela go promie Rk-L = 138 m. Rzb – Promie zewntrznego uku bieni. Rzw – Promie uku maksymalnego zasigu widzenia dla lekkiej atletyki okrelajcy GMZW-L; Rzw = RmaxL – Rzb. KZW – Koo maksymalnego zasigu widzenia piki nonej, okrela go promie Rk = 127 m. 135 Autor opracowa dla tych widowni wasny sposób ustalania granic pola maksymalnego zasigu widzenia (GMZW-L) [7]. Polega on na przyjciu zaoenia, e aden obiekt znajdujcy si w obrysie wyznaczanym lini zewntrzn bieni nie moe by obserwowany z dalszej odlegoci ni 230 m. Granice GMZW-L okrelane s przez dwa symetryczne uki (rys.3). Kady z tych uków naley wykreli z ogniska okrgu wyznaczajcego przeciwlegy zewntrzny uk bieni. Promie tego uku (Rzw) ma warto równ rónicy odlegoci maksymalnego zasigu widzenia dla lekkiejatletyki (RmaxL) i promienia zewntrznego uku bieni (Rzb). Koo maksymalnego zasigu widzenia (KZW-L), wpisane w okrelone powyej pole, definiowane jest okrgiem o promieniu Rk = 138 m, który jest zaledwie o 11m wikszy ni dla piki nonej. Wynika to z faktu, e ksztat pola dobrej widocznoci jest mocno wyduony w kierunku poprzecznej osi areny. Najdalszy jego punkt, lecy na tej osi, oddalony jest od rodka geometrycznego areny o blisko 180m, tj. o 40m bardziej, ni odpowiadajcy mu punkt na osi podunej. Wyniki powyszych rozwaa s zaskakujce na tle ksztatów najwikszych zrealizowanych widowni tego typu np. widowni Stadionu Olimpijskiego w Sydney, gdzie bardzo rozbudowano widownie pooone na osi podunej. Rys. 4. Izolinie jednakowych któw widzenia postaci zawodnika na boisku piki nonej. Kty widzenia postaci zawodnika wyraono krotnoci któw minimalnego widzenia piki \ = 0q4c. [ródo: oryginalne opracowanie autora] GMZW – Granica pola maksymalnego widzenia piki nonej, okrelana promieniem Rmax = 190m. KZW – Koo maksymalnego widzenia piki nonej, okrelanej okrgiem o promieniu Rk wpisanym w GMZW, Rk = 127m. 136 Wielko siatkówkowego obrazu obserwowanego obiektu zaley od wielkoci kta widzenia, a ten z kolei wynika z odlegoci punktu oka od obiektu. Punkty oka, zachowujce jednakow odlego od obserwowanego obiektu, tworz izolini jednakowego kta widzenia, która jest okrgiem o promieniu równym tej odlegoci. Dla zobrazowania przydatnoci tych spostrzee, autor opracowa przykadowe wykresy widocznoci postaci zawodnika charakteryzujce parametry widowni stadionu pikarskiego (rys. 4). W celu zachowania odniesienia do minimalnego kta widzenia piki = 0º4', kty widzenia postaci zawodnika znajdujcego si w polu boiska mona wyrazi krotnoci kta . Na przykad, kt widzenia postaci zawodnika z odlegoci ok. 10 m, okrela liczba krotnoci równa 150, dla odlegoci 30 m, liczba 50, a krotno równa 10, osigana jest z odlegoci ok. 155 m. Z odlegoci 190 m, wyznaczajcej granic zasigu widzenia dla piki nonej, krotno tego kta wynosi zaledwie ok. 8. Dla kadego punktu obserwowanego pola mona wykreli wiele izolinii jednakowego kta widzenia postaci zawodnika, stopniujc te kty o zaoon warto. Uzyskuje si w ten sposób rozkad izolinii jednakowego kta widzenia postaci zawodnika dla danego punktu w polu maksymalnego zasigu widzenia. Wykresy takie, wykonane dla charakterystycznych punktów areny, pozwalaj okrela warunki widocznoci dla tych punktów z poszczególnych obszarów widowni. Umoliwiaj one te wyznaczanie stref widocznoci, charakteryzujce si przynalenoci do danego przedziau kta widzenia np. 10-12. Pozwalaj ponadto na okrelenie ksztatu i wielkoci pola widowni o takich cechach widocznoci. Wielko pola moe by wyraana w jednostkach powierzchni, liczb widzów lub wartoci w skali procentowej. Wykresy te s swojego rodzaju mapami widocznoci. Wykazuj m.in. ekstremalne rónice w jakoci widzenia bramki z przeciwlegych pól pooonych za bramkami. Posta bramkarza dla najdalszego rzdu zabramkowego ma 20-krotn wielko minimalnego kta widzenia , podczas gdy z odpowiadajcego mu rzdu po przeciwlegej stronie boiska, warto ta wynosi ok. 9. Rónice te s jeszcze wiksze, jeli chodzi o punkt naronika boiska. Pole bardzo dobrej widocznoci, o granicy wyznaczanej izolini krotnoci 20, w analizowanym przykadzie obejmuje zaledwie ok. 30% powierzchni widowni. Pozostaa cz widowni o krotnoci minimalnego kta widzenia równej przedziaowi od 9 do 20, stanowi a 70 % jej powierzchni. 5. METODA USTALANIA GRANICZNEGO POOENIA LINII OCZNEJ NAJDALSZEGO RZDU WIDOWNI Omawiajc powyej zagadnienia ogólne dotyczce zasigów widzenia, dla uproszczenia wywodu, na rys. 2, 3 i 4 granice pola maksymalnego zasigu widzenia (GMZW) oraz koa maksymalnego zasigu widzenia (KZW) podano w postaci rzutu poziomego na paszczyzn areny. W rzeczywistoci, w zwizku z faktem znacznego wyniesienia punktu oka najdalszego rzdu ponad poziom areny, które moe nawet osiga warto ok. 40-50 m, linia widzenia najdalej pooonego punktu pola gry przebiega z duym nachyleniem. Dla ustalenia wymaganego zasigu widzenia (dla piki nonej Lmax = 190 m), istotn jest rzeczywista dugo tej linii, przebiegajcej w przestrzeni od punktu najdalszego oka (Okn), wyniesionego na wysoko HOkn, do najdalszego naronika boiska. 137 Rys. 5. Metoda wyznaczania granicznych pooe punktu oka w najwyszym rzdzie widowni (z uwzgldnieniem zasigu widocznoci piki nonej Lmax = 190 m). [ródo: oryginalne opracowanie autora] Rkl max – Promie kuli, której powierzchnia jest zbiorem punktów jednakowo odlegych od najdalszego naronika boiska. Maksymalny zasig widzenia piki nonej (L max = 190m) wyznaczany jest w przestrzeni przez wycinki powierzchni czterech kul ze rodkami w poszczególnych naronikach boiska. PPO – Paszczyzna pozioma przebiegajca przez lini oczn najwyszego rzdu. Rmaxc – Promie uku wyznaczajcego granic maksymalnego zasigu widzenia (GMZWc) dla najwyszego rzdu widowni. Pole maksymalnego zasigu widzenia okrelaj cztery uki wykrelone na poziomej paszczy nie (PPO), których ogniskami s odrzutowane na t paszczyzn naroniki boiska (A, B, C, D). Rkc – Promie koa zasigu widzenia (KZWc), wykrelonego na paszczy nie PPO stycznie do linii granicy pola maksymalnego zasigu widzenia (GMZWc, Rmaxc). 138 Na rys. 5 przedstawiono, opracowan przez autora, metod wyznaczania granicznych pooe oka w najdalszym rzdzie, z uwzgldnieniem wysokoci jego wyniesienia. Granic maksymalnego zasigu widzenia dla teoretycznego punktu oka lecego na paszczy nie areny (wyniesienie Hokn = 0) wyznacza si, wykrelajc uk bdcy fragmentem okrgu o promieniu Rmax = Lmax = 190 m, ze rodkiem zlokalizowanym w najdalej pooonym naroniku boiska. Cztery takie uki, wykrelone ze wszystkich czterech naroników boiska, wyznaczaj pole zasigu widzenia. Inaczej mówic kady punkt oka zlokalizowany we wntrzu tego pola widzi najdalszy punkt boiska z odlegoci L Lmax. Jeeli jednak analizowany punkt najdalszego oka bdzie si podnosi wzgldem poziomu areny wystpi sytuacja jak na przekroju 1-1 (rys. 5C). Poniewa krytyczna odlego dobrego widzenia jest staa (Lmax), to pooenia punktów oka wyznaczane by musz w przekroju pionowym przez promie okrgu równy tej odlegoci (Rmax = Lmax). uk bdcy fragmentem tego okrgu, jest zbiorem punktów oka jednakowo odlegych od naronika boiska (D) w pionowym przekroju 1-1, a w przestrzeni trójwymiarowej zbiorem tym jest wycinek powierzchni kuli o tym samym promieniu (Rkl max). Cztery takie powierzchnie wklse wyznaczaj przestrzenn granic maksymalnego zasigu widzenia dla piki nonej. Przecinajc bry tworzon przez te powierzchnie paszczyzn poziom poprowadzon na wysokoci najwyszego punktu oka (PPO) otrzymuje si lini oczn najdalszego rzdu. Dla celów projektowych, mona j odrzutowa na paszczyzn areny i odczyta rzeczywisty promie (Rmax') poziomego uku granicy GMZW. W przypadku koa maksymalnego zasigu widzenia (KZW), które dla teoretycznego punktu oka pooonego na poziomie areny, tworzone jest przez okrg o promieniu Rk = 127 m wpisany w linie GMZW, przestrzenn granic ustalajc zasig widzenia stanowi powierzchnia beczkowa (rys. 5B). Powstaje ona w wyniku obrotu poudnika powierzchni kuli, o rodku w punkcie D, wokó pionowej osi przechodzcej przez rodek boiska. Poudnik ten przechodzi przez punkt stycznoci KZW i GMZW, a jego pooenie wyznaczane jest paszczyzn pionow, przechodzc przez przektn pola boiska (DB). Rzeczywist wielko koa (KZW') dla zaoonego wyniesienia najdalszego oka uzyskuje si w wyniku przecicia powierzchni beczki paszczyzn poziom przebiegajc przez ten punkt oka. Na rys. 5D podano tabelaryczne zestawienie wartoci promieni uków Rmax' granic GMZW i promieni Rk' kó KZW, w zalenoci od wysokoci wyniesienia najdalszego punktu oka (HOkn). Jak wida, rónice pomidzy wartociami promieni dla wyniesie ekstremalnych s znaczne. Warto zauway, e do wysokoci wyniesienia równej ok.25m rónice te s niewielkie i powikszaj si gwatownie po jej przekroczeniu. Dla ekstremalnej wartoci HOkn = 45 m Rmax' zmniejsza si o 5,4 m, a Rk' równie o 5,4m w stosunku do wartoci teoretycznych dla HOkn = 0. Fakt ten jest o tyle istotny, e wpywa na znaczne zmniejszenie powierzchni widowni znajdujcej si w polu dobrego widzenia, co w konsekwencji ma wpyw na pojemno widowni wyraan liczb miejsc. Waciwe parametry granic maksymalnego zasigu widzenia mona wyznaczy graficznie, posugujc si prost metod, wynikajc z powyszych zalenoci (rys. 5A). Metoda ta polega na jednoczesnym wykorzystaniu wykresu jako rzutu poziomego i przekroju pionowego [7]. Punktem gównym wykresu jest jeden z naroników boiska (D). Przez lini zabramkow (DC) prowadzi si lini prost. Z punktu D zakrela si uk o promieniu Rkl max = 190 m, opierajc go na tej prostej. Jest to pro139 mie kuli, której powierzchnia jest zbiorem punktów oka jednakowo odlegych od naronika D, widzianego z przeciwlegej widowni. Na uku tym odkada si zaoon wysoko wyniesienia najdalszego punktu oka (HOkn) poprzez poprowadzenie paszczyzny ocznej najwyszych punktów oka (PPO). Punkt przecicia uku i linii PPO wyznacza pozycj punktu najwyszego oka (Okn). Punkt ten odrzutowuje si na prost przechodzc przez punkty D i C, otzymujc punkt Oknc. Odlego odcinka D_Okn' jest promieniem uku granicy maksymalnego zasigu widzenia (Rmax') dla linii ocznej na wysokoci HOkn. Nastpnie z punktu D naley wykreli uk o promieniu Rmax' zaczynajc od punktu Okn' a do przecicia z osi poprzeczn boiska. Odcinek tego uku zawarty pomidzy osiami podun i poprzeczn boiska w wiartce przeciwlegej naronikowi D jest granic GMZW na wysokoci HOkn dla tej wiartki. Rysujc lini prost przechodzc przez punkty D i B (po przektnej boiska) do przecicia z ukiem GMZW' uzyskuje si punkt stycznoci tego uku i koa KZW'. Wykrelajc nastpnie ze rodka boiska okrg przechodzcy przez ten punkt, otrzymuje si koo maksymalnego zasigu widzenia dla wysokoci wniesienia najdalszego rzdu (KZW' o promieniu Rk'). 6. PODSUMOWANIE Dominujcy wpyw na form wspóczesnego stadionu maj, dziaajce w nowej rzeczywistoci sportu komercyjnego, wiatowe organizacje, reprezentujce poszczególne dyscypliny sportowe. Szczególnie aktywne s w tym wzgldzie wiatowy i Europejski Zwizek Piki Nonej (FIFA i UEFA) oraz Midzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl). Powoay one w ramach swych struktur organizacyjnych stae komitety ds. budownictwa stadionów, które ustalaj zasady funkcjonalne, warunki techniczne i warunki bezpieczestwa. Okrelaj one i kontroluj standardy uytkowe, decydujc o dopuszczalnych minimalnych wartociach ich parametrów. Maj te wpyw na normy okrelane przez Midzynarodowy Komitet Normalizacyjny. Poprzez wydawane cyklicznie zarzdzenia i zalecenia, a zwaszcza certyfikaty i licencje dopuszczajce do uytkowania, oddziauj one na budownictwo i projektowanie stadionów w poszczególnych krajach. Standardy te nie zawsze jednak wynikaj z przesanek zapewnienia najwyszych parametrów uytkowych dla caej widowni. Przy projektowaniu widowni dla wikszoci gier zespoowych, zarówno tzw. duego pola, jak i maego pola, niezalenie od ksztatu i wielkoci wykorzystywanej piki, standard widocznoci wyznaczany jest przez minimalny kt widzenia piki (). Wymienione powyej autorytety uznay warto \ = 0°4 (0,067°) za wystarczajc. Wobec faktu, e oko ludzkie rozpoznaje dwa punkty jako oddzielne obiekty w przestrzeni, gdy minimalna ktowa odlego pomidzy nimi jest równa ktowi 0°1 lub 0,017° (m), dopuszczalny minimalny kt widzenia piki jest zaledwie cztery razy wikszy od wartoci okrelajcej rozdzielczo siatkówki. W konsekwencji tych regulacji graniczn odlego najdalszych rzdów widowni okrela si, wyliczajc odlego, z jakiej pika, stosowana w okrelonej dyscyplinie sportowej, postrzegana jest w wielkoci ktowej równej minimalnemu ktowi widzenia (). Dla piki nonej odlego ta wynosi 190 m. Granice pola maksymalnego zasigu widzenia okrela si rysujc linie bdce zbiorem punktów zachowujcych 140 w przestrzeni t odlego. Parametr ten jest jednym z najwaniejszych elementów majcych wpyw na form wspóczesnych stadionów. Decyduje, bowiem o wielkoci przestrzennej widowni, jej pojemnoci i ksztacie. To z kolei przekada si na walory uytkowe, parametry dróg komunikacji i ewakuacji, koszty budowy trybun i zadaszenia. Charakterystyczn cech duych, wspóczesnych obiektów sportowo-widowiskowych jest pojemno ich widowni, osigajca wielko od 30 do 80 tys. miejsc oraz dua arena, której wymiary wynikaj z potrzeby zmieszczenia bieni lekkoatletycznej i rozlegego boiska pikarskiego. Ma to dla problematyki widocznoci powane znaczenie, gdy wpywa na jeden z najwaniejszych, jakociowych parametrów obserwacji, jakim jest odlego oka od ogldanego obiektu. Kolejn konsekwencj duej pojemnoci widowni jest wysoko wyniesienia punktu oka ponad poziom areny. Dla stref zewntrznych widowni osiga ona czsto wymiar mieszczcy si w przedziale 40-50m i ma istotny wpyw na przyblienie (w rzucie poziomym) granic maksymalnego zasigu widzenia, gdy rzeczywiste linie widzenia najdalszych punktów pola obserwacji charakteryzuj si znacznym nachyleniem. Z przeprowadzonych bada wynika, e do wysokoci wyniesienia równej ok. 25 m rónice te s niewielkie i powikszaj si gwatownie po jej przekroczeniu. Dla ekstremalnej wartoci wyniesienia punktu oka HOkn = 45 m promie koa zasigu widzenia Rmax' zmniejsza si o 5,4 m w stosunku do wartoci teoretycznych odniesionych do poziomu areny (HOkn = 0). Fakt ten jest o tyle istotny, e wpywa na znaczne zmniejszenie powierzchni widowni znajdujcej si w polu dobrego widzenia, co w konsekwencji ma wpyw na pojemno widowni wyraan liczb miejsc. Zwikszanie pojemnoci widowni w tej sytuacji skutkowa musi stosowaniem widowni balkonowych ze znacznymi nadwieszeniami i wzrostem kta nachylenia trybun. Wielko obrazu siatkówkowego mona wyrazi wielkoci ktow. Miar jest kt widzenia, czyli kt zawarty pomidzy przecinajcymi si w geometrycznym rodku soczewki, promieniami widzenia skrajnych punktów obiektu. Kty widzenia malej w miar oddalania si obiektu od oka obserwatora, co wynika ze staej odlegoci soczewki oka od jego siatkówki. Wielko obrazu siatkówkowego obiektu zmniejsza si dwukrotnie, jeeli odlego oka od obiektu ulega podwojeniu. Ta prawidowo geometryczna powoduje, e dynamika zmniejszania si kta widzenia wraz ze zwikszaniem si odlegoci jest róna w badanym zakresie dystansów obserwacyjnych. Analizujc zmiany wielkoci pionowego kta widzenia postaci zawodnika w zalenoci od odlegoci od obserwatora stwierdzono, e w strefie maych odlegoci (5-35 m), nastpuje gwatowny spadek wysokoci ktowej obiektu z 20° do 3°. W zakresie od 35 m do ok. 100 m, wysoko ta zmniejsza si z 3° do 1°, a nastpnie, w miar zwikszania odlegoci ponad 100 m, tempo spadku maleje jeszcze bardziej. Wysoko ktowa postaci zawodnika widzianego z odlegoci 190m, uznawanej za maksymalny zakres dobrej widocznoci dla piki nonej, wynosi zaledwie ok. 0,5°. rednie tempo zmniejszania si kta widzenia wraz z odlegoci obserwacyjn dla pierwszej strefy wynosi 0,57q/m, dla drugiej 0,03q/m, a dla trzeciej zaledwie 0,006q/m. Znaczne wymiary pola boiska pikarskiego (68 m u 105 m) powoduj, e odlegoci, jakie dziel punkty oka pooone w polu otaczajcej je widowni od najdalszych punktów pola gry 141 zawieraj si w przedziale od 90 do 190m. Odpowiada to ktom widzenia postaci zawodnika o wartociach od ok. 1,1q do 0,5q. Wyraajc powysze kty widzenia krotnoci minimalnego kta widzenie piki \ = 0q4c otrzymuje si odpowiednio wartoci od 16,5\ do 7,5\. Punkty oka, zachowujce jednakow odlego od obserwowanego obiektu, tworz izolini jednakowego kta widzenia, która jest okrgiem o promieniu równym tej odlegoci. Prawidowo ta umoliwia tworzenie siatki izolinii jednakowego kta widzenia w formie ukadu wspórodkowych okrgów. Przedstawiajc poszczególne kty widzenia, tworzce podziak siatki, w postaci krotnoci minimalnego kta widzenie piki \=0q4c otrzymuje si bardzo przydatne narzdzie, pozwalajce na badanie warunków widocznoci we wntrzu stadionu. Wykresy takie, wykonane dla analizowanych punktów areny, pozwalaj okrela warunki widocznoci dla tych punktów z poszczególnych obszarów widowni. Umoliwiaj one te wyznaczanie stref widocznoci, charakteryzujce si przynalenoci do danego przedziau kta widzenia np. 1012. Pozwalaj ponadto na okrelenie ksztatu i wielkoci pola widowni o takich cechach widocznoci. Wielko pola moe by wyraana w jednostkach powierzchni, liczb widzów lub wartoci w skali procentowej. Wykresy te s swojego rodzaju mapami widocznoci. Wykazuj np. ekstremalne rónice w jakoci widzenia bramki z przeciwlegych pól pooonych za bramkami. Posta bramkarza dla najdalszego rzdu zabramkowego ma warto 20, podczas gdy z odpowiadajcego mu rzdu po przeciwlegej stronie boiska, warto ta wynosi ok. 9. Rónice te s jeszcze wiksze, jeli chodzi o punkt naronika boiska. Pole widowni o bardzo dobrej widocznoci, o granicy wyznaczanej izolini minimalnego kta widzenia równego ok. 17, w analizowanym przykadzie obejmuje zaledwie ok. 30% powierzchni widowni. Pozostaa cz widowni o krotnoci minimalnego kta widzenia równej przedziaowi od 9 do 17, stanowi a 70 % jej powierzchni. Jednym z wanych problemów zwizanych z zasigiem widocznoci we wntrzu wspóczesnego stadionu jest system identyfikacji zawodników za pomoc numerów umieszczanych na ubiorach sportowych. Czytelno tych numerów, wobec znacznej odlegoci pozycji obserwatora od pola gry, jest podstawowym parametrem pozwalajcym na rozpoznawanie poszczególnych zawodników i ledzenie przebiegu zawodów. Przepisy Midzynarodowej Federacji Piki Nonej (FIFA), reguluj wielko numerów identyfikacyjnych umieszczanych na strojach zawodników. W roku 2001 wymagay one by numer umieszczany na plecach (numer podstawowy) mia wysoko 25-35 cm, a pozostae numery pomocnicze wysoko równ 10-15 cm. Od roku 2005 zwikszono wymiary numeru podstawowego. Obecnie powinien on si mieci w przedziale 25-35 cm. Zmiana ta dowodzi wiadomoci problemów zwizanych z widocznoci. Zagadnienia czytelnoci znaków graficznych s równie wane z uwagi na systemy komunikacji wizualnej, w postaci elektronicznych tablic informacyjnych oraz rónego rodzaju tablic stacjonarnych. Czytelno informacyjnych znaków graficznych takich, jak piktogramy czy litery lub cyfry wymaga, by wielko ktowa ogólnego ich obrysu wynosia, co najmniej 0°5', a gruboci linii i przestrzeni pomidzy liniami nie mniej ni 0°1' [4], [5], [9]. Oznacza to, e dla zapewnienia ich czytelnoci z odlegoci wyznaczanej granic mak142 symalnego zasigu widzenia (190 m), minimalna wysoko znaku powinna wynosi 28 cm, a grubo linii i „wiate” pomidzy nimi 5,6 cm.. Z dowiadcze praktycznych wynika, e nie s one wystarczajce dla zapewnienia penego komfortu obserwacji. Graniczne wartoci któw widzenia s, bowiem miarodajne jedynie przy odpowiednim owietleniu i przejrzystoci powietrza. Gdy warunki te nie s speniane wymagane jest zwikszenie wielkoci znaków o 1,5 do 2 razy. W ergonomii dla zapewnienia czytelnoci liter i cyfr, przyjmuje si optymalny kt widzenia, który jest ponad trzykrotnie wikszy od minimalnego. Uwzgldnia on cechy przecitnego obserwatora oraz dowiadczenia praktyczne, a jego wielko okrela si jako = 0º18' [10]. Wartoci tej odpowiada, stosowany zamiennie dla uproszczenia, algorytm H = L/200, gdzie: H oznacza wysoko liter, a L odlego obserwatora [9]. Przyjte przez FIFA wartoci tylko w ograniczonym zakresie speniaj opisane powyej optymalne warunki percepcji wzrokowej Opisane limity w zakresie minimalnych któw widzenia tworz sprzenia zwrotne z limitami maksymalnych zasigów widzenia. Jak wynika z powyszych rozwaa, uznana za akceptowaln, maksymalna odlego widzenia piki nonej (190 m), nie daje penego komfortu widocznoci. Potwierdzaj to ustalenia norm dotyczcych projektowania widowni. Przyjta przez Polsk Norma Europejska podaje dwie wartoci maksymalnego zasigu widzenia dla piki nonej: 190 m, jako nieprzekraczalnej, i 150 m, jako zalecanej [8]. Minimalny kt widzenia piki z dystansu 150 m wynosi = 0º5' tyle, co minimalny kt czytelnoci znaków graficznych. Autorytety ustalajce standardy widocznoci dla wspóczesnych stadionów, maj wiadomo, e dopuszczone przez nie do stosowania wartoci minimalne s drastycznie niskie. Dowodem na to jest fakt, e oprócz minimalnych, podaj one równie, znacznie korzystniejsze, wartoci zalecane. Te jednak nie s powszechnie stosowane, gdy powoduj dramatyczne obnienie pojemnoci widowni. Z analiz wynika, bowiem, e zastosowanie zalecanego zasigu widocznoci (150 m), przy zachowaniu obowizujcych dzi wymiarów boiska, spowodowaoby znaczny spadek pojemnoci widowni, sigajcy ok. 60% pojemnoci uzyskiwanej przy minimalnym kcie widzenia piki ( = 0º4'). Potwierdza to tez, e popraw niskich wartoci jakociowych w zakresie widocznoci na duych wspóczesnych stadionach mona uzyska jedynie poprzez zmniejszenie odlegoci najdalej usytuowanego obserwatora od najdalszego punktu obserwowanego pola – albo poprzez zmniejszenie pojemnoci widowni, albo poprzez zmniejszenie wymiarów i zmian ksztatu boiska. Wielko i ksztat pola gry, które jest równoczenie polem obserwacji, powstay wycznie w wyniku okrelenia regu gry, w zupenym oderwaniu od uwarunkowa percepcji wzrokowej potencjalnych rzesz obserwatorów. Przy tworzeniu tych regu, ponad sto lat temu, nie brano pod uwag widowiskowego aspektu akcji toczcej si na boisku, ani potrzeby wspóistnienia boiska i wielkich trybun widowni. Konsekwencj tych faktów jest drastycznie niski, bo bliski granicy moliwoci percepcji oka ludzkiego, akceptowany jednak z koniecznoci przez normy, standard widocznoci. Zaley on przede wszystkim od odlegoci pomidzy obserwatorem i najdalej pooonym obiektem pola obserwacji. Odlego ta za jest pochodna od wielkoci pola boiska, wielkoci areny i gbokoci widowni.. Stwierdzenia powysze upowaniaj do sformuowa143 nia ogólnych postulatów dotyczcych przyszociowych kierunków rozwoju wntrza wspóczesnego stadionu. Wntrze to tworzone by powinno przez nowe relacje widowni i areny. W relacjach tych priorytetem musz by standardy widocznoci, cile dostosowane do anatomicznych cech percepcji wzrokowej czowieka, a wielko i ksztat areny winny by pochodne od tych standardów. Rodzi to bdzie konieczno weryfikacji regu znanych dzi gier zespoowych i dyscyplin sportowych duego pola, prowadzcej by moe do powstawania cakiem nowych rodzajów sportów. Prawdopodobiestwo realnoci tego typu zmian potwierdzaj przykady, powstaych niedawno i dynamicznie si rozwijajcych, nowych dyscyplin takich, jak np. pika nona plaowa czy pika nona halowa. Wykorzystuj one znacznie mniejsze, w porównaniu do tradycyjnego, pole gry – przy zmniejszonej liczebnoci zawodników. Bibliografia 1. Brzuchowski J., Widownie, [w:] Urzdzenia sportowe – planowanie, projektowanie,budowa, uytkowanie, wyd. IV, praca zbiorowa (red.) R.Wirszyo, Arkady, Warszawa 1982, s. 221. 2. Dyba K., Perspektywa linijna, Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1979, s. 3–9. 3. FIFA, Equipment Regulations. Regulations Governing the Sports Equipment at FIFA Competitions, Zurich 2005, s. 13. 4. Neufert E., Podrcznik Projektowania architektoniczno-budowlanego, wyd. III, Arkady, Warszawa 2005, s. 37–38. 5. Nixdorf S., Stadium ATLAS. Technical Recommendations for Grandstands in Modern Stadiums. 6. Ernst & Sohn, Berlin 2008, s. 130–137. 7. apaczewska K., Pole widzenia. Badania modelowe, Instytut Wzornictwa Przemysowego, Prace i Materiay, Zeszyt 102, Warszawa 1986, s. 7–16. 8. Pelczarski Z., Widownie wspóczesnych stadionów. Determinanty i problemy projektowe, Oficyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej, Biaystok 2009, s. 90, s. 152–154. 9. Polska Norma PN-EN 13200-1, Obiekty widowiskowe, Cz 1: Wymagania dotyczce projektowania widowni, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2005. 10. Rosner J., Ergonmia, Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1985, s. 164–170. 11. Ziobro E., Ergonomia; wybrane zagadnienia, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 1989, s. 44–45. 144 Rozdzia 15 ERGONOMICZNE ASPEKTY PLANU BEZPIECZE STWA I OCHRONY ZDROWIA PROWADZENIA ROBÓT BUDOWLANYCH Zbigniew Augustyniak 1. WSTP Ergonomia na placu budowy jako nauka o pracy przy wykonywaniu robót budowlanych jest dyscyplin naukow zajmujca si dostosowaniem pracy do moliwoci psychofizycznych czowieka a w szczególnoci proponuje optymalne rozwizania ukadu: czowiek - maszyna – plac budowy. Roboty budowlane powinny by wykonywane moliwie przy niskim koszcie biologicznym i najbardziej efektywnie, co uzyskuje si m.in. poprzez eliminacj róde chorób zawodowych. Ukad czowiek - maszyna – plac budowy wymusza tworzenie odpowiednich warunków materialnego otoczenia pracy na stanowisku roboczym. Celem gównym ergonomii na placu budowy jest polepszanie warunków pracy czowieka, które obejmuj dostosowanie tych warunków do moliwoci pracownika oraz waciwy dobór pracownika do danej roboty budowlanej uwzgldniajc jego edukacj dostosowan do specyfiki tego stanowiska. Projektant procesów budowlanych na placu budowy wykorzystuje dorobek naukowy ergonomii koncepcyjnej podczas sporzdzania informacji dotyczcej bezpieczestwa i ochrony zdrowia ze wzgldu na specyfik projektowanego obiektu budowlanego, natomiast kierownik budowy jest obowizany sporzdzi lub zapewni sporzdzenie, przed rozpoczciem budowy, plan bezpieczestwa i ochrony zdrowia (plan BIOZ) wykorzystujc osignicia ergonomii korekcyjnej, wprowadzajc zmiany w drodze modernizacji, do funkcjonujcych stanowisk pracy (maszyn i urzdze). Na placu budowy wystpuj róne uwarunkowania ergonomiczne wpywajce na wybór technologii i mechanizacji robót budowlanych, zalene od ogranicze ekonomiczno-organizacyjnych. Uwarunkowania te naley rozpatrywa kompleksowo i komplementarnie. S to podstawowe zaoenia do opracowania prawidowego planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia na placu budowy. Projektant jest zobowizany uwzgldni w dokumentacji projektowej spenienie wymaga podstawowych dotyczcych odpowiednich warunków higienicznych i zdrowotnych w przewidywanym okresie uytkowania obiektu budowlanego oraz zapewni spenienie tych warunków podczas budowania. Kierownik budowy jest zobowizany stworzy najkorzystniejsze warunki do niezawodnego funkcjonowania ukadu czowiek-technika na placu budowy. W oparciu o informacj zaczon do dokumentacji projektowej sporzdzon przez projektanta kierownik budowy dba o aktualizacj planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia na budowie, co powinno przynosi istotne i konkretne efekty. Pracodawca ma obowizek dostarczy pracownikowi nieodpatnie rodki ochrony indywidualnej za145 bezpieczajce przed dziaaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników wystpujcych w rodowisku pracy, które powinny uwzgldnia wymagania ergonomii, stan zdrowia pracownika oraz informowa go o sposobach posugiwania si tymi rodkami. Bezporedni nadzór nad bezpieczestwem i higien pracy na stanowiskach pracy przy wykonywaniu robót budowlanych sprawuj odpowiednio kierownik robót lub mistrz budowlany, stosownie do zakresu obowizków. Jednak wszyscy uczestnicy procesu budowlanego (czyli: inwestor, inspektor nadzoru budowlanego, projektant i kierownik budowy lub kierownik robót) maj obowizek wspódziaania ze sob w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy w procesie przygotowania i realizacji budowy, a stosowanie niezbdnych rodków ochrony indywidualnej obowizuje wszystkie osoby przebywajce na terenie budowy. 2. ERGONOMICZNE PRZESANKI KSZTATOWANIA WARUNKÓW PRACY NA PLACU BUDOWY Do najwaniejszych ergonomicznych przesanek ksztatowania warunków pracy na placu budowy naley zaliczy: znaczenie czynnika szkolenia zawodowego (osignicie sprawnoci zawodowej na konkretnym placu budowy), zapobieganie patologicznym skutkom wykonywania pracy, zmniejszenie liczby wypadków przy pracy oraz chorób zawodowych, zsynchronizowanie pracy maszyn na placu budowy z moliwociami psychofizycznymi czowieka. Ergonomia warunków pracy na placu budowy jest jednym z waniejszych elementów planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia prowadzenia robót budowlanych. Procesy technologiczne zastosowane na placu budowy uzalenione s od specyfiki przyjtych systemów budowania, stopnia mechanizacji robót budowlanych, zastosowanych rodków transportowych, deskowa, urzdze formujcych i rusztowa. Natomiast czynniki materialnego rodowiska pracy w poszczególnych rodzajach robót budowlanych to: mikroklimat, haas, drgania, owietlenie, zapylenie, promieniowanie elektromagnetyczne, zwizki toksyczne, które musz by zaplanowane zgodnie z warunkami technicznymi wykonania i odbioru robót budowlanych a w szczególnoci z obowizujcymi przepisami i normatywami [5]. 2.1. Ergonomia koncepcyjna i ergonomia korekcyjna na placu budowy Ergonomia jest dziedzin teoretyczn i stosowan, w której wykorzystuje si wiedz o moliwociach psychofizycznych czowieka do projektowania nowego stanowiska pracy lub do korygowania ju istniejcego. W zwizku z tym dokonuje si podziau ergonomii na ergonomi koncepcyjn i ergonomi korekcyjn. Ergonomia koncepcyjna, na etapie projektu ogranicza lub likwiduje wystpujce zagroenia rodowiskowe z powodu nieodpowiednich warunków pracy, a take dostosowuje do moliwoci psychofizycznych pracownika ksztat i wymiary maszyn, urzdze oraz elementy kontrolno - sterujce. Podejciem koncepcyjnym zajmuj si projektanci obiektów budowlanych, wyrobów budowlanych, maszyn lub urzdze. Na etapie projektowania wychwytywane s niedocignicia w zakresie ergonomii i na bieco korygowane. Korekta na etapie projektu jest atwiejsza i tasza ni korekta np. stanowiska pracy, maszyny lub urzdzenia ju istniejcego. Dlatego na etapie projektowania wana jest 146 funkcja doradcza pracownika suby bhp, specjalisty w zakresie ergonomii. Specjalista ergonomii moe doradzi np. zakup danej maszyny lub urzdzenia, bd zaleci zastosowanie procesu technologicznego speniajcego wymagania ergonomii w taki sposób by w przyszoci nie dokonywa korekty, aby spenione byy wymagania ergonomii. Ergonomia korekcyjna, wykorzystuje analiz istniejcych struktur technicznych m.in. stanowisk pracy i organizacyjnych oraz ogranicza lub likwiduje wystpujce zagroenia rodowiskowe w procesie pracy. Ergonomia wymaga dobrego projektowania maszyn i urzdze budowlanych oraz stanowisk pracy obsugujcych maszyny takie jak: agregaty malarskie, prdotwórcze, tynkarskie, betoniarki, frezarki, gitarki, gilotyny, amarki, mieszarki, pompy do betonu, zacieraczki, zgrzewarki, a take diagnozowania stanu istniejcego. Dobre projektowanie wie si z koniecznoci uwzgldnienia wielu czynników funkcjonalnych i ergonomicznych wpywajcych na parametry pracy maszyn lub urzdze na placu budowy. W praktyce podejciem korekcyjnym na placu budowy zajmuj si, oprócz kierownika budowy lub robót, pracownicy suby bhp. Do pracowników suby bhp naley nadzorowanie warunków pracy na danym stanowisku, typowanie braków lub bdnych dziaa na stanowisku oraz formuowanie odpowiednich zalece dla pracodawcy polegajcych na poprawie parametrów materialnego rodowiska pracy, a take eliminowaniu nadmiernych obcie psychofizycznych. 2.2. Ukad czowiek – obiekt techniczny na placu budowy Nauki o czowieku badaj i przystosowuj czowieka do pracy, nauki technicznoorganizacyjne badaj i dostosowuj dostpn technik oraz organizacj pracy. Wspólnym ich celem jest jednak prawidowy stan ukadu czowiek – obiekt techniczny. Problematyka ergonomii w ukadzie czowiek – obiekt techniczny na placu budowy opiera si na poniej podanych grupach zagadnie: x odbieranie informacji przez czowieka, x sterowanie przez czowieka danym stanowiskiem pracy, x wpyw materialnego rodowiska pracy, x antropometria na stanowisku pracy, x organizacja stanowiska pracy i otoczenia. Wszystkie elementy ukadu czowieka – obiekt techniczny na placu budowy wpywaj na warunki panujce na stanowisku, jako pracy i bezpieczestwo pracy. Niewaciwe podejcie do choby jednego z wyej wymienionych zagadnie moe radykalnie wpyn na obnienie poziomu warunków pracy na stanowisku. Midzy obiektem technicznym na placu budowy a czowiekiem istotn rol odgrywaj sprzenia zwrotne, które pozwalaj na powizanie procesów odbierania informacji z procesami sterowania. Na czowieka oddziauje sam obiekt techniczny (odbieranie informacji, przetwarzanie i reagowanie) oraz czynniki materialnego rodowiska pracy (haas, wibracje, mikroklimat, owietlenie). Wana jest take organizacja stanowiska pracy (postawa przy pracy, rytm i tempo pracy, przerwy w pracy) oraz jego otoczenia (warunki zewntrzne, pozycja przedsibiorcy na rynku). Na obiekt techniczny oddziauje czowiek (sterowanie), materialne rodowisko pracy (np. czynniki chemiczne, wilgo). Warto zwróci uwag take na organizacj stanowiska pracy (prawidowe ustawienie obiektów technicznych w pomieszczeniach oraz wzgldem siebie) oraz otoczenie (miejsce zamontowania obiektu 147 technicznego). Te zagadnienia powinny by analizowane przez specjalistów suby bhp, którzy powinni ukierunkowywa pracodawc, aby nie ogranicza si tylko do samych wymiarów stanowiska pracy, ale dogbniej spojrza na to stanowisko. Pracodawca powinien zwróci uwag na odbiór informacji i ich przetwarzanie przez pracownika, czynniki materialnego rodowiska pracy oraz oczywicie odpowiedni organizacje stanowiska pracy i otoczenia. Warto doradza cay czas pracodawcy co mona zmieni na stanowisku i wskazywa jakie elementy ergonomii wskazane byoby jeszcze wdroy na danym stanowisku i w jego otoczeniu. Od pracownika budowlanego wymaga si midzy innymi, zginania si i wyginania, wykonywania pracy w niewygodnej pozycji ciaa lub w ciasnej przestrzeni nad gow, wykonywania monotonnej pracy i wykonywania ruchów powtarzalnych, przeadunku cikich materiaów i urzdze, z uyciem siy ciaa, bdc naraonym na wibracje i haas. 2.3. Stosowanie zasad ergonomii przy realizacji robót budowlanych Uczestnicy procesu budowlanego (czyli: inwestor, inspektor nadzoru budowlanego, projektant i kierownik budowy lub kierownik robót) maj obowizek wspódziaania ze sob w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy w procesie przygotowania i realizacji budowy. Natomiast stosowanie niezbdnych rodków ochrony indywidualnej obowizuje wszystkie osoby przebywajce na terenie budowy. Bezporedni nadzór nad bezpieczestwem i higien pracy na stanowiskach roboczych sprawuj stosownie do zakresu obowizków odpowiednio kierownik robót oraz mistrz budowlany. Jako osoba kierujca pracownikami na terenie budowy, kierownik ma obowizek: 1) organizowa stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczestwa i higieny pracy; 2) dba o sprawno rodków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem; 3) organizowa, przygotowywa i prowadzi prace, uwzgldniajc zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami zwizanymi z warunkami rodowiska pracy; 4) dba o bezpieczny i higieniczny stan pomieszcze pracy i wyposaenia technicznego, a take o sprawno rodków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem; 5) egzekwowa przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczestwa i higieny pracy; 6) zapewnia wykonanie zalece lekarza sprawujcego opiek zdrowotn nad pracownikami. Obiekt budowlany wraz ze zwizanymi z nim urzdzeniami budowlanymi naley budowa w sposób okrelony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniajc warunki bezpieczestwa i higieny pracy. Kady, kto przy wykonywaniu robót budowlanych w sposób racy nie przestrzega warunków bezpieczestwa i higieny pracy, podlega karze grzywny. Obowizek przestrzegania warunków bezpieczestwa i higieny pracy dotyczy kadego wykonujcego jakiekolwiek funkcje i zadania na budowie. Za nieprzestrzeganie warunków bezpieczestwa i higieny pracy odpowiada wic kady, kto je naruszy, a nie 148 tylko kierownik budowy. Zasady bezpieczestwa i ochrony zdrowia wci s w Polsce bardzo czsto lekcewaone, a stan wiedzy osób odpowiedzialnych o przepisach i zasadach BHP jest znikomy. Wymóg zapewnienia warunków bezpieczestwa i higieny pracy wynika przede wszystkim z przepisów bezpieczestwa i higieny pracy, za zamieszczenie go w przepisach ogólnych prawa budowlanego zwraca uwag na to, e w dziaaniach podejmowanych w sprawach budowlanych, dziedzina bezpieczestwa i higieny pracy ma szczególne znaczenie. Chodzi tu przy tym nie tylko o bezpieczestwo i higien pracy w obiektach budowlanych przeznaczonych do wykonywania pracy, ale take bezpieczestwo i higien pracy przy wykonywaniu robót budowlanych, dla których wprowadzono obowizek sporzdzenia planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia. Powyszy obowizek wynika w szczególnoci z koniecznoci zapewnienia warunków bezpieczestwa i ochrony zdrowia osób przebywajcych na terenie budowy, a take ma zwizek z wymaganiami podstawowymi przy projektowaniu i budowaniu obiektów budowlanych. Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy na placu budowy oraz prawo do ochrony zdrowia wynikaj nie tylko z ustaw odrbnych i przepisów wykonawczych do nich, ale s jako konstytucyjne prawa podmiotowe chronione na mocy Konstytucji RP. W tym zakresie szczególne znaczenie maj przepisy prawa europejskiego: 1. Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia rodków w celu poprawy bezpieczestwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (89/391/EWG); 2. Dyrektywa Rady z dnia 24 czerwca 1992 r. w sprawie wdroenia minimalnych wymaga bezpieczestwa i ochrony zdrowia na tymczasowych lub ruchomych budowach (92/57/EWG) - ósma szczegóowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG; 3. Dyrektywa Rady z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczca minimalnych wymaga w dziedzinie bezpieczestwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (89/654/EWG) – pierwsza szczegóowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG; Genez istnienia obowizku sporzdzenia planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia byo wydanie Dyrektywy Rady 92/57/EWG z 24.6.1992 r. w sprawie wdroenia minimalnych wymaga bezpieczestwa i ochrony zdrowia na tymczasowych lub ruchomych budowach (ósma szczegóowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 245 z 26.8.1992 r., s. 6-22). Dyrektywa ta doprowadzia do wprowadzenia odpowiednich regulacji w ustawie Prawo budowlane, obowizujcych od 13.2.2002 r., które naoyy na uczestników procesu budowlanego dodatkowe obowizki zwizane z uwzgldnieniem problematyki zapewnienia bezpieczestwa realizacji robót budowlanych stwarzajcych zagroenie, zarówno w rozwizaniach projektowych, jak i podczas ich wykonywania na budowie. Zmiany wprowadzone w ustawie Prawo budowlane naoyy na wszystkich uczestników procesu budowlanego dodatkowe obowizki: x na projektanta, który na etapie opracowywania projektu powinien sporzdzi informacj dotyczc bezpieczestwa i ochrony zdrowia ze wzgldu na specyfik projektowanego obiektu budowlanego. Uchybienia w tym zakresie nie podwaaj wprawdzie legalnoci samej budowy, jednake naruszenie tego obowizku moe 149 skutkowa odpowiedzialnoci zawodow i dyscyplinarn projektanta, a take odpowiedzialnoci za wykroczenie (niespenianie bd niedbae wykonywanie obowizków), x na kierownika budowy, który opierajc si na uprzedniej informacji projektanta, powinien sporzdzi lub zapewni sporzdzenie, przed rozpoczciem robót, planu bezpieczestwa i ochrony zdrowia, tzw. planu BIOZ, uwzgldniajc specyfik obiektu budowlanego i warunki prowadzenia robót budowlanych, w tym jednoczesne prowadzenie robót budowlanych i produkcji przemysowej, x na inwestora, który do zawiadomienia organu nadzoru budowlanego o zamiarze rozpoczcia robót powinien doczy owiadczenie kierownika budowy, stwierdzajce sporzdzenie planu BIOZ. Plan BIOZ sporzdza si, jeeli przewidywane roboty budowlane maj trwa duej ni 30 dni roboczych i jednoczenie bdzie przy nich zatrudnionych co najmniej 20 pracowników lub pracochonno planowanych robót bdzie przekracza 500 osobodni oraz równie dla: 1) robót budowlanych, których charakter, organizacja lub miejsce prowadzenia stwarzaj szczególnie wysokie ryzyko powstania zagroenia bezpieczestwa i zdrowia ludzi, a w szczególnoci przysypania ziemi lub upadku z wysokoci; 2) robót budowlanych, przy których prowadzeniu wystpuj dziaania substancji chemicznych lub czynników biologicznych zagraajcych bezpieczestwu i zdrowiu ludzi; 3) robót budowlanych stwarzajcych zagroenie promieniowaniem jonizujcym; 4) robót budowlanych prowadzonych w pobliu linii wysokiego napicia lub czynnych linii komunikacyjnych; 5) robót budowlanych stwarzajcych ryzyko utonicia pracowników; 6) robót budowlanych prowadzonych w studniach, pod ziemi i w tunelach; 7) robót budowlanych wykonywanych przez kierujcych pojazdami zasilanymi z linii napowietrznych - roboty przy budowie, remoncie i rozbiórce torowisk; 8) robót budowlanych wykonywanych w kesonach, z atmosfer wytwarzan ze spronego powietrza - roboty przy budowie i remoncie nabrzey portowych i przepraw mostowych; 9) robót budowlanych wymagajcych uycia materiaów wybuchowych; 10) robót budowlanych prowadzonych przy montau i demontau cikich elementów prefabrykowanych - roboty, których masa przekracza 1,0 t. Ustawodawca tworzc nowe prawo zawierajce zagadnienia ergonomii, wprowadza je w ycie, po to aby zobligowa pracodawców do stosowania si do wydanych przepisów, dotyczcych zapewnienia bezpiecznych i ergonomicznych rozwiza technicznych i organizacyjnych w procesie pracy [3]. Przeprowadzane kontrole placów budów potwierdzaj, e nie w kadym zakadzie pracy przepisy dotyczce ergonomii i rozwizania za tym idce s stosowane. Pracodawcy nie zdaj sobie sprawy, e pozorne oszczdnoci zwizane z niestosowaniem zasad ergonomii, mog w przyszoci spowodowa znaczne koszty z powodu wypadków czy chorób zawodowych. W zakadach pracy, w których pracodawca rozumie potrzeb stosowania rozwiza ergonomicznych w rodowisku pracy, pracownikom pracuje si atwiej, przyjemniej i bez150 pieczniej, co przekada si na wizerunek przedsibiorstwa na rynku, mniejsz rotacj pracowników oraz ograniczenie liczby wypadków i chorób zawodowych. 2.4. Zaburzenia ukadu miniowo-szkieletowego wystpujce przy robotach budowlanych Badania przeprowadzone w 1997 roku w Stanach Zjednoczonych [2] potwierdziy tez, e ponad jedn trzeci wszystkich urazów na placu budowy stanowi zaburzenia ukadu miniowo-szkieletowego (urazy barku i pleców, grzbietu, opatki, kolana, stawów i koci, zapalenie torebki stawowej, zapalenie mini, nacignicie mini, zapalenie cigien lub pochewki cigna, wystpienie torbieli galaretowatej, uszkodzenie mini nadgarstka, okcia, skrcenia, urazy krgosupa), które powoduj okoo poowy wszystkich roszcze odszkodowawczych. Natomiast badania przeprowadzone w 2000 roku przez Europejsk Fundacj Poprawy Warunków Pracy i ycia, z siedzib w Dublinie, stwierdziy, e wród wszystkich chorób zawodowych wyra nie dominuj schorzenia ukadu miniowo-szkieletowego, natomiast 70% pracowników w budownictwie cierpi na stany zapalne w ukadzie kostno-szkieletowym [4]. Ukad miniowo-szkieletowy (MSD) w ergonomii, jest terminem stosowanym w literaturze naukowej i odnosi si cznie do grupy wypadków i chorób, które wpywaj na ukad miniowo-szkieletowy. W literaturze przedmiotu znany jest pogld, e pracownicy budowlani skar si na odczuwanie „bólu przy pracy”. Jest to gówny problemem ekonomiczny przedsibiorców, gdy ból zmniejsza wydajno pracy. W tej sytuacji ergonomia na placu budowy pozwala na znalezienie sposobów uatwiajcych prac w taki sposób by pracownicy mogli pracowa mdrzej a nie ciej. Oznacza to, e naley wdraa pomysy dowiadczonych pracowników, które eliminuj ból i zmczenie przez prowadzenie odpowiedniego instruktau jak naley w sposób prawidowy wykonywa prace, co przekada si bezporednio na produktywno danego miejsc pracy. Takie ergonomiczne rozwizania, na ogó, nie s drogie gdy dotycz: planowania na placu budowy, zastosowania odpowiednich narzdzi i sprztu, wspópracy midzy pracownikami, zastosowania ergonomicznych materiaów i wyrobów budowlanych oraz prowadzenia odpowiedniego szkolenia. Wieloletnie dowiadczenie autora artykuu przy nadzorowaniu robót budowlanych uprawnia go do zaprezentowania nastpujcego rozwizania ergonomicznego na etapie planowania pracy i organizacji stanowisk roboczych na placu budowy, które obejmuj: 1. eliminowanie niewygodnych pozycji pracy na stanowisku roboczym ze szczególnym zwróceniem uwagi na prawidowe wyrównanie krgosupa oraz minimalizowanie wystpujcych negatywnych czynników rodowiskowych takich jak: niska lub wysoka temperatura, ograniczona widzialno, owietlenie, 2. minimalizacj czstotliwoci i dugotrwaoci rcznego przemieszczania cikich materiaów (zapewniamy dostpno sprztu w odpowiednim czasie: urawie, podnoniki, windy, wózki widowe, ) oraz skadowiska materiaów organizujemy blisko miejsca, gdzie bd one wykorzystywane, 3. materiay i wyroby budowlane przechowujemy na odpowiedniej wysokoci i w odpowiednim pooeniu tak aby byy atwo dostpne (np. na wysokoci ramion pracownika lub na poziomie gruntu nie zastawiajc dróg komunikacyjnych), 151 4. drogi komunikacyjne powinny umoliwia przemieszczanie si sprztu rodków transportu oraz ludzi, 6. wykorzystujemy ergonomicznie zaprojektowane narzdzia, które cechuj si lekkoci, wymagaj mniejszej siy do pracy i s bardziej wygodne w uyciu, 7. przemieszczanie rczne materiaów i wyrobów budowlanych, przewanie w okolicach magazynów i miejsc pracy, powinno odbywa si za pomoc stosownych uchwytów, szczelin oraz otworów tak aby zmiecia si rka w odpowiedniej rkawiczce a przy przewozie adunków stosowanie odpowiednich ramp, pochylni, wind, 8. zastosowanie i uycie sprztu ochronnego (np. nakolanniki z poduszkami) w celu zmniejszenia napre kontaktowych na kolanach pracy lub przy przewozie materiaów 10. organizowanie wspópracy pracowników na kady dzie, zgodnie z harmonogramem budowy, w razie potrzeby podnoszenia, przemieszczania, pchania, cignicia rcznego duych adunków (naley ustali limit wagowy np. 50 kg, powyej którego wymagana jest pomoc innych pracowników), gdy nieodpowiednie podnoszenie cikich przedmiotów jest jedn z gównych przyczyn urazów w pracy. 13. korzystanie z lejszych materiaów (w tym materiaów drobnicowych) przy wykonywaniu robót budowlanych a w szczególnoci przy montau rusztowa, drabin i rozadunku samochodów, 14. szkolenie pracowników i kierowników robót w celu okrelenia ergonomicznych czynników ryzyka wykonywania robót budowlanych na konkretnym stanowisku pracy, 15. organizowanie spotka pracowników podczas których omawiane s spostrzeenia, opinie, procedury i wytyczne wykonywania robót budowlanych uwzgldniajc kwestie ergonomii, majc na celu popraw przyjtych rozwiza na placu budowy i doprowadzenie do doskonaoci zastosowanych procesów budowlanych, 16. zbieranie informacji o wystpujcych urazach i objawach chorobowych, które wywouj konieczno udzielenia pierwszej pomocy i mog powodowa roszczenia odszkodowawcze pracowników. Pod wzgldem uwarunkowa ergonomicznych nastpujce roboty budowlane wymagaj szczególnej uwagi: przeadunek materiaów, skadowanie materiaów, praca na pomostach roboczych, komunikacja pionowa: wchodzenie i schodzenie, poruszanie si po drogach komunikacyjnych i chodnikach, praca przy wykorzystaniu sprztu cikiego. Te ergonomiczne problemy wynikaj z charakteru procesu budowlanego, midzy innymi, stosowaniem cikich materiaów i urzdze, wyrobów budowlanych nie podlegajcych prefabrykacji i montau wstpnego, cinite stanowiska robocze i niewystarczajca mechanizacja robót. Stosowanie ergonomicznych narzdzi powoduje zmniejszenie dolegliwoci i urazów na stanowisku roboczym na placu budowy. Do takich urzdze zaliczamy: podnoniki, windy, wielokrki przenone, uchwyty narzdzi, narzdzia do robót ziemnych, siowniki hydrauliczne uruchamiane stop, narzdzia hydrauliczne oraz elektronarzdzia w tym zasilane bateryjnie, wózki widowe, wózki wspinajce si po schodach, rkawice ochronne, nakolanniki, drabiny i taborety, gitarki, cigacze mechaniczne, szelki, pasy, torby. 152 3. ERGONOMICZNA LISTA KONTROLNA ROBÓT BUDOWLANYCH NA PLACU BUDOWY Przy organizacji stanowisk pracy na placu budowy korzystamy z ergonomicznej listy kontrolnej robót budowlanych, zwanej Checklist, któr wypeniaj i aktualizuj wykonawcy robót na budowie. Dokument ten ma na celu pomóc w rozwizywaniu problemów ergonomicznych wystpujcych na placu budowy i ma zapobiec powstawaniu urazów. Ergonomia jest interdyscyplinarn dziedzin wiedzy, zawierajc wiele informacji, które mog by wykorzystane do opisania stanu warunków pracy na placu budowy. Zajmuje si przystosowaniem maszyn, urzdze, rodowiska i warunków pracy do autonomicznych i psychofizycznych cech i moliwoci czowieka, jego potrzeb i oczekiwa, zapewniajc sprawne, wydajne i bezpieczne wykonywanie pracy, dostosowujc rodowiska pracy i otoczenie do czowieka, nigdy odwrotnie. Czsto na placu budowy pracownik chcc pracowa z wiksz wydajnoci i bezpieczniej jest zmuszony do dostosowywania si do zastanych warunków na stanowisku pracy. Tak by nie powinno. Obecnie zmienia si powoli mentalno pracodawców i s podejmowane konkretne kroki suce do poprawy warunków pracy na stanowisku pracy na placu budowy. Zasady opracowywania ergonomicznej listy kontrolnej podaje Jerzy Olszewski w pracy [6], natomiast zestaw pyta diagnostycznych zadawanych pracownikom, które wymuszaj dokadne opisanie sytuacji wystpujcej na placu budowy i zwracaj uwag na elementy niekorzystne dla czowieka mona zaczerpn ze strony internetowej [1]. Opracowywanie nowych list kontrolnych jest procesem cigym, uzalenionym od postpu w uzyskiwaniu nowych danych na temat jakoci i wartoci kryteriów ergonomicznych oraz nowych przepisów wprowadzanych do budownictwa. Stosowanie list kontrolnych na placu budowy daje najlepsze wyniki w przypadku badania konkretnej roboty budowlanej i okrelonego zawodu budowlanego. Przed rozpoczciem badania warunków pracy na konkretnym placu budowy na podstawie ergonomicznej listy kontrolnej, badajcy powinien dokona ogólnej oceny najwaniejszych aspektów obcienia prac, uwzgldniajc ustalenia zawarte w informacji dotyczcej bezpieczestwa (informacja BIOZ) opracowanej przez projektanta i uwzgldnionej w planie bezpieczestwa (plan BIOZ) przez kierownika budowy lub robót. 4. PODSUMOWANIE Wymagania ogólne i szczególne w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy na placu budowy powinny by zgodne z zaleceniami dyrektywy „ramowej” 89/391/EEC okrelajcej podstawowe wymagania w odniesieniu do miejsc pracy oraz dyrektywy 92/57/EEC dotyczcej minimalnych wymaga bezpieczestwa i ochrony zdrowia na tymczasowych lub ruchomych budowach, co za tym idzie rozpoznania moliwych zagroe, oceny ryzyka, wskazania sposobu zapobieenia ewentualnym wypadkom, w fazie rozpoczcia i prowadzenia prac budowlanych. Ergonomia jest dziedzin wiedzy, która w duym stopniu moe odnie wpyw nie tylko na stan zdrowia, ale równie na wiksz wydajno pracowników. W wyniku zastosowania rónych metod i technik dotyczcych moliwoci psychofizycznych, fizjologicznych oraz anatomicz153 nych czowieka mona okreli zbiór charakterystycznych parametrów obiektu uatwiajcych dostosowanie jego budowy i ksztatu do pracownika. Ergonomia w swoim podstawowym ujciu zajmuje si optymalizacj pracy, rozumianej jako ukad lub system wspódziaania czowieka ze rodkami pracy w okrelonym rodowisku materialnym i spoecznym, zmierzajcy do wytworzenia tzw. produktu, którym jest obiekt budowlany. Nadrzdnym celem ergonomii jest optymalne ksztatowanie systemu pracy czowieka, na który skadaj si takie elementy jak: moliwoci czowieka, organizacja i rodki uywane w pracy oraz produkt, który jest wynikiem tej pracy. Oznacza to take zapewnienie wydajnoci pracy wykonywanej w warunkach nie tylko penego bezpieczestwa, ale pozwalajcej na wszechstronny rozwój pracownika - intelektualny, psychiczny i spoeczny. Te optymalne warunki pracy stwarzaj moliwoci i motywacj u pracownika budowlanego do zwikszania wydajnoci. Bibliografia 1. Construction Ergonomics Checklist, The Center to Protect Workers’ Rights, http://www.cpwr.com/publications/kcheck.PDF. 2. Ergonomics in construction: where does it hurt?, http://www.elcosh.org/record/document/191/d000198.pdf. 3. ISO 6385:2004, Ergomomic principles in the design of work systems, Zasady ergonomiczne w projektowaniu systemów pracy. 4. Koordynacja dziaa w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy na budowach, http://osha.europa.eu/fop/poland/pl/good_practice/budownictwo/bhp_na_placu_budowy.pdf. 5. Kowal E., Ekonomiczno-spoeczne aspekty ergonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, WarszawaPozna, 2002. 6. Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy. Wydawnictwo AE, Pozna 1997. 154 Rozdzia 16 ZASTOSOWANIE MATERIAÓW WTÓRNYCH W REALIZACJI OBIEKTÓW ARCHITEKTONICZNYCH Maciej Skowroski Jerzy Charytonowicz 1. WSTP Ergonomia to dyscyplina naukowa, która za jeden z celów stawia sobie zapewnienie czowiekowi szeroko pojtego komfortu otoczenia i optymalizacj mikroklimatu wntrz obiektów budowlanych. Na ów komfort skada si ogó czynników zewntrznych, które wpywaj na wygod uytkowania i odpowiedni estetyk przestrzeni kreowanej przez architekta. Zaliczy tu mona min. takie elementy jak: odpowiednia temperatura, wilgotno powietrza, owietlenie, akustyka, kolorystyka czy wreszcie sam ukad funkcjonalny wntrza. Bez wtpienia jednym z kluczowych elementów procesu projektowego, który ma na celu zapewnienie waciwego komfortu dla przyszego uytkownika, jest trafny dobór materiaów przewidzianych do wznoszenia budowli. Tradycyjnie materiay budowlane ze wzgldu na pochodzenie dzieli si na: naturalne, sztuczne i kompozytowe. Z powodu kurczcych si zó zasobów naturalnych oraz postpujcej degradacji rodowiska, w drugiej poowie XX w. zwraca si uwag na jeszcze jedn, czwart grup produktów, któr stanowi materiay z odzysku i recyklingu. By wyj naprzeciw rosncej liczbie odpadów ustalono hierarchi rozwiza, która sprowadza si do zasady 3×R – redukcja, rekonsumpcja, recykling. Najwiksze korzyci dla rodowiska niesie tu ograniczanie nadmiernej konsumpcji oraz wielokrotne uycie – czyli jak najpó niejsze uznanie produktu za odpad. Wreszcie ich racjonalne przetwarzanie pomaga ograniczy obcienia zwizane z pozyskaniem produktu z surowców pierwotnych i akumulacj mieci. Zasadniczo wyrónia si trzy róda pochodzenia odpadów przyjmujcych w kolejnej fazie swojego cyklu yciowego form substratów dla recyklingu. Pierwsze z nich stanowi znalezienie zastosowania dla grupy materiaów powstajcych wskutek dziaalnoci wydobywczej bd innej aktywnoci przemysowej czowieka – cz odpadów poprzemysowych. Zaliczy tu naley min. produkty uboczne procesu pozyskiwania surowców docelowych, odpady powstajce na drodze bagrowania rzek, popioy ze spalarni mieci, czy np. osad z oczyszczalni cieków (rodzaj odpadów komunalnych). Materiay te s sporadycznie wykorzystywane bezporednio przy wznoszeniu obiektów budowlanych, znajduj natomiast szersze zastosowanie w innych dyscyplinach inynieryjnych. Drug grup substratów dla recyklingu stanowi produkty uboczne procesu produkcji przemysowej. Wreszcie mamy take do czynienia z przetwarzaniem odpadów pokonsumpcyjnych, które przed poddaniem procesowi recyklingu wymagaj przeprowadzenia zbiórki komponentów i ich starannej segregacji. 155 Suszno poddania danego elementu procesowi recyklingu determinowana jest zazwyczaj przez szereg czynników wynikajcych z tego z jakim produktem, odpadem bd materiaem mamy w konkretnej sytuacji do czynienia i w jakim stanie technicznym si on znajduje. Wiele wytwórni wykorzystuje obecnie powstajce we wasnym procesie technologicznym odpady wczajc je ponownie w cykl produkcji bezporednio w miejscu ich pozyskania. Na dobr spraw powinno si postawi pytanie, czy tak form dziaalnoci mona rzeczywicie okreli mianem recyklingu. Nie ma jednak wtpliwoci, i proceder ten jest podany i przyczynia si do spowolnienia degradacji rodowiska. Wpywa na popraw warunków bytowych czowieka poprzez zmniejszanie liczby odpadów. Zjawisko to wydaje si dobrze ilustrowa przebieg procesu wytwarzania pyt gipsowo- kartonowych. Odpady gipsowe powstajce na linii technologicznej mog tu w stosunkowo prosty sposób zosta przetworzone i wczone do powtórnego procesu produkcji jeszcze na terenie fabryki. Czym innym jest ju natomiast zbiórka cinków tyche elementów bezporednio na placu budowy w celu dostarczenia ich do pierwotnej wytwórni i ponownego wczenia w proces produkcyjny. W chwili obecnej czynno ta zaczyna stopniowo zyskiwa na popularnoci w odniesieniu do wielu materiaów budowlanych. W znaczcy sposób wpywa na wzrost wiadomoci ekologicznej oraz wysoki koszt skadowania odpadów na wysypiskach mieci. Jeszcze dalej idcym z ekologicznego punktu widzenia procederem jest staranna dekonstrukcja poszczególnych elementów w obiekcie poddanym rozbiórce, zwieczona zwrotem wyeksploatowanych komponentów budowlanych do wytwórni w celu poddania ich procesowi konserwacji bd recyklingu. Gówn determinant jest tu stan techniczny danego elementu i jego potencjalne walory eksploatacyjne. 2. GRUNT RODZIMY Podoe na którym wznoszone s obiekty budowlane zazwyczaj okrela si mianem gruntu macierzystego. Moe on przyjmowa rón form, poczwszy od wysoce wytrzymaych ska a po grzsk glin. Waciwoci fizyczne podoa zmieniaj si zazwyczaj wraz z gbokoci i wynikaj z warstwowego ukadu gleby oraz poziomu wód gruntowych. Oszacowanie potencjalnych moliwoci jego pierwotnego lub wtórnego uycia zaley od klasy nonoci, wspóczynnika przepuszczalnoci wody, stopnia skaenia oraz yznoci gruntu. Okrelenie nonoci oraz przepuszczalnoci wodnej gruntu zazwyczaj poprzedza rozpoczcie prac projektowych. Polega na wykonaniu bada geologicznych w formie odwiertów w miejscu budowy oraz przygotowaniu stosownych ekspertyz okrelajcych geotechniczne warunki posadowienia obiektów budowlanych. Ziemia pochodzca z wykopów pod fundamenty lub kondygnacje podziemne niejednokrotnie zawiera due iloci gruzu i innych zanieczyszcze, zwaszcza w przypadku prowadzenia prac w miejscu, w którym wczeniej posadowiony by inny obiekt budowlany lub w jego bezporednim ssiedztwie. Poka ne iloci takiej mieszanki materiaowej zazwyczaj wdruj na wysypiska mieci. Ze wzgldu na rosncy koszt wywozu odpadów budowlanych oraz oszczdno energii potrzebnej do transportu wielotonowego adunku, warto w harmonogramie prac uwzgldni moliwoci wykorzystania pozyskanego materiau bezporednio na terenie danej inwestycji. Ziemia z wykopów moe przecie posuy do zasypania aw i cian fundamentowych. Niekiedy wy156 dobyty materia ze wzgldu na swoje walory estetyczne bd uytkowe znajduje take zastosowanie przy wykonywaniu fragmentów zagospodarowania terenu wokó nowo wznoszonych budowli. Pomimo duych iloci wydobywanego materiau, z jakimi mamy do czynienia w trakcie prac fundamentowych, w dniu dzisiejszym projektanci i wykonawcy wci nie przywizuj naleytej uwagi do moliwoci jego wtórnego zagospodarowania bezporednio na placu budowy. 3. METALE Proces wytwarzania metali wymaga zuycia duej iloci energii, poczwszy od wydobycia rudy, poprzez jej obróbk a po produkcj. To przekada si na wysokie ceny tyche produktów w porównaniu do innych materiaów budowlanych. Metale zazwyczaj daj si stosunkowo atwo oddzieli wzajemnie od siebie lub sporód innych odpadów budowlanych. Np. elazo, stal, aluminium czy mied mog zosta wyselekcjonowane przy zastosowaniu poprawnie dobranych metod elektromagnetycznych. Wzajemnej segregacji ronych typów metali mona dokona poprzez zanurzenie w odpowiednio spreparowanym roztworze, bazujc na odmiennej gstoci cia staych. Wyroby metalowe posiadaj stosunkowo duy potencja dla recyklingu, który odbywa si tu zazwyczaj poprzez mielenie odpadów i wczanie pozyskanych wiórów do procesu produkcji elementów nowych. Z tego to wzgldu stosunkowo may odsetek metali pochodzcych z rozbiórki (ale cigle znaczcy w odniesieniu do stopnia skaenia rodowiska) wdruje obecnie na wysypiska mieci. Na skadowiska odpadów wysyane s przede wszystkim te produkty budowlane, w których metal w stosunkowo mocny sposób zosta poczony z innym materiaem o niej wartoci, tak jak ma to np. miejsce w wyeksploatowanych warstwowych pytach elewacyjnych. Odzysk materiau zazwyczaj jest tu nieekonomiczny i bardzo pracochonny. Na skutek zmielenia produktów metalowych i ich ponownej obróbki temperaturowej powstaj praktycznie cakiem nowe elementy konstrukcyjne bd wykoczeniowe, których waciwoci s bardzo wysokie. Proces recyklingu moe tu nastpowa wielokrotnie, i z kadym kolejnym razem nie wpywa on na obnienie parametrów nowego, gotowego wyrobu. Metale dzielimy zasadniczo na dwie odmienne kategorie, metale elazne (elazo, stal, staliwo, eliwo) i nieelazne (pozostae). 3.1. Metale elazne Do metali elaznych zaliczamy wiele rónych stopów elaza. W przemyle budowlanym do najpopularniejszych materiaów nale tu: elazo kute, elazo odlewane, stal mikka, stal nierdzewna, stal kortenowa (Cor-Ten), stal o duej wytrzymaoci na rozciganie itp. Róne stopy zawieraj tu min. 80% elaza i do 5% wgla. Pozostae skadowe to dobrane w odpowiedniej proporcji: mied , chrom, mangan, molibden, wolfram i inne. Do roku 1770 jedynym materiaem elaznym znajdujcym zastosowanie w budownictwie byo elazo kute, które stracio na popularnoci dopiero pod koniec XIX w. Od ok. 1770 do 1880 r. do celów konstrukcyjnych i dekoracyjnych wykorzystywano przede wszystkim elazo lane. Od wczesnych lat osiemdziesitych XIX w. stal zacza 157 w znacznym stopniu wypiera konstrukcje eliwne otwierajc tym samym przed projektantami nowe horyzonty. W wieku XX wprowadzono do uytku produkty ze stali nierdzewnej (zawierajcej chrom) oraz kortenowej (ze znaczn iloci miedzi) [1]. Stal wykorzystywana w konstrukcjach szkieletowych budowli posiada duy potencja dla odzysku i recyklingu. Skada si na to kilka czynników. Stalowe elementy konstrukcyjne produkowane s zazwyczaj jako belki i supy o powtarzalnym, standardowym przekroju, w kilku klasach wytrzymaociowych. Projektant zakadajc wykorzystanie do konstrukcji obiektu stalowych elementów nonych o normatywnym przekroju poprzecznym stwarza tym samym moliwo zastosowania elementów z odzysku, które speniaj postawione w specyfikacji wymogi gabarytowe i wytrzymaociowe. Wyroby stalowe cechuje równie stosunkowo dua wszechstronno zastosowa. Belki i supy z odzysku stosuje si obecnie do wznoszenia obiektów i budowli o bardzo rónorodnych funkcjach, take tymczasowych. Konstrukcja i obudowa budynków przemysowych moe np. posuy po fazie rozbiórki do budowy obiektów rolniczych. Przy wznoszeniu obiektów takich jak inwentarskie, magazynowe itp. wzgldy estetyczne nie odgrywaj bowiem tak wielkiej roli jak w przypadku inwestycji o charakterze reprezentacyjnym. Podziurawione w miejscach uprzedniego mocowania elementy none konstrukcji z odzysku mona zatem wykorzysta do wznoszenia ram konstrukcyjnych, oczywicie z uwzgldnieniem pewnego zapasu nonoci ze wzgldu na powstae uprzednio defekty (przeskalowanie przekroju poprzecznego wzgldem rozpitoci). ywotno i wytrzymao stalowych elementów konstrukcyjnych stanowi o moliwoci ich wielokrotnego uycia. Dobrym przykadem jest tu stalowa cianka larsena, której wykorzystanie nader czsto sprowadza si do tymczasowego zabezpieczania wykopów. Oczywicie naley pomin tu sytuacj, kiedy bezporednio w jej ssiedztwie zostaje wylana ciana elbetowa, uniemoliwiajca pó niejsze wydobycie konstrukcji bd sytuacj, w której pozostawienie cianki stalowej jest konieczne ze wzgldu na uwarunkowania geologiczne i hydrologiczne w miejscu posadowienia. Rynek recyklingu metali elaznych w Polsce wydaje si by stosunkowo dobrze rozwinity. Cena skupu zomu zalena jest oczywicie od rodzaju metalu, a wic stopu. Obecnie dla stali grubej ksztatuje si ona na poziomie ok. 50 gr. za kilogram. Wszystkie ceny skupu s wysoce zalene od zapotrzebowania na surowiec w danym okresie. Ponisza tabela przedstawia przykadowe ceny skupu zomu metali elaznych i nieelaznych w losowo wybranej placówce na dzie 21.06.2010 roku. Tabela 1. Ceny metali w losowo wybranym punkcie skupu na dzie 21.06.2010 roku [wg 5] L.p. 158 Rodzaj zomu Przedzia cenowy w zalenoci od rodzaju stopu [z/kg] 1 Mied Od 16.80 do 19.70 2 Aluminium Od 0.90 do 5.60 3 Mosidz i brz Od 12.80 do 14.30 4 Cynk Od 2.80 do 3.50 5 Oów Od 3.30 do 3.50 6 Stal nierdzewna 6.60 7 Stal chromowa 0.60 8 Stal zwyka Od 0.50 do 0.55 Powtórne wykorzystanie elementów stalowych z rozbiórki niesie wiele korzyci dla rodowiska naturalnego ze wzgldu na wysok energochonno procesu recyklingu. Oszczdno energii, a co za tym idzie kopalnych surowców energetycznych, odbywa si tu poprzez uniknicie fazy transportu i mielenia stali. Dodatkowo rekonsumpcja przekada si na zmniejszenie zapotrzebowania na produkty nowe, wpywajc na ograniczenie wydobycia rudy elaza i ponownie zuycia energii do jej obróbki i przetworzenia. Powtórne zastosowanie elementów rozbiórkowych w miejscu ich demontau lub jego bezporednim ssiedztwie niesie najwiksze korzyci dla rodowiska. Dominujcymi ródami energii w procesie produkcji stali w hutach s wgiel oraz koks. Innymi ródami s energia elektryczna, gaz ziemny, olej i (w pewnych przypadkach) tworzywa sztuczne. Stosunkowo czsto stosowany jest równie gaz koksowniczy, gaz wielkopiecowy oraz gaz konwertorowy (podgrzewanie baterii koksowniczych, ogrzewanie nagrzewnic gorcego dmuchu, zapon wsadu spiekalniczego, ogrzewanie pieców do nagrzewania wsadu walcowniczego itp.). W rónych procesach stosowana jest take para z turbin rozprnych napdzanych gazem gardzielowym lub para z zasadowych konwertorów tlenowych [3]. Omawiajc zagadnienie recyklingu stali, trzeba zaznaczy, i proces ten w przemyle jest o wiele bardziej zoony, ni mogoby si wydawa na pierwszy rzut oka. Obecnie do produkcji stali stosowane s cztery procesy: klasyczny proces wielki piec/ zasadowy konwertor tlenowy, bezporednie topienie zomu (elektryczny piec ukowy), redukcja przez wytapianie i bezporednia redukcja. Najwiksz popularnoci ciesz si dwa pierwsze sporód nich. Globalna produkcja stali w 2002 roku wyniosa w przyblieniu 902 miliony ton. 60% produktów z powyej iloci (541 milionów ton) byo wyprodukowane na drodze klasycznego procesu wielkiego, w którym wykorzystuje si rud elaza oraz zom, w iloci nie przekraczajcej 20% ogóu skadników. Kolejne 34% (306 milionów ton) globalnej produkcji nastpuje w elektrycznych piecach ukowych, a sam proces polega w duym uproszczeniu na topieniu zomu (nawet do 100% zawartoci ogóu skadników). Pozostae 6% to mniej rozpowszechnione metody produkcji [6]. Teoretyzujc, specyfikowanie w fazie projektu wykonawczego nowej stali wytworzonej jedynie na drodze recyklingu, w duszym okresie mogoby przyczyni si do wzrostu produkcji nastpujcej w elektrycznych piecach ukowych. Zjawisko takie moe wydawa si podane z punktu widzenia ekologii i ergonomii. Jednake cakowite odstpienie od pozostaych metod produkcji jest niemoliwe, gdy roczne wiatowe zapotrzebowanie na produkty metalowe elazne znaczco, bo blisko dwukrotnie przekracza moliwoci zbiórki zomu. Mona powiedzie, i teoretycznie wszystkie wyprodukowane i wbudowane elementy wykonane z powyszego materiau powinny po okresie eksploatacji zosta poddane przetworzeniu, a i tak ich ilo bdzie niewystarczajca do zaspokojenia potrzeb rynku zbytu. W zwizku z powyszym produkcja stali z surowców pierwotnych wydaje si by cigle nieunikniona. Patrzc na owe zagadnienie w troch innych kategoriach, krótkowzrocznie, bo w odniesieniu do pojedynczego projektu obiektu budowlanego, specyfikowanie stali nowej wytworzonej na drodze przetopienia zomu, nie wniesie znaczcych zmian do wiatowych metod produkcji tego materiau. W praktyce przeoy si to jedynie na fakt pozyskania przez wykonawc sprecyzowanych elementów z konkretnych róde, które gwarantuj zaopatrzenie w stal wyprodukowan na drodze przetopienia zomu. 159 Inny aspekt sprawy to fakt, e w momencie kiedy projektanci zaczliby wskazywa w specyfikacjach tylko i wycznie konieczno stosowania stali wytworzonej na drodze recyklingu, w niektórych czciach wiata mogoby to doprowadzi do niekontrolowanego wzrostu zapotrzebowania na zom, co z kolei odbio by si na wzrocie cen surowca wtórnego oraz produkowanych w piecach ukowych wyrobów. Ponadto mogoby to przynie take efekt niepodany polegajcy na zwikszeniu czstotliwoci transportu wynikajcej z niemonoci przetopienia caego materiau z odzysku w warunkach lokalnych. 3.2. Metale nieelazne Mied , mosidz, brz, aluminium, cynk, cyna i oów posiadaj znacznie wiksz warto rynkow anieli metale elazne (w przypadku miedzi cena siga nawet ok. 20 z/kg) i posiadaj równie wysoki potencja dla recyklingu [5]. Podobnie jak w przypadku metali elaznych, metale nieelazne ze wzgldu na swoj wysok warto rynkow nie trafiaj w duych ilociach na wysypiska mieci. Zapotrzebowanie na ów materia w gospodarce jest jednak równie tak wysokie, i nie mona go zaspokoi tylko i wycznie poprzez przetwarzanie i obróbk zomu. Nieuniknione w chwili obecnej jest cige wydobywanie surowców pierwotnych. Przygldajc si produktom trafiajcym na rynek materiaów budowlanych, atwo zauway, i kluczow rónic pomidzy metalami elaznymi i nieelaznymi jest fakt, i metale nieelazne w przeciwiestwie do elaznych nie s produkowane w standardowych, powtarzalnych wielkociach. Wyjtek stanowi tu miedziane rury stosowane przy wykonywaniu instalacji centralnego ogrzewania oraz kable elektryczne. O popularnoci wykorzystywania metali decyduje min. atwo, z jak mona nadawa im przeróne ksztaty, stosownie do zaoonej funkcji. Wykorzystuje si je np. do produkcji: ram okiennych i drzwiowych, rur, paneli fasadowych, czników elektrycznych itd. Skomplikowane produkty zawierajce w sobie wiele unikatowych komponentów metalowych mog zazwyczaj po przeprowadzeniu stosownej renowacji zosta powtórnie wykorzystane (np. silnik elektryczny), rzadziej jednak zdarza si, i powtórnemu uyciu poddawane s ich pojedyncze podzespoy. 4. BETON Beton jest mieszank odpowiednio dobranych kruszyw (zazwyczaj ok. 55% mieszanki stanowi wir, 25% piasek), cementu (14%), wody (6%) i innych dodatków wpywajcych na jego lepko i parametry wizania. Podobnie jak stal jest jednym z najpopularniejszych i najczciej wykorzystywanych materiaów budowlanych. Jego szerokie stosowanie w przemyle wpywa jednak w niekorzystny sposób na rodowisko naturalne. Bierze si to w gównej mierze std, i przygotowanie materiau narzuca konieczno wydobywania duej iloci wiru i piasku, energochonnego procesu wypalania wapieni przy produkcji cementu (w temperaturze bliskiej 2000°C) oraz faktu, i materia ten zazwyczaj koczy swój cykl yciowy na wysypiskach mieci. Beton pochodzcy z rozbiórki ma stosunkowo nisk warto z ekonomicznego punktu widzenia. Mimo tego wysoka czstotliwo stosowania omawianego materiau 160 w budownictwie, potencjalne zagroenie jakie niesie wyeksploatowany produkt dla rodowiska oraz rosnce koszty skadowania na wysypiskach odpadów, obliguj do przeanalizowania moliwoci jego wtórnego zastosowania w budownictwie. Aby zminimalizowa negatywny wpyw wyrobów betonowych na rodowisko, naleaoby koncentrowa swoj dziaalno na: x maksymalnym wyduaniu ywotnoci obiektów wykonanych w omawianej technologii, x powtórnym wykorzystywaniu elementów betonowych pochodzcych z dekonstrukcji, x obnieniu procentowego udziau w mieszance tradycyjnie stosowanych kruszyw na rzecz innego skadnika, x rezygnacji z zastosowania cementu jako spoiwa mieszanki betonowej na rzecz innego skadnika, np. polimerów (betony polimerowe), x znalezieniu zastosowania dla skruszonego i zmielonego betonu z rozbiórki. Elementy betonowe takie jak belki, kolumny, stopy fundamentowe czy pyty stropowe zazwyczaj produkowane s na wymiar, specjalnie na potrzeby danej inwestycji z uwzgldnieniem wielu rónych parametrów wznoszonego obiektu. Ze wzgldu na to, i beton w pocztkowej fazie swojego cyklu yciowego posiada posta pynn, moe on przyjmowa róny ksztat i form. Zastosowanie prefabrykowanych, standardowych elementów betonowych, takich jak np. pyty stropowe, belki, nadproa, wydaje si by w praktyce zdominowane przez szeroko wykorzystywany materia o konsystencji pynnej. Dla odmiany elementy stalowe prawie zawsze posiadaj standardowy przekrój poprzeczny. W przypadku ich stosowania w budownictwie istnieje duo wiksze prawdopodobiestwo znalezienia nowej funkcji dla danego komponentu po fazie jego dekonstrukcji. Prefabrykowane pyt stropowe (np. pyty kanaowe), stanowice cz skadow caego systemu konstrukcji budynku, przy zastosowaniu cikiego sprztu mog zosta zdemontowane i usunite w nienaruszonym stanie z miejsca rozbiórki. Przeciwiestwo stanowi pyty filigranowe, które po wyschniciu warstwy nadbetonu tworz z nim monolityczn pyt elbetow. Odzyskanie wbudowanych elementów w pierwotnym stanie jest tu praktycznie niemoliwe. W momencie rozbiórki obiektu budowlanego wzniesionego w odpowiedniej – sprzyjajcej dekonstrukcji technologii, kiedy jego elementy nie ulegy zniszczeniu w trakcie transportu przy demontau (zwaszcza pionowego), mona je ponownie wykorzysta do wznoszenia nowych budowli, przy zastosowaniu siatki konstrukcyjnej o podobnej rozpitoci przse. Inaczej ni w przypadku stali, która to moe by poddana procesowi recyklingu i przetworzenia na produkt zupenie nowy pod wpywem dziaania wysokiej temperatury, wizanie mieszanki betonowej jest nieodwracalnym procesem chemicznym. Praktycznie jedyn moliwoci poddania wyeksploatowanego produktu procesowi recyklingu jest jego skruszenie i zmielenie i wykorzystanie bezporednie (jako wypeniacz lub w projekcie zagospodarowania terenu) lub porednie (np. jako kruszywo, substrat dodawany w odpowiednio dobranej proporcji do nowo przygotowywanej mieszanki betonowej). Beton z odzysku, po zmieleniu, nie zawsze jednak nadaje si do recyklingu. Wyjtek stanowi bowiem materia, który uleg jakiej formie skaenia w czasie pierwotnej eksploatacji (dopuszczanie do produkcji materiau nowego, zanie161 czyszczonych w procesach chemicznych, przemysowych itp. skadników, wydaje si by stanowczo niemoliwe, take z ergonomicznego punktu widzenia). W przypadku kruszenia elbetu, zazwyczaj moliwe jest usunicie ze prtów zbrojcych w celu segregacji na potrzeby recyklingu. Dua ilo odpadów betonowych, ich waga i objto powoduj, i transport betonu z odzysku na due odlegoci jest mao opacalny. Zazwyczaj jego wtórne wykorzystanie ma miejsce na szczeblu lokalnym (np. przebudowa autostrady A4 na odcinku Wrocaw- Jdrzychowice). Zmielony beton znajduje czsto powtórne zastosowanie w budownictwie jako kruszywo uzupeniajce nowo przygotowywane mieszanki o nieco mniejszej wytrzymaoci. Uzupenia ich skad w iloci do ok. 20% cakowitej masy kruszywa. Tak przygotowany materia moe zosta wykorzystany przy wykonywaniu fundamentów, stropów, posadzek na gruncie, zwaszcza przy wznoszeniu obiektów niskich i redniowysokich. Kruszony beton znajduje take zastosowanie przy produkcji bloczków betonowych o ograniczonej klasie nonoci. 5. DREWNO Drewno jest materiaem bardzo popularnym w przemyle budowlanym. Rónorodno funkcji jak peni rozpociera si od produkcji belek i supów nonych, poprzez nowoczesne wizary dachowe, a po elementy wykoczenia i wyposaenia wntrz. Poka ne iloci surowca stosowanego w sektorze budowlanym oraz relatywnie dua atwo oceny jego stanu technicznego w budynkach istniejcych, przyczyniaj si do wzrostu moliwoci jego wtórnego wykorzystania. Zastosowanie drewna z odzysku w celach budowlanych zaley w gównej mierze od jego gatunku oraz potencjalnego przeznaczenia. Materia ten moe by sprzedawany na metry biece lub szecienne, jako drewno konstrukcyjne i nie konstrukcyjne. Mikkie odmiany drewna s podatne na urazy techniczne. W trakcie demontau bd rozbiórki czsto zdarza si jego wgniecenie, zamanie lub pknicie (zwaszcza w elementach dugich o cienkim przekroju poprzecznym). Pomimo tego drewno daje potencjalnie due moliwoci dla odzysku i recyklingu, który moe tu przyjmowa rón form, np: x powtórne uycie jako materia szalunkowy dla betonu, x produkcja pyt drewnopochodnych (np. OSB), x wytwarzanie mebli bd szafek kuchennych, x elementy konstrukcyjne z odzysku, x dodatek spulchniajcy gleb, x trociny dla zwierzt domowych. Pomimo defektów wynikajcych ze wczeniejszej eksploatacji, dobrze wysezonowane elementy z odzysku czsto posiadaj lepsze waciwoci konstrukcyjne, anieli materia nowy. Cianiej uoone wókna, niska wilgotno, nietypowe gatunki i rozmiary, to tylko niektóre jego zalety w porównaniu do surowca nowo pozyskanego. Na atwo odzysku drewna z istniejcych obiektów budowlanych wpywa wiele czynników. Do najwaniejszych z nich naley rozmiar demontowanego elementu, sposób jego wbudowania w konstrukcj oraz ilo i rodzaj produktów do bezpored162 nio przymocowanych. Due elementy konstrukcyjne takie jak krokwie, patwie, supy i belki nie przysparzaj zazwyczaj problemów przy dekonstrukcji i daj si odzyska w dobrym stanie technicznym. aty, kontr aty i stelae drewniane (ruszt do budowy przegród z pyt GK) ze wzgldu na du dugo przy stosunkowo niewielkim przekroju poprzecznym, stwarzaj znacznie wicej trudnoci przy demontau. W celu uniknicia uszkodze mechanicznych, w trakcie przeprowadzania dekonstrukcji wymagana jest daleko idca precyzja i staranno w usuwaniu gwo dzi, wkrtów, resztek gipsu, zszywek z takera mocujcych foli paroizolacyjn bd przepuszczaln. Odzysk maogabarytowych elementów drewnianych i wyrobów panelo- podobnych zazwyczaj sprowadza si do demontau, transportu i przetworzenia pozyskanego surowca na produkty drewnopochodne (pyty wiórowe, np. OSB). Faktu istnienia rynku zbytu dla drewna rozbiórkowego w dobrym stanie technicznym, pozbawionego zanieczyszcze, nie mona zanegowa. Duo wikszy problem stanowi natomiast elementy, które ulegy w czasie pierwotnej eksploatacji dogbnemu skaeniu – nasikniciu itp. O ile zabrudzenia powierzchniowe s stosunkowo atwe do usunicia przy zastosowaniu odpowiednio dobranej technologii obróbki, o tyle elementy dogbnie zanieczyszczone czsto nie speniaj wymogów dopuszczenia ich jako substratu w procesie recyklingu. Bywa, i nakady finansowe ponoszone na oczyszczenie odzyskanych produktów potencjalnie przewyszaj spodziewany zysk, co prowadzi do rezygnacji z przeprowadzenia caej procedury. Nie mona take pomin aspektu prawidowego skadowania elementów drewnianych z odzysku, zanim zostan ponownie wykorzystane czy poddane procesowi obróbki. Zapas materiau zgromadzonego na placu budowy potrafi zajc dosy duo miejsca, co moe stwarza utrudnienia w komunikacji i poruszaniu si cikiego sprztu, zwaszcza na dziakach o stosunkowo maej powierzchni. Nieprawidowe zlokalizowanie skadu wpywa równie na wzrost zagroenia poarowego na terenie objtym inwestycj, a co za tym idzie wymaga duo uwagi przy sporzdzeniu planu placu budowy. Rynek materiaów drewnopochodnych (wyroby ze cinków, trocin i odpadów maogabarytowych) cigle si rozwija. W Wielkiej Brytanii obecnie wytwarza si ponad 100000 ton tego typu produktów rocznie. Na wysoko produkcji i cen wpywa tu oczywicie rynek zbytu, czyli popyt. Drewno odpadowe, podobnie jak stal, podlega segregacji i oddzieleniu od innych odpadów jeszcze na placu budowy. Po dostarczeniu do zakadów produkcyjnych zazwyczaj zostaje mielone na rónej wielkoci elementy maogabarytowe, a nastpnie wykorzystuje je si do produkcji szerokiej gamy produktów, takich jak np. pyty OSB, MDF, pyty pilniowe itd. Wad tego procesu jest wysoki procentowy udzia w produkcji pyt rónego rodzaju klejów i ywic, których nie sposób uzna za substancje przyjazne rodowisku naturalnemu. Tego typu wyroby wykorzystywane s w budownictwie w gównej mierze do prac wykoczeniowych i okadzinowych, rzadko kiedy peni funkcj konstrukcyjn. Warto wspomnie, i drewno odpadowe moe równie posuy do uzyskania pulpy wykorzystywanej do wyrobu papieru. Pomimo potencjalnie istniejcych wielu sposobów wtórnego zagospodarowania drewna z odzysku, w czasach obecnych materia ten jest czsto po prostu palony, bez przyoenia naleytej uwagi do faktu powodowanego w ten sposób zanieczyszczenia 163 atmosfery. Proces ten wydaje si by po czci usprawiedliwiony jedynie w wypadku wytwarzania energii elektrycznej lub cieplnej. 6. SZKO Szka budowlane s zazwyczaj produktami sodowo- wapniowo- potasowo- krzemianowymi. Istniej trzy generalne typy przeszkle stosowanych w budownictwie, które po okresie pierwotnej eksploatacji mona by podda procesowi powtórnego uycia: szyby z pojedynczo szklonych skrzyde okiennych, moduy dwu lub trzy-szybowe uszczelnione z pustk próniow lub wypenieniem gazowym (argon), szklane panele fasadowe wykonane ze szka hartowanego lub laminowanego. Rekonsumpcja szklanych elementów budowlanych jest procesem zoonym. Najwicej trudnoci w jego sprawnym przeprowadzeniu budzi uwany proces demontau (wysoka podatno materiau na zniszczenie) oraz cigle podnoszone wspóczynniki izolacyjnoci termicznej i akustycznej przegród szklanych. Zapewnienie nowoczesnych standardów izolacyjnych jest stosunkowo trudne do spenienia, zwaszcza kiedy proces wtórnego uytku dotyczy kilkuletniego produktu z odzysku. Pojedyncza tafla szklana (zazwyczaj 46 mm gruboci) praktycznie nie jest w stanie speni narzucanych przez obecne normatywy wymogów termoizolacyjnych. Szczelne dwu-szybowe skrzyda mog natomiast przej renowacj polegajc na demontau tafli, czyszczeniu i ponownym uszczelnieniu moduu. W celu podniesienia parametrów izolacyjnych konserwowanego okna mona zwikszy pustk pomidzy paszczyznami szka oraz, jeli zachodzi taka potrzeba, oprawi je w profile wielokomorowe. Jak wspomniano powyej, powtórne wykorzystywanie szyb z pojedynczo szklonych okien utrudnia zazwyczaj w znaczny sposób faza ich demontau, stwarzajca due zagroenie zniszczenia przeszklenia podatnego na drgania w trakcie przeprowadzania czynnoci operacyjnych. Kolejn komplikacj wydaje si by fakt, i bardzo czsto ilo demontowanych elementów jest zbyt maa aby pokry koszt segregacji i wpyn korzystnie na opacalno procesu rekonsumpcji. Sytuacja ta moe jednak ulec zmianie w niedalekiej przyszoci, kiedy to stosowane na du skal w drugiej poowie XX wieku systemy przeszkle fasadowych, doczekaj si renowacji polegajcej na poprawieniu ich izolacyjnoci oraz dostosowaniu do obecnie panujcych trendów estetycznych. Przykadem budowli, która ma by poddana tego typu modernizacji jest budynek C-9, gmach Wydziau Budownictwa Politechniki Wrocawskiej. Szko jest jednym z tych materiaów budowlanych, które ze wzgldu na stosunkowo nieskomplikowany przebieg procesu przetwarzania, doskonale nadaje si do recyklingu. Jego obróbka jest jednak procesem wysoce energochonnym. Wspóczesny przemys wypracowa wiele zastosowa dla szka pochodzcego z recyklingu. Wikszo materiau ze zbiórki podlega zmieleniu, a nastpnie suy do wyrobu nowych pojemników, opakowa czy butelek. Szko z recyklingu znajduje równie zastosowanie przy wyrobie komponentów budowlanych. Jednym z nich jest popularny na caym wiecie, niepalny materia izolacyjny, tzw. wena mineralna. Omawiajc zagadnienie recyklingu szka odpadowego warto nadmieni, i w pó nych latach 90-ych ubiegego stulecia byo ono stosowane do produkcji elastometrycznych powok dachowych (mieszanka polimerów syntetycznych i rónych wype164 niaczy, w tym szka z recyklingu, natryskiwana na dachy w celu minimalizacji niekorzystnego wpywu warunków atmosferycznych). Szko odpadowe moe posuy take jako zamiennik niektórych wypeniaczy mineralnych, stosowanych obecnie przy wytwarzaniu okrelonych typów pokry dachowych. Wypeniacze te zawieraj zazwyczaj naturalnie we wystpujc krzemionk krystaliczn, której pyy uznawane s w Polsce za prawdopodobnie rakotwórcze. Dugotrwae wdychanie pyu krzemionkowego moe doprowadzi do rozwoju choroby puc o nazwie sylikoza (ditlenek krzemu SiO2 jest substancj polimorficzn wystpujc w naturze w rónych odmianach krystalicznych i bezpostaciowych. Odmiany krystaliczne okrela si terminem wolna krystaliczna krzemionka. Do podstawowych odmian krystalicznych ditlenku krzemu nale: kwarc, krystobalit i trydymit [2]). Podczas gdy szko produkowane jest min. przy uyciu piasku kwarcowego, proces jego wytwarzania przeobraa struktur krystaliczn krzemionki w stan amorficzny (bezpostaciowy). Testy laboratoryjne wykazay, e zawarto krzemionki krystalicznej w szkle po recyklingu jest nisza ni 1% – znacznie mniej ni w wypeniaczach, które przyszoby mu zastpi [1]. Chemikalia wykorzystywane do powlekania szka o podwyszonych parametrach wytrzymaociowych, które to znajduje zastosowanie w produkcji nowoczesnych szklanych systemów fasadowych, w zasadzie wykluczaj proces jego recyklingu poprzez bezporednie zmielenie odzyskanego materiau i wprowadzenie go jako substratu do produkcji nowych elementów. Szko laminowane równie ciko podda procesowi recyklingu, gdy zawiera ono klej polimerowy czcy ze sob poszczególne jego warstwy. Przeprowadzenie procesu recyklingu tego typu komponentów wymaga cisego przestrzegania wytycznych, które najlepiej uzyska u producenta danego systemu fasadowego. Stosunkowo innowacyjnym wyrobem budowlanym powstaym z mieszanki szka odpadowego i asfaltu wydaje si by tzw. glassphalt (asfalt z dodatkiem tucznia szklanego). Materia ten zosta po raz pierwszy wyprodukowany w pó nych latach 60ych ubiegego stulecia w Stanach Zjednoczonych Amerki Pónocnej. Do budowy dróg stosowany jest zazwyczaj asfaltobeton, czyli mieszanka asfaltowo- mineralna, w której asfalt uywany jest jako lepiszcze wice kruszywa. Glassphalt to materia wysoce podobny do tradycyjnie stosowanego w budownictwie drogowym asfaltobetonu, tyle e 5 do 40% kruszywa zastpione w nim jest poprzez tucze szklany. Opacalno produkcji i stosowania niniejszego wyrobu zaley gównie od lokalizacji centrów recyklingu szka wzgldem miejsca stosowania mieszanki oraz jakoci i ceny kruszyw tradycyjnych w danej lokalizacji. W chwili obecnej przeprowadza si wiele eksperymentów i wysików w celu odkrycia potencjalnych moliwoci zastosowania tucznia szklanego z odzysku. Opracowuje si sposoby produkcji nowoczesnych betonów i ceramiki budowlanej z dodatkiem tego materiau. Wskie grono architektów zdecydowao si równie na innowacyjne zastosowanie szka z odzysku. Surowcem, który wykorzystywali, byy szyby demontowane ze zomowanych samochodów. Do najbardziej spektakularnych realizacji nale tu dziea autorstwa Rural Studio bdcego form dziaalnoci, warsztatów utworzonych dla studentów wydziau architektury na Uniwersytecie w miecie Auburn w stanie Alabama. Studio zostao zaoone w 1993 roku przez Dennisa K. Rutha i nieyjcego ju lidera grupy Samuela Mockbee. Za nadrzdny cel dziaalnoci postawio sobie popraw warunków ycia w biednych rolniczych rejonach Alabamy i uczenie studentów projekto165 wania architektonicznego uwzgldniajcego lokalny kontekst, wychodzcy z wntrza rodowiska, w którym si znale li. Tworzone projekty realizowane byy przy wykorzystaniu ekstremalnie niskich nakadów finansowych, a mimo tego cechowaa je dua warto estetyczna i uytkowa. Rónorodno wznoszonych budynków wynikaa z lokalnych ogranicze materiaowych oraz z faktu partycypacji w procesie inwestycyjnym potencjalnych uytkowników. Pomimo stosowania niekonwencjonalnych rozwiza projektowych zrealizowane obiekty zdaj si doskonale wtapia w krajobraz, przy jednoczesnym zachowaniu wysokich wartoci funkcjonalnych. Rural Studio projektowao nie tylko domy jednorodzinne ale równie budynki suce caej lokalnej spoecznoci. Do najbardziej znanych realizacji nale: kaplica w Yancey, centrum modzieowe w rejonie Sawyerville czy te miejsce spotka lokalnej spoecznoci w Mason's Bend [4]. 7. ELEMENTY MUROWANE Bez wzgldu na to czy mamy do czynienia z wypalan glin, bloczkami betonowymi, kamieniem bd te bardziej nowoczesnymi modularnymi elementami budowlanymi (np. pustaki ceramiczne, keramzytowe lub gazobetonowe) sucymi do wznoszenia pionowych przegród budowlanych, sposób ich czenia od dawien dawna pozostaje bardzo podobny (z wyjtkiem nowoczesnych technologii typu: czenie pustaków ceramicznych na specjaln pian poliuretanow). Poszczególne elementy modularne cian murowanych wie si za pomoc odpowiednio dobranej zaprawy murarskiej. Wikszo bloczków jak i czcego je spoiwa cechuje si du wytrzymaoci i przy poprawnie wykonanej izolacji poziomej i pionowej budynku ich ywotno moe siga nawet tysica lat. W samej Wielkiej Brytanii we wczesnych latach dziewidziesitych wyprodukowano 2.8 miliarda sztuk nowej cegy, wypalonej z gliny, która jest przecie zasobemmateriaem nieodnawialnym [1]. Do tego dochodzi jeszcze fakt, i technologia produkcji cegy czy pytek ceramicznych pochania znaczne zasoby energii, gdy odbywa si w temperaturze wynoszcej w przyblieniu 1000°C. Dwa przytoczone powyej fakty wskazuj, i powtórne uycie omawianego materiau moe przynie naprawd wymierne korzyci dla rodowiska naturalnego. atwo, z któr kamie, pustaki bd bloczki mog zosta od siebie odseparowane (demonta, dekonstrukcja) zaley w duej mierze od tego, jakiej zaprawy uyto pierwotnie do wzniesienia przegrody. Obecnie stosowane, nowoczesne zaprawy cementowe s zazwyczaj wysoce elastyczne i mocno spajajce, co przyczynia si do znacznego utrudniania procesu mechanicznej dekonstrukcji i wielokrotnie wpywa na uszkodzenie elementów przy próbie ich odzyskania. Do pocztku wieku dwudziestego, do murowania stosowano zazwyczaj zapraw wapienn. Odzysk cegy i jej podobnych modularnych elementów budowlanych z przegród wzniesionych w takiej technologii, wydaje si by znacznie atwiejszy ze wzgldu na mniejsz si wizania zaprawy. Co za tym idzie pozyskane bloczki s czsto w lepszym stanie technicznym, a ich czyszczenie nie sprawia wikszych trudnoci. Naley podkreli, i pomimo tego, e nowa cega produkowana jest z gliny, istnieje moliwo jej wykonania z duym procentowym udziaem materiau z odzysku, 166 stosujc w odpowiedniej formie i proporcjach rónorodne odpady poprzemysowe. Najczciej s to: odpady górnicze, wybagrowany mu, sproszkowany popió pochodzcy ze spalania wgla (np. z elektrowni wglowych), uel, osad z oczyszczalni cieków. 8. PLASTIK W chwili obecnej sektor budowlany jest jednym z najwikszych wiatowych „konsumentów” materiaów plastikowych. Zapotrzebowanie na wyroby z tworzyw sztucznych siga tu blisko jednej czwartej caej rocznej produkcji. Pod wzgldem iloci wykorzystywanego materiau przemys wyrobu komponentów budowlanych ustpuje jedynie brany zajmujcej si produkcj opakowa do przechowywania ywnoci. Wikszo tworzyw sztucznych posiada waciwoci chemiczne i fizyczne umoliwiajce poddanie ich procesowi recyklingu, co wpywa w korzystny sposób na dynamiczny rozwój tego sektora rynku. Istniej dwa zasadnicze powody przemawiajce za susznoci przeprowadzania odzysku i powtórnego przetwarzania wyrobów plastikowych. Przede wszystkim proces ich wytwarzania jest wysoce energochonny. Na produkcj kilograma tworzywa zuywa si trzykrotnie wicej energii ni w przypadku omówionych powyej elementów stalowych i 50% wicej ni przy wytapianiu aluminium. Po drugie wikszo tworzyw sztucznych nie jest biodegradowalna. Elementy plastikowe po okresie eksploatacji, które ze wzgldu na swoje przeznaczenie charakteryzuje zazwyczaj dua objto i wynikajca ze ilo zajmowanej przestrzeni na skadowisku, mog zatem zalega przez setki lat, zanim nastpi ich samoczynny rozkad pod wpywem dziaajcych czynników atmosferycznych. Pewn dezorientacj dotyczc rekonsumpcji polimerów moe budzi fakt, i symbol recyklingu widnieje zazwyczaj na wikszoci opakowa plastikowych. Stwarza to mylne wraenie, i niemal kade z nich po okresie eksploatacji zostanie poddane procesowi odzysku, co wpynie na przeduenie ich cyklu yciowego. Teoretycznie rzeczywicie tak jest, lecz w praktyce jedynie nieliczne grupy tworzyw sztucznych poddawane s obecnie przetworzeniu. Skuteczno recyklingu zaley tu w gównej mierze od sprawnie przeprowadzanej zbiórki i prawidowej segregacji. Róne typy tworzyw sztucznych powinny by poddawane przetworzeniu osobno, w grupach odpowiadajcych sobie skadem chemicznym. W celu usprawnienia procesu odzysku dodatkowo nawet w jednej podgrupie zachodzi zazwyczaj konieczno przeprowadzenia wtórnego podziau ze wzgldu na kolor produktu (zawarto pigmentu). Rozrónia si siedem podstawowych typów polimerów stosowanych w przemyle, które to identyfikuje si po odpowiednim kodzie umieszczonym zazwyczaj bezporednio na danym wyrobie: x Poli(tereftalan etylenu) (PET) – PET jest masowo wykorzystywany jako tworzywo sztuczne, suce do produkcji naczy, butelek, opakowa, niewielkich ksztatek (np. przezroczystych klawiszy) i obudowy urzdze elektronicznych. Przdzie si take z niego wókna, z których m.in. produkowana jest tkanina polartec (polar). Kopolimerem tereftalanu jest te dacron i tergal – wókna stosowane do produkcji tkanin o wasnociach mechanicznych zblionych do pótna. W budownictwie wykorzystywany jest np. do produkcji geotekstyliów [7], 167 x HDPE (high density PE, PEHD) – niskocinieniowy polietylen o duej gstoci. Stosowany jest do produkcji folii, rur, pojemników itp. W budownictwie znajduje gównie zastosowanie przy wyrobie rur drenaowych i „plastikowego drewna” [1], x Poli(chlorek winylu), polichlorek winylu, polichlorek etylenu, polichloretan (PCW, PVC) – ma waciwoci termoplastyczne, charakteryzuje si du wytrzymaoci mechaniczn, jest odporny na dziaanie wielu rozpuszczalników. W budownictwie polimer ten stosowany jest do produkcji wykadzin podogowych, stolarki okiennej i drzwiowej, akcesoriów w postaci rónych listew wykoczeniowych, rur i ksztatek do wykonywania instalacji hydraulicznych oraz do wytwarzania elewacyjnej boazerii okadzinowej o nazwie siding [7], x LDPE (low density PE) – wysokocinieniowy polietylen o niskiej gstoci, w budownictwie stosowany do produkcji rur i elementów izolacji termicznej [7], x Polipropylen - jest to polimer z grupy poliolefin, który zbudowany jest z merów o wzorze: –[CH2CH(CH3)]–. Otrzymuje si go w wyniku niskocinieniowej polimeryzacji propylenu. Polipropylen jest jednym z dwóch, obok polietylenu, najczciej stosowanych tworzyw sztucznych. Na przedmiotach produkowanych z tego tworzywa umieszcza si zwykle symbol PP. Znajduje szerokie zastosowanie w budownictwie i meblarstwie: izolacje piankowe, wykadziny, wyposaenie azienek, sprzt pralniczy, przewody gazowe i centralnego ogrzewania oraz klimatyzacji, niektóre meble i ich elementy. Wókna polipropylenowe stanowi okoo 12% ogólnej iloci wókien syntetycznych stosowanych w przemyle wókienniczym [7], x Polistyren (PS) – najbardziej masowym zastosowaniem polistyrenu jest produkcja jego formy spienionej, nazywanej styropianem. Styropian otrzymuje si w wyniku gwatownego ogrzewania par wodn polistyrenu w formie granulek, wewntrz których znajduje si niewielka ilo czynnika spieniajcego. Materia ten jest masowo stosowany do produkcji styropianowych pyt izolacyjnych dla budownictwa oraz przy wyrobie opakowa, w tym równie tych do ywnoci [7], x Inne. Sporód wszystkich wyej wymienionych polimerów PET i polietylen stanowi tworzywa, które najatwiej podda procesowi recyklingu. PVC jest materiaem szeroko stosowanym w budownictwie. Jednake niekorzystna analiza jego cyklu yciowego i negatywny wpyw na rodowisko doprowadza stopniowo do poszukiwania rozwiza alternatywnych, zmierzajcych do minimalizacji zastosowania tego polimeru przy produkcji materiaów budowlanych. S to np.: wolne od PVC linoleum, HDPE, rury ceramiczne po witryfikacji do budowania instalacji podgruntowych, aluminium i drewno do produkcji ram okiennych i drzwiowych. Polipropylen natomiast posiada stosunkowo niski potencja poddania go procesowi recyklingu. Ostatnia z wyej wymienionych grup „inne”' to wszystkie pozostae rodzaje polimerów stosowanych do produkcji materiaów budowlanych, niekiedy poprzez ich wzajemne czenie, co niestety w znaczny sposób utrudnia lub wrcz uniemoliwia pó niejszy proces recyklingu [1]. W chwili obecnej na rynku materiaów budowlanych istnieje wiele gotowych produktów wykonanych na bazie tworzywa z recyklingu. Co wicej mona je stosunkowo atwo odnale . Sektor zajmujcy si przetwarzaniem tworzyw sztucznych zachca producentów do umieszczania informacji o tego typu produktach w wielu ogólnodo168 stpnych bazach danych, do których mona bez problemu dotrze poprzez Internet. W sektorze zajmujcym si wyrobem materiaów budowlanych plastik pochodzcy z recyklingu wykorzystywany jest najczciej do produkcji: x tekstyliów i produktów do retencji gruntu, x materiaów izolacyjnych, x ram okiennych, x pokry dachowych, x rónego rodzaju rur i kanaów instalacyjnych, x paneli do wykonywania blatów i szafek kuchennych, x dywanów, pytek podogowych i innych materiaów podogowych, x awek i elementów maej architektury wykonanych z „plastikowego drewna”, x powok syntetycznych stosowanych na placach zabaw i powierzchniach sportowych, x ekranów akustycznych i rónego rodzaju barier penicych funkcj izolacji akustycznej (elementy wykonywane z wyeksploatowanych opon samochodowych). 9. PODSUMOWANIE Niniejsza praca ma na celu krótki przegld zagadnie zwizanych z zastosowaniem w budownictwie wyej omówionych grup materiaów oraz z technologi ich produkcji. Analiza moliwoci ich wtórnego wykorzystania w odniesieniu do uzyskiwanych w ten sposób wymiernych korzyci dla rodowiska, jednoznacznie wskazuje na suszno podejmowania prób przeprowadzenia tego procesu, pod warunkiem uwzgldnienia szerokiego spektrum aspektów ekonomicznych, ekologicznych i ergonomicznych. Stan techniczny odzyskanych elementów, przebieg procesu ich produkcji, pochodzenie, potencjalna moliwo adaptacji do penienia nowej funkcji oraz waciwoci fizyczne determinuj zazwyczaj sposób i prawidowo ich wtórnego wbudowania. Odpowiednia selekcja i zastosowanie elementów odpadowych w procesie tworzenia obiektów budowlanych stwarza moliwo realizacji zaoonych celów projektowych, przy jednoczesnym obnieniu stopnia eksploatacji nieodnawialnych zasobów naturalnych i spowolnieniu tempa degradacji rodowiska. Dla dobra ludzkoci, traktowanie przyrody jako niewyczerpanego róda surowców oraz skadowiska odpadów poeksploatacyjnych, powinno ulec w najbliszej przyszoci znaczcej przemianie. Wzrost liczby ludnoci i postpujce z nim zuycie zasobów zmusza do zwrócenia uwagi na nowoczesne, ekologiczne strategie projektowania inynierskiego. Zarówno sektor budowlany, jak i inne gazie przemysu, musz dy do optymalizacji wykorzystywanej obecnie technologii. Jednym z dostpnych rozwiza majcych na celu popraw warunków egzystencji wspóczesnego czowieka, jest rekonsumpcja materiaowa. Projektowanie i produkcja w myl logiki obiegu przyrodniczego, wydaje si by jedn z kluczowych strategii rozwoju zrównowaonego w XXI wieku. Bibliografia 1. Addis B., Building with Reclaimed Components and Materials. A Design Handbook for Reuse and Recycling, Earthscan, Londyn 2006. 2. Jankowska E., Pyy emitowane na stanowiskach pracy, www.ciop.pl/6578.html, 26.06.2010. 169 3. Ministerstwo rodowiska, Produkcja stali – przegld, http://ippc.mos.gov.pl/preview/custom/BAT_prod_zel_i_stal_r3.pdf. 4. Oppenheimer A., Hursley T., Rural Studio, Princeton Arch. Press, Nowy Jork 2002. 5. Skaw-Met, Cennik skupu zomów od firm, www.skawmet.com.pl, 21.06.2010. 6. The Steel Construction Institute, Concept Study and Economic Assessment of Recycled Building Using a Primary Steel Frame,www.steel-sci.org, 14.05.2006. 7. Wikipedia, Polimery, www.wikipedia.org/wiki/Polimery, 20.06.2010. 170 Rozdzia 17 EKO-ERGONOMICZNE SPOSOBY BUDOWANIA Andrzej Skowroski 1. WSTP Eko – ergonomicznemu budowaniu w Polsce sprzyja czonkowstwo naszego kraju w strukturach Unii Europejskiej, które nakada na kraje czonkowskie okrelone dziaania w zakresie ograniczenia zuycia energii, ograniczenia emisji CO2 oraz ochrony zasobów naturalnych – w tym take wody pitnej. Nastpstwem czonkowstwa naszego kraju w U.E. jest wzrost zamonoci spoeczestwa, a tym samym wiksze moliwoci dostpu do nowych technologii oraz prowadzenia eksperymentów w zakresie technik budowania domów. Jak powszechnie wiadomo, Polska naley do niezbyt zamonych oraz rednich pod wzgldem wielkoci pastw europejskich (pow. 312 685 km2), jest krajem gównie równinnym, pooonym midzy Batykiem na pónocy, a pasmami górskimi Sudetów i Karpat na poudniu. Klimat Polski charakteryzuje si [1]: x rednim nasonecznieniem (ok. 1000 kWh/m2/rok), x umiarkowanymi wiatrami, z których silniejsze wystpuj sezonowo gównie wzdu wskiego pasa nad morzem Batyckim, x rednimi i maymi opadami deszczu (ok. 700 mm/rok), x niskimi temperaturami w zimie (w nocy w krótkich okresach do – 35°C) i wysokimi w lecie (w dzie w krótkich okresachdo + 35°C). Omówione wyej czynniki (geograficzne, geologiczne, klimatyczne), nie sprzyjaj rozwojowi i preferowaniu w Polsce tylko jednego róda pozyskiwania energii odnawialnej (np. energii sonecznej), a w deniach do budowy domów powinny by stosowane systemy hybrydowe, ergonomicznie, ekologiczne i ekonomicznie uzasadnione, które bd dopasowane do lokalnych, konkretnych warunków geograficznych. Pooenie geograficzne Polski i jej budowa geologiczna sprawiaj, e w niektórych rejonach kraju jednym z istotnych róde tzw. zielonej energii, mogyby by podziemne wody geotermalne. Nasz kraj ma dobre warunki geotermalne, bo ok 80% jego powierzchni jest pokryte przez 3 tzw. prowincje geotermalne (centralno-europejska, przedkarpacka i karpacka). Temperatura wody dla tych obszarów wynosi od 30°C do 130°C, a gboko wystpowania w skaach osadowych od 1 do 10km. Naturalny wypyw ciepej wody zdarza si bardzo rzadko. Na terenie Polski funkcjonuje 8 geotermalnych zakadów ciepowniczych, ale nastpnych kilka jest ju w budowie. Jak wspomniano, pod wzgldem klimatycznym Polska jest krajem, który jest pooony w umiarkowanej strefie klimatycznej. Wprawdzie temperatury w lecie osigaj +35°C, to jednak w zimie spadaj do -25°C, a w niektórych rejonach nawet do -35°C. Najwiksze promieniowanie soneczne przypada u nas na okres od kwietnia do wrze171 nia, a wic w porze letniej. Jednoczenie liczba dni sonecznych w cigu roku nie pozwala na zastosowanie techniki solarnej jako gównego róda energii do celów grzewczych. Technika ta moe by wykorzystywana jedynie jako wspomaganie ogrzewania, a gównie do podgrzewania ciepej wody uytkowej. Polska naley do krajów o rednim nasonecznieniu i jest na przedostatnim miejscu pod wzgldem iloci dni sonecznych wród krajów Unii Europejskiej (przed Belgi). Czysta energia czerpana z elektrowni wodnych stanowi take niewielki procent ogólnego bilansu energetycznego w Polsce. Elektrownie wodne pokrywaj na wiecie ok. 18% ogólnego zapotrzebowania na energi elektryczn, podczas gdy w Polsce zaledwie ok. 2,5%. W krajach europejskich przecitne zasoby wód powierzchniowych wynosz 4600 m3/1 rok/1 mieszkaca, a wic s ok. 3 razy wiksze ni w Polsce. Pod wzgldem iloci zasobów wody pitnej nasz kraj ma zblione warunki do Egiptu. W Polsce cieraj si bowiem wpywy klimatu oceanicznego i kontynentalnego. W Europie, w miar posuwania si z zachodu na wschód, opady malej, cho parowanie jest analogiczne jak w innych krajach europejskich. Praktycznie tylko wzdu wybrzea Morza Batyckiego (wybrzee o dugoci ok. 450 km) istniej w Polsce dogodne warunki do lokalizacji elektrowni wiatrowych. Z tego wzgldu wycznie na tych terenach opaca si budowa duych farm wiatrowych oraz mniejszych elektrowni wiatrowych, które mogyby zaopatrywa w tzw. zielon energi najbliej pooone skupiska ludzkie. Ilo pozyskiwanej w Polsce w ten sposób energii nie stanowi nawet 1%, cho wykazuje tendencj wzrostow. Wzrost wykazuje take produkcja energii z tzw. biomasy, cho i ona nie ma istotnego znaczenia w bilansie energetycznym kraju. Sposób budowania w Polsce powinien by dostosowany do przyzwyczaje wynikajcych z tradycji budowlanej oraz dopasowany do moliwoci technicznych i ekonomicznych spoeczestwa. Eko-ergonomiczne podejcie do architektury powinno si przejawia w racjonalnej sztuce budowania, która czsto wynika z tradycji i która optymalnie realizuje potrzeby czowieka, a ponadto: x wykorzystuje moliwoci techniczne, które stwarzaj nowe technologie w aspekcie ich zastosowania w lokalnych warunkach bioklimatycznych, x minimalizuje koszty, które trzeba ponie na budow, eksploatacj i recykling budynku. Na obecnym poziomie cywilizacyjnym powinno si dy do rozwoju zrównowaonego, to jest takiego, w którym potrzeby obecnego pokolenia bd zaspokojone bez umniejszania szans na rozwój przyszych pokole. W architekturze take wane jest jej planowanie na zasadzie zrównowaonego rozwoju, zarówno w zakresie pojedynczych budowli jak i w skali mikro i makroregionalnej [2]. Aby wyjani pojcie ekoergonomii naley przywoa i omówi ogólne definicje dotyczce nie tylko ergonomii, ale take ekologii i ekonomii. Ergonomia Etymologii tego sowa naley szuka w sowach: (gr. ergon) tj. praca i (gr. nomos) prawo / zasada. Ergonomia jest wic dyscyplin naukow dotyczc pracy i zajmuje si dostosowaniem tej pracy do moliwoci psychofizycznych czowieka. 172 Istnieje wiele definicji pojcia ergonomia. Wedug Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego (1983) „Ergonomia to nauka stosowana zmierzajca do optymalnego dostosowania narzdzi, maszyn, urzdze, technologii, organizacji i materialnego rodowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego uytku do wymaga i potrzeb fizjologicznych psychicznych i spoecznych czowieka.” [3] Na cele niniejszej pracy proponuje si w miar ogóln i szerok definicj tego sowa zaproponowan przez International Ergonomics Association. Wedug definicji IEA (2000r.) „Ergonomia to dziedzina naukowa zajmujca si wyjanianiem wzajemnego oddziaywania pomidzy lud mi i innymi elementami systemu oraz profesja, w której wykorzystuje si teorie, zasady, dane i metody do projektowania, w celu optymalizacji dziaania systemu jako caoci i dla dobra czowieka.” [3] Ekologia Obecnie bardzo czsto syszymy sowo ekologia. Potocznie wykorzystuje si je w wielu celach, np. w celu okrelenia, e co jest zdrowe mówimy – ekologiczne. Osoby, które staraj si chroni przyrod nazywamy ekologami, itd. Okrelenia takie jak ekologia, ekologiczny s czsto uywane w jzyku potocznym, majc szeroki i czasem nieprecyzyjny sens znaczeniowy, który nie zawsze jest zwizany z ekologi jako nauk. Czsto ekologi myli si z sozologi, tj. nauk o ochronie rodowiska. Zachodzi zatem pytanie czym jest dokadnie ekologia? Sowo ekologia powstao z poczenia dwóch sów: (gr. oikos), co znaczy dom oraz (gr. logos) tj. nauka. Na podstawie etymologii tego sowa mona próbowa zdefiniowa ekologi jako dziedzin nauki zajmujc si naszym domem – gównie domem rozumianym jako planeta Ziemia. Ekologia jest wic nauk o strukturze i funkcjonowaniu naturalnej (ywej) przyrody jako caociowym zjawisku, dotyczcym wzajemnych zalenoci pomidzy organizmami lub zespoami organizmów ywych, a sztucznym (martwym) rodowiskiem. Ekologia bada okrelony teren, w którym bytuj organizmy, który nazywamy ekosystemem. Architektura ekologiczna winna zatem respektowa istniejce zalenoci midzy czowiekiem jako ywym organizmem, a jego domem w szerokim rozumieniu tego sowa (tj. jako miejsce zamieszkania, miejsce pracy, miejsce odpoczynku, osiedle, miasto), a wic sztucznym rodowiskiem, w którym egzystuje. Ekonomia Ekonomia jest kolejnym wyrónikiem architektury eko-ergonomicznej. Termin ekonomia pochodzi od sów: dom (gr. oikos) oraz prawo i regua (gr. nomos). Sowo to mona wic rozumie jako zasady prowadzenia gospodarstwa domowego. Niektórzy uwaaj, e drugi czon tego sowa pochodzi od sowa czowiek (gr. nomeus), co w poczeniu ze sowem dom (gr. oikos) oznacza czowieka zarzdzajcego domem, kierujcego gospodarstwem domowym (gr. oikonomeo). Ekonomia budowania powinna by wanym skadnikiem architektury eko - ergonomicznej. Nie jest sztuk wybudowanie za wszelk cen budynku autonomicznego, a wic cakowicie niezalenego od zewntrznych róde dostaw energii, od dostaw wody, który nie bdzie wytwarza odpadów i emisji, jeli bdzie kosztowa miliony dolarów, a na jego wybudowanie bdzie sta tylko nielicznych i bardzo bogatych. Nie bdzie 173 ekonomicznym budynek, na wybudowanie którego nakady energetyczne (ekonomiczne) zwizane z produkcj materiaów budowlanych i urzdze technicznych bd wiksze od zysków energetycznych (ekonomicznych) wynikajcych z eksploatacji oraz kosztów, które trzeba bdzie ponie pó niej na recykling budynku. Ekonomi rozwizania naley bowiem ocenia na kadym etapie ycia budynku, a wic sumowa nakady poniesione na jego budow i eksploatacj oraz na recykling materiaów, po tzw. mierci technicznej budynku. 2. EKO-ERGONOMIA W ARCHITEKTURZE Za architektur eko-ergonomiczn autor uwaa architektur, która czy w sobie cechy opisane w pojciach ergonomii + ekologii + ekonomii, co mona próbowa opisa skrótem „3×E”. Z etymologii wymienionych sów wynika, e eko-ergonomia to: x ergonomia rozumiana jako praca + zasada / prawo, x ekologia rozumiana jako dom / planeta Ziemia + nauka, x ekonomia rozumiana jako dom + prawo, regua lub wg innej definicji dom + czowiek zarzdzajcy domem. Architektura eko – ergonomiczna powinna wic by przede wszystkim architektur racjonaln i architektur zrównowaonego rozwoju, która optymalizuje zagadnienia ergonomii, ekologii i ekonomii pod ktem dobra czowieka – uytkownika, nie umniejszajc szans na rozwój dla przyszych pokole. Architektura eko-ergonomiczna rzadko bywa spektakularna i raczej „nie bije rekordów” zwizanych z wysokoci, gigantycznymi przeszkleniami na elewacjach, czy nowatorsk form zewntrzn. Architektura eko-ergonomiczna czsto „chowa si” czciowo w ziemi, za oson z rolinnoci (tzw. przegrody biologiczne), a „otwiera si” przeszkleniami i kolektorami sonecznymi w kierunku soca. W ksztatowaniu architektury eko-ergonomicznej powinno si dy do stosowania optymalnych rozwiza technologicznomateriaowych, które bd dopasowane do konkretnych warunków klimatycznych i kulturowych danego regionu, w celu optymalnej organizacji materialnego, sztucznego rodowiska, w którym przebywa czowiek, pod ktem jego potrzeb fizjologicznych, psychicznych i spoecznych, co w rezultacie doprowadzi powinno do zadowolenia spoecznego - czyli tzw. dobrostanu. Na pewno za architektur eko-ergonomiczn nie mona uzna najwyszych budynków na wiecie jak np. Burj Dubaj, pomimo, e jest on wyposaony w wiele ekologicznych instalacji oraz energooszczdne urzdzenia i rozwizania techniczne, bo budynek zrealizowany zosta na granicy ludzkich moliwoci technicznych i ekonomicznych, a wic racjonalnego dziaania. Budowa tego kolosa wpdzia bowiem bogaty kraj jakim jest Dubaj oraz cae Zjednoczone Emiraty Arabskie w due kopoty finansowe na przeomie 2009/10 r., co odbio si spadkiem kursów akcji na giedach wiatowych. Nie oznacza to jednak, e budynek Burj Dubaj nie zostanie uznany za jedno z najwikszych dzie inynieryjnych na wiecie i bdzie przez wiele lat synonimem prestiu dla caego regionu. Mona si take zastanawia nad tym, czy budynek Empire State Building w Nowym Jorku jest bardziej racjonalny od budynku Burj Dubaj, z uwagi choby na brak miejsca i cen gruntu w Nowym Jorku. W obu wypad174 kach jednak koszty poniesione na wyprodukowanie materiaów budowlanych potrzebnych do budowy, koszty eksploatacji, oraz zagroenia zwizane z eksploatacj tych wielkich budowli prawdopodobnie przewyszaj zyski osignite w wyniku tak intensywnego-ekstremalnego sposobu budowania. Koszty eksploatacyjne budynków okrelanych mianem „drapaczy chmur”, które z uwagi na obowizujc mod s czsto mocno przeszklone, bywaj niekiedy wysze w lecie ni w zimie (konieczno chodzenia), co potwierdzaj dane porównujce zuycie energii w tych obiektach, w rónych porach roku. Jednoczenie systemy przewodów klimatyzacyjnych i wentylacyjnych s dogodnym rodowiskiem do bytowania bakterii, które s gro ne dla zdrowia, a nawet ycia ludzi. Przykadem moe by tzw. legionelloza, nazywana chorob legionistów – która jest cikim, zaka nym zapaleniem dróg oddechowych, wywoanym gram – ujemn bakteri o nazwie legionella pneumophila.[4] Omówione zagroenia nie s jednak jedynym kosztem intensywnej zabudowy. W kalkulacjach ekonomicznych bardzo czsto pomija si koszty, które bd w przyszoci poniesione na remonty oraz na rozbiórk „drapaczy chmur”, a take na recykling materiaów budowlanych. Gdyby te koszty jednak doliczy do kosztów inwestycyjnych, to bilans kocowy bdzie jeszcze mniej korzystny dla tak intensywnego sposobu budowania. Wydaje si take, e za eko-ergonomiczne nie bd uznane osiedla mieszkaniowe zorganizowane z szeregu kilkunastopitrowych budynków mieszkalnych, które zajmuj w terenie tyle miejsca, e na tej samej powierzchni mona by byo wybudowa dla kadego z mieszkaców domek szeregowy, o powierzchni ok. 80 m2, na dziace ok. 120 m2. Takich osiedli mieszkaniowych jest w Polsce i na wiecie wiele. Jak si w nich mieszka wszyscy wiedz: x haas, x zapachy, które dochodz z ssiednich mieszka, x insekty i gryzonie, które gnied si w pionach instalacyjnych, x brak poczucia bezpieczestwa, x cakowita anonimowo itd. Ludzie, którzy mieszkaj w budynkach na takich osiedlach mieszkalnych i których tylko na to sta finansowo, uciekaj na przedmiecia lub na wie, w pogoni za natur, cisz i spokojem, w nadziei na lepsze ycie. Jednym z przykadów eko-ergonomicznego mylenia w architekturze moe by konkurs architektoniczny, który rozstrzygnito w 2009 r. na przebudow budynku Fundacji Na Rzecz Nauki Polskiej w Warszawie. Wygra projekt firmy warszawskiej pracowni FABB, który zakada, e ciany bd poronite rolinnoci (ang. vertical garden), a budynek bdzie wyposaony w turbiny wiatrowe, pompy ciepa i zbiorniki na wod deszczow.[5] 3. EKO-ERGONOMICZNE MATERIAY BUDOWLANE Najpopularniejszym materiaem budowlanym na wiecie jest bez wtpienia cega. Jest to materia naturalny, cho poprzez proces wypalania jest mniej ekologiczny 175 i ekonomiczny od naturalnej gliny. Energia potrzebna na wyprodukowanie cegy lub pustaków ceramicznych, robocizna, i koszty transportu, a kiedy koszty rozbiórki sprawiaj, e budowanie z cegy jest jedn z droszych metod, a wic trudno j zaliczy do ekonomicznej. W architekturze eko-ergonomicznej zapanowaa moda na materiay prostsze, mao przetworzone, a najlepiej naturalne takie jak: drewno, soma, glina, kamie, piasek, oraz wszelkie poczenia tych materiaów wynikajce z dostpnych technologii (np. pyty drewnopochodne, wena mineralna i drzewna, tynki gipsowe, a nawet gliniane, itd.). Im prostszy i mniej przetworzony jest materia tym lepiej, bo jego cena jest nisza, pozyskanie atwiejsze, a uzyskany mikroklimat we wntrzu lepszy. Przykadem nowego materiau ekologicznego mog by maty z weny drzewnej, które od kilku lat s produkowane masowo i coraz powszechniej stosowane, zastpujc maty z weny mineralnej i szklanej. Do produkcji tego wyrobu uywa si wiór z drewna oraz wókien konopi, czyli odnawialnych surowców naturalnych. Drewno wykorzystywane w procesie produkcyjnym pochodzi jedynie z lasów zarzdzanych wedug tzw. „zasad dobrej gospodarki lenej”, a sama produkcja odbywa si z dodatkiem nieszkodliwych rodków zapobiegajcych przedwczesnej korozji biologicznej. Maty z weny drzewnej doskonale nadaj si na izolacje termiczne i akustyczne cian zewntrznych, wewntrznych oraz dachów i stropów. Ludzie powtórnie, z sympati, zaczynaj patrze na budynki wybudowane z drewna i pokryte som lub trzcin, które jeszcze do niedawna byy synonimem ubóstwa. Obecnie materiay typu strzecha, tylko nieco udoskonalone, tj. zaimpregnowane rodkami grzybobójczymi i uodparniajcymi na dziaanie ognia, s chtnie kupowane na pokrycie dachów w domach letniskowych, ale take w regionalnych restauracjach, sklepach, budynkach gospodarczych i mieszkalnych. W rejonach górskich w naszym kraju, szczególnie na Podhalu, na pokrycie dachów czsto jest uywany drewniany gont, który produkuje si z cienkich desek drewnianych pocitych na krótkie odcinki, o wymiarach podobnych do dachówki. Gont jest wykonywany z gatunków drewna odpornego na dziaanie wilgoci. Materia ten wyrós z miejscowej, regionalnej tradycji budowlanej w rejonie Podhala, ale jest cigle modny i chtnie stosowany nie tylko w tym regionie kraju w wielu nowobudowanych obiektach. Eco-fiber, to kolejny przykad wspóczesnego materiau ekologicznego, który powsta na bazie zmielonej makulatury z dodatkiem wókien z lnu lub konopi i jest zaimpregnowany solami boru. Wytwarza si z niego maty do izolacji termicznej. Poza tynkami gipsowymi, które od wielu lat ciesz si popularnoci i s chtnie stosowane przez klientów indywidualnych i instytucjonalnych z uwagi na ich walory higieniczne i zdrowotne, na rynku pojawiy si w ostatnich latach tynki gliniane. Ludzi zaczyna coraz bardziej interesowa nie tylko aspekt zdrowotny tynku glinianego ale take jego inny, bardziej surowy wygld, bo nie jest tak gadki jak tynk gipsowy. Kolejnym materiaem, który powraca na rynek budowlany jest glina, ale nie w formie wypalonej cegy, tylko jako pó – przetworzony materia, który suy do wznoszenia cian, z plastycznej masy glinianej poczonej z nowoczesnymi plastyfikatorami i wypeniaczami mineralnymi lub w prostszym wariancie mieszany po prostu z sieczk ze somy. Z masy tej wytwarza si suszone na socu pustaki gliniane, lub wlewa si j 176 bezporednio w szalunki cienne. Konstrukcje tego typu nie s jednak zbyt wytrzymae i wymagaj zastosowania dodatkowego szkieletu konstrukcyjnego. Od kilkunastu lat zaczyna si obserwowa mod, a nawet fascynacj, polegajc na budowaniu domów ze somy. Soma ma doskonae waciwoci termiczne. Jako budulec su powizane i sprasowane bale somy, które s produkowane przez kombajny zboowe przy okazji niwo – brania. Bale somy zanurza si w pópynnej masie glinianej i ukada si z nich, pomidzy szkieletem drewnianym, ciany na zaprawie z gliny. Glina w tej metodzie budowania suy jako zaprawa do czenia kostek somy, ale take jako wyprawa cian od strony wewntrznej i zewntrznej. Do rozpowszechnionym i od wieków stosowanym materiaem budowlanym jest naturalny kamie. Z uwagi na du wytrzymao na ciskanie oraz odporno na warunki atmosferyczne uywany bywa przewanie na budow fundamentów i na podmurówki cian fundamentowych. Ze wzgldu na jego ma izolacyjno termiczn rzadko bywa obecnie stosowany do murowania litych cian zewntrznych. Czciej jest wykorzystywany jako wykadzina podogowa, lub w tzw. cian warstwowych – wentylowanych jako warstwa okadziny zewntrznej w postaci pyt kamiennych, które s zawieszane na kotwach ze stali nierdzewnej. Kamie ma jednak jeszcze jedn wan cech, tj. du pojemno ciepln wynikajc z jego masy. Moe wic by z powodzeniem wykorzystywany na ciany oraz posadzki wewntrzne i stanowi tzw. naturalny akumulator ciepa. Ludzie, którzy wybudowali domy ekologiczne podkrelaj wspaniay mikroklimat, który panuje we wntrzu, a badania lekarskie potwierdzaj mniejsz ilo zachorowa na takie wspóczesne choroby jak alergia i astma. 4. EKO-ERGONOMICZNE SPOSOBY BUDOWANIA – PRZYKADY Domy z drewna Od wielu lat daje si na caym wiecie zaobserwowa powrót zainteresowania domami wykonanymi z drewna i materiaów drewnopochodnych. W zalenoci od rodzaju, konstrukcje tego typu mona podzieli na wykonane: x z litego drewna czyli tzw. bali drewnianych, x ze szkieletu z desek drewnianych, czyli w tzw. systemie kanadyjskim, x z prefabrykowanych, wielkowymiarowych, drewnopochodnych, strukturalnych elementów, które s wypenione izolacj (ang. SIP – Stuctural Insulated Panel). [6] Niewtpliw zalet budownictwa drewnianego, w porównaniu z tradycyjn metod budowania z cegy lub z bloczków, jest: x mniejszy koszt materiaów budowlanych – nawet o 30% – 40%, x znacznie krótszy czas budowy – od kilku dni do kilku tygodni, w zalenoci od rodzaju zastosowanej konstrukcji drewnianej, x prosty sposób budowy, który wymaga niewielu narzdzi, x bardzo dobre warunki bioklimatyczne, które panuj we wntrzu, x mniejsze koszty energii potrzebne do ogrzania budynku przy zastosowaniu tego samego wspóczynnika izolacyjnoci przegród (dom si szybko nagrzewa), 177 x may ciar konstrukcji, x znikome koszty rozbiórki budynku, x minimalne koszty recyklingu materiaów budowlanych (materia bio-degradowalny). Do wad budownictwa drewnianego, szczególnie z litych bali drewnianych, zaliczy trzeba niewtpliwie to, e drewno w najprostszej formie, a wic to najtasze i sabo przetworzone jest materiaem: x atwo zapalnym, x niezbyt odpornym na wpywy korozji biologicznej, x wolno odnawiajcym si – redni czas ronicia np. sosny lub wierka to ok. 50 lat. Najkorzystniejszym z wymienionych, wspóczesnych systemów budownictwa drewnianego jest niewtpliwie system SIP (drewnianych paneli strukturalnych), dlatego e: x do budowy uywa si wielkogabarytowych paneli wykonanych z materiaów drewnopochodnych, w postaci przetworzonych pyt (sklejka, pyty wiórowe, pilniowe itp.), które s produkowane z gorszych gatunków drewna, x materiay drewnopochodne mog by fabrycznie zabezpieczone przed korozj biologiczn, niekorzystnym wpywem warunków atmosferycznych oraz przed dziaaniem ognia, x czas budowy jest bardzo krótki (monta domu moe trwa zaledwie kilka dni), co robi wraenie nawet na najwikszych malkontentach. W Polsce zuycie drewna w budownictwie, w przeliczeniu na jednego mieszkaca, jest kilka razy mniejsze ni w bogatych krajach europejskich i Ameryce Pónocnej. Jednake w skali wiatowej zapotrzebowanie na drewno cigle ronie. Z tego powodu wydaje si, e przyszo budownictwa drewnianego ley w uprzemysowionych technologiach przetwórstwa drzewnego, które mog wykorzystywa do produkcji gorsze, czsto pozaklasowe gatunki drewna. Domy z gliny Moda na domy z litego drewna (bale drewniane) oraz take rozpowszechnione w Europie (gównie w krajach skandynawskich) oraz Kanadzie i Stanach Zjednoczonych systemy wykonane ze szkieletu drewnianego lub wielkowymiarowych, prefabrykowanych paneli drewnopochodnych, zostaa niedawno poszerzona o budowanie w technologiach, których podstaw jest glina. Tego typu budownictwo okrelane jest u nas mianem lepianki, bo polega na formowaniu cian nonych i dziaowych z naturalnej gliny, któr miesza si z wod z dodatkiem rodków uszlachetniajcych, a nastpnie do masy tej dodaje si wypeniacze w postaci kruszyw mineralnych oraz sieczki ze somy. Przygotowana mieszanka, w zalenoci od stopnia plastycznoci, suy albo do produkcji pustaków glinianych, albo moe by wlewana bezporednio w szalunki cienne. Jako wypeniacza do masy glinianej mona uywa take wysuszonych wókien z lnu lub konopi oraz somianej sieczki. W budynkach pitrowych technologia jest uzupeniona o konstrukcj szkieletow (przewanie supy i rygle wykonane z drewna), a glina suy jako wypenienie szkieletu nonego. 178 Prawdopodobnie pierwszy w Polsce wspóczesny budynek z gliny, wybudowaa w 2000 roku arch. Paulina Wojciechowska we wsi Przeomki – niedaleko jeziora Hacza na Suwalszczy nie. [7] Trudno ten obiekt nazwa domem, bo ma zaledwie 30m2 powierzchni uytkowej (wymiary zewntrzne 5×7 m). Tak may budynek, zgonie z polskimi przepisami prawa budowlanego, nie wymaga bowiem uzyskania pozwolenia na budow i w zwizku z tym móg by wybudowany na tzw. zgoszenie, jako obiekt gospodarczy. Przy budowie zastosowano lokalne surowce, z ssiednich pól. Surowa technologia polegaa na lepieniu cian z gliny, piasku, somy i wody (ang. the house from the clay). ciany zewntrzne w tym budynku nie maj dodatkowej konstrukcji nonej z belek drewnianych, a wic podtrzymuj one strop poddasza i konstrukcj dachu. Od standardów budowlanych odbiega w tym domu nie tylko konstrukcja cian, ale równie fundamenty. S one wykonane z grubej warstwy wiru, na której uoono fundament z kamieni polnych czonych zapraw, co pozwolio na uzyskanie pómetrowej podmurówki. Jest to wany element, który zabezpiecza gliniano-somiane ciany przed szkodliwym wpywem wilgoci i opadów atmosferycznych. Pokrycie dachu zaprojektowano jako tradycyjne, tj. ze somianej strzechy. Dodatkow izolacj termiczn dachu stanowi Eco-fiber. Zalet tej technologii jest niewtpliwie: x niski koszt wzniesienia budynku, x prawie nieograniczona dostpno materiaów. Do wad zaliczy trzeba: x ma wytrzymao non cian, x ma odporno cian na dziaanie wilgoci, a szczególnie dugotrwaych opadów atmosferycznych, x nisk izolacyjno termiczn cian zewntrznych, bo w polskim klimacie ciana powinna mie ponad metr gruboci, x stosunkowo dugi czas budowy, bo pustaki lub poszczególne warstwy cian wlewane w szalunki wymagaj dugiego i powolnego cyklu suszenia. Domy ze sprasowanych kostek somy Na wiecie i w Polsce coraz popularniejsze staj si domy budowane ze somy. Technologia polega na wybudowaniu szkieletu, przewanie drewnianego, który jest wypeniony sprasowanymi balami (kostkami) z ubitej somy (ang. straw bale construction – is a building method that uses bales of straw).[8] Poszczególne kostki somy czy si ze sob pópynn zapraw glinian, moczc je w tej masie. ciany ze somy s przewanie tynkowane zapraw z gliny, która charakteryzuje si bardzo du elastycznoci. Najwicej tego typu domów wybudowano do tej pory w Stanach Zjednoczonych. Ludzie, którzy wybudowali domy ze somy zachwalaj: x bardzo dobr izolacyjno termiczn cian zewntrznych, x may ciar budynku, x krótki czas budowy, x fantastyczny i zdrowy mikroklimat który panuje we wntrzu, x niskie koszty budowy domu – mniejsze nawet o 50% od technologii powszechnie stosowanych. 179 Do wad tej technologii zaliczy trzeba: x ma wytrzymao cian na ciskanie, co powoduje konieczno wykonania niezalenego szkieletu nonego, x ma odporno ogniow cian pomimo tego, e soma jest obudowana od zewntrz i od wewntrz grub, kilkucentymetrow powok glinianej wyprawy tynkarskiej, x konieczno obudowywania cian somianych drobno – oczkowymi siatkami stalowymi, które s zatapiane w powoce glinianej, w celu zapobieenia gniedeniu si w nich gryzoni. W Polsce, w ostatnich kilku latach, zaczto budow kilkunastu domów w technologii straw bale, a w katalogach reklamowych lilku pracowni architektonicznych mona znale gotowe projekty tego typu. Jednym z przykadów w peni legalnego domu mieszkalnego, tj. wybudowanego zgodnie z polskim przepisami prawa budowlanego, jest dom jednorodzinny we wsi Lubla (województwo Podkarpackie), którego budow zakoczono w 2008 r. Na dachu domu zamontowano 2 kolektory soneczne, które su do wspomagania centralnego ogrzewania i podgrzewania ciepej wody uytkowej. [9] W Europie istnieje wiele stowarzysze promujcych taki sposób budowania, które organizuj coroczne zjazdy i szkolenia. Na wiecie buduje si domy z kostek somy, które s coraz bardziej zaawansowane technologicznie. Przykadem moe by dom mieszkalny w miejscowoci Eschenz w Szwajcarii, zaprojektowany przez architekta Felixa Jerusalem’a, który w interesujcy sposób czy naturalne materiay i prefabrykacj.[10] W rozwizaniu tym due, specjalnie prasowane prefabrykaty ze somy, s osonite od zewntrz prze roczystym sidingiem z poliwglanu, co daje interesujcy efekt plastyczny i kolorystyczny. Cay budynek spoczywa na elbetowej konstrukcji – nad powierzchni ziemi – dziki czemu mona unikn skomplikowanych prac ziemnych i zastosowa lekkie fundamenty. Poza prefabrykacj daje si zauway coraz bardziej interesujc stylistyk domów projektowanych w systemie straw bale. W wyszych budynkach konstrukcja drewnianego szkieletu zostaje zastpowana konstrukcj stalow i elbetow. Domy pod ziemi W literaturze fachowej, a szczególnie w internecie, który jest obecnie najszybszym nonikiem informacji, daje si zauway due zainteresowanie budownictwem podziemnym, okrelanym u nas jako ziemianki. Mike Oehler, hipis z Idaho, wybudowa w 1971r. podziemny dom za 50 dolarów, a potem napisa o tym ksik. Dom mia 36 m2, a najdroszy by w nim piec, który kosztowa 35 dolarów. Reszt pienidzy hipis przeznaczy na foli i uywane okna. Drewno potrzebne do budowy znalaz w pobliu, a troch wyci ze swojej dziaki. Metoda, któr zastosowa, jest bardzo prosta, bo trzeba; wykopa jam w zboczu, osadzi w ziemi supy, obi je drewnem, opakowa cao z zewntrz foli, a na kocu zasypa dom ziemi. Sowo ziemianka ma nieco pejoratywny wyd wik, w porównaniu z tym, co mona obecnie zaprojektowa pod ziemi opierajc si na dostpnych technologiach. 180 Wszystko zaczo si ju kilkadziesit lat temu, kiedy opracowano nowoczesne materiay do: x izolacji przeciwwilgociowej (folie – membrany), które zapewniaj doskona szczelno i ochron przed wilgoci, x izolacji termicznej (polistyren ekstrudowany), który jest odporny na dziaanie wilgoci. Materiay te umoliwiy skonstruowanie nowego typu stropodachu, tzw. stropodachu odwróconego, w którym warstw zewntrzn stanowi ziemia lub wir, a nie jak do tej pory papa. Izolacja przeciwwilgociowa „powdrowaa” w tych konstrukcjach na sam spód, na non pyt elbetow. Warstwa ocieplenia oraz ziemi lub wiru sprawia, e izolacja przeciwwilgociowa ma w miar jednakowe warunki przez cay rok i nie jest naraona na dziaanie soca oraz mrozu, co znacznie wyduyo jej ywotno. W podobny sposób zaczto ociepla i izolowa od wilgoci ciany w podziemnych czciach budynków. Jednym z prekursorów wspóczesnej architektury podziemnej by amerykaski architekt Malcolm Wells.[11] Kiedy ulic, przy której stao jego biuro, zamieniono na pocztku lat 60-tych na szeciopasmow autostrad, architekt w pierwszym odruchu wybudowa mur odgradzajcy. W drugim – przeniós biuro pod ziemi. Uwaa on, e zamiast zalewa ziemi asfaltem, pitrzy kolejne sterczce brzydkie oraz z trudem ogrzewane budynki – sterczce molochy – wystarczy zanurzy dom w ziemi i pozwoli naturze y wasnym yciem. Od tego czasu Wells nie zaprojektowa ju nigdy budynku, który staby w caoci ponad powierzchni ziemi. Mona wic stwierdzi, e budownictwo podziemne stwarza alternatyw twórcz, bo umoliwia projektowanie krajobrazu, tj. przestrzeni architektonicznej poronitej rolinnoci – zamiast tradycyjnego domu na powierzchni. Take w Polsce niektóre biura architektoniczne proponuj podobne rozwizania. W telewizji i w prasie kilkakrotnie komentowana bya budowa podziemnego domu mieszkalnego w miejscowoci Brzezie, której wacicielem jest pan Zdzisaw Bolanowski.[12] Obiekt, który jest ju prawie ukoczony, zbudowano przy zachowaniu odpowiednich procedur administracyjnych, tj. wykonano wielobranowy projekt, a potem uzyskano pozwolenie na budow. Do zalet budownictwa podziemnego na pewno zaliczy mona: x ochron i poszanowanie krajobrazu, x lepsze parametry izolacji termicznej, pod warunkiem zastosowania dodatkowych materiaów docieplajcych, gdy sama ziemia nie jest zbyt dobrym izolatorem termicznym (gboko przemarzania = ok. 1 m), x bardzo dobry mikroklimat we wntrzu, x zaledwie nico nisze, ale jednak nisze o ok. 20%, koszty budowy w porównaniu z tradycyjnym budownictwem naziemnym, gdy gruba warstwa ziemi na dachu (min. 1 m) i napór tej ziemi na ciany zagbionego budynku, wymagaj zaprojektowania solidnej konstrukcji elbetowej oraz stosowania drogich materiaów do izolacji przeciwwilgociowej i termicznej. Do wad budownictwa podziemnego zaliczy trzeba przede wszystkim okrelone wymagania dotyczce dziaki budowlanej jak np.: x niski poziom wody gruntowej, x najlepiej piaszczysty grunt, 181 x wiksze gabaryty dziaki potrzebne do usypania skarp w celu obsypania domu ziemi, x okrelone usytuowanie dziaki – najlepiej na zboczu z tzw. poudniow wystaw, aby od poudnia mona byo dowietli budynek. 5. PODSUMOWANIE Omówione wczeniej niektóre wspóczenie realizowane oko – ergonomiczne technologie budowania, nie s tak naprawd wcale wspóczesne, a na pewno nie s nowe. Tanie budownictwo regionalne, szczególnie wiejskie, byo na wiecie przez stulecia, a nawet wieki i epoki oparte na podobnych materiaach i sposobach budowania. Domy z suszonej gliny, somy i z drewna budowane byy przez wiele staroytnych kultur na caym wiecie. Jednym z pierwszych mieszka czowieka byy jaskinie i groty oraz budowle kopane w ziemi. Mona wic stwierdzi, e wspóczesne trendy budowania powracaj w wielu wypadkach do dawnych, sprawdzonych, taszych metod i technologii, co jest podyktowane nie tylko mod, ale take potrzeb przebywania ludzi w naturalnych warunkach, w zgodzie natur i chci zaoszczdzenia pienidzy przeznaczonych na budow. Eko-ergonomiczna architektura zatacza wielkie koo, zmierzajc do róde, tj. do tradycyjnych sposobów budowania, które s wspierane prze nowe technologie. Wspóczesne technologie umoliwiaj budowanie z tradycyjnych materiaów w najwyszym standardzie, który nie odbiega od standardów powszechnie stosowanych w budownictwie, a nawet je przewysza. Dodatkowy „high-tech” w postaci instalacji wewntrznych do pozyskiwania tzw. zielonej (taniej energii), magazynowania wody deszczowej i do oczyszczania cieków, umoliwia budow domów autonomicznych, które zuywaj mao energii, s tanie w budowie i eksploatacji i s ekologiczne, bo prawie nie emituj do rodowiska zanieczyszcze. Z uwagi na okrelone warunki geograficzne Polski, trudno u nas poleci jakie konkretne ródo alternatywnego pozyskiwania energii odnawialnej. Na pewno z powodzeniem, szczególnie w porze letniej, do podgrzewania ciepej wody uytkowej, mog by stosowane soneczne kolektory cieczowe, a kogo na to sta, moe zastosowa take kolektory foto-woltaniczne, które przetwarzaj energi soneczn na elektryczn. W niektórych rejonach kraju, szczególnie w pasie nadmorskim, opaca si uywa do produkcji prdu maych elektrowni wiatrowych, lub budowa zespoy wikszych farm wiatrowych. W maych miejscowociach, dogodnie pooonych nad niewielkimi rzekami, naley dy do budowy zespoów niewielkich hydroelektrowni, szczególnie w pasie Karpat i Sudetów oraz na Pomorzu. Poza wymienionymi technologiami high-tech, do dyspozycji projektantów stoj take mniej wyrafinowane, a czasami równie skuteczne i naturalne metody suce np. do wentylowania, a nawet chodzenia pomieszcze. Polegaj one na przepuszczeniu powietrza podziemnymi kanaami przez zoe kamieni i piasku, w wyniku czego do budynku dopywa odpowiednio wychodzone, nawilone i czyste powietrze. Architektura eko-ergonomiczna charakteryzuje si bardzo dobrymi parametrami mikroklimatu wewntrznego i niszym zuyciem energii w procesie budowy, eksploatacji i recyklingu obiektów budowlanych, w porównaniu z tradycyjnym budownictwem nadziemnym. Rozwizania technologiczno-materiaowe to tylko jeden z aspektów architektu182 ry eko-ergonomicznej, bo sposób budowania powinien by take dostosowany do przyzwyczaje wynikajcych z tradycji budowlanej oraz dopasowany do moliwoci technicznych i ekonomicznych danego spoeczestwa. Eko-ergonomiczne podejcie do architektury powinno si przejawia w racjonalnej sztuce budowania, która czsto wynika z tradycji i która optymalnie realizuje potrzeby czowieka. W wielu np. wiejskich domach, które byy ksztatowane na bazie dowiadcze poprzednich pokole i udoskonalane ewolucyjnie, daje si zauway rozwizania dbajce o ergonomi, ekologi i oszczdzanie energii.[13] Nie zawsze bowiem eksces projektowy = sukces twórczy, szczególnie gdy ocenimy ten eksces z perspektywy czasu. Architektura eko-ergonomiczna powinna by przede wszystkim architektur racjonaln, architektur zrównowaonego rozwoju, która optymalizuje zagadnienia ergonomii, ekologii i ekonomii pod ktem dobra uytkownika – czowieka. Architektur eko-ergonomiczn mona opisa skrótem „3×E” tj.: ergonomia + ekologia + ekonomia = zrównowaony rozwój. Bibliografia 1. Szewczyk R., Mieczkowski K., Missala K.., …, praca zbiorowa wspófinansowana przez Uni Europejsk , Foresicht Województwa Mazowieckiego. Metodologia, analizy i dane statystyczne, Przemysowy Instytut Automatyki i Pomiarów PIAP, Warszawa 2009. 2. Drapella - Hermansdorfer A., Cebrat K., Oblicza równowagi: architektura, planowanie na progu midzynarodowej dekady zrównowaonego rozwoju, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Volume 1, Wrocaw 2005. 3. Politechnika Wrocawska, http://www.ergonomia.ioz.pwr.wroc.pl/ (stan na dzie 24 czerwiec 2010). 4. Stypukowska H., Krogulska B., Pancer K., Matuczewska R., Legionella Sp. Laboratoryjne rozpoznawanie zakae u ludzi i wykrywanie w rodowisku wodnym, Roczniki Pastwowego Zakadu Higieny, tom.52, nr1/2001, Wrocaw 2001, s. 1-18. 5. Biaobrzeski A., Figurski A., Messina M. http://faab.pl/projekty/Fundacja_na_Rzecz_Nauki_Polskiej_90.html (stan na dzie 24 czerwiec 2010). 6. Salamonowicz M., arty architektoniczne, czy nowe spojrzenie na architektur? Zawód : architekt, Nr 2/2010, Krajowa Izba Architektów ul. Foksal 2, Warszawa 2010, s. 31-35. 7. Hofmann J., Kurna chata, tygodnik Polityka, Nr 19 z dnia 2005-05-10, s. 86-87. 8. http://www.strawbale.com/ (stan na dzie 24 czerwiec 2010). 9. http://strawbale.pl/straw-bale-w-polsce/dom-w-lubli-nowe-wiesci/ (stan na dzie 24 czerwiec 2010). 10. Jerusalem F., Werkbericht, http://www.inhabitat.com/2008/01/18/prefab-friday-straw-bale-meetsfactory-built-in-switzerland/ (stan na dzie 24 czerwiec 2010). 11. Wells M., Malcolm’s Earth Shelter Designs, http://www.malcolmwells.com/ (stan na dzie 24 czerwiec 2010). 12. Bolanowski Z., Projektowanie domów. Blog pewnego projektu, ale nie tylko. http://www.bolan.pl/blog/ (stan na dzie 24 czerwiec 2010). 13. Górecka M., Architektura energooszczdnego domu mieszkalnego polskiej wsi w aspekcie zrównowaonego rozwoju, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004. 183 Rozdzia 18 OBOWIZUJCE PRZEPISY PRAWA I PRAKTYKA GOSPODARCZA A KOORDYNACJA PRAC LENYCH Kazimierz Staszyski 1. WSTP Koniecznym i niezbdnym warunkiem do wprowadzenia koordynacji prac jest sytuacja, kiedy jednoczenie w tym samym miejscu pracuj osoby zatrudnione przez co najmniej dwóch pracodawców. Jednoznacznie stanowi o tym art. 208 § 1 Kodeksu Pracy. Obowizek wyonienia koordynatora prac, który dziaa na mocy porozumienia zawartego midzy oboma lub wicej pracodawcami ciy solidarnie na tych pracodawcach. Koordynator sprawuje w ich imieniu nadzór nad bezpieczestwem pracy i ochron zdrowia wszystkich osób tame pracujcych. Ogólne zasady zatrudniania usugodawców, wykonujcych prace lene na rzecz Lasów Pastwowych s nastpujce: 1. Wyonienie wykonawców prac nastpuje w drodze przetargu (zgodnie z obowizujcymi procedurami). 2. Zawarcie indywidualnych umów z wykonawcami. Umowy te okrelaj m.in. sposób wykonywania prac zgodnie z przepisami i zasadami bhp obowizujcymi w LP, wyznaczaj zakres odpowiedzialnoci stron, warunki wspódziaania oraz sprawowania kontroli i nadzoru w zakresie przestrzegania przepisów bhp, z zastrzeonym prawem nadlenictwa do wstrzymywania prac lub rozwizania umowy z Zakadem Usug Lenych, w przypadku stwierdzenia odstpstw w tym zakresie. Podstawowe definicje dotyczce koordynacji (Sownik Wyrazów Obcych PWN, Warszawa 1995 pod redakcj E. Sobol, Sownik Jzyka Polskiego PWN, Warszawa 1996 pod redakcj E. Sobol): Koordynacja jest to uzgadnianie wzajemnego dziaania, zgranie czego z czym, harmonizowanie, wspódziaanie, wspógranie (ang.: coordination, franc.: coordinacion, niem.: koordinierung). Koordynator jest to osoba lub instytucja co koordynujca. Kontrola jest to sprawdzanie, przegld czego, nadzór nad kim lub czym, wgld w co. Instytucja lub osoba sprawujce nad czym nadzór, sprawdzajce co. Kontroler jest to osoba kontrolujca, sprawdzajca co. Nadzór – dozorowanie, strzeenie pilnowanie kogo lub czego, opieka, kontrola. Z powyszych definicji wynika wprost, e koordynator wykonujc swoje zadania nie kieruje pracownikami i nie organizuje im pracy, std te w adnym stanie faktycz184 nym i prawnym nie mona mu przypisa odpowiedzialnoci wykroczeniowej, jaka ciy na pracodawcy bd osobie kierujcej pracownikami (Art. 283 § 1w zwizku z art. 207 § 2 pkt 1 , art. 212 pkt 1 i 3 oraz art. 304§ 1 Kodeksu Pracy), czy te na przedsibiorcy nie bdcym pracodawc, a organizujcym prac osobom fizycznym (Art. 283 § 1w zwizku z art.304 § 3 pkt 1 i 2 , art. 3041 i art. 3043 Kodeksu Pracy). Inne rozumienie treci wzmiankowanych przepisów K.P. skutkowaoby wkroczeniem koordynatora w rol wymienionych wyej osób zajmujcych stanowiska funkcyjne. A przecie nie to byo intencj ustawodawcy przy tworzeniu zapisów art. 208 i dalszych K.P. Koordynatorowi nie mona równie przypisa odpowiedzialnoci karnej – podobnie jak pracownikowi suby bhp – gdy podmiotem przestpstwa z art. 220 § 1 Kodeksu Karnego moe by tylko i wycznie pracodawca. Koordynator podlega natomiast odpowiedzialnoci porzdkowej w trybie art. 108 § 1 i § 2 Kodeksu Pracy, w razie niedopenienia swoich obowizków okrelonych wzmiankowanym porozumieniem. 2. ZASADY KOORDYNACJI W sytuacji, gdy pracownicy zatrudniani w nadlenictwie wykonuj lub mog wykonywa jednoczenie prace w tym samym miejscu co pracownicy ZUL wiadczcego usugi na terenie nadlenictwa, zaleca si by koordynatorem by leniczy lub inny upowaniony przedstawiciel suby lenej nadlenictwa (podleniczy, inynier nadzoru, zastpca nadleniczego, suba bhp, etc.). Wynika to bowiem m.in. z treci art. 208 K.P., gdy jeli porozumienie w sprawie koordynacji zawierane jest midzy pracodawcami to aden z niech, z racji funkcji okrelonej art. 207 K.P. nie moe by koordynatorem. Tym samym nie s oni uprawnieni do powierzania koordynacji prac jeden drugiemu jako równorzdnemu sobie podmiotowi. Bdnym jest równie cedowanie na leniczego obowizku wyznaczania koordynatora, poniewa nie jest on pracodawc. Logiczn bdzie wic konstatacja, i koordynatorem winien by najbardziej kompetentny – w zakresie znajomoci procesu technologicznego – pracownik jednego z tyche pracodawców, upowaniony przez nich do dziaa kontrolno-nadzorczych. Z pewnoci bdzie nim przeszkolony i wyksztacony zawodowo przedstawiciel Zarzdcy Lasu, a nie pracownik Zakadu Usug Lenych. Obecno pracowników suby lenej na powierzchniach roboczych moe dotyczy przykadowo prac zwizanych z: x wykonywaniem szacunków brakarskich, x wyznaczaniem szlaków zrywkowych, x wyznaczaniem ogólnego kierunku obalania drzew, x wyznaczaniem dodatkowych drzew do wycicia, x sprawowaniem nadzoru dora nego nad wyznaczaniem drzew niebezpiecznych do wycicia, x nadzorem nad ZUL w zakresie prawidowego wykonywania zabiegów hodowlanych, w tym ochrony nalotów, ochrony drzew „ekologicznych”, ochrony stanowisk rolin chronionych, 185 x wykonywaniem odbiórki surowca z danej pozycji planu, x sprawdzaniem poprawnoci wykonywania zrywki surowca drzewnego oraz jego skadowania, wydawania, zaadunku, itp, x kontrol przestrzegania przepisów i zasad bhp przez pracowników nadlenictwa, co szczegóowo okrelaj ich zakresy obowizków i odpowiedzialnoci. 3. PRZEPISY RANGI USTAWOWEJ JAK KODEKS PRACY I ROZPORZDZENIA WACIWYCH MINISTRÓW DOTYCZCE BEZPOREDNIO I POREDNIO KOORDYNACJI PRAC Art. 208 § 1Kodeksu Pracy stanowi: W razie gdy jednoczenie w tym samym miejscu wykonuj prac pracownicy zatrudnieni przez rónych pracodawców, pracodawcy ci maj obowizek: 1. Wspópracowa ze sob. 2. Wyznaczy koordynatora sprawujcego nadzór nad bezpieczestwem i higien pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu. 3. Ustali zasady wspódziaania uwzgldniajce sposoby postpowania w przypadku wystpienia zagroe dla zdrowia lub ycia pracowników. 4. Informowa siebie nawzajem oraz pracowników lub ich przedstawicieli o dziaaniach w zakresie zapobiegania zagroeniom zawodowym wystpujcym podczas wykonywanych przez nich prac. § 2. Wyznaczenie koordynatora, o którym mowa w § 1. nie zwalnia poszczególnych pracodawców z obowizku zapewnienia bezpieczestwa i higieny pracy zatrudnionym przez nich pracownikom. § 3. Pracodawca, na którego terenie wykonuj prace pracownicy zatrudnieni przez rónych pracodawców, jest obowizany dostarcza tym pracodawcom, w celu przekazania pracownikom, informacje, o których mowa w art. 2071. Artyku 2071 § 1 Kodeksu Pracy dotyczcy obowizku informacyjnego pracodawcy w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy stanowi, e pracodawca jest obowizany przekazywa pracownikom informacje o zagroeniach dla zdrowia i ycia wystpujcych w zakadzie pracy, na poszczególnych stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach, w tym o zasadach postpowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagraajcych zdrowiu i yciu pracowników, dziaaniach ochronnych i zapobiegawczych podjtych w celu wyeliminowania lub ograniczenia zagroe, o których mowa w pkt 1. W artykule 2091 § 1 zapisano, e pracodawca jest obowizany: 1. Zapewni rodki niezbdne do udzielania pierwszej pomocy w nagych wypadkach, gaszenia poaru i ewakuacji pracowników. 2. Wyznaczy pracowników do udzielania pierwszej pomocy. § 2. Dziaania, o których mowa w § 1, powinny by dostosowane do rodzaju i zakresu prowadzonej dziaalnoci, liczby zatrudnionych pracowników i innych osób przebywajcych na terenie zakadu pracy oraz rodzaju i poziomu wystpujcych zagroe. 186 Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 24 sierpnia 2006 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy przy wykonywaniu niektórych prac z zakresu gospodarki lenej (Dz. U. Nr 161, poz. 1141) stanowi natomiast: § 4. Niedopuszczalne jest wykonywanie prac na terenie lenym bez powiadomienia waciciela lasu, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 28 wrzenia 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435, z pó n. zm.) § 6. Obowizki koordynatora, o którym mowa w art. 208 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks Pracy, obejmuj w szczególnoci: niedopuszczenie do stosowania sposobów wykonywania prac bezporednio zagraajcych zdrowiu lub yciu pracujcych pracowników; niezwoczne wstrzymanie prac w razie stwierdzenia bezporedniego zagroenia dla zdrowia lub ycia pracowników i podjcie dziaa w celu usunicia tego zagroenia; odsunicie od pracy pracownika nieprzestrzegajcego przepisów i zasad bezpieczestwa i higieny pracy. § 14. Prace naley zaplanowa tak, aby zapewni zgodny z przepisami i zasadami bezpieczestwa i higieny pracy przebieg realizowanych czynnoci roboczych § 24. Na obszarze na którym wykonywane s prace zwizane ze cink, zrywk i zaadunkiem drewna, powinni przebywa co najmniej dwaj pracownicy pozostajcy ze sob przez cay czas w kontakcie wzrokowym lub gosowym. W Rozporzdzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bhp (Dz. U. 180 poz. 1860) znajduje si nastpujcy zapis: § 2. ust. 2. W razie wykonywania pracy na terenie zakadu pracy pracodawcy przez pracownika innego pracodawcy - pracodawca zapewnia poinformowanie tego pracownika o zagroeniach dla bezpieczestwa i zdrowia podczas pracy na tym terenie. Uzyskanie tej informacji pracownik potwierdza podpisem. Podobnie brzmi równie § 46 kodeksu dobrych praktyk Midzynarodowej Organizacji Pracy na temat bezpieczestwa i zdrowia przy pracach lenych. Mianowicie: „Korzystajc z pracy zleceniobiorców strona zlecajca powinna zapewni aby zleceniobiorców i ich pracowników obejmoway te same wymagania szkoleniowe co pracowników przedsibiorstwa zlecajcego”. 4. ZASADY ODNOSZCE SI DO BEZPIECZE STWA PRACY, OBOWIZUJCE W GOSPODARCE LENEJ Zasady odnoszce si do bezpieczestwa pracy, obowizujce w gospodarce lenej, porednio zwizane z koordynacj prac to: 1. Instrukcja BHP (Zarzdzenie DGLP Warszawa Nr 19 z dnia 14 lipca 1997 r. Zn spr. OB.-40-1/97) w sprawie wykonywania podstawowych prac z zakresu gospodarki lenej. 2. Zarzdzenie Nr 36 DGLP Warszawa znak sprawy OR-470-11/02 z dnia 16 maja 2002 r. w sprawie usugowego wykonawstwa zada gospodarczych w Lasach Pastwowych, a w szczególnoci § 8 ust. 1 i 2 wzory umowy zlecenia zawieranej z ZUL (Zacznik NR 5 do wzmiankowanego Zarzdzenia NR 36). W dokumencie tym zapisano: „Zleceniobiorca – ZUL zobowizuje si zorganizowa i przygoto187 wa stanowisko pracy w sposób zapewniajcy zatrudnionym przez siebie pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy zgodne z przepisami ogólnie obowizujcymi oraz przepisami obowizujcymi przy pracach w gospodarce lenej”. Zleceniobiorca i zleceniodawca bd respektowa prawa i obowizki okrelone zasadami wspódziaania w zakresie bhp. Szczegóowe obowizki stron w tym zakresie zawarte bd w umowie. Zarzdzenie to nawizuje wprost do wzmiankowanego § 46 kodeksu dobrych praktyk MOP, który zaleca, aby: „ Umowy zawierane ze zleceniobiorc winny zawiera wymagania w zakresie bezpieczestwa i zdrowia oraz sankcje nakadane za ich nieprzestrzeganie. Umowy te powinny równie zawiera prawo osób nadzorujcych, upowanionych przez stron zlecajc, do wstrzymywania prac kiedykolwiek zaistnieje ryzyko powanego wypadku i do zawieszania powierzonych zada do czasu zastosowania niezbdnych rodków zaradczych.” 3. W Zarzdzeniu Nr 78 Dyrektora Generalnego L.P. z dnia 14 grudnia 2004 r. (Zn. spr. OR-013-1/2004) w sprawie wycofania instrukcji subowych leniczego i podleniczego i wprowadzenia ramowego zakresu obowizków leniczych i podleniczych zaleca si (pismo DGLP Warszawa; znak sprawy OR-038-1/2004 z dn. 27.12.2004 r.), by leniczy: „W przypadku wykonywania prac systemem zleconym tak je organizacyjnie przygotowa aby moliwe byo przestrzeganie przez zleceniobiorc waciwych przepisów i zasad bhp” – tylko i wycznie poprzez wykonywanie nadzoru koordynacyjnego. Analizujc przesanie zawarte we wzmiankowanych przepisach i dokumentach naley stwierdzi, i daj one szczególn plenipotencj dla Zarzdcy Lasu, by to jego przedstawiciel by koordynatorem ,kontrolujcym i nadzorujcym jeden z elementów procesu technologicznego prac z zakresu gospodarki lenej, jakim jest ogólna i stanowiskowa organizacja pracy (zgodna z przepisami i zasadami bhp) niezbywalnie przypisana do odpowiedzialnoci i obowizków pracodawcy oraz osoby kierujcej pracownikami (art. 207 § 1 i § 2, art. 212 , art. 304 § 1 i § 3 pkt.1 i 2 Kodeksu Pracy). Prace lene wykonywane s bowiem przez ZUL na terenie Zarzdcy Lasu (nadlenictwa). Nie ma te uzasadnienia gospodarczego ani technologicznego przerywania prac ZUL na czas wykonywania czynnoci subowych przez pracowników nadlenictwa czy te odwrotnie. 5. PODSUMOWANIE Powoanie koordynatora winno nastpi w drodze pisemnego porozumienia midzy pracodawcami (nadlenictwo + ZUL(e), ZUL + ZUL). W przypadku, gdy na powierzchni roboczej danego lenictwa prace wykonuj wycznie osoby zatrudnione przez ZUL (bez udziau pracowników LP), usugodawcy ci – bdcy pracodawcami w rozumieniu art. 3 KP, bd organizatorami pracy osób fizycznych w rozumieniu art. 304 § 3 pkt. 1 i 2 KP maj równie obowizek wyznaczy koordynatora w drodze porozumienia. Obowizek ten dotyczy take osób fizycznych prowadzcych na wasny rachunek dziaalno gospodarcz (art. 3043 KP). 188 Istotnym jest, by porozumienie to precyzyjnie okrelao „styki” pomidzy pracodawcami na niwie zapewnienia bezpiecznych warunków pracy i ochrony zdrowia osób wykonujcych prac na powierzchni roboczej jednoczenie w tym samym miejscu. Ramowy przykad Porozumienia moe przybra nastpujcy ksztat: Aneks do umowy zawartej pomidzy Nadlenictwem ………… a ZUL ………………. w sprawie wykonawstwa prac lenych. Dziaajc na podstawie art. 208 § 1 K.P pracodawcy reprezentowani przez Nadlenictwo ……….…..... i Zakad Usug Lenych ……..…….… zawieraj porozumienie w sprawie koordynacji prac lenych o nastpujcej treci: § 1 Gdy w tym samym miejscu (na tej samej powierzchni), jednoczenie prace wykonuj pracownicy Zakadu (Zakadów) Usug Lenych i Nadlenictwa ………………., itp. funkcj koordynatora sprawuje leniczy lenictwa, na terenie którego prowadzone s prace, bd inny upowaniony przedstawiciel nadlenictwa. 1. Do uprawnie koordynatora nale midzy innymi: kontrola prac wszystkich pracowników pod ktem zachowania warunków bezpiecznej pracy na odcinku stwarzania ewentualnych zagroe pracownikom innego pracodawcy, wydawanie polece w zakresie poprawy warunków pracy oraz przestrzegania przepisów i zasad bhp obowizujcych w gospodarce lenej, uczestniczenie w kontroli stanu bezpieczestwa i higieny pracy, wystpowanie do poszczególnych pracodawców z zaleceniem usunicia stwierdzonych zagroe wypadkowych i uchybie w zakresie bhp, prawo do niezwocznego wstrzymania pracy maszyny lub urzdzenia w razie wystpienia bezporedniego zagroenia ycia lub zdrowia pracowników obu zakadów pracy, niezwocznego odsunicia od pracy pracownika zatrudnionego przy pracach wzbronionych, niezwocznego odsunicia od pracy pracownika, który swoim zachowaniem lub sposobem wykonywania pracy stwarza bezporednie zagroenie ycia lub zdrowia wasnego lub innych osób. 2. Wyznaczenie koordynatora, o którym mowa w pkt 1, nie zwalnia poszczególnych pracodawców z obowizku zapewnienia bezpieczestwa i higieny pracy zatrudnionym przez nich pracownikom. § 2 Powysze zmiany wprowadza si z dniem ………….. . § 3 Pozostae warunki umowy nie ulegaj zmianom. § 4 Aneks sporzdzono w trzech jednobrzmicych egzemplarzach z przeznaczeniem dla ZUL, Nadlenictwa ……………. i koordynatora (leniczego, bd innego upowanionego przedstawiciela nadlenictwa). Podpis i piecz Zamawiajcego Podpis i piecz Wykonawcy Przyjmuj do wykonania, jako uzupenienie zakresu obowizków leniczego (upowanionego przedstawiciela nadlenictwa) ……………………………….. (data i podpis) 189 Naley wspomnie, e pracodawcy, którzy nie zawr porozumienia w sprawie koordynacji prac lenych wg art. 208 § 1 KP i nie upowani wspólnie koordynatora do dziaa kontrolno-nadzorczych w stosunku do wszystkich pracowników, popeniaj wykroczenie z art. 283 § 1 KP. Nadzór sprawowany przez koordynatora dotyczy wycznie wspópracy pracowników obu stron umowy na wykonanie prac lenych. Nie powinno si go w aden sposób utosamia z „nadzorem zakadowym” polegajcym na organizowaniu pracy w sposób zapewniajcy bhp w procesie kierowania swoimi pracownikami, do czego kady z pracodawców jest zobowizany w stosunku do osób zatrudnianych w ramach kodeksowego stosunku pracy (art. 207 § 1 i § 2, pkt 1, 2, 3 i art. 212, pkt. 1-6 KP – odpowiednio obowizki i odpowiedzialno pracodawcy i osoby kierujcej pracownikami w dziedzinie bhp), bd z nadzorem przedsibiorcy nie bdcego pracodawc, a organizujcym prac osobom fizycznym (art.304 § 3 pkt 1 i 2 w zwizku z art. 3041 i art. 3043 Kodeksu Pracy). aden z pracodawców nie moe te zby swej odpowiedzialnoci za stan bhp we wasnym zakadzie w drodze wyej opisanej czynnoci umownej - porozumienia, gdy naruszaoby to w sposób ewidentny tre art. 208 § 2 i art. 207 § 1 i § 2 KP. Reasumujc, nadlenictwo w umowach zawieranych z ZUL zobowizuje te podmioty do przestrzegania przepisów i zasad bhp waciwych dla gospodarki lenej, zastrzegajc sobie prawo do rozwizania takiej umowy w przypadkach naruszania tyche przepisów. Tym samym nadlenictwo, by takie dziaanie z jego strony byo skuteczne (ewentualne rozwizanie umowy), musi podejmowa czynnoci kontrolno-nadzorcze wobec usugodawcy, bdce faktycznie dziaaniami koordynacyjnymi ze strony Zarzdcy Lasu w stosunku do ZUL. Wyej przytoczone przepisy i zasady bhp s implementacj Dyrektywy Rady EWG 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia rodków w celu poprawy bezpieczestwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz. U. WE L183, z dnia 29 czerwca 1989 r., str. 1: Dz. U. UE Polskie wydanie specjalne, rozdzia 5, tom 1). Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. Dokumenty MOP „Zbiór wybranych przepisów prawnych” Pastwowa Inspekcja Pracy Warszawa 2005 r. Kodeks Pracy. Rozporzdzenia wykonawcze waciwych Ministrów do KP. Zarzdzenia DGLP Warszawa z lat 1997–2004. Apostoowicz M. 2006 r., „Rola i odpowiedzialno koordynatora prac lenych na powierzchni zrbowej”. Materiay V Seminarium „Bezpieczestwo Pracy w Nowoczesnym Lenictwie”. 6. Olkowski R. Okrgowy Inspektorat Pracy Biaystok, 2009 r., wzory dokumentacji kontrolnej. 7. Staszyski K. Okrgowy Inspektorat Pracy Rzeszów, dokumentacja kontrolna i materiay wasne z lat 1991–2009 (w szczególnoci opracowania powstae w wyniku wspópracy z kierownictwem OZLP i RDLP w Kronie w zakresie kontroli, nadzoru i koordynacji prac lenych). 190 Rozdzia 19 ERGONOMICZNA ANALIZA I OCENA WARUNKÓW PRACY ORAZ WYPOCZYNKU W RODOWISKU LENYM NA PRZYKADZIE NADLENICTWIA CHOTYÓW RDLP LUBLIN Mariusz Kiczyski 1. WSTP Lenictwo jest istotnym ogniwem gospodarki narodowej. Jest podstaw funkcjonowania wielu podmiotów gospodarczych. Skutki rozwoju przemysu i nieliczenie si z ochron rodowiska przez ostatnie pó wieku s widoczne goym okiem w postaci gwatownych i nieprzewidywalnych zmian klimatycznych. Dzisiaj spoeczestwo jednoznacznie opowiada si za ochron przyrodniczego dziedzictwa narodowego. Tym oczekiwaniom mog sprosta profesjonalnie do tego przygotowani lenicy. Ich kontakt ze rodowiskiem naturalnym i znajomo funkcjonowania przyrody gwarantuj zachowanie rodowiska przyrodniczego w naleytym stanie. Jednak warunki, w jakich przebiega proces pracy tej grupy zawodowej odbiegaj od przyjtych stereotypów. Wystpujce szkodliwe czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne s powodem stosunkowo duej iloci chorób zawodowych i wypadków przy pracy. Wspóczesne lenictwo wymusza tworzenie warunków pracy majcych wpyw na polepszenie komfortu wiadczenia pracy przez t grup zawodow. W zwizku z tym niezbdne jest gruntowne przeprowadzenie analizy oraz oceny czynników szkodliwych. W procesie pracy najwaniejszym ogniwem jest czowiek. Jego wiedza i dowiadczenie dla organizacji s bezcenne. W zwizku z tym wydaje si, e podjta próba oceny warunków pracy w wietle obowizujcych przepisów bezpieczestwa i higieny pracy bdzie miaa zasadniczy wpyw na ich popraw. Wycignicie waciwych wniosków przyczyni si do wyeliminowania istniejcych zagroe i przyniesie wymierne korzyci dla firmy i spoeczestwa. Bezwzgldnym obowizkiem pracodawcy jest informowanie o zagroeniach w rodowisku pracy oraz neutralizowanie ich niekorzystnych skutków. Temu celowi ma suy prezentowana publikacja i wypywajce z niej wnioski. Wanym jest, aby informacja o prezentowanych zagroeniach dotara do jak najszerszego grona osób. Przede wszystkim do osób korzystajcych z lasu, jako miejsca pracy i wypoczynku. 2. CHARAKTERYSTYKA NADLENICTWA CHOTYÓW Nadlenictwo Chotyów w Chotyowie wchodzi w skad Regionalnej Dyrekcji Lasów Pastwowych w Lublinie. Pooone jest pónocno-wschodniej czci wojewódz191 twa lubelskiego na terenie powiatu bialskiego. Zasigiem terytorialnym obejmuje 6 gmin wiejskich i jedn miejsk. Nadlenictwo Chotyów stanowi jeden obrb o cakowitej powierzchni wg ewidencji gruntów na dzie 01.01.2004 r. 12924, 69 ha. Podzielone jest na 10 lenictw: Neple, Wólka Dobryska, Zalesie, Koda, Kode, Pooski, Zabocie, Dobrynka, Terespol i lenictwo szkókarskie Lutnia. Obszar, na którym pooone jest Nadlenictwo Chotyów pod wzgldem klimatycznym naley do Krainy Chemsko-Podlaskiej Klimatu Wielkich Dolin. Klimat zbliony jest do kontynentalnego, chocia latem zaznacza si wpyw klimatu oceanicznego. rednia roczna warto temperatury powietrza wynosi +7,4°C, natomiast rednia roczna w styczniu -1,5°C, a w lipcu +18,3°C. rednia roczna suma opadów waha si od 500 – 550mm Na terenie Nadlenictwa wyróniono cztery gleby: rdzawe, brunatne, bielicowe i gruntowooglejowe. Charakterystyczn cech jest dua rónorodno siedliskowych typów lasu. Zdecydoway o tym przede wszystkim takie czynniki jak: pooenie przyrodniczo-lene, fizyczno-geograficzne, warunki klimatyczne, rze ba terenu oraz stosunki hydrologiczne i budowa geologiczna. Udzia % typów siedliskowych lasu Nadlenictwo Chotyów L LMb 0,3% LMw 4,0% Lw Lw 4,6% 1,1% 0,2% OlJ Bs Ol 0,8% 0,8% 5,8% Bw 13,0% Bw 0,6% LMw 23,4% Bs Bw Bw BMb BMw 0,5% 7,2% Bb BMw Bb 0,1% BMw 37,7% BMw BMb LMw LMw LMb Lw Lw Ol OlJ L Rys. 1. Siedliskowe typy lasu w Nadlenictwie Chotyów (Plan urzdzenia lasu 2003) 3. ANALIZA ERGONOMICZNA WARUNKÓW PRACY 3.1. Charakterystyka stanowisk pracy z wystpujcymi czynnikami szkodliwymi Nadlenictwo Chotyów w ramach sprawowania zarzdu nad lasami stanowicymi wasno Skarbu Pastwa prowadzi dziaalno administracyjn, podstawow, uboczn i dodatkow. Wykonywanie tych zada powierzone jest pracownikom o rónym statusie, zakresie obowizków oraz wymaganiom, co do posiadanego wyksztacenia i kwalifikacji. 192 Podzia kompetencyjny i funkcyjny w biurze Nadlenictwa ustala Nadleniczy. Jest on bezporednim przeoonym: zastpcy nadleniczego, gównego ksigowego, inyniera nadzoru, sekretarza, komendanta posterunku stray lenej oraz staystów. Pozostali pracownicy zatrudnieni w biurze Nadlenictwa w ramach dziaów pracy podlegaj bezporednio osobom kierujcym tymi dziaami. Leniczowie podlegaj bezporednio zastpcy, natomiast podleniczowie w danym lenictwie – leniczemu tego lenictwa. Wyodrbnia si nastpujce grupy pracowników: sub len, pracowników administracyjno – biurowych oraz robotników lenych. W tym, wród pracowników zaliczonych do suby lenej wyrónia si pracowników wykonujcych swoje obowizki subowe w biurze Nadlenictwa i w terenie oraz pracowników terenowych. Natomiast do pracowników administracyjno – biurowych zalicza si pracowników dziau gospodarki lenej, dziau finansowo – ksigowego, i dziau administracyjno – gospodarczego. Najmniejsz grup wród pracowników Nadlenictwa stanowi pracownicy na stanowiskach robotniczych. 3.2. Fizyczne obcienie prac Kady wykonywany rodzaj pracy jest obcieniem organizmu wpywajcym na czynnoci fizjologiczne i zwizany z tym wysiek fizyczny. Obcienie organizmu prac fizyczn, zaley od wielu czynników majcych wpyw na warunki pracy. W przypadku pracowników suby lenej s to przede wszystkim czynniki klimatyczne, rodowiskowe, a take czas pozostawania w rónych pozycjach. Wykonujc ocen obcienia fizycznego prac analizujemy takie elementy jak: x wydatek energetyczny poniesiony przy wykonywaniu poszczególnych czynnoci, x wysiek statyczny, obejmujcy caoksztat postawy roboczej ciaa, x monotypowo pracy polegajcej na powtarzaniu si ograniczonych przestrzennie operacji roboczych. 3.3. Psychiczne obcienie prac Poznaniem skomplikowanych zalenoci zachodzcych w psychice czowieka zajmuje si psychologia. Wiedza o zachowaniu i mechanizmach kierujcych tymi zachowaniami daje moliwo poznania penego zakresu wysiku intelektualnego. Róne formy aktywnoci, posiadane predyspozycje i odczuwane emocje s podstaw do oceny obcienia psychicznego prac. Przeprowadzenie analizy psychicznego obcienia prac wymaga dotarcia do istotnych dla tego procesu informacji. Na ich podstawie moliwa bdzie jedynie szacunkowa ocena procesu pracy. Analiza taka powinna obejmowa: x rodzaj czynnoci; x rodzaj odbieranej informacji; x rodzaj podjtej decyzji; x wykonanie podjtej decyzji; x ocena trudnoci. 193 3.4. rodowiskowe obcienie prac Analiz szkodliwych czynników fizycznych naley rozpocz od stwierdzenia, e obecno tylko kilku z nich ma dla lenika due znaczenie. Gównym i najwaniejszym obcieniem s czynniki klimatyczne, przede wszystkim temperatura i opady atmosferyczne. Wymienione czynniki w rónym stopniu i w rónych okolicznociach wpywaj na organizm ludzki. Przede wszystkim wysoka temperatura, tj. powyej 300C na otwartej przestrzeni jest ogromnym zagroeniem dla zdrowia i ycia pracowników suby lenej. W takich warunkach cieplnych, realnym zagroeniem jest moliwo udaru cieplnego. Kracowo doln temperatur, przy której zabronione s równie prace w lesie jest temperatura poniej – 200C. Moliwo odmroe ciaa oraz pkanie drzew gatunków liciastych to gówne zagroenia. Analiz szkodliwych czynników chemicznych w procesie pracy pracownika terenowej suby lenej, naley rozpocz od wskazania linii podziau obowizków subowych w przypadku rónych zada na poszczególnych stanowiskach roboczych. Inne czynnoci bdzie wykonywa leniczy zajmujcy si szkók len, a zupenie inne leniczy, podleniczy, inynier nadzoru, nadleniczy i jego zastpca. Najczstszy kontakt z preparatami chemicznymi uywanymi na szkóce bdzie mia leniczy szkókarz i robotnik leny. Bd to jednak preparaty bezpieczne dla ludzi i zwierzt. Natomiast pozostali pracownicy suby lenej styczno z tymi preparatami bd mieli wycznie jednostkowy. Pracownicy terenowi zatrudnieni w Nadlenictwie Chotyów praktycznie w cigu caego roku gospodarczego s naraeni na dziaanie szkodliwych czynników biologicznych. Podejmujc codzienne obowizki w rodowisku lenym, s bezporednio naraeni na kontakt z wikszoci szkodliwych czynników. W Nadlenictwie prowadzony jest rejestr pracowników naraonych na dziaanie szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 3 zagroenia, w formie tabeli rejestrowej. Tabela 1. Szkodliwe czynniki biologiczne Szkodliwy czynnik biologiczny Borrelia burgdorferi (BA) Grupa zagroenia Droga przenoszenia Moliwe skutki ródo Gr. 2 Ukucie kleszcza Borelioza, gorczka, rumie, zapalenie stawów Kleszcze, psy Tularemia (posta gruczoowo – wrzodziejca) Woda, py, kleszcze, zajce Tularemia (posta gruczoowowrzodziejca) Woda, py, kleszcze, zajce Zapalenie mózgu, gorczka Kleszcze, inne ssaki, ludzie Francisella tulavensis (typ A), (BA) Gr. 3 Francisella tulavensis (typ B), (BA) Gr. 2 Wirus kleszczowego zapalenia mózgu Gr.3 V – szczepionka 194 Bezporednie przez pozornie nieuszkodzon skór i bony luzowe, powietrzno – kropelkowe, powietrzno – pyowe ukucie kleszcza Bezporednie przez pozornie nieuszkodzon skór i bony luzowe, powietrzno – kropelkowe, powietrzno – pyowe ukucie kleszcza Bezporednie przez pozornie nieuszkodzon skór i bony luzowe, powietrzno – kropelkowe, powietrzno – pyowe ukucie kleszcza Wirus wcieklizny (WIR) Clostridium tetani (BA) Aspergillus fumigatus (grzyb) Gr. 3 V – szczepionka Bezporednie (pogryzienie) Wcieklizna – z reguy miertelne zakaenie centralnego ukadu nerwowego Lisy, psy Gr.2 V – szczepionka T – wydziela toksyny Bezporednie (przyranne) tec gleba Powietrzno – pyowe, powietrzno-kropelkowe Aspergilloza puc, alergie, astma, alergiczny nieyt nosa, wytwarza mikotoksyny Gleba, surowce rolinne, drewno. Gr 2 A – alergie 3.5. Organizacyjne obcienie prac Analiza organizacyjnego obcienia prac obejmuje chronometraowy czas pracy leniczego w cigu dniówki roboczej. Wanym elementem analizy jest przeprowadzenie podziau wykonywanych czynnoci na: x czynnoci gówne, x czynnoci pomocnicze x czynnoci uzupeniajce, x czynnoci zakoczeniowe. Istotn czci analizy jest miejsce wykonywanych czynnoci i cakowity czas ich trwania. Wyartykuowane elementy analizy obcienia organizacyjnego s wartociami w duej mierze urednionymi. Ze wzgldu na bardzo duy zakres obowizków leniczego i pojawiajce si dora ne potrzeby w zakresie zagospodarowania lasu, dokonane pomiary bd przyjmowa róne wartoci. 3.6. Wypadki przy pracy Przeprowadzajc analiz ergonomicznych warunków pracy w Nadlenictwie Chotyów, nie mona pomin problemu wypadków przy pracy. W procesie pracy maj miejsce zdarzenia nieprzewidziane, lecz moliwe do zaistnienia. S to wypadki przy pracy, wypadki zrównane z wypadkiem przy pracy oraz wypadki w drodze do pracy lub z pracy. Przeprowadzenie analizy wypadków wymaga w pierwszej kolejnoci wyznaczenia okresu objtego badaniami. Najbardziej waciwym okresem na podstawie, którego bdzie moliwa ocena wypadków przy pracy bdzie okres wybranego dziesiciolecia, w tym przypadku lata 1999 – 2008. Analiza obejmuje okrelenie liczby wypadków, wska nika czstoci i cikoci, rodzaj wykonywanych czynnoci, umiejscowienie urazów, wiek poszkodowanych, sta pracy oraz wykonywane zawody i przyczyny wypadków. W zwizku z tym, najwaciwszym wydaje si rozpoczcie przeprowadzenia analizy wypadków przy pracy w Nadlenictwie Chotyów, od okrelenia liczby wypadków i ich cikoci. 195 Kolejnym krokiem analizy jest okrelenie wska ników czstoci i cikoci wypadków w badanym okresie tj. w latach 1999 – 2008. Tabela 2. Liczba wypadków, ich czsto i ciko w latach 1999 – 2008 Rok rodzaj 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 6 Wypadki przy pracy – – – – 1 – 1 – – 2 4 Suma dni absencji – – – – 65 – 180 – – 53 – Wska nik czstoci wypadku – – – – 24 – 24 – – 48 – Wska nik cikoci wypadku – – – – 65 – 180 – – 27 – wypadku Analizujc dane dotyczce umiejscowienia urazów mamy wyjciowy materia do analizy przyczyn wypadków w aspekcie podejmowania dziaa zapobiegawczych. Urazy dotycz wycznie koczyn dolnych : x kolano 1 uraz, x stopa 2 urazy, x podudzie 1 uraz. Nie mniej wan informacj w statystyce wypadkowej jest informacja o wieku poszkodowanych pracowników. Analiza wieku pokazuje, e najczciej urazom ulegali pracownicy w przedziale wieku 21–45 lat. Istotn informacj bran pod uwag jest sta pracy poszkodowanych pracowników zatrudnionych w Nadlenictwie Chotyów. Analiza stau pracy pokazuje, e najczciej wypadkom ulegali pracownicy ze staem od 1 roku do 15 lat pracy w Nadlenictwie. Niezbdn informacj do przeprowadzenia analizy wypadków przy pracy jest okrelenie zawodu, w którym najczciej dochodzi do wypadków. Z analizy wynika, e w 2005 roku zdarzy si jeden wypadek w zawodzie lenika. W roku 2003 uleg wypadkowi specjalista ds. zagospodarowania lasu, w roku 2008 lenik i instruktor techniczny. W dwóch przypadkach przyczyn by bd czowieka (2003 i 2008), w jednym organizacja (2003). 3.7. Choroby zawodowe Nie mniej wanym jak wypadki przy pracy, negatywnym skutkiem wykonywania obowizków subowych w warunkach pracy s choroby zawodowe. Za chorob zawodow uwaa si chorob okrelon w wykazie chorób zawodowych, jeeli zostaa spowodowana dziaaniem czynników szkodliwych dla zdrowia, wystpujcych w rodowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy. Istotnym elementem uznania choroby zawodowej jest praca w kontakcie z czynnikami szkodliwy196 mi dla zdrowia lub w zwizku ze sposobem wykonywania pracy przez osob poszkodowan. Analiz chorób zawodowych w Nadlenictwie Chotyów rozpoczto od okrelenia liczby pracowników, u których w badanym okresie choroby takie stwierdzono. Naley uwzgldni przede wszystkim rodzaj czynnika powodujcego takie choroby, liczb chorób w roku oraz lata, w których doszo do zachorowania. Lp. Rodzaj czynnika/Rok 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Tabela 3. Liczba chorób w latach 1999 – 2008 6 1. Choroby spowodowane przez szkodliwe czynniki fizyczne – – – – – – – – – – – Choroby spowodowane przez szkodliwe czynniki chemiczne – – – – – – – – – – – Choroby spowodowane przez szkodliwe czynniki biologiczne – – 1 1 – – 1 5 2 6 16 Choroby spowodowane przez szkodliwe czynniki psychofizyczne – – – – – – – – – – – 2. 3. 4. Kolejnym etapem jest okrelenie wska nika czstoci chorób, okrelonego na podstawie liczby chorób w danym roku, oraz liczby pracowników zatrudnionych w Nadlenictwie. Tabela 4. Wska nik czstoci chorób zawodowych Rok Wska nik czstoci chorób zawodowych 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 – – 24 24 – – 24 121 48 146 Bardzo wan i istotn informacj uzyskan z przeprowadzanej analizy bdzie wskazanie stanowisk najbardziej zagroonych biologicznymi czynnikami szkodliwymi. Pozwoli to oceni, w której grupie zawodowej dochodzi najczciej do zachorowa. 2001 2002 2003 2004 2005 Lenik Robotnik leny Instruktor techniczny Spec. ds. sped. drewna cznie – – – – – – – – – – 1 – – – 1 1 – – – 1 – – – – – – – – – – 1 – – – 1 2008 2000 1. 2. 3. 4. 2007 Zawód 2006 Lp. 1999 Tabela 5. Zawód wykonywany przez pracownika Nadlenictwa ze stwierdzon chorob zawodow 6 4 – – 1 5 2 – – 4 1 1 2 6 13 1 1 1 16 197 Przeprowadzenie prawidowej analizy wymaga równie okrelenia miejsca pracy, w którym dochodzi do naraenia na szkodliwe czynniki wywoujce choroby. Tabela 6. Miejsce wywoania choroby zawodowej Lp. Miejsce 1. 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Suma Magazyn – – – – – – – – – – – 2. Biuro – – – – – – – – – 1 1 3. Szkóka lena – – – – – – – 1 – 1 2 4. Las – – 1 1 – – 1 3 2 4 12 5. Skadnica drewna – – – – – – – 1 – – 1 – – – 1 – – – 5 2 6 16 Razem 4. OCENA ERGONOMICZNA WARUNKÓW PRACY 4.1. Obcienie fizyczne Podstaw przeprowadzenia oceny obcienia fizycznego prac jest wydatek energetyczny poniesiony podczas wykonywanych czynnoci. Aby tego dokona niezbdnym jest zaproponowanie sownej i punktowej oceny pracy dynamicznej dla konkretnego wydatku energetycznego. Tabela 7. Ocena pracy dynamicznej Wydatek ener. [kJ/8h] Ocena sowna poniej 1250 bardzo may Ocena punktowa 0 1251 – 3350 may 1 – 25 3351 – 6300 redni 26 – 50 63001 – 8400 duy 51 – 75 powyej 8400 bardzo duy 76 – 100 Tabela 8. Ocena wydatku energetycznego Obliczona warto wydatku ener. [kJ/8h] Ocena sowna Ocena punktowa 5047 redni 40 Obliczony wydatek energetyczny dla pracownika terenowego suby lenej, wynosi 5047 KJ. wiadczy to o stosunkowo duym wysiku fizycznym. Wedug bada przeprowadzonych przez H. Frauendorfa i U. Kobryna (za E. Górska) prac t zalicza si do kategorii prac o rednim stopniu cikoci. Wspomnie naley, e wyliczony wydatek energetyczny dotyczy pomiaru w normalnych warunkach rodowiskowych tj. dzie 198 o temperaturze 22°C, bez opadów atmosferycznych, pomieszczeniu kancelaryjnym i biurze Nadlenictwa. Sytuacja ulegnie diametralnej zmianie, gdy wikszo czynnoci gospodarczych bdzie wykonywana podczas trudnych warunków atmosferycznych. Gównie podczas opadów deszczu lub niegu z wiejcym wiatrem i niskich temperaturach. Zdarzaj si równie dni o bardzo wysokich temperaturach nawet do 30 – 35°C. Istotnym elementem pozwalajcym okreli fizyczne obcienie prac jest wysiek statyczny. Powstaje on w warunkach unieruchomienia w skurczu pewnej grupy mini, przeciwdziaajc okrelonej sile. Obcienie statyczne przebiega ze stosunkowo maym zuyciem energii. Natomiast w znacznym stopniu ograniczony jest przepyw krwi, spowodowany skurczem mini. W konsekwencji zahamowany jest przepyw krwi z tlenem i skadnikami pokarmowymi oraz produktami przemiany materii. Skutkiem tych zaburze jest zakwaszenie, zmczenie i bóle miniowe. Oceniajc obcienie statyczne w czasie analizy ergonomicznej, identyfikujemy te czynnoci pracownika, które wykonuje w nienaturalnej pozycji roboczej. S to prace biurowe, gdzie przyjmuje si pozycj siedzc niewymuszon. Kolejnym przykadem maego stopnia obcienia statycznego, jest pozycja przy pracy stojca, na przemian z chodzeniem i gow skierowan do góry w korony drzew np. podczas wykonywania szacunku brakarskiego. Znaczcym elementem obcienia statycznego wystpujcego przy pracy lenika jest obsuga rejestratora (urzdzenia rejestrujcego wikszo zada z zakresu zagospodarowania lasu). Na podstawie pozycji ciaa przy pracy oszacowano stopie obcienia statycznego. Tabela 9. Stopie obcienia statycznego Opis pozycji przy pracy Siedzca wymuszona, niepochylona lub nieznacznie pochylona Ocena sowna Ocena punktowa redni 35 Nie opracowano dotd metod pomiaru wysiku statycznego, przydatnych w badaniach terenowych. Jest on szacowany, a wic stopie dokadnoci jego okrelania i wartociowania jest mniejszy ni w przypadku wydatku energetycznego. Dokonana ocena dotyczy pozycji najbardziej obcionej statycznie. Wynika z niej, e obcienie statyczne jest na rednim poziomie z ocen 41 punktów. Jest to, wic obcienie niepowodujce nadmiernego obcienia statycznego i niepogarszajce w znacznym stopniu warunków pracy. Wanym elementem oceny warunków pracy jest monotypowo ruchów roboczych, czyli cise powtarzanie ograniczanych jednostronnym przecieniem ruchów grup miniowych podczas operacji roboczych. Monotypowa jest, wic praca, która za kadym razem pociga te same minie poruszajce si identycznie pod wzgldem kierunku, zakresu ruchów i jednakowej siy. Ten rodzaj pracy wywouje szybko narastajce zmczenie i spadek jej wydajnoci. W lenictwie nie ma typowego zjawiska charakterystycznego dla tego rodzaju ruchów, s jedynie czynnoci bardzo zblione. Lenik ze zjawiskiem typowej monotypowoci styka si niezbyt czsto. Nielicznymi przykadami s m.in. obsuga rejestratora podczas uzupeniania Rejestrów Odbiorczych Drewna (ROD) i wprowadzanie posztucznie szacunków brakarskich. Wykonywane czynnoci mog trwa dugo. Istnieje jednak moliwo przerwania ich w kadym momencie innymi pracami. Regulowanie wykonywanych czynnoci w dowolnie 199 wybranym czasie jest przykadem na brak klasycznej monotypowoci pracy. W zwizku z tym ocena monotypowoci ruchów roboczych dla uciliwoci pracy fizycznej lenika bdzie miaa niewielkie znaczenie. Tabela 10. Ocena monotypowoci ruchów roboczych wg H. Kirschnera Liczba powtórze stereotypowej operacji roboczej Stopie monotypowoci ruchów sownie punkty sia < 100 N may 1 – 25 do 800 sia > 100 N do 300 redni 26 – 50 800 – 1600 300 – 800 duy 51 – 75 1600 – 3200 800 – 1600 bardzo duy 76 – 100 powyej 3200 powyej 1600 Monotypowo ruchów na podstawie liczby powtórze operacji roboczych metod szacunkow. Tabela 11. Ocena stopnia monotypowoci ruchów roboczych Wykaz czynnoci monotypowych i liczby powtórze Ocena sowna Ocena punktowa sia < 100 N – do 800 powtórze may sia > 100 N – do 300 powtórze 20 Kocowa ocena obcienia fizycznego Przeprowadzona ocena wydatku energetycznego, stopnia obcienia statycznego i monotypowoci ruchów roboczych daje podstaw do oceny sumarycznej pracy fizycznej pracownika terenowego suby lenej. Tabela 12. Zestawienie ocen czstkowych uciliwoci pracy fizycznej Ocena wydatku energetycznego Ocena stopnia obcienia statycznego Ocena monotypowoci ruchów punktowa sowna punktowa sowna punktowa sowna 40 redni 35 redni 20 may Tabela 13. Ocena uciliwoci pracy fizycznej Ocena sowna Wysiek bardzo lekki 200 Ocena punktowa 1 – 30 Wysiek lekki 31 – 70 Wysiek redni 71 – 120 Wysiek ciki 121 – 170 Wysiek bardzo ciki 171 – 190 Ocena sumaryczna punktowa 95 Tabela 14. Ocena sowna i punktowa uciliwoci pracy fizycznej Ocena sowna Ocena punktowa Ocena uciliwoci pracy fizycznej Wysiek redni 95 Ocena uciliwoci pracy fizycznej oparta na analizie i ocenie wydatku energetycznego, wysiku statycznego i monotypowoci ruchów, daje ocen na poziomie rednim z liczb punktów 101. Uciliwo pracy pracownika terenowego suby lenej powodowana obcieniem fizycznym jest na poziomie akceptowalnym. Istotnym elementem wpywajcym na kocow ocen wysiku fizycznego jest dua swoboda w dysponowaniu czasem podczas wykonywania powierzonych obowizków subowych. W zwizku z tym jest to praca o rednich warunkach obcienia fizycznego niewymagajca znacznej korekty warunków pracy. Przeprowadzona ocena daje odpowied w zakresie moliwoci poniesienia przez pracowników wysiku fizycznego i jego regeneracji. 4.2. Obcienie psychiczne Ze wzgldu na brak obiektywnych metod pomiaru obcienia psychicznego, wykonuje si oceny szacunkowe. Wysiek psychiczny zwizany z wykonywan prac i równolegle wystpujca z nim monotonia s podstawowymi danymi pozwalajcymi oceni obcienie psychiczne. Na proces wykonywania pracy ma wpyw trzy etapowy podzia jej przebiegu. Wyróniamy takie elementy jak: x uzyskiwanie informacji niezbdnych do wykonywania czynnoci, x podejmowanie decyzji wynikajcych z otrzymanych informacji, x wykonanie czynnoci bdcej wynikiem decyzji podjtej na podstawie uzyskanej informacji. Ocena obcienia psychicznego prac i wystpujca monotonia wymaga obiektywnej oceny stanowiska pracy i rodowiska, w jakiej si ona odbywa. Pracownicy suby lenej zatrudnieni w Nadlenictwie Chotyów, wykonuj swoje obowizki subowe w oparciu o zakresy obowizków przydzielone do konkretnych stanowisk pracy. Gradacja funkcji ma charakter podlegoci subowych na wzór sub mundurowych. Stanowiskiem czcym swoje obowizki z wykonywanymi czynnociami w rodowisku lenym i pomieszczeniach biurowych jest stanowisko leniczego. Pozwala ono samodzielnie prowadzi gospodark len w lenictwie. Zgodnie z Ponadzakadowym Ukadem Zbiorowym Pracy dla Pracowników Pastwowego Gospodarstwa Lenego Lasy Pastwowe zawartego w dniu 29.01.1998 r. (z pó niejszymi zmianami) stanowisko leniczego zalicza si do stanowisk kierowniczych. W zwizku z tym jest prac z przewag wysiku umysowego, nazywan prac umysow. Jest to rodzaj pracy obarczajcy centralny ukad nerwowy, ale równie i pozostae ukady i narzdy. Midzy innymi narzdy ruchu tj. nogi i rce oraz wzroku – oczy. Zbieranie informacji, przetwarzanie ich, podejmowanie decyzji, realizowanie planów wieloletnich i nadzorowanie przebiegu wy201 konywanych czynnoci przez Zakady Usug Lenych s nieodcznymi elementami kadego dnia pracy. Istotnym elementem rodowiska pracy lenika, jest ogromna zaleno warunków pracy od czynników przyrody oywionej i nieoywionej. Gównymi skadnikami tych zalenoci s warunki rodowiskowe i atmosferyczne. Poziom pracy lenika w zalenoci od w/w czynników jest elementem znacznie obniajcym ocen obcienia psychicznego pracy. Z powodu braku moliwoci wykonania skomplikowanych i obiektywnych pomiarów oceny obcienia psychicznego pracownika suby lenej, dokonuje si oceny szacunkowej. 4.3. Obcienie rodowiskowe Szkodliwe czynniki fizyczne wystpujce w rónych formach, nie odgrywaj istotnej roli przy ocenie obcienia rodowiskowego. Rozpatrywanie szkodliwych czynników fizycznych w zasadniczy sposób dotyczy przede wszystkim pracowników terenowych suby lenej zatrudnionych w Nadlenictwie Chotyów. Pracownicy administracyjno – biurowi, których miejscem pracy jest biuro Nadlenictwa, swoj prac wykonuj niemale w komfortowych warunkach. Zmodernizowane wntrze budynku biura, zakupione ergonomiczne biurka i fotele, poprawione owietlenie oraz zakupione nowoczesne komputery zapewniaj waciwy komfort pracy. Ocena tak zorganizowanych warunków pracy wypada zadowalajco i jest przykadem dbaoci pracodawcy o pracowników. Szkodliwym czynnikiem rodowiskowym jest równie grupa szkodliwych czynników chemicznych. Stwierdzi trzeba, e czynniki z tej grupy maj znikomy wpyw na pracowników administracyjno – biurowych. Z przeprowadzonej analizy wynika, e robotnicy i pracownicy terenowi suby lenej s w grupie osób o podwyszonym ryzyku znacznych obcie od czynników chemicznych. Szczególnie naraeni na w/w czynniki s leniczy szkókarz i robotnik leny zatrudnieni na szkóce. rodki chemiczne uywane na szkóce s teoretycznie nieszkodliwe dla zdrowia i ycia, to jednak istnieje moliwo zatrucia. Aby zminimalizowa negatywne skutki naley jedynie przestrzega higieny osobistej i stosowa rodki ochrony indywidualnej. W zwizku z tymi zagroeniami ogólna ocena obcienia od szkodliwych czynników chemicznych wypada na poziomie dostatecznym. Trzecia grupa zagroe to czynniki szkodliwe o charakterze biologicznym. Jest to grupa czynników najbardziej wpywajcych na ocen obcie rodowiskowych w Nadlenictwie Chotyów. Przeprowadzona analiza zagroe od czynników biologicznych, potwierdza jedynie, e warunki pracy w Nadlenictwie s ogromnym zagroeniem dla ich zdrowia i ycia. Wymiernym wska nikiem jest liczba chorób zawodowych, powodowanych negatywnym skutkiem oddziaywania czynników biologicznych. Wyra nie trzeba powiedzie, e w przypadku stwierdzonych chorób zawodowych w Nadlenictwie nie ma znaczenia miejsce wykonywania pracy. Wród poowy grup pracowników reprezentowanych w firmie s stwierdzone przypadki zachorowa na borelioz. Jednak najliczniejsz grup o duym wska niku zachorowalnoci na borelioz s pracownicy terenowi suby lenej. Choroby i kolejne podejrzenia o choroby zawodowe s wystarczajcym argumentem potwierdzajcym bardzo trudne warunki pracy. 202 Bardzo wanym argumentem obniajcym ocen obcienia biologicznego jest brak skutecznych metod zabezpieczenia organizmu ludzkiego przed skutkami zakaenia bakteri Borrelia Burgdorferi. Pomimo stosowanych rodków ochrony indywidualnej, licznych bada, szkole, zakupu repelentów cigle przybywa kolejnych stwierdzonych przypadków zachorowa. Oprócz wymienionego szkodliwego czynnika biologicznego, pracownicy terenowi suby lenej w kadej chwili podczas wykonywania obowizków subowych s naraeni na zagroenia od owadów, ssaków i gadów, przede wszystkim od dzikich pszczó, os, szerszeni, wciekych lisów i mij. W zwizku z du szkodliwoci czynników biologicznych naley stwierdzi, e rodowisko lene na terenie Nadlenictwa Chotyów, jest mao bezpieczne pod ktem warunków pracy. Ilo chorób powodowanych czynnikami biologicznymi, wiadczy o zbyt duym ich nateniu w rodowisku pracy i duym niebezpieczestwie dla pracujcych osób. Istotn informacj, znacznie obniajc ocen, jest brak szczepionki przeciw negatywnym skutkom choroby, podawanej pracownikom w formie profilaktycznej. Podsumowujc ocen obcie rodowiskowych w Nadlenictwie Chotyów naley stwierdzi, e warunki pracy ze wzgldu na wystpujce szkodliwe czynniki biologiczne i negatywne ich skutki dla zdrowia i ycia pracowników s ocenione bardzo nisko. Wystpujce czynniki biologiczne s argumentem do negatywnej oceny warunków pracy, powodowanych obcieniami rodowiskowymi. 4.4. Obcienie organizacyjne Wiedza o organizacji pracy w Nadlenictwie Chotyów pozwala oceni wystpujce obcienia wpywajce na warunki pracy. Ergonomiczna ocena skupia si na waciwym doborze pracowników, wykonywanych czynnociach, czasie pracy i przerwach w czasie pracy oraz sposobach równowacych niekorzystne skutki pracy. Ocena obcienia organizacyjnego dotyczy trzech wyszczególnionych grup pracowników Nadlenictwa Chotyów. Zasadnicza ocena organizacyjnego obcienia prac dotyczy pracowników suby lenej, a w szczególnoci stanowiska leniczego. Z przeprowadzonej analizy wynika, e taki pracownik zdecydowanie wicej czasu powica na czynnoci gówne tj. odbiórka i sprzeda drewna, wykonywanie prac z zakresu zagospodarowania lasu oraz szacunków brakarskich. Czynnoci gówne zajmuj ponad poow zasadniczego czasu pracy, natomiast czynnoci pomocnicze, uzupeniajce i zakoczeniowe odpowiednio mniej. Naley zwróci uwag, e podczas dniówki roboczej, leniczy niemale jedn godzin przeznacza na przerwy. Wanym jest to, e rozoenie przerw w czasie dniówki roboczej zaley wycznie od konkretnego pracownika. Podkreli naley te to, e obowizki wykonywane w danym lenictwie rozkadaj si w kilku przypadkach na dwóch pracowników suby lenej tj. leniczego i podleniczego. Wspomnie naley, e czynnoci gówne wykonywane s w lesie, gdzie panuj róne warunki pogodowe, nie zawsze sprzyjajce pracownikowi. Jest to element mocno wpywajcy na nisk ocen obcienia organizacyjnego. Czynnoci pomocnicze wykonywane w kancelarii lenictwa i w terenie nie maj wikszego wpywu na ocen obcienia. Ich zakres i czas trwania nie obciaj organizacyjnie warunków pracy. 203 5. PODSUMOWANIE XXI wiek, to bezwzgldna pogo pracodawców za maksymalnym zyskiem. Liczy si przede wszystkim jak najlepszy wynik ekonomiczny. Nie mona jednak zapomina, e w tym procesie w dalszym cigu najwaniejszy jest czowiek. Jego wiedza, umiejtnoci, talent i dowiadczenie s niezbdne do nowoczesnego wytwarzania wszelkich dóbr. Pracodawca musi bezwzgldnie i zgodnie z obowizujcym prawem pamita o tworzeniu ergonomicznych i bezpiecznych warunków pracy. W tym momencie najwiksza odpowiedzialno spada na menederów. To oni musz widzie potrzeb i konieczno projektowania ergonomicznych stanowisk pracy, gdzie materialne rodowisko pracy bdzie przyjazne dla pracownika. W Nadlenictwie Chotyów w duej mierze warunki pracy i wypoczynku zale od warunków rodowiskowych. To flora i fauna tworz las, czyli oywiony twór przyrody. Dla jednych miejsce wypoczynku i relaksu dla innych miejsce pracy. Wszyscy jednak naraeni s na te same zagroenia. Niniejsza publikacja pozostaje otwart prób przedstawienia najwaniejszych zagroe w lenictwie i podjcia szerokiej dyskusji na ten temat. Bibliografia 1. Augustyska D., Poniak M., Czynniki szkodliwe w rodowisku pracy, wartoci dopuszczalne 2007. Wydanie VI zaktualizowane. CIOP i PIB, Warszawa 2007. 2. BHP w lenictwie. Zalecenia MOP. Centrum Informacji Lasów Pastwowych , Warszawa 2001. 3. Czech A., Krusiski W., Poradnik ochrony pracy. 2007. 4. Dziubka Z. (red.), Choroby zaka ne i pasoytnicze. Wydanie III uaktualnione. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003. 5. Fronczak K., Zielony skarbiec Polski. Wydanie II poprawione i uzupenione. Centrum Informacji Lasów Pastwowych, Warszawa 2004. 6. Galwas M., Utrudniona ocena ryzyka. Promotor, nr 9/08, Warszawa 2008. 7. Gausza M., Langer W., Wypadki i choroby zawodowe, dokumentacja, postpowanie, orzecznictwo. Wydanie II. Tarbonus, Kraków – Tarnobrzeg 2008. 8. Gausza M., midawski M., Werner K., Wymagania i ocena stanu Bezpieczestwa i Higieny Pracy w zakadzie. Poradnik. Wydanie IV. Tarbonus, Kraków – Tarnobrzeg 2009. 9. Górska E., Diagnoza ergonomiczna stanowisk pracy. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1998. 10. Górska E., Ergonomia; projektowanie, diagnoza, eksperymenty. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007. 11. Górska E., Metody oceny ryzyka zawodowego. Materiay pomocnicze do zaj dydaktycznych. Do uytku wewntrznego. Laboratorium Ergonomii i Ksztatowania rodowiska, Warszawa 2008. 12. Górska E., Lewandowski J., Podstawy zarzdzania i ksztatowania rodowiska pracy. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2002. 13. Józefaciuk J., Nowacka W., wiczenia z ergonomii i ochrony pracy. Wydanie III poprawione. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. 14. Karczewski J.T., Monitorowanie ryzyka, Promotor, nr 10/08, Warszawa 2008 15. Karczewski J.T., System zarzdzania bezpieczestwem pracy. ODDK, Gdask 2000. 16. Karczewski J.T., Szkolenia i kompetencje, Promotor, nr 12/08. 17. Kowalczyk J, Kraczek J, Lebiodka A, Lenart G. (red.), 65 lat Dyrekcji Lasów Pastwowych w Lublinie. Pomorska Oficyna Wydawniczo- reklamowa s.c., Lublin 2009. 18. Laurow Z., Pozyskanie drewna. Wydanie II poprawione i uaktualnione. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999. 204 19. Majchrzycka K, Pocik A. (red.), Dobór rodków ochrony indywidualnej. CIOP i PIB, Warszawa 2007. 20. Marszaek T., Nasze dziedzictwo lene. Fundacja. Rozwój SGGW, Warszawa 1999. 21. Milewski W., (red.), Lasy i Lenictwo Lubelszczyzny. Centrum Informacyjne Lasów Pastwowych, Warszawa 2004. 22. Obuchowska A., Czynniki biologiczne na stanowisku pracy. Ocena ryzyka. ODDK, Gdask 2007. 23. Ocena ryzyka zawodowego. Wykorzystanie systemu STER. (praca zb.). CIOP i PIB, Warszawa 2008. 24. Okruch J., (red.), Regionalny przewodnik leny. Regionalna Dyrekcja Lasów Pastwowych w Lublinie, Lublin, 2004. 25. Olszewski A., (red.), Instrukcja Bezpieczestwa i Higieny pracy przy wykonywaniu podstawowych prac z zakresu gospodarki lenej. Zacznik do zarzdzenia Nr 19. Dyrektora Generalnego Lasów Pastwowych z dnia 14.07.97r. ORWLP Bedo, Warszawa 1997. 26. Paschalis-Jakubowicz P., Polskie lenictwo w Unii Europejskiej. Centrum Informacyjne Lasów Pastwowych, Warszawa 2004. 27. Paszkowska M., Badania sanitarno – epidemiologiczne i szczepienia ochronne w wietle nowej ustawy, Praca i zdrowie, nr. 3/2009. 28. Plan urzdzania lasu na okres 01.01.2004 do 31.12.2013 r. (w: Plan urzdzania lasu dla Nadlenictwa Chotyów). Biuro Urzdzania Lasu i Geodezji Lenej Oddzia w Lublinie, 2003. 29. PN-N-18002: 2000. Systemy zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy – Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. 30. PN-N-18001:2004. System zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy. Wymagania. 31. Ponadzakadowy Ukad Zbiorowy Pracy dla pracowników Pastwowego Gospodarstwa Lenego Lasy Pastwowe z dnia 29.01.1998 r. 32. Prokopowicz D. (red.), Zakaenia. Obraz kliniczny, rozpoznanie, leczenie. Wydanie II, poprawione i uzupenione. Wydawnictwo Ekonomia i wiat, Biaystok 2004. 33. Rczkowski B., BHP w praktyce. Wydanie II poprawione. ODDK, Gdask 1996. 34. Rczkowski B., BHP w praktyce. Wydanie XII. ODDK, Gdask 2009. 35. Rczkowski B. (red.), Szkolenie wstpne. Instrukta stanowiskowy – typowe zagroenia dla stanowisk pracy w rolnictwie. ODDK, Gdask 2005. 36. Romanowska-Somka I., Wypadki i choroby zawodowe – analiza i koszty. Wydanie I. Tarbonus, Kraków – Tarnobrzeg, kwiecie 2008. 37. Romanowska-Somka I., Somka A.: Zarzdzanie ryzykiem zawodowym. Wydanie VII. Tarbonus, Kraków – Tarnobrzeg 2009. 38. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26.09.1997 r. – w sprawie ogólnych przepisów bezpieczestwa i higieny pracy (Tekst jednolity). Dz. U. 2003, nr.169, poz. 1650 ze zmianami. 39. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 2 marca 2007 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie ogólnych przepisów bezpieczestwa i higieny pracy. Dz.U. nr 49, poz.330. 40. Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w rodowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo naraonych na te czynniki. Dz.U. nr 81, poz.716. 41. Sedlák K, Tomšíková M., Niebezpieczne infekcje odzwierzce. Bellona, Warszawa 2007. 42. Skuza L., Co warto wiedzie o ryzyku zawodowym. ODDK, Gdask 2003. 43. Stec D., Zasady bhp w praktyce. Biblioteka Przedsibiorcy 2009. Wszechnica podatkowa, Kraków 2009. 44. Suwaa M. (red.), Poradnik uytkowania lasu, dla leników praktyków. Oficyna Edytorska :Wydawnictwo wiat”, Warszawa 2000. 45. Ustawa Kodeks pracy z dnia 26.06.1974 r. (Dz.U.1998, nr 21, poz. 94) ze zmianami. 46. Ustawa o systemie ochrony zgodnoci z dnia 30 sierpnia 2002 r. (Dz.U.2004, nr 204, poz. 2087) oraz (Dz.U.2005, nr 64, poz. 565.) 47. Ustawa o lasach z dnia 28 wrzenia 1991 r. (Dz.U.05.45.435). 48. Uzarczyk A., Ocena ryzyka zawodowego. ODDK, Gdask 2006. 49. Uzarczyk A., Czynniki szkodliwe i uciliwe w rodowisku pracy. ODDK, Gdask 2006. 50. W P., rodki ochrony indywidualnej, Praca i zdrowie, nr 11/2008. 51. Wieczorek S., Ergonomia. Wydanie I. Tarbonus, Kraków – Tarnobrzeg, 2008. 52. Zawieska W.M. (red.), Ryzyko zawodowe, metodyczne podstawy oceny. CIOP i PIB, Warszawa 2007. 205
