Źródła informacji geograficznych

Geografia (semestr 3 / gimnazjum)
Lekcja numer 1
Temat:
Geografia jako nauka.
Współrzędne geograficzne.
Geografia jest nauką opisującą świat, w którym żyjemy. Wyraz geographia (z języka
greckiego) oznacza 'opis ziemi'.
W geografii wykorzystuje się wiele metod badawczych z takich dziedzin naukowych
jak: kartografia, geologia, statystyka, czy ekonomia. Geografia opisuje zróżnicowanie
przyrodnicze oraz społeczno-ekonomiczne Ziemi. Dzielimy ją na:
• geografię fizyczną,
• geografię społeczno-ekonomiczną,
• geografię regionalną.
Geografia fizyczna zajmuje się budową wnętrza Ziemi oraz czynnikami
kształtującymi jej powierzchnię. Bada rozmieszczenie wód na kuli ziemskiej, procesy
zachodzące w powietrzu, pozwala zrozumieć prawa fizyki rządzące światem.
Geografia społeczno-ekonomiczna opisuje problemy związane z gospodarką,
rozmieszczeniem ludności oraz działalnością człowieka.
Geografia regionalna zajmuje się poszczególnymi kontynentami, państwami i
regionami Ziemi. Czerpie ona wiadomości z geografii fizycznej (aby opisać środowisko
przyrodnicze poszczególnych regionów) oraz z geografii społeczno-ekonomicznej (dostarcza
danych związanych z życiem ludzi oraz ich działalnością na wybranym obszarze).
ŹRÓDŁA INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ
Jednym z ważniejszych źródeł informacji geograficznych jest atlas.
Wiele potrzebnych informacji znajduje się w rocznikach statystycznych, które
wydawane są co roku i zawierają najnowsze wiadomości z różnych dziedzin życia.
Informacje przedstawione są w nich najczęściej w formie tabel zawierających dane liczbowe,
dane te dotyczą najczęściej poprzedniego roku (rys.1).
Cennych wiadomości dostarczają też encyklopedie, podręczniki, czasopisma
geograficzne, przewodniki turystyczne. Również w Internecie znajduje się wiele
różnorodnych informacji geograficznych, zdjęć, schematów, czy interaktywnych animacji.
Poszukując informacji dotyczących regionu w którym mieszkamy, możemy
przeprowadzać własne obserwacje terenowe oraz udać się do odpowiednich urzędów.
Copyright © 2003-2009 by Menedzer.pl
All rights reserved
1
Rys.1. Przykład tabeli z danymi z rocznika statystycznego
KSZTAŁT I WYMIARY ZIEMI
W przeszłości wyobrażano sobie kształt Ziemi w różny sposób: w starożytności często
przedstawiano świat jako wypukłą tarczę, spoczywającą na grzbietach różnych zwierząt, w
średniowieczu jako dysk pływający po bezkresnym oceanie (przy czym uważano, że Słońce i
gwiazdy codziennie wynurzały się z oceanu na wschodzie a zanurzały w nim na zachodzie).
Pierwsze dowody na kulistość Ziemi przedstawił w IV w. p.n.e. Arystoteles (grecki
filozof). Natomiast w III w. p.n.e. Eratostenes z Cyreny po raz pierwszy dokonał pomiaru
wielkości Ziemi. Zmierzył on kąt padania promieni słonecznych w dwóch egipskich miastach
– Aleksandrii i Syene. Znając odległość pomiędzy nimi i porównując wyniki obliczeń,
wyliczył on obwód Ziemi.
Pomimo tego że kulistość Ziemi stwierdzono już w starożytności, aż do połowy XVI
w. panował pogląd, że Ziemia znajduje się w centrum wszechświata, a pozostałe ciała
niebieskie krążą wokół niej. Teorię tę obalił Mikołaj Kopernik, który stwierdził, że to Ziemia
wraz z innymi planetami obiega Słońce.
W XVII w. odkryto, że Ziemia nie ma kształtu idealnej kuli. Obrót wokół własnej osi
sprawia bowiem, że Ziemia jest spłaszczona przy biegunach. Bryłę o takich kształtach
nazywa się elipsoidą. Dzięki precyzyjnym pomiarom wykonanym w ostatnich latach
stwierdzono, że różnica pomiędzy promieniem równikowym a promieniem biegunowym
wynosi ok. 21 km.
Ponieważ Ziemia ma kształt bardziej nieregularny niż elipsoida, jej bryle nadano
nazwę geoida.
Copyright © 2003-2009 by Menedzer.pl
All rights reserved
2
WSPÓŁRZĘDNE GEOGRAFICZNE
Ziemia obraca się wokół niewidocznej osi, przechodzącej przez jej środek i bieguny.
Jednym z jej modeli jest globus. Ponieważ jest on bardzo dużym pomniejszeniem naszej
planety, nie da się na nim przedstawić spłaszczenia przy biegunach.
Linie widoczne na globusie przecinające się pod kątem prostym to siatka
geograficzna. Linie łączące bieguny to południki, natomiast linie przebiegające równolegle
do równika to równoleżniki. Wartości południków i równoleżników przedstawiane są w
miarach kątowych, czyli stopniach (°).
Cechy południków:
• wszystkie mają taką samą długość,
• mają kształt półokręgów przebiegających od jednego bieguna do drugiego.
Cechy równoleżników:
• są różnej długości,
• mają kształt okręgów zmniejszających się wraz z odległością od równika.
W 1884 r. na podstawie międzynarodowego porozumienia, południkowi
przechodzącemu przez Królewskie Obserwatorium Astronomiczne w Greenwich, w
Londynie, przyporządkowano wartość 0° i nazywa się go południkiem początkowym. Mierzy
się od niego długość geograficzną w kierunku wschodnim i zachodnim. Po przeciwnej stronie
globu znajduje się południk 180°. Wraz z południkiem 0° dzieli on kulę ziemską na dwie
półkule: wschodnią (na wschód od południka 0° aż do południka 180°) i zachodnią (na
zachód od południka 0° aż do południka 180°).
W przeciwieństwie do południków równoleżniki mają różną długość. Najdłuższym z
nich jest równik, który dzieli kulę ziemską na dwie półkule: północną (na północ od równika)
i południową (na południe od równika). Im bliżej biegunów tym równoleżniki są krótsze.
Południków i równoleżników jest nieskończona liczba, a na mapach i globusie pokazuje się
tylko niektóre z nich. Z nieskończonej liczby równoleżników wyróżnia się dwa zwrotniki:
zwrotnik Raka (23°27'N) i zwrotnik Koziorożca (23°27'S) oraz dwa koła podbiegunowe:
koło podbiegunowe północne (66°33'N) i koło podbiegunowe południowe (66°33'S). Punkty
oznaczające bieguny mają wartość 90° (N lub S).
Symbole N, S, E, W pisane przy wartości kątowej odpowiadają kierunkom świata.
Południki położone na półkuli wschodniej oznaczamy symbolem E (east), a na zachodniej W
(west). Równoleżniki położone na półkuli północnej oznaczamy symbolem N (north), a na
południowej – S (south). Na półkuli wschodniej wartości południków rosną w kierunku
wschodnim, a na półkuli zachodniej – w kierunku zachodnim.
Przy określaniu położenia geograficznego na Ziemi posługujemy się długością oraz
szerokością geograficzną. Każdy obiekt na kuli ziemskiej ma swoje współrzędne
geograficzne. Ich wartości podaje się w stopniach (°). Każdy stopień dzieli się na 60 minut
(60'), a każda minuta na 60 sekund (60”).
Jeżeli przyjmiemy, że obwód Ziemi wynosi 40 041,5 km (średnia z obwodu
równikowego i południkowego), można policzyć, że jeden 1° odpowiada odległości 111,2
km, a 1' to 1853 m.
40 041,5 km : 360° = 111,2 km
111,2 km : 60' = 1853 m
Copyright © 2003-2009 by Menedzer.pl
All rights reserved
3
Długość geograficzna to kąt między półpłaszczyzną południka początkowego (0°) a
półpłaszczyzną południka przechodzącego przez dany punkt na powierzchni Ziemi.
Rys.2. Długość geograficzna
Szerokość geograficzna jest to kąt zawarty między płaszczyzną równika (0°) a promieniem
ziemskim przechodzącym przez dany punkt na powierzchni Ziemi.
Rys.3. Szerokość geograficzna
Copyright © 2003-2009 by Menedzer.pl
All rights reserved
4
PRZYKŁAD 1
Określ współrzędne geograficzne punktu A.
1. Sprawdź, co ile stopni poprowadzono południki i równoleżniki.
2. Zwróć uwagę, w którą stronę rosną wartości południków.
3. Punkt A leży pomiędzy wyznaczonymi południkami. Określ wartość południka
przechodzącego przez punkt A.
4. Podaj długość geograficzną punktu A.
5. Sprawdź, w którą stronę rosną wartości równoleżników.
6. Odczytaj, na którym równoleżniku leży punkt A.
7. Podaj szerokość geograficzną punktu A.
Odpowiedź:
Współrzędne geograficzne punktu A wynoszą 60°N i 30°E.
Copyright © 2003-2009 by Menedzer.pl
All rights reserved
5
PRZYKŁAD 2
Określ współrzędne geograficzne Krakowa.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Sprawdź, co ile stopni wyznaczono południki i równoleżniki na powyższej mapie.
Określ, w którym kierunku rosną wartości południków.
Odczytaj wartość południka, na którym leży Kraków, pamiętając, że 1° to 60'.
Sprawdź, w którą stronę rosną wartości równoleżników.
Podaj wartość równoleżnika, na którym leży Kraków.
Na podstawie powyższych odpowiedzi określ współrzędne geograficzne Krakowa.
Odpowiedź:
Kraków ma współrzędne 50°04'N i 19°55'E.
ZADANIE DOMOWE
1. Na podstawie przykładu 1 określ współrzędne geograficzne punktów B i C (z rysunku
z przykładu 1).
2. Na podstawie przykładu 2 określ współrzędne Nowego Sącza (z mapy z przykładu 2
lub z mapy w dowolnym atlasie geograficznym).
3. Określ współrzędne 3 wybranych europejskich stolic.
Copyright © 2003-2009 by Menedzer.pl
All rights reserved
6