Kobiety w Europie - Bogusław Liberadzki.pl

Kobiety w Europie - Bogusław Liberadzki.pl

KOBIETY W EUROPIE
PRAWA KOBIET W POLSCE I W EUROPIE
WPROWADZENIE
Przestrzeganie praw kobiet w Europie i w Polsce to problem nie
rozwiązany do końca i kompleksowo, praktycznie w żadnym państwie
europejskim. Odpowiednie rezolucje i konwencje międzynarodowe
nakładają na państwa obowiązek respektowania praw kobiet, ale z ich
realizacją, także w Polsce bywa bardzo różnie. Oto, w jednym z
ostatnich, światowych raportów z 2010 roku badającym warunki życia
kobiet na świecie, Polska na 130 krajów znalazła się dopiero na 43
miejscu. Liderem tej długiej listy jest Szwecja. Nasz kraj wyprzedzają
takie państwa jak Sri Lanka (16), Mozambik (22), czy Uganda (33).
Można oczywiście dociekać, czy kryteria tego raportu były właściwe, ale
dane są bardzo niepokojące. W tym samym zestawieniu Polska pod
względem równości płac kobiet i mężczyzn zajmuje dopiero 122 miejsce.
W dostępie kobiet do edukacji jest na 29 - tym miejscu, do opieki
zdrowotnej na 46 –tym, a jeśli chodzi o możliwości polityczne jest na 41
pozycji. W pierwszej dziesiątce państw stwarzających najlepsze warunki
życia są takie kraje, jak Nowa Zelandia, Irlandia, Dania, Lesotho, Filipiny,
Finlandia i Szwajcaria. Tylko ten jeden raport obrazuje, jak wiele Polska
ma do zrobienia w dziedzinie praw kobiet i równości pomiędzy kobietami
i mężczyznami we wszystkich dziedzinach życia. Ważnym elementem
polityki równościowej w Unii Europejskiej jest przyjęta jeszcze w 1996
roku zasada gender mainstreaming, czyli włączenie problematyki
równości płci do głównego nurtu polityki. Polskie organizacje kobiece
często tłumaczą ten termin jako „okulary równości”. To właśnie przez te
okulary ustawodawcy powinni na każdym etapie tworzenia nowego
prawa, stosować zasadę równości płci. Czyni od wielu lat Unia
Europejska i Parlament Europejski przyjmując nowe rezolucje i
dyrektywy. Obowiązujący w Unii stan prawny i podejmowane przez nią
działania mają jeden nadrzędny cel: faktyczna równość kobiet i
mężczyzn. Unię Europejską interesuje już nie tylko równość w sensie
prawnym, bo taka została stosunkowo dawno osiągnięta w systemach
prawnych państw członkowskich, ale przede wszystkim równość obu płci
na rynku pracy, w dostępie do edukacji, dóbr i usług, czy wreszcie udział
kobiet i mężczyzn w procesie podejmowania decyzji. Polska musi
dostosować swoje prawo do prawa europejskiego w tej tak istotnej dla
1
życia społecznego dziedzinie. Tymczasem, wiosną ubiegłego roku
Komisja Europejska wysłała Polsce ostatnie, przed pozwaniem do
Trybunału w Luksemburgu, upomnienie w sprawie opóźnień we
wdrożeniu unijnej dyrektywy dotyczącej równouprawnienia kobiet i
mężczyzn w miejscu pracy. Chodzi o dyrektywę z lipca 2006 o
wyrównywaniu szans i równym traktowaniu kobiet i mężczyzn w miejscu
pracy. W komunikacie prasowym KE zauważyła, że Polska
poinformowała wprawdzie o powziętych w celu implementacji dyrektywy
niektórych środkach, ale nie wszystkie z nich zrealizowała. Podobną,
„czerwoną kartkę” otrzymały wtedy Austria i Belgia. Trzeba jasno
powiedzieć, że praktycznie każdy kraj Unii Europejskiej ma problemy z
pełnym wprowadzeniem w życie równości płci. Tak akcentowana w
Polsce sprawa parytetów na listach wyborczych, ma oczywiście swoje
uzasadnienie. Polska zajmuje 35 miejsce w Europie, jeśli chodzi o liczbę
kobiet zasiadających w parlamencie. Panie W sejmie stanowią jedynie
20% ogółu posłów, a w Senacie 23%. Liderem jest Szwecja, gdzie
udział kobiet wynosi 45%, a w rządzie równie 50%. W Norwegii 41%, w
Niemczech 30%, ale już na przykład w Grecji czy we Francji posłanki
kobiety to jedynie niewiele ponad 9%. Nie można zatem powiedzieć, że
są państwa w Europie, które w całości i konsekwentnie uporały się z
problemem równości kobiet i mężczyzn. Nie można też powiedzieć, że
wszystkie państwa UE skutecznie i w podobny sposób radzą sobie na
przykład z przemocą wobec kobiet. Parlament Europejski tworzy ku temu
oczywiście ramy prawne, ale prawo w poszczególnych krajach UE jest
bardzo zróżnicowane. Dotyczy to, między innymi, problemu ofiar
przemocy. Wiele państw Unii, w tym także niestety Polska, od lat boryka
się z problemem oddzielenia ofiary przemocy od sprawcy, procedury
sądowe ciągną się latami, a kobiety nadal padają ofiarami mężów
tyranów lub po prostu zwykłych przestępców. Z problemem tym kilka lat
temu skutecznie poradziła sobie Hiszpania, gdzie sędzia może nakazać
sprawcy przemocy fizycznej czy psychicznej noszenie na ramieniu lub
kostce elektronicznego czujnika, który alarmuje kobietę i policję, jeśli ten
zbliży się do kobiety na odległość mniejszą niż 500 metrów. Można
mnożyć przykłady z wielu krajów i miast UE, które w różny sposób
wcielają w życie ideę równości płci i równouprawnienia. Tak, jak to
uczyniły władze Dusseldorfu, które stworzyły dla Pań specjalny plan
miasta z dwustoma punktami, w których mogą w każdej chwili otrzymać
niezbędną pomoc w różnych sprawach zawodowych, rodzinnych,
bytowych czy prawnych. Czy Szczecin, Koszalin mogłyby stworzyć coś
podobnego ? Na pewno tak.
2
Problemem o kapitalnym znaczeniu dla kobiet, w Polsce i w Europie,
jest równouprawnienie na rynku pracy. Kraje Unii, a także Polska
przyjęły w swoich kodeksach pracy odpowiednie zapisy, ale z praktyką
bywa różnie. Chociaż to 73% kobiet w Polsce ma wyższe lub średnie
wykształcenie a mężczyźni jedynie 54% , to w wielu zawodach utrzymują
się od lat wysokie dysproporcje w wynagrodzeniu na niekorzyść kobiet.
(załącznik nr 1). Średnio, kobieta w Polsce zarabia 77% tego, co
mężczyzna. W skali miesiąca jest to o 800-900 złotych. W skali roku jest
to już kwota powyżej 10 000 złotych. Nie jesteśmy tutaj wyjątkiem. W
kraju takim, jak Szwecja, który praktycznie we wszystkich wskaźnikach
równości płci prowadzi w UE, kobiety zarabiają jednak 82% tego co
mężczyźni. Osobną kwestią jest traktowanie w Polsce kobiet, które są
samotnymi matkami, zachodzą w ciążę, chcą potem powrócić do pracy.
Dla lewicy kluczowym zadaniem wydaje się doprowadzenie do
bezpłatnych żłobków i przynajmniej wprowadzenie znaczących ulg w
korzystaniu z przedszkoli. Wzorem Francji, ważna byłaby również,
wydatna pomoc państwa dla matek, które zdecydują się urodzić drugie
lub trzecie dziecko. Francja przyjęła zasadę, że w tej sytuacji kobieta ma
otrzymać taką pomoc od państwa, która zminimalizuje problemy
związane z kolejnym dzieckiem, a nie je powiększy. Warto zwrócić tutaj
uwagę na to, jak zróżnicowane są przepisy w krajach UE dotyczące
urlopów macierzyńskich (załącznik nr 2). Jedno nie ulega kwestii:
demokracja bez kobiet to połowa demokracji, a połowa demokracji już
nie jest demokracją.
Parlament Europejski a Prawa Kobiet
Najważniejszą instytucją Parlamentu Europejskiego w zakresie definiowania i
promowania ochrony praw kobiet jest Komisja Praw Kobiet i Równouprawnienia
(FEMM), utworzona w 1984 roku. Liczy ona 34 posłów do PE.
Komisja Praw Kobiet i Równouprawnienia ma uprawnienia w zakresie:
1. definiowania, promocji i ochrony praw kobiet w Unii oraz środków
wspólnotowych w tym zakresie;
2. likwidacji wszelkich form dyskryminacji ze względu na płeć;
3. nadzorowania realizacji umów i konwencji międzynarodowych dotyczących
praw kobiet;
4. promocji praw kobiet w krajach trzecich;
5. polityki równych szans, w tym równości między kobietami i mężczyznami w
dostępie do rynku pracy i w sposobie traktowania w pracy;
3
6. realizacji i dalszego rozwijania zasady równości szans we wszystkich
sektorach;
7. polityki informacyjnej dotyczącej kobiet.
Opinia Komisji Praw Kobiet towarzyszy większości aktów prawnych, nad którymi
pracuje Parlament. Dotyczy to kilku najważniejszych zagadnień związanych z
miejscem i rolą kobiet w życiu społecznym i gospodarczym, oraz politycznym. FEMM
i Parlament Europejski podejmowały wiele inicjatyw i przygotowywały liczne akty
prawne służące ochronie praw kobiet w Unii Europejskiej, między innymi w takich
obszarach, jak:




przemoc wobec kobiet (program Daphne)
handel kobietami
przymusowa prostytucja
równouprawnienie kobiet
Przemoc wobec kobiet
Zjawisko przemocy dotyczy kobiet w każdym wieku, niezależnie od wykształcenia,
dochodów i pozycji społecznej. Walka z tą ukrywaną patologią jest szczególnie
trudna. W wielu krajach UE brakuje skutecznych rozwiązań prawnych chroniących
ofiarę, na co Parlament zwracał uwagę w swoich uchwałach.
Program Daphne
Parlament Europejski 16 września 1997 roku wezwał Radę Unii Europejskiej i
Komisję do podjęcia konkretnych działań. W efekcie 1999 roku uruchomiono na
wniosek Parlamentu program DAPHNE, przeciwdziałający przemocy wobec kobiet i
dzieci. W maju 2007 roku PE zaaprobował realizację III etapu programu DAPHNE i
przeznaczył nań w latach 2007-2013 ponad 116 mln euro. Do najważniejszych celów
programu należą walka z wszelkimi formami przemocy i zapewnienie wsparcia jej
ofiarom i grupom ryzyka. Jednym z podstawowych elementów programu Daphne III
jest wspieranie podmiotów realizujących jego cele w zakresie zapobiegania i
zwalczania przemocy wobec dzieci, młodzieży, kobiet oraz pomocy ofiarom m.in.
poprzez udzielanie dotacji operacyjnych oraz dotacji na konkretne projekty
ponadnarodowe leżące w interesie UE. W lutym 2007 r. Parlament Europejski przyjął
sprawozdanie, w którym zaapelował o przyjęcie postawy „zero tolerancji" wobec
zjawiska przemocy. Celem działań Parlamentu jest podniesienie świadomości
społecznej w odniesieniu do tego problemu. By zmniejszyć przemoc domową,
potrzebna jest zmiana prawa. Dlatego posłowie zaapelowali do rządów państw
członkowskich o uznanie przemocy seksualnej i gwałtu w małżeństwie za
przestępstwo. Parlament chce zagwarantowania ofiarom przemocy bezpiecznego
dostępu do policji, prokuratury i sądów oraz skutecznej egzekucji prawa. Dzieci
będące świadkami przemocy wobec swoich matek powinny także zostać uznane za
ofiary przemocy. W rezolucji z dnia 10 lutego 2010 r. w sprawie równości kobiet i
mężczyzn w Unii Europejskiej Parlament Europejski poparł propozycję wprowadzenia
europejskiego nakazu ochrony ofiar. Celem nowego prawa powinno być utrzymanie
ochrony przyznanej danej osobie w jednym państwie członkowskim we wszystkich
innych państwach członkowskich, do których przemieszcza się lub przemieściła się
ta osoba. Rezolucja przytoczyła dane, , według których co czwarta kobieta w
Europie doświadcza przemocy fizycznej, a 10% przemocy seksualnej.
4
Ofiary przestępstw, które dostały ochronę w jednym z krajów UE muszą być
chronione także w każdym innym państwie członkowskim - wynika z regulacji
przyjętych w grudniu 2010 przez Parlament Europejski. Posłowie zagłosowali nad
wprowadzeniem nowego Europejskiego Nakazu Ochrony, który będzie chronić ofiary
wszystkich rodzajów przestępstw na terenie UE.
Handel kobietami
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku głosi, że "nie wolno nikogo
czynić niewolnikiem, ani nakładać na nikogo służebności; niewolnictwo i handel
niewolnikami są zakazane we wszelkich postaciach". Karta Praw Podstawowych Unii
Europejskiej stwierdza: "Handel ludźmi jest zakazany".
Państwa Unii Europejskiej uzgodniły ramowe decyzje o walce z handlem ludźmi oraz
z wykorzystaniem seksualnym dzieci i z pornografia dziecięcą. Przyjęto dyrektywę
pozwalająca przyznawać zezwolenia na krótki pobyt na terenie UE ofiarom handlu
ludźmi, które współpracują z odpowiednimi władzami. Finansowany ze środków
unijnych program AGIS wspiera współpracę państw członkowskich w walce z
handlem ludźmi w celach seksualnych, a program Daphne III - w walce z przemocą
wobec kobiet i dzieci. Brakuje jednak unijnych przepisów odnoszących się
szczegółowo do handlu kobietami w celach seksualnych. Przepisy narodowe i
działania poszczególnych członków Unii w tej dziedzinie znacząco różnią się, z
czego korzystają organizacje przestępcze. Problem handlu kobietami, w tym także w
celach seksualnych, narasta. W styczniu 2006 roku Parlament Europejski uznał
handel kobietami za jedną z form przestępczości zorganizowanej. Posłowie do
Parlamentu Europejskiego przyjęli zapis pozwalający na ściganie osób, które
świadomie korzystają z usług kobiet przymuszanych do prostytucji. Jedynie 16
państw członkowskich Unii ratyfikowało konwencję Rady Europy w sprawie działań
przeciwko handlowi ludźmi, która jest najsilniejszym europejskim instrumentem
służącym zwalczaniu handlu ludźmi. W lutym 2010 posłowie wezwali kraje, które
jeszcze tego nie zrobiły (Republikę Czeską, Niemcy, Estonię, Irlandię, Grecję,
Włochy, Litwę, Węgry, Holandię, Finlandię i Szwecję) do niezwłocznego podpisania
konwencji.
Przymusowa prostytucja
Parlament Europejski zorganizował 8 marca 2006 r. w Brukseli konferencję
poświęconą zjawiskom handlu ludźmi i przymusowej prostytucji w czasie światowych
imprez sportowych. Komisja parlamentarna FEMM wskazała, że światowe imprezy
sportowe, wystawy i kongresy powodują zwiększony popyt na prostytucję i usługi
seksualne. Większość kobiet świadczących te usługi, to ofiary zorganizowanej
przestępczości, często zwabione fałszywymi ofertami legalnej pracy, a następnie
zmuszone do prostytucji. Parlament zauważa, że niejednokrotnie ofiary przymusowej
prostytucji obawiają się współpracować z władzami publicznymi i pytają o sposoby
postępowania w takich sytuacjach. Podkreśla konieczność zapewnienia ofiarom
lepszej ochrony prawnej i wsparcia organizacji kobiecych w walce z przymusową
prostytucją. Posłowie chcieliby wiedzieć, jakie inicjatywy zamierza podjąć Komisja
Europejska w zakresie gromadzenia danych dotyczących zjawiska handlu ludźmi i
nadzoru nad przestrzeganiem zasad na szczeblu krajowym.
Równouprawnienie kobiet
5
Chociaż kobiety stanowią 52% unijnej populacji, mają znacznie słabszą niż
mężczyźni pozycję na rynku pracy. Dane statystyczne są alarmujące. Udział kobiet
na stanowiskach związanych ze sprawowaniem władzy wzrasta, ale wciąż w
większości przypadków nie osiąga progu 30%. Tylko jedna trzecia stanowisk
kierowniczych zajmowana jest przez kobiety. Podobnie jest wśród właścicieli
przedsiębiorstw. Mężczyźni stanowią niemal 89% członków zarządów
największych, notowanych na giełdzie europejskich firm. Różnice w
wynagrodzeniu oscylują wokół 15% na niekorzyść kobiet. Kobiety częściej niż
mężczyźni pozostają bez pracy.
W 2006 roku Parlament Europejski oraz Rada Unii Europejskiej ustanowiły program
na rzecz zatrudnienia i solidarności społecznej (PROGRESS). Program PROGRESS,
dysponuje w latach 2007 - 2013 roku budżetem 743 mln EUR. 12% środków
przeznaczono na zwalczanie nierówności między kobietami a mężczyznami.
Parlament Europejski podejmuje wszelkie możliwe działania promujące równość płci,
działał też na rzecz utworzenia Europejskiego Instytutu ds. Równości Kobiet i
Mężczyzn i Kobiet odpowiedzialnego za monitorowanie przepisów w tym zakresie.
Siedziba instytutu mieści się w Wilnie, na Litwie, po rezolucji przyjętej podczas obrad
plenarnych 13 marca 2007r. W rocznym sprawozdaniu w sprawie równości praw
kobiet i mężczyzn, przyjętym 10 lutego 2010, posłowie zaapelowali do podjęcia
działań na rzecz powstrzymania przemocy wobec kobiet, popularyzacji urlopów
ojcowskich oraz przeglądu przepisów dotyczących wynagrodzeń. Większość posłów
uważa też, że kobiety powinny mieć kontrolę nad swoimi prawami seksualnymi i
rozrodczymi, szczególnie dzięki zapewnieniu łatwego dostępu do środków
antykoncepcyjnych i możliwości przerywania ciąży.
Zdaniem posłów (rezolucja z 20 października 2010), minimalny urlop macierzyński w
UE powinien być wydłużony z 14 do 20 tygodni, w pełni płatnych. Parlament
przegłosował też uprawnienie do płatnego, co najmniej dwutygodniowego urlopu dla
ojców. Posłowie przyjęli ponadto poprawki zakazujące zwolnień pracownic w okresie
od początku ciąży do co najmniej sześciu miesięcy po zakończeniu urlopu
macierzyńskiego. Ponadto Parlament domaga się aby kobiety prowadzące
działalność gospodarczą (samozatrudnienie) miały prawo do takich samych
świadczeń macierzyńskich jak kobiety na etacie. Posłowie wzywają też to
podjęcia działań wyrównujących szanse starszych kobiet, które najbardziej
zagrożone są ubóstwem i wykluczeniem społecznym.
KOMISJA EUROPEJSKA
W 1996 roku Komisja Europejska, zainspirowana przez ONZ i Radę Europy, ogłasza
komunikat „Włączanie równości kobiet i mężczyzn do wszystkich strategii i działań
politycznych Wspólnoty”, inicjując tym samym nowe narzędzie - gender
mainstreaming. Od 1996 roku idea równości powinna być obecna we wszystkich
działaniach podejmowanych przez Unię Europejską – od etapu planowania, przez
realizację aż po ocenę polityk i działań. Szybko okazało się, że same dyrektywy
znacząco nie wpłynęły na wprowadzenie w państwach UE zasady równości płci.
Odpowiedzią był Traktat Amsterdamski, który za jeden z priorytetów Unii Europejskiej
6
uznaje dążenie do likwidacji dyskryminacji kobiet i promowanie równości kobiet i
mężczyzn (art. 2, art. 3, ust. 2). Traktat Amsterdamski wprowadza jeszcze dwa
istotne zapisy: artykuł 13, który „upoważnia Wspólnotę do podejmowania inicjatyw
mających na celu zwalczanie (…) wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę
lub pochodzenie etniczne, religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub
orientację seksualną”, oraz artykuł 141, który wprowadza możliwość stosowania tak
zwanych działań pozytywnych („zasada równego traktowania nie wyklucza
utrzymania lub wprowadzenia przez państwa członkowskie rozwiązań i środków
prawnych przewidujących specjalne prerogatywy dla nieproporcjonalnie nisko
reprezentowanej płci, w celu ułatwienia jej przedstawicielom wykonywania pracy
zawodowej lub w celu zapobieżenia lub zrekompensowania utrudnień w przebiegu
kariery zawodowej”). Zakończono już realizację V Ramowego Programu na rzecz
Równych Szans (2000-2005), a jego przedłużeniem jest program „Plan działań na
rzecz Równości Kobiet i Mężczyzn na lata 2006-2010” (A roadmap for equality
between women and men 2006-2010) przyjęty w marcu 2006 roku. Program ten
wyznacza cele i program działania UE w priorytetowych 6 obszarach działania:
1) równy stopień niezależności ekonomicznej kobiet i mężczyzn,
2) godzenie życia zawodowego i prywatnego
3) równa reprezentacja i udział obu płci w życiu publicznym,
4) wyeliminowanie wszelkich form przemocy ze względu na płeć, również w handlu
ludźmi,
5) eliminacja stereotypów płci,
6) propagowanie równości płci w stosunkach zewnętrznych i polityce rozwojowej.
Wszystkie najważniejsze zapisy dotyczące praw kobiet, równych szans na rynku
pracy, oraz w życiu społecznym i politycznym zostały potwierdzone w Traktacie
Lizbońskim i Europejskiej Strategii Zatrudnienia.
**********************
PRAWA KOBIET W POLSCE
Prawa kobiet w Polsce zdefiniowane są w dwóch artykułach Konstytucji
RP z 1997 roku:
Art.32
1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego
traktowania przez władze publiczne.
2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym
lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
7
Art.33
1. Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w
życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do
kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za
pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do
zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności
publicznych i odznaczeń.
Jeśli chodzi o odpowiedzialność za prawa kobiet władzy wykonawczej w Polsce, to
kluczowym zagadnieniem dla Rządu RP jest wprowadzenie dorobku prawnego UE w
zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn do polskiego prawodawstwa oraz
stworzenie krajowego mechanizmu przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na
płeć. Dlatego Rada Ministrów, jeszcze przed akcesją, w 2001 roku podjęła decyzję o
powołaniu Pełnomocnika Rządu ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn, który
odpowiedzialny jest za prowadzenie działań w tym obszarze. Pełnomocnik powołany
został rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002, w strukturze
Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Zgodnie z Rozporządzeniem, Pełnomocnik:
- realizuje politykę rządu w zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn,
- dokonuje analiz i ocen sytuacji prawnej i społecznej w zakresie równego
traktowania i równości szans kobiet i mężczyzn oraz inicjuje i koordynuje działania
zmierzające do zapewnienia równego traktowania oraz wyrównywania szans kobiet i
mężczyzn, a także ochrony przed dyskryminacją ze względu na płeć we wszystkich
dziedzinach życia społecznego,
- wprowadza zasadę równego statusu kobiet i mężczyzn we wszystkie dziedziny i
zakresy realizowanej przez rząd polityki,
- przeprowadza analizy i dokonuje ocen rozwiązań prawnych pod kątem
respektowania równego traktowania i równości szans kobiet i mężczyzn,
- opiniuje projekty aktów prawnych i innych dokumentów rządowych
oddziaływujących na sytuację w zakresie równego statusu kobiet i mężczyzn.
**************
Obszerne fragmenty, jak obecny Rząd PO-PSL postrzega swoją politykę
dotyczącą praw kobiet zostaną przedstawione zostaną w dalszej części
8
opracowania. O wiele ważniejsze wydaje się to, jak postrzegają ją
organizacje kobiece i pozarządowe działające w Polsce.
Ostatnie dziesięć lat w Polsce można uznać za okres poprawy przestrzegania praw
kobiet w różnych dziedzinach życia. To, przede wszystkim, wynik implementacji
prawa unijnego do polskiego zarówno przed, jak i po akcesji Polski do Unii
Europejskiej, a także wzrostu świadomości społecznej i zmian obyczajowych, jakie
nastąpiły w naszym kraju. Nie jest to, co prawda zjawisko powszechne, ale można
mówić o wyraźnym postępie, a także zanikaniu stereotypów krzywdzących kobiety.
Organizacje kobiece wskazują jednak, że proces równouprawnienia kobiet w Polsce
nie został zakończony, a równości szans na rynku pracy, w polityce czy w biznesie
trudno w ogóle mówić. To samo dotyczy walki z przemocą domową, problemem, z
którym borykają się praktycznie wszystkie państwa Unii. Trudno zrozumieć, dlaczego
polski ustawodawca nie wprowadził w tej kwestii takich przepisów, jak Niemcy,
Francja czy Wielka Brytania, gdzie sprawca przemocy domowej musi opuścić
miejsce zamieszkania żony lub partnerki życiowej. W Polsce kobiety, całymi latami
muszą znosić obecność mężów dopuszczających się na nich, a także na ich
dzieciach przemocy fizycznej i seksualnej. Jak wiele jest do zrobienia, świadczy o
tym jedna liczba. 90 procent wyroków sądowych w sprawie przemocy w rodzinie
zapada w zawieszeniu, tak jak byłyby to czyny o niskiej szkodliwości społecznej, a
nie czyny rujnujące zdrowie kobiet i ich dzieci.
W odniesieniu do nierówności na rynku
charakterystycznych określeń obrazujących je:
pracy
kobiety
używają
kilku

„szklany sufit” - to niewidzialne przeszkody, oddzielające często
kobiety od zajmowania wysokich stanowisk kierowniczych
rezerwowanych sobie przez mężczyzn

„lepka podłoga” - trwałe „przylepianie” do kobiet tradycyjnych
zawodów: pomoc domowa, sprzątaczka, gospodyni, pielęgniarka, etc.

„ruchome szklane schody” – niewidzialna siła, wynosząca na
szczyty
nielicznych
mężczyzn,
trafiających
do
zawodów
sfeminizowanych, na przykład dyrektorzy szkół

„sieć starszych panów” - to określenie dotyczy szczególnie
polityki, gdzie męski solidaryzm nie dopuszcza kobiet do
sprawowania ważnych stanowisk w administracji publicznej i
rządowej oraz parlamencie
To, co o prawach kobiet mówią ich organizacje i same kobiety, i to co na ten temat
mówią politycy różnych opcji i rząd bardzo się różni. W 2007 roku polski rząd po raz
pierwszy od 16 lat prezentował na Komitecie ONZ swój raport o przestrzeganiu praw
kobiet. To efekt Międzynarodowej Konwencji w sprawie eliminacji wszelkich form
dyskryminacji kobiet (CEDAW) - Convention on the Elimination of All Forms of
9
Discrimination Against Women, przyjętej jeszcze w 1980 roku. W związku z tym
wydarzeniem swój raport przygotowały także organizacje kobiece w Polsce i
przesłały go do Organizacji Narodów Zjednoczonych. Poniżej prezentowany jest
skrót najważniejszych uwag, jakie zgłosiły na forum ONZ.
SYTUACJA KOBIET W POLSCE
Kobiece organizacje pozarządowe, w raporcie, nad którym prace koordynowała
Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, krytycznie oceniły działania rządu
w zakresie wyrównywania statusu kobiet i mężczyzn. Ich zdaniem, walka z
dyskryminacją kobiet nie stanowiła priorytetu dla żadnego z dotychczasowych
rządów, a zobowiązania, wynikające z ratyfikacji Konwencji CEDAW nie są
traktowane przez rządzących z należytą powagą. Działania podejmowane przez
obecnie rządzącą koalicję, z perspektywy praw kobiet również pozostawiają wiele do
życzenia. Nie tylko dyskryminacja kobiet nie jest adekwatnie rozpoznana jako
poważny problem społeczny, lecz wręcz następuje w tym zakresie duży regres.
Tymczasem kobiety w Polsce na każdym kroku doświadczają dyskryminacji,
zarówno w sferze prywatnej, jak i publicznej. Autorki raportu organizacji
pozarządowych wskazywały na najbardziej palące problemy polskich kobiet, między
innymi:
 Przemoc wobec kobiet: Pomimo, iż przemoc wobec kobiet stanowi jedno z
najczęściej popełnianych przestępstw w Polsce, niezmiennie obserwujemy brak
spójnej,
systematycznej
i
długoterminowej
polityki
rządu
względem
przeciwdziałania i zwalczania tego zjawiska. Ponadto, problem przemocy nie jest
postrzegany
przez
ustawodawców
z
perspektywy
pozycji
kobiety
w
społeczeństwie i w rodzinie, co znacznie przyczynia się do nieefektywności
zwalczania tego zjawiska. System prawny oraz działalność organów ścigania nie
są w pełni skuteczne i nie odpowiadają rzeczywistym potrzebom kobiet, będącymi
ofiarami przemocy. Ważnym mankamentem istniejącego prawa jest, między
innymi, brak dostatecznie mocnych podstaw prawnych i ugruntowanej praktyki
postępowania, pozwalających na natychmiastową izolację sprawcy od ofiary.
Kolejnym istotnym problemem jest fakt, że przemożna większość zapadających
wyroków to wyroki w zawieszeniu (ok. 90% przypadków). Procedury sądowe są
10
długotrwałe, co prowadzi do tego, że ofiara zmuszona jest do życia z oprawcą pod
jednym dachem, tym samym narażając siebie i dzieci na eskalację przemocy.
Ponadto, palącym problemem jest brak wystarczającej ilości schronisk dla ofiar
przemocy.
(od aut.:
brak odpowiedniej liczby schronisk jest zjawiskiem
powszechnym niemal w całej Europie).
 Dyskryminacja kobiet na rynku pracy: O dyskryminacji kobiet na rynku pracy
świadczy, między innymi, postępująca w Polsce feminizacja ubóstwa. Aż 71%
kobiet, w porównaniu z 56% mężczyzn zarabia poniżej średniej krajowej. Średnia
różnica płac kobiet i mężczyzn za pracę o tej samej wartości wynosi 22%,
natomiast w przypadku osób z wyższym wykształceniem różnica ta sięga aż 31%.
(od aut.: załącznik nr 1). W Polsce mamy ponadto do czynienia z efektem
szklanego sufitu1 - tylko 2% najbardziej prestiżowych i najlepiej płatnych posad
zajmują kobiety. Kolejnym wskaźnikiem dyskryminacji kobiet na rynku pracy jest
fakt, że w większym stopniu dotyka je bezrobocie. Najwyższe odsetki
odnotowujemy w dwóch grupach wiekowych: kobiety od 20 do 24 roku życia
(41,9%), jak również te z przedziału 50-54 lata, które doświadczają podwójnej
dyskryminacji, ze względu na płeć i wiek. Należy przy tym pamiętać, że kobiety są
lepiej wykształcone niż mężczyźni. Nie odzwierciedla tego jednak w najmniejszym
stopniu struktura zatrudnienia na rynku pracy. Na sytuację kobiet na rynku pracy
wpływa również ograniczony dostęp do żłobków i przedszkoli. Problem ten dotyka
przede wszystkim samotne matki, które zmuszone są godzić obowiązki
zawodowe z rodzicielskimi. Na sytuację ekonomiczną kobiet wpływa również
dyskryminujący system świadczeń emerytalnych, który przewiduje możliwość
wcześniejszego wieku emerytalnego dla kobiet.
 Dyskryminacyjne praktyki wobec kobiet w polityce: Kobiety są rażące
niedoreprezentowane w wyborach parlamentarnych – średnio tylko 15%
wszystkich kandydatów to kobiety. Zajmują one na listach wyborczych niższe
pozycje, co znacząco zmniejsza ich szanse dostania się do parlamentu. Warto
zwrócić uwagę na to, że nie istnieją właściwie żadne jasne kryteria decydujące o
umiejscowieniu kandydata/kandydatki na liście wyborczej. Jest to po prostu
Niewidoczne bariery wynikające ze złożonych struktur w instytucjach zdominowanych przez
mężczyzn, uniemożliwiające kobietom karierę i awans.
1
11
zazwyczaj arbitralna decyzja liderów partii politycznych. Po wyborach w 2005
roku, odnotowujemy następujące statystyki: tylko 20% członków senatu to kobiety.
W przypadku sejmu, kobiety stanowią 14% wszystkich parlamentarzystów. Rząd
polski nie podjął żadnych znaczących kroków, mających na celu eliminację
ewidentnej dyskryminacji kobiet w polityce. Warto dodać, że we władzach
samorządowych kobiety stanowią w Polsce jedynie 15% radnych (od. aut.)
 Zdrowie
reprodukcyjne:
Restrykcyjna
ustawa
antyaborcyjna
drastycznie
ogranicza możliwości kontrolowania własnej płodności, tym samym naruszając
podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do wolności i ochrony zdrowia.
Komitet Praw Człowieka (KPC) i Komitetu Praw Ekonomicznych, Społecznych i
Kulturalnych ONZ niejednokrotnie zalecały rządowi polskiemu podjęcie kroków
przeciwdziałających łamaniu praw reprodukcyjnych kobiet. Rekomendacje KPC z
2004 r. były niezwykle stanowcze. Komitet m.in. zalecił liberalizację ustawy
antyaborcyjnej. Niestety, rząd zignorował te zalecenia, udowadniając tym samym,
że zamierza przestrzegać tylko tych praw człowieka, z którymi się zgadza.
Bezwzględnie wiadomo natomiast, że zakaz aborcji nie eliminuje zjawiska
przerywania ciąży, lecz przyczynia się do rozwoju podziemia aborcyjnego, w
którym dziesiątki tysięcy kobiet rocznie ryzykuje swoje życie i zdrowie. Okazuje
się również, że ustawa antyaborcyjna jest dalece bardziej restrykcyjna w praktyce
niż na papierze, bo jej skutkiem jest prawie całkowity zakaz aborcji i właściwie
brak możliwości przerwania ciąży nawet wtedy, gdy prawo na to zezwala.
Problem ten ilustruje chociażby przypadek pani Alicji Tysiąc, Dostęp do
nowoczesnych metod antykoncepcji, jak również świadczeń z zakresu zdrowia
reprodukcyjnego, w tym poradnictwa jest w Polsce znacznie ograniczony,
przyczyniając się tym samym do zachodzenia przez kobiety w niechciane ciąże.
Fakt ten nie pozostaje bez wpływu na sytuację kobiet na rynku pracy,
przyczyniając się do postrzegania kobiet przez pracodawców jako „ryzykownych”
pracowników.
Tym bardziej więc niepokoją deklaracje rządu dotyczące promowania
naturalnych metod planowania rodziny, akceptowanych przez kościół katolicki.
Brak rzetelnej i obowiązkowej edukacji seksualnej w szkołach sprawia natomiast,
że polskie nastolatki w większym stopniu niż ich zachodnie koleżanki narażone są
12
na zajście w przedwczesne ciąże. Brakuje im bowiem podstawowej wiedzy na
temat tego, jak zabezpieczyć się przed niechcianą ciążą, jak również chorobami
przenoszonymi drogą płciową, w tym HIV/AIDS.
Komentarz:
Ważnym
problemem
podnoszonym
przez
seksuologów,
socjologów i niektóre środowiska polityczne i kobiece jest także bardzo niski
procent rodzin, stosujących w Polsce nowoczesne metody planowania rodziny.
Wskazuje na to choćby (załącznik nr 3) światowy raport o tych metodach, gdzie
odsetek rodzin i partnerów stosujących nowoczesne planowanie rodziny wynosi w
Wielkiej Brytanii 81%, a w Polsce 19%. Są to dane za rok 2004, ale od tego
czasu w Polsce, tak zdaniem organizacji kobiecych, a także lewicy, niewiele się
zmieniło.
 Handel kobietami:
Można wyróżnić następujące czynniki, udaremniające
zwalczanie handlu kobietami: przede wszystkim, wciąż brakuje rzetelnych danych
na temat skali i charakteru zjawiska. Nie prowadzi się również żadnych
systematycznych badań w tym zakresie. Ponadto, problem nie jest trafnie
rozpoznany jako związany z pozycją społeczną i ekonomiczną kobiet. Brakuje
również holistycznego spojrzenia na to zjawisko z perspektywy problemu
dyskryminacji ze względu na płeć w różnych dziedzinach życia publicznego i
prywatnego. Wszystko to utrudnia wybór najbardziej efektywnej strategii walki z
handlem kobietami. Znaczącym mankamentem w systemie prawnym jest brak
włączenia definicji handlu ludźmi do Kodeksu Karnego. Jest to kwestia bardzo
problematyczna, gdyż niejednokrotnie procedura określenia statusu jednostki
będącej potencjalnie ofiarą handlu ludźmi nie jest prosta. Często osoba ta mylnie
identyfikowana jest, na przykład, jako nielegalny/a migrant/ka i natychmiast
deportowana z kraju. Organizacje pozarządowe, w tym fundacja La Strada
podejmowały działania na rzecz włączenia definicji handlu ludźmi, jaką sugeruje
Protokół ONZ z Palermo z 2000 roku. Nie spotkało się to jednak z przychylnym
stanowiskiem ustawodawców i Ministerstwa Sprawiedliwości. Kolejną kwestią
problematyczną, stanowiącą niejako konsekwencję braku definicji handlu ludźmi
w systemie prawnym, jest brak umiejętności właściwego rozpoznania ofiar handlu
13
przez policję czy straż graniczną. Osoby te powinny być szczególnie uwrażliwione
na
tego
rodzaju
sytuację.
Z
tego
powodu,
istnieje
paląca
potrzeba
przeprowadzania wśród pracowników policji i straży granicznej odpowiednich
szkoleń edukacyjnych. Kwestią problematyczną jest również brak jakiejkolwiek
strategii społecznej integracji ofiar handlu ludźmi i włączania ich na rynek pracy.
Walka z handlem ludźmi wymaga efektywnej współpracy rządu z organizacjami
pozarządowymi. W praktyce nie zawsze bywa ona niestety udana, tak jak miało to
miejsce w przypadku włączenia do Kodeksu Karnego definicji z Palermo. Zdarza
się, że organizacje pozarządowe zarzucają instytucjom rządowym zbyt dużą
biurokrację, która często utrudnia czy wręcz uniemożliwia współpracę.
W przygotowaniu raportu dla Komitetu ONZ brały udział między innymi:
Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny (koordynator), La Strada,
Centrum Praw Kobiet, PSF Centrum Kobiet, Stowarzyszenie Pro Femina
RZĄD RP O PRAWACH KOBIET
(Rząd koalicji PO – PSL)
Skrócone opracowanie raportu Rządu z dnia 15.05. 2008 r.
W połowie lat 90-tych miały miejsce dwie światowe konferencje stanowiące
fundament dla przyszłej aktywności prawnej, społecznej i międzynarodowej w
zakresie praw człowieka - Światowa Konferencja Praw Człowieka, która odbyła się w
Wiedniu w 1993 roku oraz IV Światowa Konferencja na Rzecz Kobiet W Pekinie, w
1995 roku. Obydwie konferencje uznały równy status i prawa kobiet za niezbywalną i
integralną część powszechnych praw człowieka. Polska przyjęła uchwalone tam
dokumenty dobrowolnie i bez wyłączeń, dlatego też uznaje za swój obowiązek
wykorzystanie wytycznych zawartych w Deklaracji Wiedeńskiej i Programie Działania
oraz w Platformie Pekińskiej, w kształtowaniu polityki wyrównywania szans kobiet i
mężczyzn
oraz
przeciwdziałaniu
dyskryminacji
ze
względu
na
płeć.
Kraje europejskie, w wyniku Konferencji w Pekinie, podjęły decyzję o wprowadzeniu
perspektywy płci we wszystkie zakresy prowadzonych polityk i działań - tzw. gender
mainstreaming. Oznacza to, iż tematyka wyrównywania szans kobiet i mężczyzn
14
stała się elementem priorytetowym wszystkich działań podejmowanych przez rządy i
została włączona we wszelkie zakresy prac merytorycznych. Rząd Polski także od
dwóch lat rozpoczął (od 2005) wdrażanie tej zasady do realizowanej polityki.
RYNEK PRACY
Rząd uznaje za priorytetową sferę swojej aktywności działania na rzecz ograniczania
bezrobocia, równego traktowania kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu oraz analizę
ograniczeń w celu znoszenia barier w dostępie do zatrudnienia ze względu na płeć.
Kobiety stanowią ponad połowę ogółu bezrobotnych. Odsetek ten wykazuje
niewielkie zmiany: po spadku w latach 2001-2002 z 55% do 51%, wzrósł pod koniec
2003 r. do poziomu ok. 53%. Przyczyną tego zjawiska nie są jednak zmiany w stopie
bezrobocia kobiet (20,6%), ale ciągłe wahania poziomu bezrobocia mężczyzn
(obecnie 18,3%). Liczba bezrobotnych kobiet od połowy 2001 r. utrzymuje się niemal
na stałym poziomie - ok. 1,6 miliona. Miesięczny odpływ i napływ do Urzędów Pracy
jest dwukrotnie wyższy wśród mężczyzn niż wśród kobiet. Świadczy to o
mniejszych szansach na znalezienie zatrudnienia przez kobiety, co pogłębia w
tej grupie zjawisko bezrobocia trwałego. W grupie osób pozostających bez pracy
do 24 miesięcy - kobiety stanowią ok. 47%, natomiast wśród bezrobotnych przez
ponad 24 miesiące - już 63%. Wśród kobiet silniej niż u mężczyzn stopa bezrobocia
uzależniona jest od wieku. W grupie osób wchodzących dopiero na rynek pracy (do
24 roku życia) przedstawicieli obu płci jest niemal tyle samo, ale już wśród
bezrobotnych w wieku 25-34 lat kobiety stanowią 57%. W grupie wiekowej 35-44
dysproporcje te zmniejszają się (55% kobiet), i dopiero w grupie 45-54 lata
bezrobotne kobiety stanowią mniejszość (48%), a powyżej 55 roku życia zdecydowaną mniejszość (27%), co wynika z różnic w wieku emerytalnym. Zjawisko
to potwierdza istnienie barier utrudniających podjęcie pracy kobietom
wychowującym dzieci (lub będącym w wieku, w którym zazwyczaj wychowuje
się
dzieci). Aktywne zawodowo kobiety legitymują się zdecydowanie lepszym
wykształceniem niż mężczyźni. Lepsze wykształcenie kobiet nie przekłada się jednak
na możliwość podjęcia przez nie pracy, co świadczy m.in. o nieadekwatności
odebranego
przez
nie
wykształcenia
do
współczesnego
rynku
pracy.
W związku z tym rząd podejmuje działania w celu zmiany stereotypów w wyborze
15
kierunków kształcenia i podejścia do zawodu. Opracowywanie i wdrażanie projektów
mających na celu przeciwdziałanie stereotypom w sferze kształcenia, zwłaszcza
kształcenia zawodowego zostało wpisane jako działanie stałe do Krajowego
Programu Działań na Rzecz Kobiet. Przewiduje się również realizację projektów
mających promować elastyczne podejście do zawodu w ramach uruchamianego
właśnie
Sektorowego
realizowanego
ze
Programu
Operacyjnego
środków
Europejskiego
Rozwój
Zasobów
Funduszu
Ludzkich
Społecznego.
Jedną z głównych przyczyn większego bezrobocia kobiet niż mężczyzn, jest problem
godzenia ról zawodowych i rodzinnych - mimo rozwiązań prawnych zapewniających
między innymi prawo opieki nad chorym dzieckiem lub prawo korzystania z urlopu
wychowawczego - obojgu rodzicom. Prawo to w rzeczywistości jest słabo
wykorzystywane zarówno ze względu na stereotypy w postrzeganiu roli kobiety, brak
odpowiedniego
zaplecza
instytucjonalnego
umożliwiającego
łączenie
funkcji
zawodowych i rodzinnych, a także z przyczyn ekonomicznych - z pracy rezygnuje
zazwyczaj ta osoba z rodziny, która mniej zarabia. A kobiety zazwyczaj znajdują
pracę niżej opłacaną (w nisko opłacanym sektorze usług, w tym także w sektorze
publicznym), dającą mniejsze szanse rozwoju zawodowego. Należy podkreślić, że
zgodnie z przyjętą przez UE Strategią Lizbońską, "państwa członkowskie powinny
tworzyć zachęty (bodźce) do zwiększenia udziału kobiet w rynku pracy oraz
dołożyć wszelkich starań, w ramach wzorców krajowych, aby do 2010 r., 90%
dzieci w wieku od 3 do 7 lat miało zapewnioną opiekę w przedszkolu, a 33%
dzieci poniżej 3 lat - w żłobku." (od aut. Nie sięgając do danych GUS, postulat ten
jest
bardzo
daleki
od
realizacji).
Wciąż nie zacierają się podziały na zawody męskie i kobiece. Sprzyja to utrwalaniu
się nierówności na rynku pracy. Wynagrodzenie kobiet różni się od wynagrodzenia
mężczyzn o takim samym wykształceniu, a różnica ta jest szczególnie drastyczna w
przypadku osób z najwyższym oraz najniższym wykształceniem (ponad 40%).
Obserwując wynagrodzenia w podziale na wielkie grupy zawodów, największe
dysproporcje widoczne są wśród robotników przemysłowych i rzemieślników (58%), a
najmniejsze wśród pracowników biurowych (1,2%). Natomiast wśród kadry
16
średniego, wysokiego, a nawet najwyższego szczebla różnica w wynagrodzeniu
wynosi 33%-39% na niekorzyść kobiet.
Najważniejsze czynniki wpływające na gorszą sytuację kobiet na rynku pracy:
- przy restrukturyzacji zakładu pracy w pierwszej kolejności zwalniane są kobiety,
- role zawodowe kobiet i mężczyzn postrzegane są w sposób stereotypowy,
- zgłaszane do urzędów pracy oferty pracy w większości dotyczą zawodów lub
stanowisk tradycyjnie uznawanych za męskie,
- pracodawcy chętniej zatrudniają mężczyzn, gdyż kobiety są postrzegane jako
pracownicy mniej dyspozycyjni,
- długotrwała bierność zawodowa (urlopy macierzyńskie, wychowawcze, opieka nad
niepełnosprawnym członkiem rodziny) powoduje dezaktualizację kwalifikacji
zawodowych kobiet, co w efekcie przekłada się na relatywnie wyższą stopę
bezrobocia długotrwałego,
- nie stosowanie przez pracodawców elastycznych form zatrudnienia, pozwalających
na łączenie życia zawodowego i rodzinnego.
Przeciwdziałanie
przemocy
wobec
kobiet
i
dzieci
Priorytetowym zadaniem Rządu RP w obszarze przeciwdziałania dyskryminacji ze
względu na płeć jest podejmowanie kompleksowych działań w celu zapobiegania i
eliminacji przemocy wobec kobiet. Przemoc wobec kobiet jest jednym z najbardziej
okrutnych przejawów dyskryminacji z powodu płci, powodującym szkody i straty we
wszystkich obszarach życia społecznego. Platforma Pekińska definiując zjawisko
przemocy wobec kobiet jako każdy akt przemocy, zarówno publiczny jak i prywatny,
łącznie z groźbą jej użycia, wymuszeniem i samowolnym pozbawieniem wolności,
który ma za podłoże kulturową tożsamość płci i prowadzi lub może prowadzić do
fizycznego, seksualnego lub psychicznego urazu względnie cierpienia kobiety
(Platforma Pekińska, pt. 113), uznaje przemoc wobec kobiet za podstawową barierę
dla
pełnego
równouprawnienia
i
awansu
społecznego
kobiet.
Polska podpisała i respektuje wszystkie międzynarodowe akty prawne dotyczące
zwalczania dyskryminacji kobiet, w tym przemocy i handlu ludźmi Trwają prace nad
17
dalszym
doskonaleniem
prawa
w
kierunku
zwiększenia
skuteczności
przeciwdziałania przemocy wobec kobiet, ścigania jej sprawców i zbudowania w
Polsce systemu wsparcia i pomocy dla kobiet, ofiar przemocy i handlu ludźmi. W
2003r. Polska ratyfikowała Protokół Fakultatywny do Konwencji w sprawie likwidacji
wszelkich form dyskryminacji kobiet, a także Protokół Dodatkowy do Konwencji w
sprawie przestępczości zorganizowanej tzw. Protokół z Palermo w sprawie
zapobiegania,
W
Programie
zwalczania
Poprawy
i
karania
Bezpieczeństwa
Obywateli
handlu
ludźmi.
"Bezpieczna
Polska"
uwzględniono zwalczanie przemocy w rodzinie i wskazano, że ściganie i karanie
przestępstw z nią związanych jest szczególnie istotne dla poprawy stanu
bezpieczeństwa publicznego. Program ten przewiduje także w większym stopniu
uwzględnianie perspektywy płci w systemie pozyskiwania i opracowywania danych
statystycznych
dotyczących
przestępstw.
Uzyskanie
danych
statystycznych
segregowanych ze względu na płeć umożliwi lepsze rozpoznanie zjawiska przemocy
wobec kobiet w Polsce. W Krajowym Programie Działań na rzecz Kobiet
zaprojektowano wzmocnienie systemu pomocy i profesjonalnego wsparcia dla kobiet
- ofiar przemocy, umożliwiającego im odzyskiwanie pełni praw społecznych i
ekonomicznych.
Przemoc
wobec
kobiet
jest
w
Polsce
ścigana
i
karana
jako:
- przestępstwa przeciw rodzinie (art. 207 k.k.) znęcanie się fizyczne i psychiczne nad
członkiem rodziny,
Przestępstwa z art. 207 k.k. tj. polegające na znęcaniu się nad członkiem rodziny
należą w Polsce do najczęściej popełnianych. Na liście przestępstw zgłaszanych
organom ścigania znajdują się na trzecim miejscu. Statystyki policyjne, stanowiące
dalece niewystarczające, ale nadal podstawowe źródło informacji ujawniają, że w
latach 90-tych liczba przypadków znęcania się nad członkami rodziny wzrosła ponad
dwukrotnie. Wielokrotnie wzrosła liczba osób podejrzanych o dokonanie tego
przestępstwa. W 1990r. zarejestrowano 11.503 podejrzanych o przestępstwo, zaś
2001 roku - 33.332. Wzrasta liczba przestępstw związanych z przemocą w rodzinie
popełnianych ze szczególnym okrucieństwem i takich, których następstwem jest
18
targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie - w roku 2002 z art. 207 § 2 i 3
dokonano 184 przestępstwa, a w roku 2003 z art. 207 § 2 i 3 popełniono 222
przestępstwa. Przedstawione dane statystyczne wskazują, że konflikty w rodzinie są
najczęstszym motywem zabójstw w Polsce. Zabójstwa na tym tle stanowią ok. 27%
ogółu zabójstw w Polsce. Nadal wiele przypadków przemocy wobec kobiet w rodzinie
nie jest zgłaszanych organom ścigania, przede wszystkim z powodu wstydu oraz
utrzymującej
się
niewiary
kobiet-ofiar
przemocy
w
skuteczność
prawa
i
obowiązujących procedur, a także nie zawsze właściwego funkcjonowania instytucji
odpowiedzialnych za ściganie i karanie (policja, prokuratura, sądy), zbyt słabego, w
stosunku do potrzeb systemu wsparcia dla ofiar przemocy, a także niewystarczającej
świadomości społecznej dotyczącej tego rodzaju przestępstw (także konieczności ich
karania przez prawo). Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości mówią, że 98%
sprawców przestępstw znęcania się nad rodziną to mężczyźni. Kobiety skazane za
przemoc domową stanowią około 1,5-2% ogólnej liczby skazanych za to
przestępstwo; podstawą ich skazania jest na ogół znęcanie się nad dziećmi, nie zaś
przemoc wobec męża. Zgwałcenie jest jednym ze szczególnie drastycznych
przejawów przemocy wobec kobiet. Do zmiany Kodeksu Karnego (1997 r.) był
przestępstwem zagrożonym karą od 3 do 15 lat więzienia. W obecnie obowiązującym
Kodeksie wysokość zagrożenia karą za gwałt obniżono - od 2 do 12 lat pozbawienia
wolności. Niedostateczna jest jeszcze, zwłaszcza z perspektywy adekwatności kary
do szkód wyrządzonych przestępstwem, praktyka stosowania prawa. Nadal zbyt
częste jest, obarczanie zarówno przez policjantów jak i część sędziów i
prokuratorów, zgwałconej kobiety częścią winy za przestępstwo. Prowadzi to
do wtórnej wiktymizacji ofiar. W sprawach o zgwałcenie bardzo rzadko
zapadają w sądach wysokie, odpowiednie do wagi przestępstwa wyroki. Mają
miejsce przypadki traktowania przez sądy gwałtu jak występku i w związku z
tym dochodzi do zawieszenia wymierzenia kary pozbawienia wolności. Dzieje
się tak w ponad 30% przypadków. Ok. 70% wyroków w sprawach o zgwałcenie
skazuje sprawcę przestępstwa na najniższy wymiar kary - do 2 lat pozbawienia
wolności Tylko ok. 3% wyroków - to kary dotyczące pozbawienia wolności na
okres powyżej 5 lat.
*************************
19
Komentarz:
Sprawozdanie Rządu, to bardzo obszerny dokument odwołujący się zarówno do
działań koalicji PO-PSL, jak i poprzednich rządów w Polsce, wprowadzających
kolejne ustawy mające służyć szeroko rozumianemu równouprawnieniu i walce z
przemocą wobec kobiet, ich lepszemu dostępowi do edukacji, służby zdrowia czy
stanowisk publicznych. Rząd Donalda Tuska sumuje dokonania i swoje i poprzednich
ekip, wskazuje czasami na niedociągnięcia lub złe praktyki, brak respektowania
prawa ale z tego raportu wyłania się obraz diametralnie różny od rzeczywistości, z
jaką mają do czynienia polskie kobiety. Może to zbyt daleko idąca teza, ale dla lewicy
w Polsce cała problematyka przemocy wobec kobiet ich równouprawnienia w życiu
publicznym – biznesie, polityce, administracji, powinna być jej sztandarem. To nie
jest tylko kwestia głosu wyborców, ale nade wszystko kwestia wprowadzenia w
Polsce takich standardów i aktów prawnych, z jakich dumni mogą być Szwedzi czy
Finowie. Choć niektórym może się to nie podobać, to w Norwegii chcąc zapewnić
równy udział kobiet w zarządach spółek publicznych wprowadzono po prostu w życie
odpowiednią ustawę, z godnie z którą jest podział 50:50, czyli pełny parytet.
Wszędzie tam, gdzie kobiety mają duży udział w rządzeniu państwem, w biznesie, w
ciałach ustawodawczych, odnotowuje się wzrost kultury politycznej, wzrost etyki
biznesu, jednym słowem kobiety wprowadzają dożycia publicznego wyższe
standardy. Do tej pory w Polsce temat równouprawnienia kobiet był „odgrzewany”
przy okazji każdych kolejnych wyborów. Nadszedł taki moment, by kobiety i ich
niezbywalne prawo równości wobec mężczyzn były filarem programu lewicy,
programu SLD.
******************
WNIOSKI DLA LEWICY
Lista spraw kobiet, którymi trzeba się zająć od zaraz jest bardzo długa.
To logiczne, że przed kolejnymi wyborami parlamentarnymi, różne
ugrupowania polityczne, będą podnosiły tematykę równouprawnienia,
parytetów w polityce czy prowadzenia polityki prorodzinnej. Rzecz w tym,
że SLD i lewica ma tu swoje długoletnie doświadczenia, osiągnięcia i jest
na pewno postrzegana jako ten nurt polityczny, który opowiada się
zdecydowanie za dużo większym udziałem kobiet w życiu publicznym i
respektowaniem praw kobiet w planowaniu rodziny, ograniczenia
restrykcyjnej ustawy antyaborcyjnej i wielu innych zagadnień, w których
postawa SLD, jego program są tożsame z poglądami wielu kobiet.
20
Spośród wielu problemów, z jakimi borykają się współczesne kobiety w
Polsce, można wyróżnić i wskazać jako te, które powinny zostać
wyeksponowane w programie wyborczym partii następujące
zagadnienia:
 Równouprawnienie kobiet w miejscu pracy i równość
wynagrodzeń na tych samych czy podobnych stanowiskach.
To problem, który dotyczy wszystkich państw UE, różnice sięgają od
kilkunastu do nawet 40 % w średnim miesięcznym wynagrodzeniu w
danym zawodzie. Największe różnice i w Polsce i w UE dotyczą
stanowisk kierowniczych. Pomysłem wartym rozważenia, szczególnie w
spółkach publicznych, byłoby wprowadzenie, tak jak w jednym z
niemieckich landów, pełnomocnika ds. kobiet w zakładzie pracy, który
nie podlega szefowi firmy, ale ustawie o równouprawnieniu.
 Walka z przemocą wobec kobiet i dzieci
W tej sprawie SLD musi postawić sprawę na „ostrzu noża”. Przede
wszystkim, choćby wzorem opisywanej tu Hiszpanii (elektroniczne
czujniki dla sprawców przemocy), lewica musi doprowadzić do zmiany
prawa, które zagwarantuje błyskawiczne i nieodwołalne oddzielenie
osoby znęcającej się fizycznie lub psychicznie nad kobietą, bez względu
na relacje własnościowe dotyczące zajmowanego mieszkania, czy
domu. Dochodzi oczywiście problem egzekwowania prawa i samych
wyroków. Nie może być tak w XXI wieku, że za znęcanie się nad kobietą,
90% orzeczeń to wyroki w zawieszeniu, które przyczyniają się do tego,
że sprawca wraca do domu i dalej znęca się nad rodziną. Często
dotyczy to również małoletnich dzieci.
 Urlop macierzyński
gospodarczą
lub
samozatrudnieniu
dla kobiet prowadzących działalność
pozostających
na
tak
zwanym
Obecne prawo dyskryminuje kobiety prowadzące swój własny biznes,
lub często z konieczności zakładające własną działalność gospodarczą.
Polska nie jest tu wyjątkiem na tle niektórych państw UE, ale nie musi
nim przecież być dalej. Tym bardziej, że praktyka zmuszania
pracowników do samozatrudnienia jest w Polsce powszechna.
21

Bezpłatny dostęp do żłobków i ulgi finansowe za przedszkole
Polska nie jest tak bogatym krajem jak Francja, ale podobnie jak Niemcy,
jest krajem starzejącym się, mającym jeden z najniższych wskaźników
dzietności w Europie. Być może trudno byłoby obciążyć budżet państwa
zobowiązaniami z tytułu bezpłatnych żłobków i przedszkoli, ale ulgi i
zwolnienia z opłat są konieczne, jeśli chcemy, by kobiety chciały mieć
jedno lub więcej dzieci. Tak, jak we Francji, perspektywa urodzenia
dziecka nie może kojarzyć się z finansową udręką, samymi
wyrzeczeniami i utratą pracy i zarobków, a właśnie ze zmniejszeniem
problemów finansowych rodziny. Dane długoterminowe dla Polski
dotyczące przyrostu naturalnego są tak alarmujące, że bez aktywnej
polityki państwa, upadnie nie tylko system emerytalny, ale także nastąpi
trwała tendencja starzenia się naszego społeczeństwa. Symptomy tego
zjawiska już są widoczne.

Nowoczesne planowanie rodziny
W krótkiej perspektywie czasowej zmiana obowiązującego prawa
antyaborcyjnego wydaje się mało realna. Tym niemniej jego liberalizacja
musi być jednym z haseł SLD, jeśli partia ma być wierna swoim zasadom
ideowym. W ślad za tym podążają oczywiście takie zagadnienia, jak
edukacja
seksualna,
stosowanie
nowoczesnych
środków
antykoncepcyjnych, nieskrępowane prawo kobiety do podjęcia decyzji o
macierzyństwie czy kwestia zapłodnienia in vitro.

Udział kobiet w polityce
To hasło jest nośne medialnie i już odegrało swoją rolę przyczyniając się
do zmiany parytetów w wyborach parlamentarnych. Tym niemniej, sama
zmiana aktów prawnych nie przyczyni się radykalnie do większego
udziału kobiet w piastowaniu wysokich funkcji publicznych czy
politycznych, tak na szczeblu centralnym, jak i lokalnym, choćby w
radach miast i gmin. Rolą lewicy jest tutaj aktywizacja kobiet, ich dobrze
pojęty solidaryzm we wzajemnym wspieraniu się na rzecz większej liczby
kobiet polityków czy działaczy samorządowych.
*******************
22
ZAŁĄCZNIK NR 1
23
ZAŁĄCZNIK NR 2
Urlopy macierzyńskie w wybranych krajach UE
Kraj
Zasięg
Normalny czas urlopu
Obowiązkowy urlop
Przedłużenie
Polska
Wszyscy
pracownicy, których
dotyczy polskie
prawo pracy
16 tygodni przy urodzeniu
pierwszego; 18 tygodni przy
urodzeniu drugiego; 26 przy
ciązy mnogiej; 2 tygodnie
urlopu można wykorzystać
przed porodem
14 tyg. Po porodzie,
jeśli ojciec zdecyduje
się wziąć resztę urlopu
macierzyńskiego, jeśli
nie, matka musi wziąć
całość
W przypadku choroby
dziecka, matka po 8 tyg.
urlopu macierz. może
przerwać urlop na czas
pozostawania dziecka w
szpitalu; 2. W przypadku
śmierci dziecka lub
rezygnacji z
wychowywania, matka
musi wziąć 8 tyg urlopu;
Holandia
Pracownice
16 tygodni. Podzielone na 6
tyg przedporodowego i 10
poporodowego
Przedporodowy
zaczyna się nie później
niż 4 tyg. przed
wyznaczoną datą
rozwiązania
Irlandia
Kobiety, które mają
umowę o pracę
(także praktyki, staż)
w sektorze
prywatnym i
państwowym
Przynajmniej (tylko kobiety)
18 tyg. Nieprzerwanie
(minimum urlopu
macierzyńskiego). 4 tyg.
przed i po porodzie, których
kobieta nie weźmie –
przepadną. Minimalny czas
urlopu macierzyńskiego
może się rozpocząć na
podstawie zwolnienia
lekarskiego przedstawionego
pracodawcy. W przypadku
śmierci matki przed końcem
24 tygodnia po porodzie,
prawa do urlopu uzyskuje
ojciec. Jeśli matka umrze w
przeciągu 16 tygodni po
porodzie, ojciec dziecka (jeśli
ma umowę o pracę) może
wziąć urlop do tych 16 tyg. i
później do 8. nieprzerwanych
tygodni urlopu bezpłatnego.
Jeśli matka umrze po 16 tyg.
i przed końcem 24 tyg. po
porodzie, ojciec może wziąć
urlop do końca tych 24 tyg.
Ojciec musi poinformować o
tym pracodawcę na piśmie
nie później niż w dniu
rozpoczęcia urlopu o śmierci
matki dziecka o swoim
zamiarze wzięcia urlopu i
czasie jego trwania. Jeśli
pracodawca zażąda, musi jak
najszybciej przedstawić kopię
dokumentu zgonu matki i
odpis urodzenia dziecka.
Czas jego urlopu rozpoczyna
się w przeciągu 7 dni od
śmierci matki. W przypadku
pobytu dziecka w szpitalu
Urlop macierzyński
może się rozpocząć lub
zakończyć każdego
dnia wybranego przez
pracownicę ale nie
może zacząć się 4 tyg.
później niż wyznaczony
czas porodu i nie może
zakończyć się
wcześniej niż 4 tyg. po
porodzie.
24
pracownik/pracownica
(osoba która ma prawo do
wzięcia urlopu
macierzyńskiego) może
domagać się od pracodawcy
na piśmie przełożenia części
jej urlopu. Urlop
macierzyński może być
odsunięty w czasie, jeśli ma
to miejsce od 14 tyg. po
rozpoczęciu urlopu I i nie
wcześniej niż 4 tyg. od
porodu. Przesunięty w czasie
urlop powinien trwać
nieprzerwanie zaczynając się
nie później niż 7 dni po
odebraniu dziecka ze szpitala.
Maksymalny czas
przesunięcia urlopu to 6
miesięcy
KRAJ
ZASIĘG
NORMALNY CZAS
URLOPU
OBOWIĄZKOWY
URLOP
PRZEDŁUŻENIE
Francja
Okres ochronny
zapisany jest w
kodeksie pracy i
dotyczy wszystkich
zatrudnionych na
umowę o pracę w
sektorze publicznym
prywatnym , w
wolnych zawodach,
związkach
zawodowych i
stowarzyszeniach
każdego typu.
Kobieta może wziąć urlop
macierzyński od 6 tyg. przed
spodziewaną datą porodu do
10 tyg. do spodziewanej daty
porodu. Przy 3-cim dziecku
(jeśli kobieta ma 2 lub więcej
dzieci, lub też zajmuje się 2
lub więcej dziećmi) czas jest
wydłużony do 8 tyg. przed i
do 18 po narodzinach dziecka
(spodziewana data). 8 tyg.
może zostać wydłużony do 2
tyg., przy skróceniu o ten
sam okres poporodowego. 8
tyg. macierzyńskiego jest
obowiązkowe, z czego
przynajmniej 6 musi być
wzięte po narodzinach
dziecka. W przypadku
bliźniaków przedporodowy
może być wydłużony do 12
tyg. a poporodowy do 22 tyg.
Dla innych ciąży mnogich
przedporodowy może być
wydłużony do 24 tyg., a
poporodowy do 22 tyg.
Podział urlopu w przypadku
bliźniaków może zostać
zróżnicowany poprzez
wydłużenie
przedporodowego, a
skrócenie poporodowego do
4 tyg. Jeśli poród będzie miał
miejsce przed spodziewaną
datą, urlop macierzyński
może trwać przez cały czas
jak zaplanowano wcześniej.
Macierzyński może być
wydłużony po orzeczeniu
lekarskim maksymalnie do 2
tyg. przed porodem i do 4 po
porodzie. Jeżeli poród będzie
8 tygodni
obowiązkowego, z
których przynajmniej 6
musi być wziętych po
porodzie.
W przypadku bliźniaków
urlop przedporodowy
może się wydłużyć do 12
tyg., a poporodowy do 22
tyg. Dla innych porodów
mnogich przedporodowy
wydłuża się do 24 tyg., a
poporodowy do 22. W
przypadku bliźniaków
urlop przedporodowy
może być wydłużony, a
poporodowy skrócony o 4
tyg.
Macierzyński może być
wydłużony na podstawie
orzeczenia lekarskiego
maksymalnie do 2 tyg.
przed porodem i do 4 po
porodzie. Jeśli poród
odbędzie się więcej niż 6
tyg. przed planowaną datą
i dziecko musi być w
szpitalu po urodzeniu, czas
urlopu jest wydłużony o
okres rozpoczynający się
od przewidywanego
terminu urodzenia dziecka.
25
miał miejsce więcej niż 6 tyg.
przed spodziewana data i
dziecko musi być
hospitalizowane, czas
macierzyńskiego jest
wydłużony o różnice między
narodzinami faktycznymi a
spodziewaną datą. Jeśli
dziecko (wcześniak) jest
hospitalizowane przez 6 tyg.
do czasu wyznaczonej
wcześniej daty porodu, cały,
lub część urlopu może zostać
przełożony na czas po
hospitalizacji.
Ojciec może wziąć urlop do
maksymalnie 10 tyg. po
narodzinach dziecka jęli
matka umrze podczas urlopu
macierzyńskiego. Czas
urlopu macierz jest liczony
do ubezpieczenia
emerytalnego I wysługi lat.
Niemcy
Kobieta będąca
zatrudniona, także
kobiety pracujące w
domu (te same
prawa)
Kobieta ma prawo do urlopu
macierzyńskiego 6 tyg. przed
planowaną data i 10 tyg. po
porodzie. Dla 3ciego dziecka
(jeśli ma 2 i więcej dzieci lub
wychowuje 2 lub więcej)
urlop może się wydłużyć do
8 tyg. przed i do 18 tyg. po
spodziewanej dacie porodu.
8-mio tygodniowy okres
przedporodowego może być
wydłużony do 2 tyg. przy
jednoczesnej redukcji
poporodowego o ten sam
okres czasu. 8 tyg.
macierzyńskiego jest
obowiązkowe
z czego 6 musi być wzięte po
narodzinach dziecka W
przypadku bliźniaków
przedporodowy może być
wydłużony do 12 tyg., a
poporodowy do 22 tyg. Dla
innych mnogich narodzeń
przedporodowy może być
wydłużony do 24 tyg., a
poporodowy do 22 tyg.
Rozdzielenie urlopu w
przypadku bliźniąt może być
wydłużone o 4 tyg. przed
porodem I skrócone po
porodzie do 4 tyg. w obu
przypadkach. Jeśli poród
nastąpi przed wyznaczoną
datą urlop pozostaje bez
zmian, tak jak zaplanowano
wcześniej. Urlop
macierzyńskie może zostać
wydłużony na podstawie
orzeczenia lekarskiego
maksymalnie do 2 tyg. przed
i do 4 tyg. po porodzie. Jeśli
8 tyg. obowiązkowego,
z których przynajmniej
6 musi być wzięte po
narodzinach dziecka.
W przypadku bliźniąt
przedporodowy
wydłużony jest do 12 tyg.,
a poporodowy do 22 tyg.
Dla innych mnogich
narodzeń przedporodowy
wydłużony jest do 24 tyg.
a poporodowy do 22 tyg.
26
poród ma miejsce więcej niż
6 tyg. przed planowaną datą i
dziecko musi być
hospitalizowane, czas
macierzyńskiego wydłuża się
o różnicę pomiędzy
faktyczna a planowana data
porodu.
KRAJ
ZASIĘG
NORMALNY CZAS
URLOPU
OBOWIAZKOWY
URLOP
PRZEDLUEZENIE
Austria
Pracownice, kobiety
pracujące w domu,
stażystki
16 tyg. (8 tyg. przed i 8. tyg.
po porodzie).
Kobieta w ciąży może
nie pracować w
ostatnich 8 tyg. ciąży
(8-mio tygodniowy
przedporodowy urlop)
8 tyg. przedporodowy
urlop ustalony na mocy
orzeczenia lekarskiego.
Jeśli poród ma miejsce
przed lub po tym terminie,
czas urlopu wydłuża się
lub skraca. Pracownice
mogą nie pracować do 8
tyg. po porodzie. W
przypadku
przedwczesnego porodu,
ciąży mnogiej lub porodu
cesarskiego urlop
poporodowy może trwać
przynajmniej 12 tyg. Jeśli
8 - mio tyg.
przedporodowy urlop był
skrócony, poporodowy
będzie odpowiednio
wydłużony, ale najdłużej
do 12 tyg.
Finlandia
Fińskie prawo
traktuje urlopy
macierzyńskie,
ojcowskie jako jeden
system urlopu
rodzicielskiego.
Urlop ten dotyczy
wszystkich
zatrudnionych na
umowę o pracę ,
poza umowami
służby publicznej i
związanych z
pełnieniem
obowiązków
państwowych.
105 dni pracy, które można
wziąć maksymalnie do 50 dni
przed porodem i minimalnie
do 30 dni po porodzie.
30 dni pracy po
porodzie
Szwecja
Urlop macierzyński
gwarantowany dla
wszystkich
pracownic,
niezależnie od czasu
zatrudnienia.
14 tyg. (7 przed i 7 po
przewidywanym czasie
porodu). Płaca za te 14 tyg.
płacona w gotówce.
Dodatkowo pracownicy
mogą wziąć urlop
rodzicielski gwarantowany
przez
Public Insurance
Act.(ubezpieczenie)
2 z 14 tyg. urlopu
macierz są
obowiązkowe
Źródło: Maternity Protection Database
27
28
ZAŁĄCZNIK NR 3
29
opracowanie:
Biuro Poselskie Bogusława Liberadzkiego
Posła do Parlamentu Europejskiego
W niniejszym opracowaniu zostały wykorzystane następujące źródła:
 „Parlament Europejski, a prawa kobiet” – Biuro Informacyjne
Parlamentu Europejskiego
 „Stereotypy wobec kobiet” – Jolanta Reisch
 „Kobiety i mężczyźni na rynku” – GUS 2010
 „Kolejne upomnienie dla Polski...”- Karolina Przewrocka WP
 "Polityka równości płci w Unii Europejskiej i w Polsce" –Maja
Brank
 Raport o standardzie życia kobiet na świecie- portal „Papilot”
 Informacja Rządu o sytuacji kobiet w Polsce (2008)
 Raport kobiecych organizacji pozarządowych dla Komitetu ONZ
ds. Eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet –2007
 Raport: „Zdrowie kobiet w wieku prokreacyjnym 15 –49” –2006
 „Niech żyje mała różnica” – Marek Ostrowski, Jędrzej Winiecki„Polityka” 06.03.2009
 „Jak przerwać przemoc wobec kobiet?” – wywiad z Martine Levy,
portal Ofeminin
 Urlopy macierzyńskie w wybranych państwach UE - portal
Feminoteka
 Informacje własne
**********************
30
31