Innowacje wbpďatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe

Innowacje wbpďatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe

Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 3 (54), t. 1: 11 – 28
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje
rozwojowe
Nadesïany: 13.02.15 | Zaakceptowany do druku: 30.06.15
Wïodzimierz Szpringer*, Mariusz Szpringer**
Celem opracowania jest zbadanie tendencji rozwojowych innowacji na rynku pïatnoĂci elektronicznych
ib zwiÈzanych zb nimi wyzwañ dla regulacji. Kluczowy aspekt regulacji systemów pïatnoĂci to zdolnoĂÊ
wspierania innowacyjnych rozwiÈzañ, które niosÈ ze sobÈ nowe technologie, oraz ich wprowadzania
wbsferze usïug pïatniczych zbrównoczesnym zapewnieniem efektywnoĂci ibbezpieczeñstwa. Innowacyjne
usïugi pïatnicze to usïugi, wbktórych zostaïy wprowadzone nowe rozwiÈzania, technologie lub standardy
zmieniajÈce wbistotny, jakoĂciowy sposób dotychczasowe metody dokonywania pïatnoĂci. Moĝna wskazaÊ
trzy obszary innowacji wbdziedzinie pïatnoĂci detalicznych: innowacyjne instrumenty pïatnicze, innowacyjne
kanaïy ib sposoby dokonywania pïatnoĂci, innowacyjne formy pieniÈdza.
Sïowa kluczowe: innowacyjne systemy pïatnoĂci, usïugi pïatnicze, elektroniczne instrumenty pïatnicze,
konkurencja ab regulacja.
Innovations in Electronic Payments: Development Trends
Submited: 13.02.15 | Accepted: 30.06.15
The aim of this study is to investigate the development trends of innovation in the market for electronic
payments and related challenges for regulation. A key aspect of the regulation of payment systems is
the ability to foster innovative solutions created by new technologies and introduce them in the sphere
of payment services, taking into consideration efficiency and security. Innovative payment services are
services based on new approaches, new technologies and new standards that improve in absubstantial,
qualitative way the current methods of payments. There are three areas of innovation in the field of
retail payments: innovative payment instruments, innovative channels and payment methods, innovative
forms of money.
Keywords: innovative payment systems, payment services, electronic payment instruments, competition
and regulation.
JEL: K
*
**
Wïodzimierz Szpringer – prof. dr hab., Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania.
Mariusz Szpringer – mgr, Szkoïa Gïówna Handlowa ibDepartament Systemu Pïatniczego Narodowego
Banku Polskiego.
Adres do korespondencji: Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania, ul. Szturmowa 1/3, 02-678bWarszawa;
e-mail: [email protected], [email protected], [email protected].
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
1. Wprowadzenie
Innowacyjne usïugi pïatnicze to usïugi pïatnicze, wbktórych zostaïy wprowadzone nowe rozwiÈzania, technologie lub standardy zmieniajÈce wbsposób
jakoĂciowy dotychczasowy sposób dokonywania pïatnoĂci. Moĝna wskazaÊ
trzy obszary innowacji wb dziedzinie pïatnoĂci detalicznych: innowacyjne
instrumenty pïatnicze, kanaïy ib sposoby dokonywania pïatnoĂci oraz formy
pieniÈdza (NBP, 2011). IstniejÈ róĝne kategorie innowacji wb pïatnoĂciach
detalicznych (Bank of International Settlements, 2012; Górka, 2013). BiorÈc
pod uwagÚ outsourcing ib sieciowoĂÊ wb systemach pïatnoĂci detalicznych,
trudne staje siÚ rozdzielenie ryzyka na systemowe oraz niemajÈce charakteru
systemowego. Nowym problemem jest identyfikacja ryzyka systemowego
wb systemach pïatnoĂci, nie tylko wysokokwotowych, ale teĝ detalicznych.
Nawet wtedy, gdy formalnie sÈ speïnione normy ostroĝnoĂciowe wbposzczególnych przypadkach, nie moĝna wykluczyÊ efektu zaraĝenia ib nadmiernej
kumulacji ryzyka. Ponadto wyzwanie dla regulacji polega na takim formuïowaniu norm prawnych, by kaĝda zmiana wb technologii czy wb systemach
pïatnoĂci nie stwarzaïa potrzeby zmiany prawa (Lemieux, 2003; Furst ibNolle,
2004; Retail Payments. Integration and Innovation, 2009).
Na rynku usïug pïatniczych ma miejsce wiele inwestycji ibznaczna liczba
innowacji. Natomiast tylko kilka zb nich wywarïo, jak dotychczas, znaczÈcy
wpïyw na ten rynek. Istnieje zwiÚkszona presja na przyspieszenie przetwarzania pïatnoĂci – poprzez szybsze procesowanie ib rozliczanie lub poprzez
szybsze zapoczÈtkowanie pïatnoĂci, abtakĝe obniĝanie kosztów dla interesariuszy, np. przez omijanie opïaty interchange (Raciniewska, 2013). Integracja
rynku finansowego ibprojekt SEPA stanowiÈ siïÚ napÚdowÈ innowacji wbwielu
krajach. SprzyjajÈ tej tendencji banki centralne, które sÈ zainteresowane
promocjÈ obrotu bezgotówkowego, ab takĝe biznes, który dostrzega nowe
moĝliwoĂci zdobywania udziaïów rynkowych ib kolejnych ogniw wb ïañcuchu
wartoĂci.
W wielu przypadkach innowacje wb pïatnoĂciach detalicznych stanowiÈ
jedynie ewolucyjne udoskonalenia istniejÈcych ibjuĝ utrwalonych usïug pïatniczych. Jednak duĝe skoki ob charakterze przeïomowych innowacji mogÈ
wystÈpiÊ szczególnie wb krajach, gdzie infrastruktura pïatnoĂci jest jeszcze
sïabo rozwiniÚta. Wyraěne zmiany wb pïatnoĂciach detalicznych mogÈ byÊ
wywoïane przez takie czynniki, jak pojawienie siÚ nowych technologii (usïugi
mobilne), rozszerzenie zakresu ib form pïatnoĂci na firmy pozabankowe,
ab takĝe zmiany regulacyjne (Flatraake, 2013; de Meijer, 2013). Czynniki
egzogeniczne to zmiany technologiczne, zachowanie uĝytkownika ib uwarunkowania instytucjonalne (regulacje). Kluczowe czynniki endogeniczne
to wspóïpraca ibstandaryzacja. DziÚki efektom sieciowym ibwspólnym standardom oraz infrastrukturze systemu pïatniczego moĝna ïatwiej osiÈgaÊ
koniecznÈ masÚ krytycznÈ ib tworzyÊ stabilnÈ podstawÚ dla wejĂÊ nowych
graczy na rynek. Wspóïpraca moĝe przyczyniÊ siÚ do obniĝenia kosztów
12
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe
poprzez wspólne inwestycje lub korzyĂci skali ibzakresu, takĝe efekty uczenia
siÚ. CechÈ innowacji wb systemach pïatnoĂci sÈ próby uniezaleĝnienia siÚ
od dominujÈcych dotÈd systemów kart pïatniczych, nowe strategie banków
szukajÈcych ěródeï dochodów wb korzystaniu przez uĝytkowników zb aplikacji pïatnoĂci mobilnych, które czÚsto pozbawiajÈ banki prowizji pïynÈcych
zbfunkcji wydawcy kart pïatniczych. InnÈ cechÈ jest dÈĝenie do kreacji wirtualnych rachunków (electronic wallet function), które po dokonaniu wpïaty
Ărodków pieniÚĝnych zb rachunku bankowego umoĝliwiajÈ pïatnoĂci off-line
– bez potrzeby kaĝdorazowego ïÈczenia siÚ zbbankowÈ stronÈ WWW (Consumers Still Slow…, 2015).
Dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego ibRady zbdnia 13blistopada 2007 r. wb sprawie usïug pïatniczych wb ramach rynku wewnÚtrznego
(Dz.U. UE L 319/1 zb 5.12.2007 ze zm., dalej jako „dyrektywa PSD”)
stworzyïa warunki równej konkurencji na rynku usïug pïatniczych, ab takĝe
ochrony konsumentów. Poprzednio jedne podmioty byïy objÚte nadzorem
(banki ib instytucje pieniÈdza elektronicznego), ab inne nie, np. operatorzy
telefonii komórkowej ĂwiadczÈcy usïugi pïatnicze za pomocÈ wiadomoĂci tekstowych obpodwyĝszonej wartoĂci (premium SMS), których nie traktowano
jako pieniÈdza elektronicznego, lecz jako formy zbliĝonej do przelewów.
Prawo nie reguluje pïatnoĂci mobilnych jako odrÚbnej usïugi pïatniczej.
Wb istocie kaĝda zb usïug pïatniczych moĝe byÊ realizowana przy wykorzystaniu urzÈdzenia mobilnego. Dyrektywa PSD, pomimo wielu niedoskonaïoĂci, zachowuje postulat neutralnoĂci technologicznej (Byszewski, 2012;
Kaszubski, b.r.; Wasylkowska, 2009).
Prawo konkurencji interesuje siÚ zwïaszcza problemem niedyskryminacji ib równego dostÚpu do urzÈdzeñ infrastruktury, ab takĝe kartelami lub
naduĝywaniem pozycji dominujÈcej wynikajÈcej zb posiadania kluczowych
aktywów (essential facility). W Wielkiej Brytanii moĝna wbtej mierze wskazaÊ
na inicjatywÚ organu Financial Conduct Authority (FCA), który na podstawie Financial Services Act zb 2013 r. wyodrÚbniï zb FCA wb kwietniu 2014b r.
do celów nadzoru nad rynkiem detalicznych systemów pïatnoĂci nowego
rodzaju regulatora: Payment Systems Regulator, który miaï rozwinÈÊ peïnÈ
aktywnoĂÊ do kwietnia 2015 r. Konstrukcja ta zwraca szczególnÈ uwagÚ na
ochronÚ konkurencji typowÈ dla sektorów uĝytecznoĂci publicznej (competition-focused, utility style), gdzie ekonomiczna analiza prawa ibrekonfiguracja
granic oraz wspóïzaleĝnoĂci miÚdzy konkurencjÈ abkooperacjÈ wysuwajÈ siÚ
na plan pierwszy. Jest to mocna argumentacja na rzecz wspóïpracy miÚdzy
konkurentami (New Payment Systems Regulator…, b.r.).
Standaryzacja jest kluczowym warunkiem Ăwiadczenia tanich, ïatwych
ibbezpiecznych usïug pïatniczych. Nie naleĝy zatem wspieraÊ krajowych systemów pïatnoĂci, ale raczej wspóïpracÚ miÚdzy nimi. Inaczej nie powstanie
prawdziwie wspólny rynek usïug pïatniczych (Hartsink, 2014). Wskazana jest
wstrzemiÚěliwoĂÊ wb postulowaniu kolejnych regulacji wb UE, by nadmiernie nie blokowaÊ przedsiÚbiorczoĂci. Celowa byïaby natomiast integracja
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
13
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
dyrektywy PSD oraz dyrektywy ob pieniÈdzu elektronicznym (EMD), gdyĝ
ubieganie siÚ obdwa zezwolenia jest obciÈĝeniem dla instytucji ĂwiadczÈcych
szerokie spektrum usïug pïatniczych. Celowe jest takĝe uĂciĂlenie definicji
usïugi pïatniczej oraz pieniÈdza elektronicznego wbkierunku szerszego ujÚcia usïugi pïatniczej, zawierajÈcego takĝe pieniÈdz elektroniczny. W tym
kierunku wydaje siÚ zmierzaÊ dyrektywa EMD 2 (Fatier, 2014).
Naleĝy takĝe zwróciÊ uwagÚ na projekt dyrektywy wbsprawie rachunków
pïatniczych (PAD – Payment Account Directive). Celem PAD jest poprawa
obecnej sytuacji na rynku usïug rachunków bieĝÈcych dla konsumentów.
Na tym rynku panuje bowiem sïaba konkurencja miedzy bankami ibinnymi
dostawcami usïug rachunku bieĝÈcego, wystÚpujÈ nieuzasadnione róĝnice
wbkosztach usïug, konsumenci rzadko zmieniajÈ dostawcÚ usïugi, wiele osób
nie posiada rachunku, mimo jego duĝego znaczenia dla obrotu gospodarczego. Dyrektywa PAD ma przeciwdziaïaÊ tej sytuacji przez wprowadzenie
obowiÈzku zapewnienia konsumentom zrozumiaïej, wyczerpujÈcej ib standardowej informacji ob kosztach rachunku, wprowadzenie obowiÈzkowej
procedury przeniesienia rachunku konsumenta do innego dostawcy na
wzór przeniesienia numeru telefonu do innego operatora, wprowadzenie
obowiÈzku powszechnego dostÚpu dla konsumentów do bezkosztowej lub
niskokosztowej usïugi rachunku pïatniczego umoĝliwiajÈcego podstawowe
operacje bankowe, ujednolicenia terminologii usïug pïatniczych (Korus, b.r.).
2. PïatnoĂci elektroniczne ab innowacyjne korzystanie
zb baz danych
Mamy do czynienia ze zmianÈ wbusïugach, które bazujÈ na informacjach
pozyskanych za poĂrednictwem usïug pïatniczych. Moĝna nawet powiedzieÊ,
ĝe kluczowe usïugi pïatnicze stajÈ siÚ tylko elementem kompozycji usïug,
które dostarczajÈ uĝytkownikom zintegrowany pakiet doĂwiadczeñ wbramach
kontaktów zb dostawcÈ, ab dostawcy – moĝliwoĂci zarzÈdzania relacjami
zb klientem (CRM) ib dodawania do usïug pïatniczych innych usïug marketingowych (Consumer Payment Innovation in the Connected Age, 2012).
Projekt Digital Asset Grid (DAG) zainicjowany przez SWIFT Innotribe
Incubation Fund (innowacyjne ramie systemu SWIFT) wychodzi zbzaïoĝenia,
ĝe wspóïczesne banki sÈ nie tylko instytucjami finansowymi, ale takĝe –
abmoĝe przede wszystkim – zarzÈdzajÈ ogromnym zasobem danych klientów.
Klienci powinni zyskaÊ wiÚksze zaufanie do metod pozyskiwania danych
na ich temat wb epoce Big Data, powinni poczuÊ siÚ wb wiÚkszym stopniu
dysponentami swoich danych, do których obecnie dostÚp jest czÚsto zbyt
ïatwy, np. zb serwisów spoïecznoĂciowych (Peric, 2013).
Ewolucyjne zmiany polegajÈ na pojawianiu siÚ dodatkowych opcji,
które stanowiÈ poszerzenie dotychczasowych narzÚdzi wb zakresie pïatnoĂci (np.b poszerzenie korzystania zb kart pïatniczych na transakcje mobilne
przy uĝyciu smartfonów czy na transakcje zbliĝeniowe). Oprócz produktów
14
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe
komplementarnych wzglÚdem juĝ istniejÈcych powstajÈ caïkiem nowe produkty (wirtualne pieniÈdze). PrzyszïoĂÊ naleĝy do czegoĂ wb rodzaju one
stop-shopping: mechanizmy pïatnoĂci bÚdÈ uwzglÚdniaïy wszelkie sytuacje,
wb jakich znajdzie siÚ konsument: e-commerce, m-commerce ib tradycyjny
handel wb lokalu dostawcy, ab takĝe transakcje zakupu zarówno dóbr materialnych, jak ib wirtualnych (multichannel shopping).
Z operacji, które wykonuje siÚ wbbankowoĂci elektronicznej, banki uzyskujÈ informacje dotyczÈce m.in. naszych zarobków, kosztów utrzymania
mieszkania (opïaty za gaz, prÈd), firm, zbktórymi mamy zawarte umowy, np.
telekomunikacyjne, wydatków na ĝywnoĂÊ, odzieĝ, za które pïacimy kartÈ,
stacji benzynowych, wyjazdów wakacyjnych, kredytów itp. Banki mogÈ zarabiaÊ na takich informacjach, analizujÈc ibsprzedajÈc dane firmom, które na
tej podstawie decydujÈ, na przykïad gdzie wybudowaÊ nowe sklepy. Banki
analizujÈ dane, które konsumenci dobrowolnie zostawiajÈ wb Internecie,
szczególnie na portalach spoïecznoĂciowych. Znane sÈ praktyki polegajÈce
na tym, ĝe banki sprawdzajÈ na Facebooku klientów starajÈcych siÚ obkredyt
hipoteczny. ¥ledzÈ przede wszystkim stopieñ ryzyka, jakie klient podejmuje
wbswoim ĝyciu, np. podczas wakacji (Digital Payments Transformation…,bb.r.;
Tatar, b.r.).
Banki przejmujÈ wiele metod zbsektora niefinansowego, sïuĝÈcych m.in.
zarzÈdzaniu wartoĂciÈ, kreowaniu nowej wartoĂci dodanej czy wïÈczaniu do
wspóïtworzenia wartoĂci klientów, abtakĝe korzystaniu zbpotencjaïu innowacji ib technologii ICT wb celu optymalizacji poszczególnych ogniw ïañcucha
wartoĂci. Na szczególnÈ uwagÚ zasïugujÈ moĝliwoĂci cloud computing, przy
których wykorzystywaniu wb sektorze finansowym konieczne jest uwzglÚdnianie uwarunkowañ technologicznych (np. wb zakresie rozwiÈzañ kryptograficznych), ale teĝ regulacyjnych (np. wbkwestii outsourcingu czy ochrony
prywatnoĂci) (Spath, Bauer ibEngstler, 2008). Na ïañcuch wartoĂci wbsystemach pïatnoĂci skïada siÚ kilka kluczowych elementów: metody pïatnoĂci
(autoryzacji transakcji ibtransmisji Ărodków pieniÚĝnych), normy ibstandardy
techniczne realizacji transakcji, dostawcy usïug pïatniczych ibich wyposaĝenie,
miÚdzybankowe Ărodki transferu funduszy, ïÈcznie zbfizycznÈ infrastrukturÈ
przeznaczonÈ do procesowania transakcji (Money Go-Round…, b.r.).
Takie systemy, jak: PayPal, Google Wallet czy ApplePay, majÈ teĝ wiele
dodatkowych funkcji lojalnoĂciowych ib marketingowych, np. stymulowania
popytu na urzÈdzenia Apple – wb przypadku ApplePay, e-handlu – wb przypadku PayPal (kupionego niedawno przez firmÚ eBay). Dla konsumentów
kluczowe znaczenie ma wygoda, szybkoĂÊ ibbezpieczeñstwo, abtakĝe koszty.
Wbtej mierze korzystanie zbaplikacji wbsmartfonach pozostawia jeszcze wiele
do ĝyczenia, jeĝeli chodzi ob czas realizacji usïugi. Czynnik niĝszego kosztu
pïatnoĂci mobilnych moĝe natomiast traciÊ na znaczeniu wbkontekĂcie obniĝek interchage fee (pozostaje jednak pytanie, wbjakim stopniu zbredukcji kosztów po stronie akceptantów skorzystajÈ konsumenci) (Malaguti ibGuerieri,
2014; Payments. At the Heart of the Digital Economy, b.r.).
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
15
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
Nowe formy pïatnoĂci wpïywajÈ takĝe na modele biznesowe banków
lub parabanków, które umoĝliwiajÈ np. szybkie pïatnoĂci mobilne (Gobank,
Moven, Simple, Bluebird, Fidor, Jibun). PowstajÈ systemy typu social lending (Zopa, Friendsurance, eToro). Do kategorii tzw. banków hybrydowych
wb Polsce zalicza siÚ Alior Bank ib mBank, które próbujÈ kojarzyÊ szerokÈ
bazÚ klientów zb równoczesnym akcentem na budowanie gïÚbszych relacji
zb klientami. Banki muszÈ wb tym celu nauczyÊ siÚ wb peïni korzystaÊ ze
Ărodowiska Big Data. PodstawÈ przyszïej walki konkurencyjnej bÚdÈ dane.
Wedïug C. Skinnera dane ob pieniÈdzach staïy siÚ tak samo waĝne jak pieniÈdze. BankowoĂÊ to wbistocie bity ibbajty (Skinner, 2013; Skinner, 2014).
3. Banki ab parabanki wb detalicznych systemach pïatnoĂci
Na rynku usïug pïatniczych granica miÚdzy bankami abparabankami jest
coraz bardziej rozmyta. Konkurencja ustÚpuje miejsca wspóïpracy korzystnej
dla interesariuszy. Usïuga pïatnicza jest oferowana jako wiÈzka róĝnych
usïug obwartoĂci dodanej dla stron transakcji. Banki korzystajÈ zbinnowacji
technologicznych rozwijanych poza sektorem bankowym. Moĝna natomiast
skonstatowaÊ niedostateczne zaangaĝowanie sprzedawców wb innowacje
procesowe wb wielokanaïowym handlu detalicznym. Wynika to zb niepeïnego jeszcze rozumienia przez handlowców znaczenia tych innowacji jako
aktywów strategicznych. Mamy tutaj czÚsto do czynienia zb „zagadkÈ jajka
ib kury”, gdyĝ handlowcy zwlekajÈ zb wdraĝaniem innowacji wb oczekiwaniu
na przekroczenie masy krytycznej klientów chcÈcych pïaciÊ nowymi metodami. Klientów tych natomiast nie przybywa szybko, gdyĝ zbyt maïo sklepów
akceptuje te innowacje. Pewien przeïom wb tej kwestii nastÚpuje wb efekcie
usïug cloud computing, które nie wymagajÈ od handlowców wïasnych inwestycji wb software. MogÈ bowiem korzystaÊ zb oprogramowania wb chmurze,
dziÚki czemu stajÈ siÚ bardziej podatni na innowacje. To zb kolei powinno
przekïadaÊ siÚ na wzrost liczby klientów wykorzystujÈcych innowacyjne sposoby pïatnoĂci (ACIb Worldwide, 2010).
Mamy do czynienia ze znaczÈcÈ obecnoĂciÈ podmiotów niebÚdÈcych
bankami na wszystkich etapach procesu dokonywania pïatnoĂci ibkorzystania
zbróĝnych instrumentów pïatniczych. Raport BIS analizuje czynniki wpïywajÈce na rosnÈce znaczenie podmiotów innych niĝ banki, implikacje zarówno
dla efektywnoĂci, jak ibryzyka wbsystemach pïatnoĂci detalicznych (w tym ich
ewentualnego wpïywu na integracjÚ osób wykluczonych finansowo) ibróĝne
podejĂcia regulacyjne dla parabanków dziaïajÈcych wbróĝnych jurysdykcjach.
Gïówne problemy dostrzegane wbzwiÈzku zbdziaïalnoĂciÈ parabanków dotyczÈ problemu równych reguï gry rynkowej, ochrony konsumenta oraz potencjalnego wpïywu parabanków na wzrost ryzyka operacyjnego, abtakĝe innych
rodzajów ryzyka, które mogÈ pojawiÊ siÚ wb przypadku outsourcingu usïug
pïatniczych przez banki do parabanków. Kwestie te stanowiÈ wyzwania dla
banków centralnych ib innych instytucji powoïanych do czuwania nad bez16
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe
pieczeñstwem ib efektywnoĂciÈ Ăwiadczenia usïug pïatniczych (Non-Banks
in Retail Payments, 2014).
Brak równych reguï gry wynika zb faktu, iĝ warunki dopuszczania parabanków do usïug pïatniczych sÈ niejednolite. W niektórych jurysdykcjach
regulacja jest restrykcyjna, co przejawia siÚ wbtym, ĝe moĝliwoĂÊ Ăwiadczenia usïug pïatniczych jest zarezerwowana dla banków. W takim reĝimie
regulacyjnym parabanki mogÈ ĂwiadczyÊ usïugi pïatnicze tylko wbkooperacji
zbbankami. W innych krajach zbkolei regulacja parabanków na rynku usïug
pïatniczych jest permisywna ibzawiera niewiele ograniczeñ. Podobnie, zróĝnicowana sytuacja parabanków jest zwiÈzana zbdostÚpem do infrastruktury
rynku finansowego, np. do wysokokwotowych systemów pïatnoĂci prowadzonych przez banki centralne.
Przewaĝa funkcjonalne podejĂcie do nadzoru nad parabankami ĂwiadczÈcymi usïugi pïatnicze skierowane do koñcowych uĝytkowników. W pañstwach
UE instytucje te mogÈ mieÊ licencjÚ bankowÈ lub licencjÚ na podstawie
dyrektywy PSD (por. niĝej uwagi ob PayPal). W USA organy nadzoru bankowego rozciÈgajÈ swojÈ wïadzÚ na parabanki, które wchodzÈ wbkooperacjÚ
zbbankami. Podobnie bywa wbprzypadku wspóïpracy wbramach outsourcingu
(Arabia Saudyjska). W Indiach systemy pïatnoĂci, które wykonujÈ teĝ funkcje
rozliczeñ ibrozrachunku, podlegajÈ nadzorowi ze strony banku centralnego.
Nie podlegajÈ mu natomiast, gdy sÈ tylko poĂrednikami lub agregatorami.
Na wzór standardów infrastruktury rynku finansowego EBC opracowaï dokument Harmonized Oversight Approach and Oversight Standards for Payment
Instruments, który zmierza wb kierunku harmonizacji standardów nadzoru
nad usïugami pïatniczymi, biorÈc pod uwagÚ ryzyko: prawne, finansowe,
operacyjne, zarzÈdcze oraz dotyczÈce systemów rozliczeñ ib rozrachunku.
PogïÚbianiu zaufania do usïug pïatniczych, przejrzystoĂci ib zapobieganiu
oszustwom sïuĝÈ takĝe prace The European Forum on the Security of
Retail Payments (SecuRe Pay).
W tych krajach, gdzie parabanki mogÈ dziaïaÊ wb miarÚ swobodnie,
wchodzÈ one nie tylko wb kooperacjÚ, ale teĝ wb konkurencjÚ zb bankami.
Moĝe to przynieĂÊ korzyĂci dla uĝytkowników ibkonsumentów. Konkurencja
moĝe natomiast powodowaÊ wÈtpliwoĂci zbpunktu widzenia bezpieczeñstwa.
Ryzyka mogÈ siÚ ujawniaÊ pomiÚdzy momentem inicjacji pïatnoĂci ab rozliczeniem ib ostatecznym rozrachunkiem zobowiÈzañ wynikajÈcych zb usïugi
pïatniczej.
Outsourcing pewnych elementów czy etapów usïug pïatniczych na rzecz
firm telekomunikacyjnych czy teleinformatycznych jest tendencjÈ rozwojowÈ
ib wynika np. zb technologii (cloud computing, Big Data, usïugi mobilne).
Konkurencja parabanków ib banków pomaga odkrywaÊ nowe potrzeby
uĝytkowników ib nowe zastosowania technologii lub moĝliwoĂci korzystania
zbdotychczasowych technologii wbnowych segmentach rynku. Ryzyko prawne
moĝe wypïywaÊ zb kompleksowoĂci ib transgranicznoĂci usïug pïatniczych.
Naleĝy dodaÊ, ĝe pewien ïad wb tej mierze wprowadziïa dyrektywa PSD,
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
17
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
zgodnie zb którÈ takĝe parabanki wystÚpujÈce wb roli instytucji pïatniczych
muszÈ byÊ autoryzowane przez wïaĂciwych regulatorów krajowych, jeĝeli chcÈ
korzystaÊ zb„europejskiego paszportu”, czyli ĂwiadczyÊ usïugi transgranicznie.
Przykïadem róĝnych podejĂÊ do regulacji parabanków ĂwiadczÈcych
usïugi pïatnicze jest PayPal (Jonetzki, 2010). W 45 stanach USA firma
ta posiada licencjÚ instytucji pieniÚĝnej (money transmitter), ab wb jednym –
jako instytucja depozytowa (escrow agent). PayPal nie jest bankiem, gdyĝ
nie przyjmuje depozytów wb celu udzielania kredytów. W Wielkiej Brytanii
wblatach 2004–2007 PayPal miaï charakter instytucji pieniÈdza elektronicznego. Obecnie jest traktowany jako bank. Podobne rozwiÈzanie przyjÚto
wbLuksemburgu. W wiÚkszoĂci pañstw czïonkowskich UE jest jednak traktowany jako instytucja usïug pïatniczych ib posiada „europejski paszport”
wbramach dyrektywy PSD. W Australii PayPal teĝ ma cechy instytucji pïatniczych (w rozumieniu dyrektywy PSD). Jest jednoczeĂnie instytucjÈ podobnÈ
do banku – przyjmujÈcÈ depozyty, autoryzowanÈ przez australijski organ
nadzoru finansowego (Australian Prudential Regulation Authority), jak równieĝ firmÈ inwestycyjnÈ licencjonowanÈ przez australijskÈ komisjÚ papierów
wartoĂciowych (Australian Securities and Investments Commission).
Poza USA usïugi pïatnicze wb UE, Brazylii, Australii, Kanadzie ib Rosji
PayPal Ăwiadczy poprzez spóïkÚ PayPal Private Ltd. zbsiedzibÈ wbSingapurze,
której jest wb 100% wïaĂcicielem.
Naleĝy zwróciÊ uwagÚ na pozabankowe systemy transferu Ărodków pieniÚĝnych oparte na nieformalnych wiÚziach spoïecznych oraz zasadzie zaufania (podobnie jak wbbankowoĂci islamskiej). Przykïadem jest system Hawala,
który moĝna okreĂliÊ jako „transfer Ărodków bez ich realnego przesyïu”.
Polega to na powierzeniu Ărodków przez klienta osobie zaufanej wb kraju
X (hawaladar) ib ich wypïacie przez drugÈ osobÚ zaufanÈ wb kraju Y – na
dyspozycjÚ telefonicznÈ. Brak dokumentacji przekazów pieniÚĝnych wbtego
rodzaju systemie budzi wszelako wÈtpliwoĂci zb punktu widzenia zapobiegania praniu pieniÚdzy ib finansowaniu terroryzmu (Jost ib Sandhu, b.r.).
Niektóre pozabankowe systemy pïatnoĂci opierajÈ siÚ na telefonii mobilnej,
która wb krajach trzeciego Ăwiata jest znacznie bardziej rozpowszechniona
niĝ dostÚp do Internetu. Z Kenii wywodzi siÚ bardzo udany przykïad wdroĝenia takiego systemu M-pesa (Mass ib Radcliffe, 2010; Knops ib Wahlers,
2013; Wahlers, 2013).
4. Rozwój pïatnoĂci mobilnych ib wirtualnych pieniÚdzy
Moĝna wyróĝniÊ kilka metod mobilnych pïatnoĂci (Vandezande, 2013):
– korzystajÈce zbtechnologii zbliĝeniowej (bezdotykowej) Near Field Communication (NFC), np. Google Wallet, który wykorzystuje platformÚ
zawierajÈcÈ oprogramowanie (Mobile Wallet), skojarzone zbkartÈ kredytowÈ uĝytkownika wspóïpracujÈcÈ zbtechnologiÈ NFC zawartÈ wbsmartfonie tego klienta, który moĝe robiÊ zakupy u autoryzowanych sprzedawców;
18
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe
– bazujÈce na wiadomoĂciach SMS, skojarzonych zbrachunkiem prowadzonym przez operatora telekomunikacyjnego – przykïadem jest M-Pesa
wbAfryce (Kenia, Tanzania), gdzie niewiele osób ma dostÚp do Internetu,
za to wiele posiada telefony komórkowe;
– polegajÈce na interakcji oprogramowania telefonu bezpoĂrednio zburzÈdzeniem sprzedawcy wbobrÚbie point-of-sale (in-apps-purchase) – przykïadem sÈ Apple Apps Store czy Google Play, moĝe byÊ takĝe wykorzystana
karta kredytowa lub specjalnie wb tym celu wydana przedpïacona karta.
Problemem jest natomiast fakt, ĝe rynek jest podzielony miÚdzy róĝne
„ekosystemy” pïatnoĂci mobilnych, konkurujÈce miÚdzy sobÈ ibniekompatybilne, co prowadzi do zamkniÚcia uĝytkownika wb ramach jednego systemu
(lock-in effect). Uĝytkownik, który chciaïby skorzystaÊ zb platformy konkurencyjnej, traci specjalne oferty czy rabaty wynikajÈce zb systemów lojalnoĂciowych. Angaĝowanie siÚ firm wb tego typu innowacje zaleĝy wb duĝej
mierze od efektu sieciowego, czyli perspektywy szybkiego upowszechnienia
siÚ danego instrumentu pïatnoĂci. Bariery polegajÈ takĝe na tym, ĝe firma
posiadajÈca kluczowe aktywa (essential assets), aplikacje lub informacje nie
chce siÚ nimi dzieliÊ zb konkurentami, zwïaszcza usytuowanymi na szczeblu transakcji detalicznych. Systemy Mobile Wallets czÚsto emitujÈ róĝne
rodzaje wirtualnych walut, które sÈ ograniczone tylko do tych systemów,
np. Facebook Credits (1 USD = 10 Facebook Credits) czy Amazon Coins
dla uĝytkowników czytników Kindle Tablets.
Handel mobilny kreuje duĝe szanse dla banków, które majÈ przewagÚ
konkurencyjnÈ dziÚki zaufaniu oraz cennym bazom danych klientów, które
majÈ znaczenie marketingowe. Poprzez odpowiedni dobór partnerów do
wspóïpracy banki mogÈ nie tylko potwierdziÊ swojÈ pozycjÚ, mimo coraz
bardziej widocznego „odpoĂredniczenia” (disintermediation), ale teĝ generowaÊ wartoĂÊ dodanÈ. PïatnoĂci mobilne mogÈ sïuĝyÊ umacnianiu lojalnoĂci
dotychczasowych ib pozyskiwaniu nowych klientów (Jain, 2014; Jones, 2014;
Tabakovic, 2014). Dotyczy to wprawdzie przede wszystkim klasy Ăredniej, ale
jest to wb gruncie rzeczy rewolucja wb bankowoĂci detalicznej ib usïugach consumer finance (Schulze, 2014). PïatnoĂci mobilne sÈ czynnikiem zmiany m.in.
na rynku przekazów pieniÚĝnych, które dotychczas byïy zbyt wolne, kosztowne
ibmaïo efektywne (Bettman ibHarris, 2014).. Przewaga konkurencyjna banków
wypïywa takĝe zbroli rachunku bankowego, który stanowi gwarancjÚ pïynnoĂci
oraz sïuĝy dokonywaniu rozliczenia ibrozrachunku. Obejmuje to takĝe systemy,
które majÈ rozbudowane wïasne systemy rozliczeñ (PayPal, AmazonPayments
czy iTunes), realizowane na wïasnych platformach (eBay, Amazon, Apple).
Banki mogÈ teĝ korzystaÊ zbwïaĂciwoĂci rynków dwustronnych – sprzedawcy
ib konsumenci – wb linii horyzontalnej (two-sided-markets) ib rynków dwuwarstwowych – wbïañcuchu zakupów dóbr lub usïug aĝ po ostateczny rozrachunek
– wb linii pionowej (two-layer-markets) (Bott ib Milkau, 2014).
Dynamika rynku powoduje, ĝe szczególnÈ uwagÚ banki powinny zwracaÊ
na systemy cloud computing (CC). Usïugi CC zapewniajÈ bowiem niĝszy
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
19
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
koszt, spójnoĂÊ, zwinnoĂÊ, standaryzacjÚ ibskalowalnoĂÊ oraz pokonanie oporu
ib sztywnoĂci wïasnych dziaïów IT. (Zimmerman, 2014). W Ăwietle badañ
sukces pïatnoĂci mobilnych jest szybszy ib bardziej spektakularny wb krajach
obbardzo duĝej penetracji Internetu. Na szczególne podkreĂlenie zasïuguje
rola wspóïpracy wbkwestii standardów, aliansów strategicznych ibbudowania
sieci. Mobilne pïatnoĂci moĝna bowiem traktowaÊ jako systemowÈ innowacjÚ, wbpolu analizy sÈ bowiem liczne dobra komplementarne, np. sprzÚt
ib software, ab zwïaszcza liczne aplikacje uĝytkowe (Wonglimpiyarat, 2014;
Zambonini ibZafar, 2014). Moĝna podaÊ przykïady polskich eksperymentów
zb alternatywnymi systemami pïatnoĂci: PayU, IKO, i-Kasa czy Billon.
Powstawanie tzw. przeïomowych innowacji (disruptive innovations) wywoïuje czÚsto konfuzjÚ regulatorów, którzy nie majÈ koncepcji, czy stosowaÊ
stare prawo, czy dÈĝyÊ raczej do zmiany prawa lub zastosowaÊ tzw. innowacje
regulacyjne, np. klauzulÚ zmierzchowÈ (sunset clause), wakacje regulacyjne
(regulatory holidays) czy – jak wb telekomunikacji – drabinÚ inwestycyjnÈ
(ladder of investment) (Cortez, 2014; Klincewicz, 2011). Powstaje pytanie,
czy bitcoin jest takÈ przeïomowÈ innowacjÈ. Duĝe nadzieje sÈ zwiÈzane nie
tylko zbelektronicznymi pieniÚdzmi (ecash), ale teĝ zbwirtualnymi walutami,
takimi jak bitcoin. W tym drugim przypadku rozwój rynku jest zaleĝny od
osiÈgniÚcia masy krytycznej klientów ibfirm chcÈcych siÚ nimi posïugiwaÊ oraz
wyjaĂnienia wÈtpliwoĂci dotyczÈcych bezpieczeñstwa (Greene ib She, 2014).
Bitcoin nie ma znamion publicznoprawnego Ărodka pïatniczego, nie jest
pieniÈdzem elektronicznym wbrozumieniu dyrektywy PSD, nie jest teĝ instrumentem finansowym wbrozumieniu ustawy zbdnia 29 lipca 2005 r. obobrocie
instrumentami finansowymi (Dz.U. zb2014 r., poz. 94 ze zm.). Tym samym,
naleĝy go postrzegaÊ jako instytucjÚ cywilnoprawnÈ, opierajÈcÈ siÚ na umowie pomiÚdzy korzystajÈcymi zb niego podmiotami. Bitcoin moĝna oceniaÊ
zarówno jako wirtualnÈ walutÚ, jak ibinnowacjÚ wbsystemach pïatnoĂci. Wirtualna waluta jest wb istocie skojarzona ze zdecentralizowanym systemem
pïatnoĂci (distributed ledger system), który pozwala omijaÊ poĂrednictwo
banków. Ciekawa jest takĝe uwaga, iĝ obecnie wb zasadzie wszelkie Ărodki
pieniÚĝne czy aktywa sÈ jedynie zapisem danych wbsystemach informatycznych ib zb tej perspektywy bitcoin nie jest niczym dziwnym. Ponadto wb celu
dokonania jego charakterystyki przywoïuje siÚ doĂwiadczenia free banking,
kiedy to banki emitowaïy wïasne waluty bez nadzoru banków centralnych,
ab na rynku obrót nimi miaï miejsce bezpoĂrednio lub za poĂrednictwem
izb rozliczeniowych. To zatem rynek wyceniaï wartoĂÊ stabilnoĂci, zaufania
ibwiarygodnoĂci poszczególnych emitentów ibich walut (Ali, Bardear, Clews
ib Southgate, 2014; 2014a).
Z drugiej strony naleĝy mieÊ na wzglÚdzie, ĝe waluty wirtualne, jako
instrument niepodpadajÈcy ani pod kategoriÚ prawnych Ărodków pïatniczych,
ani pod kategoriÚ instrumentów finansowych, generujÈ liczne zagroĝenia
dla osób zb nich korzystajÈcych, przede wszystkim dlatego, ĝe nie sÈ ani
regulowane, ani nadzorowane. Z tych wzglÚdów waluty wirtualne, których
20
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe
przykïadem jest bitcoin, budzÈ wiele kontrowersji. MogÈ bowiem sïuĝyÊ
celom spekulacyjnym, ich kurs jest bardzo zmienny, abich posiadacze ponoszÈ
ryzyko utraty znacznej czÚĂci lub wrÚcz wszystkich Ărodków zamienionych
na waluty wirtualne. Ponadto waluty wirtualne mogÈ byÊ wykorzystywane
wb dziaïaniach zwiÈzanych zb praniem pieniÚdzy, ab transakcje zb ich uĝyciem
sÈ anonimowe. Na obecnym etapie rozwoju bitcoin nie stanowi wszelako
zagroĝenia dla stabilnoĂci krajowego systemu finansowego, które wymagaïoby staïego zainteresowania ze strony banku centralnego. Niewielka skala
obecnego wykorzystania bitcoina, duĝa zmiennoĂÊ jego wartoĂci oraz brak
przewag komparatywnych nad innymi aktywami mogÈcymi peïniÊ funkcjÚ
substytutu pieniÈdza (np. zïota) sprawiajÈ, ĝe nie jest on istotny dla prowadzenia polityki pieniÚĝnej (NBP, 2014; McKenzie, 2014; Trautman, 2014).
Stanowisko banków centralnych wbodniesieniu do wirtualnych walut jest
zróĝnicowane. Na przykïad wbocenie banku centralnego Brazylii waluta bitcoin nie jest obecnie masowo stosowana, wobec czego nie wymaga na razie
pogïÚbionej uwagi wïadz publicznych. W Niemczech uwaĝa siÚ, ĝe bitcoin
jest jednostkÈ rachunkowÈ ibformÈ kreacji pieniÈdza. Dla celów podatkowych
Niemcy traktujÈ go analogicznie jak papiery wartoĂciowe. Jeĝeli sÈ one przetrzymywane dïuĝej niĝ 1 rok, zyski pïynÈce zbich posiadania sÈ opodatkowane
podatkiem od dochodów kapitaïowych. W USA Commodity Futures Trading
Commission wydaïa zezwolenie firmie TeraExchange, która prowadzi gieïdÚ
obrotu swapami, takĝe swapami opartymi na bitcoinie. W sensie prawnym
waluta bitcoin jest wbUSA traktowana analogicznie jak kategoria wïasnoĂci
(property). W Rosji, Boliwii, Chinach, Singapurze czy Indonezji uĝywanie
bitcoina jest prawnie zakazane ze wzglÚdu na dostrzegany wbnim potencjaï
oszustwa (ĝaden podmiot nie daje gwarancji konwersji bitcoina na prawne
Ărodki pïatnicze) oraz wÈtpliwoĂci zwiÈzane zbpraniem pieniÚdzy. Podobne
ostrzeĝenia dla potencjalnych uĝytkowników znalazïy siÚ wbopinii Europejskiego Organu Nadzoru Bankowego (EBA). Problemy bezpieczeñstwa nie
dotyczÈ jednak tylko wirtualnych walut. Warunkiem rozwoju rynku usïug
pïatniczych jest bowiem zaufanie (Cimiotti ib Merschen, 2014).
5. Koncepcja dostawcy usïug pïatniczych
bÚdÈcego stronÈ trzeciÈ
PojawiajÈ siÚ regulacje poprawiajÈce zarówno efektywnoĂÊ, jak ibbezpieczeñstwo. W projekcie dyrektywy PSD2 zmianÚ stanowi poszerzenie zakresu
przedmiotowego ibpodmiotowego obecnej dyrektywy PSD, abprzede wszystkim wprowadzenie nowej kategorii podmiotu – „dostawcy usïug pïatniczych
bÚdÈcego osobÈ trzeciÈ” (third-party payment service provider – TPP). Jest
to podmiot trzeci wbstosunku do uĝytkownika zasadniczej usïugi pïatniczej
(tj.bpïatnika/odbiorcy) oraz dostawcy usïug pïatniczych, który dla tego uĝytkownika prowadzi rachunek. Istotna jest jasna regulacja statusu prawnego
podmiotów typu TPP ibgranic ich odpowiedzialnoĂci. Wzrost liczby podmioProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
21
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
tów biorÈcych udziaï wbprocesie realizacji usïugi pïatniczej sprzyja wprowadzaniu na rynek usïug pïatniczych nowych rozwiÈzañ sïuĝÈcych dokonywaniu
pïatnoĂci. Tym samym, moĝe to wpïywaÊ na stopniowe usprawnianie procesu
pïatnoĂci, jak równieĝ nasilaÊ konkurencjÚ dla banków ze strony innych,
niebankowych podmiotów, na czym mogÈ skorzystaÊ uĝytkownicy. Wywoïuje
to jednak nowe problemy, np. na tle ochrony prywatnoĂci ib zapobiegania
oszustwom – wbzwiÈzku zbdostÚpem tych podmiotów do danych zwiÈzanych
zb rachunkami bankowymi uĝytkowników Skoro wb wyniku pojawienia siÚ
TPP przybywa podmiotów majÈcych status dostawców usïug pïatniczych,
powstajÈ obawy ob równe ib uczciwe warunki konkurencji (the level playing
field). Funkcjonowanie podmiotów trzecich opiera siÚ na bankowoĂci elektronicznej (online banking), niemniej podmioty te stajÈ siÚ czÚĂciowo konkurentami banków, gdyĝ oferujÈ podobne usïugi. Niektóre banki podejmujÈ
dziaïania obstrukcyjne ibzwalczajÈ podmioty trzecie, ostrzegajÈc przed nimi
uĝytkowników lub blokujÈc ich strony WWW. Ponadto niektóre podmioty
trzecie sÈ wïasnoĂciÈ banków (Giropay), inne dziaïajÈ niezaleĝnie (Sofort).
Prawne doprecyzowanie statusu TPP pomoĝe tym podmiotom konkurowaÊ
zb bankami. Regulacja utrudni bowiem bankom tendencyjne podejĂcie do
tych podmiotów, motywowane przewaĝnie wïadzÈ rynkowÈ, promujÈc konkurencjÚ merytorycznÈ (competition on the merits), którÈ wbpeïni akceptujÈ
ib popierajÈ wïadze antymonopolowe (Szpringer ib Szpringer, 2014).
Celem projektowanych zmian wbzakresie dostÚpu do systemów pïatnoĂci
(w rozumieniu dyrektywy 98/26/WE, zwanej dyrektywÈ SFD (Dyrektywa
98/26/WE Parlamentu Europejskiego ibRady zbdnia 19 maja 1998 r. wbsprawie zamkniÚcia rozliczeñ wb systemach pïatnoĂci ib rozrachunku papierów
wartoĂciowych, Dz.U.UE.L.1998.166.45) jest uregulowanie kwestii dostÚpu
instytucji niebankowych ĂwiadczÈcych usïugi pïatnicze do tego typu systemów. NajwaĝniejszÈ zmianÈ przewidzianÈ wbprojekcie PSD2 wydaje siÚ wprowadzenie nowej kategorii podmiotu – „dostawcy usïug pïatniczych bÚdÈcego
osobÈ trzeciÈ” (third-party payment service provider, TPP). Jest to podmiot
trzeci wb stosunku do uĝytkownika zasadniczej usïugi pïatniczej (tj.b pïatnika/odbiorcy) oraz dostawcy usïug pïatniczych, który dla tego uĝytkownika
powadzi rachunek (account servicing payment service provider – ASPSP).
Proponuje siÚ zatem podziaï dostawców usïug pïatniczych na tzw.b ASPSP
(podmioty prowadzÈce rachunki dla uĝytkowników usïugi pïatniczej, czyli np.
banki) oraz NON-ASPSP (podmioty, które takich rachunków nie prowadzÈ,
np. TPP). Zmianie polegajÈcej na wprowadzeniu kategorii TPP towarzyszy
rozszerzenie katalogu usïug pïatniczych ob dwa nowe typy usïug:
– usïugi inicjowania pïatnoĂci (payment initiation services),
– usïugi zapewniajÈce dostÚp do informacji obrachunku (account information services).
Oba te typy usïug majÈ byÊ Ăwiadczone przez dostawcÚ usïug pïatniczych,
który nie jest „dostawcÈ usïug pïatniczych prowadzÈcym rachunek”, tj. przez
podmiot trzeci (TPP).
22
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe
W ramach pierwszego zb wymienionych typów usïug TPP, za pomocÈ
poĂwiadczeñ przekazanych mu przez pïatnika, weryfikuje dostÚpnoĂÊ Ărodków pieniÚĝnych na rachunku pïatnika, dokonuje inicjacji pïatnoĂci, abnastÚpnie uzyskuje potwierdzenie, ĝe pïatnoĂÊ zostaïa dokonana (jednak to nie
on, lecz podmiot prowadzÈcy rachunek przeprowadza pïatnoĂÊ). W ramach
drugiego typu usïug TPP uzyskuje dostÚp do rachunku lub kilku rachunków pïatnika, pobiera informacje dotyczÈce zgromadzonych na rachunku
Ărodków pieniÚĝnych ib agreguje te dane odpowiednio do potrzeb pïatnika
oraz odbiorcy pïatnoĂci.
Istota obu opisanych wyĝej usïug stawia pod znakiem zapytania sïusznoĂÊ
ich kwalifikowania jako usïug pïatniczych. W przeciwieñstwie do pozostaïych
typów usïug pïatniczych sklasyfikowanych wb dyrektywie PSD, wb tym przypadku usïuga nie polega ani na dokonaniu transakcji pïatniczej jako takiej,
ani na podejmowaniu innych czynnoĂci warunkujÈcych wbsensie technicznym
transfer lub wypïatÚ Ărodków pieniÚĝnych. Ponadto ĝadna zb tych usïug nie
wiÈĝe siÚ zbwchodzeniem przez TPP wbposiadanie Ărodków pieniÚĝnych naleĝÈcych do stron transakcji pïatniczej. Obie te usïugi majÈ zatem charakter
pomocniczy wb stosunku do wïaĂciwych usïug pïatniczych, tj. takich, które
prowadzÈ do transakcyjnych przesuniÚÊ Ărodków pieniÚĝnych. W zasadzie
wiÚc powinny byÊ traktowane jako dziaïania podejmowane wbcelu uïatwienia
dokonania (w przypadku usïugi inicjowania pïatnoĂci) bÈdě weryfikacji moĝliwoĂci dokonania (w przypadku usïug dostÚpu do informacji ob rachunku)
pïatnoĂci wynikajÈcej zb transakcji. Niektórzy wskazujÈ, iĝ charakter tych
dziaïañ zbliĝa je raczej do usïug zwiÈzanych zbprzetwarzaniem danych osobowych (personal data services) (Maughan ibDeane-Johns, 2014). StÈd zasadne
sÈ wÈtpliwoĂci niektórych organów nadzoru (m.in. polskiej KNF), czy tego
rodzaju usïugi powinny byÊ wïÈczane wb katalog usïug pïatniczych.
W projekcie postuluje siÚ uregulowanie kwestii dostÚpu poĂredniego do
systemów pïatnoĂci dostawców usïug pïatniczych niebÚdÈcych bankami, np.
instytucji pïatniczych (IP) oraz instytucji pieniÈdza elektronicznego (IPE).
W aktualnym stanie prawnym tego typu instytucje nie sÈ uprawnione do
uczestnictwa wb systemach pïatnoĂci (wyznaczonych wb rozumieniu dyrektywy SFD) ani wb formule uczestnictwa bezpoĂredniego, ani poĂredniego.
Wprawdzie art. 28 ust. 1 PSD okreĂla obowiÈzek stosowania obiektywnych,
niedyskryminujÈcych ib proporcjonalnych zasad dostÚpu do systemów pïatnoĂci dla posiadajÈcych zezwolenie lub zarejestrowanych dostawców usïug
pïatniczych, niemniej obowiÈzku tego nie stosuje siÚ do systemów pïatnoĂci wb rozumieniu dyrektywy SFD. Dotychczas wiÚc instytucje kredytowe
pozostajÈ jedynÈ kategoriÈ dostawców usïug pïatniczych, ob których mowa
wbdyrektywie PSD, legitymowanÈ do uczestnictwa wbtych systemach pïatnoĂci
Jak wynika zbprojektu dyrektywy PSD2, wnioski obdostÚp poĂredni skïadane
uczestnikowi systemu pïatnoĂci bÚdÈ musiaïy byÊ rozpatrywane wb sposób
niedyskryminujÈcy, zaĂ ewentualna odmowa dostÚpu bÚdzie wymagaïa naleĝytego uzasadnienia.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
23
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
Kwestia ewentualnego bezpoĂredniego dostÚpu IP oraz IPE do systemów
pïatnoĂci nie byïa wolna od sporów. Komisja Europejska wskazywaïa miedzy
innymi, ĝe nie ma potrzeby zapewnienia dostÚpu do systemów pïatnoĂci tego
typu podmiotom, przestrzegajÈc przed zbyt duĝym ryzykiem, które mogïoby
siÚ zbtym wiÈzaÊ. Naleĝy spodziewaÊ siÚ, iĝ finalnie przyjÚta zostanie opcja
dostÚpu poĂredniego, tj. za poĂrednictwem innych instytucji posiadajÈcych
status uczestników wbsystemach pïatnoĂci Z punktu widzenia rozwoju rynku
usïug pïatniczych, uregulowanie formuïy dostÚpu IP oraz IPE do systemów
pïatnoĂci bÚdzie oznaczaÊ krok naprzód ibzwiÚkszy szansÚ na wzmocnienie
konkurencji wb zakresie pïatnoĂci bezgotówkowych.
Ze wzglÚdu na oligopolistyczny charakter rynku pïatnoĂci regulatorzy
czÚsto ïagodzÈ wymogi dostÚpu do niego, aby pobudziÊ skutecznÈ konkurencjÚ. Dotychczas firmy konkurujÈce na dwu- czy wielostronnych rynkach
instrumentów pïatniczych oferowaïy czÚsto maïo bezpieczne produkty, by
powiÚkszaÊ udziaïy rynkowe. Moĝna to zaobserwowaÊ na przykïadzie przeglÈdarek internetowych, portali spoïecznoĂciowych ibsieci telefonii mobilnej.
Banki wprawdzie formalnie nie pozwalajÈ na przekazywanie poufnych kodów
ibhaseï osobom trzecim, ale udostÚpniajÈ równoczeĂnie mechanizm wbmiarÚ
bezpiecznego dokonywania tego – za poĂrednictwem specjalnego oprogramowania. Dzieje siÚ to jednak na granicy prawa, co Ăwiadczy ob celowoĂci
regulacji statusu TPP wb znowelizowanej dyrektywie PSD.
6. Wnioski
O ile dotÈd operatorzy usïug pïatniczych musieli wspóïpracowaÊ zbbankami, które tradycyjnie zapewniaïy wiÚkszoĂÊ usïug pïatniczych oraz infrastrukturÚ systemu pïatniczego, ob tyle obecnie powstajÈ prywatne, pozabankowe systemy, którym technologia umoĝliwia Ăwiadczenie usïug bez
poĂrednictwa rachunku bankowego. Istnieje presja na przyspieszenie przetwarzania pïatnoĂci – poprzez szybsze procesowanie ibrozliczanie lub poprzez
szybszÈ inicjacjÚ pïatnoĂci. Integracja rynku finansowego ib projekt SEPA
stanowiÈ siïÚ napÚdowÈ innowacji wb wielu krajach. SprzyjajÈ tej tendencji
banki centralne, które sÈ zainteresowane promocjÈ obrotu bezgotówkowego,
abtakĝe biznes, który dostrzega nowe moĝliwoĂci zdobywania udziaïów rynkowych ib kolejnych ogniw wb ïañcuchu wartoĂci. Czynniki rozwoju rynku
to wspieranie wspóïpracy ib standaryzacji oraz bezpieczna infrastruktura,
która gwarantuje pewnoĂÊ, ciÈgïoĂÊ ibniezawodnoĂÊ usïug pïatniczych. Istotne
znaczenie ma teĝ racjonalne podejĂcie organów antymonopolowych, które
nie powinny kwestionowaÊ tych form kooperacji, które sÈ niezbÚdne dla
funkcjonowania rynku usïug pïatniczych. W fazie projektów jest takĝe kilka
innowacji regulacyjnych, m.in. integracja dyrektyw PSD ibEMD, wprowadzenie rachunków pïatniczych oraz dostÚpu tzw. strony trzeciej do rachunku
uĝytkownika usïugi pïatniczej.
24
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe
7. Podsumowanie
W artykule dokonano analizy rozwoju innowacji wb systemach pïatnoĂci
zbperspektywy ekonomicznej analizy prawa. Kluczowy aspekt rozwoju systemów pïatnoĂci to zdolnoĂÊ odkrywania wbsferze usïug potencjalnych wartoĂci,
które niesie ze sobÈ technologia. Innowacyjne usïugi pïatnicze to usïugi,
wbktórych zostaïy wprowadzone nowe rozwiÈzania, technologie lub standardy
zmieniajÈce wbsposób jakoĂciowy dotychczasowy sposób dokonywania pïatnoĂci. Moĝna wskazaÊ trzy obszary innowacji wb dziedzinie pïatnoĂci detalicznych: innowacyjne instrumenty pïatnicze, innowacyjne kanaïy ibsposoby
dokonywania pïatnoĂci, innowacyjne formy pieniÈdza. Obile dotÈd operatorzy
usïug pïatniczych musieli wspóïpracowaÊ zbbankami, które tradycyjnie zapewniaïy wiÚkszoĂÊ usïug pïatniczych oraz infrastrukturÚ systemu pïatniczego,
ob tyle obecnie powstajÈ prywatne, pozabankowe systemy, którym technologia umoĝliwia Ăwiadczenie usïug bez poĂrednictwa rachunku bankowego.
Istnieje presja na przyspieszenie przetwarzania pïatnoĂci – poprzez szybsze
procesowanie ibrozliczanie lub poprzez szybszÈ inicjacjÚ pïatnoĂci. Integracja
rynku finansowego ibprojekt SEPA stanowiÈ siïÚ napÚdowÈ innowacji wbwielu
krajach. SprzyjajÈ tej tendencji banki centralne, które sÈ zainteresowane
promocjÈ obrotu bezgotówkowego, ab takĝe biznes, który dostrzega nowe
moĝliwoĂci zdobywania udziaïów rynkowych ib kolejnych ogniw wb ïañcuchu
wartoĂci. Czynniki rozwoju rynku to wspieranie wspóïpracy ib standaryzacji
oraz bezpieczna infrastruktura, która gwarantuje pewnoĂÊ, ciÈgïoĂÊ ibniezawodnoĂÊ usïug pïatniczych, ab takĝe efektywnoĂÊ ib bezpieczeñstwo. Istotne
znaczenie ma teĝ racjonalne podejĂcie organów antymonopolowych, które
nie powinny kwestionowaÊ tych form kooperacji, które sÈ niezbÚdne dla
funkcjonowania rynku usïug pïatniczych. W fazie projektów jest takĝe kilka
innowacji regulacyjnych, m.in. integracja dyrektyw PSD ibEMD, wprowadzenie rachunków pïatniczych oraz dostÚpu tzw. strony trzeciej do rachunku
uĝytkownika usïugi pïatniczej.
Bibliografia
ACI Worldwide. (2010). Retail Payment Processing Innovation. There`s an App for that.
Isn`t there? Pozyskano z: http://www.aciworldwide.com/-/media/files/collateral/aci_
retail_payment_processing_innovation_tl_us_1010_4404.pdf (31.01.2015).
Ali, R., Bardear, J., Clews, R. ibSouthgate, J. (2014). Innovations in Payment Technologies and the Emergence of Digital Currencies. Quarterly Bulletin, (3). Pozyskano
z: http://www.bankofengland.co.uk/publications/Documents/quarterlybulletin/2014/
qb14q3digitalcurrenciesbitcoin1.pdf (31.01.2015).
Ali, R., Bardear, J., Clews R. ibSouthgate, J. (2014a). The Economics of Digital Currencies. Quarterly Bulletin, (3). Pozyskano z: http://www.bankofengland.co.uk/publications/
Documents/quarterlybulletin/2014/qb14q3digitalcurrenciesbitcoin2.pdf (31.01.2015).
Bank of International Settlements. (2012). Innovations in Retail Payments. Report of
the Working Group on Retail Payments. Committee on Payments and Settlement
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
25
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
Systems. Basel: Bank of International Settlements. Pozyskano z: http://www.bis.org/
cpmi/publ/d102.htm (31.01.2015).
Bank of International Settlements. (2014). Non-Banks in Retail Payments. Basel: Bank
of International Settlements. Pozyskano z: http://www.bis.org/cpmi/publ/d118.htm
(31.01.2015).
Bettman, J. ib Harris, M. (2014). Mobile Money: The Impact of Smartphones on the
International Remittance Market. Journal of Payments Strategy & Systems, 8 (3).
Bott, J. ib Milkau, U. (2014). Mobile Wallets and Current Accounts: Friends or Foes?
Journal of Payments Strategy & Systems, 8 (3).
Byszewski, G. (2012). Interes zbpieniÈdzem elektronicznym. Rzeczpospolita, 19.10.20112.
Pozyskano z: http://prawo.rp.pl/artykul/943549.html?p=1 (31.01.2015).
Candiotti, G. ib Merschen, T. (2014). Trends in Consumer Payment Fraud: A Call for
Consistent Strong Authentication across all Consumer Payments. Journal of Payments
Strategy & Systems, 8 (1).
Consumers Still Slow to Buy in to Mobile Payments. Mobile Payments Usage, Awareness
Remain Low. (2015). Pozyskano z: https://www.emarketer.com/Article/ConsumersStill-Slow-Buy-Mobile-Payments/1011891 (31.01.2015).
Cortez, N. (2014). Regulating Disruptive Innovations. Berkeley Technology Law Journal,
29. Pozyskano z: http://btlj.org/data/articles/29_1/0175-0228_Cortez_060914+WEB.
pdf (31.01.2015).
Defining Larger Participants of the International Money Transfer Market. (b.r.). Pozyskano z: https://www.federalregister.gov/articles/2014/09/23/2014-22310/defining-larger-participants-of-the-international-money-transfer-market#h-7; https://www.
federalregister.gov/articles/2014/09/23/2014-22310/defining-larger-participants-of-theinternational-money-transfer-market#h-6 (31.01.2015).
Digital Assets. (b.r.). Pozyskano z: http://innotribe.com/digital-assets/ (31.01.2015).
Digital Payments Transformation. From Transactions to Consumer Interactions (b.r.). Pozyskano z: http://www.accenture.com/SiteCollectionDocuments/PDF/Accenture-DigitalPayments-Transformation-From-Transaction-Interaction.pdf (31.01.2015).
Dyrektywa 98/26/WE Parlamentu Europejskiego ibRady zbdnia 19 maja 1998 r. wbsprawie
zamkniÚcia rozliczeñ wb systemach pïatnoĂci ib rozrachunku papierów wartoĂciowych
(Dz.U.UE.L.1998.166.45).
Fatier, B. (2014). What the European Payments Industry Needs Now. Journal of Payments Strategy & Systems, 8 (1).
Federal Reserve Bank of Kansas City. (2012). Consumer Payment Innovation in the Connected Age. Kansas City: Federal Reserve Bank. Pozyskano z: http://www.kc.frb.org/
publications/research/pscp/pscp-2012.cfm (31.01.2015).
Federal Reserve System. (2015). Strategies for Improving the US Payment System Federal
Reserve System. Pozyskano z: https://fedpaymentsimprovement.org/wp-content/uploads/strategies-improving-us-payment-system.pdf (31.01.2015).
Flatraake, D.I. (2013). Mobile Payments and the Changing Landscape of Retail Banking:
Hype or Reality? Journal of Payments Strategy & Systemsi, 7 (2).
Furst, K. ib Nolle, D.E. (2004). Technological Innovation in Retail Payments. Key Developments and Implications for Banks. Office of the Comptroller of the Currency.
Pozyskano z: http://www.occ.gov/topics/bank-operations/bit/technological-innovationin-retail-payments.pdf (31.01.2015).
Gilpin, L. (2014). The World’s Unlikely Leader in Mobile Payments: Kenya. Pozyskano z:
http://www.techrepublic.com/article/the-worlds-unlikely-leader-in-mobile-paymentskenya/ (31.01.2015).
Górka, J. (2013). EfektywnoĂÊ instrumentów pïatniczych wb Polsce. Warszawa: Wyd. Naukowe Wydziaïu ZarzÈdzania UW.
Greene, C. ib She, O. (2014). E-cash and Virtual Currency as Alternative Payment
Methods. Journal of Payments Strategy & Systems, 8 (3).
26
DOI 10.7172/1644-9584.54.1
Innowacje wb pïatnoĂciach elektronicznych – tendencje rozwojowe
Hartsink, G. (2014). Standardisation: An Essential Condition for Efficient Payment
Services. Journal of Payments Strategy & Systems, 8 (1).
Jain, G. (2014). Shifting the Spotlight on Mobile Payments in Emerging Markets. Journal
of Payments Strategy & Systems, 8 (3).
Jones, W. (2014). M-commerce: Building the Opportunity for Banks. Journal of Payments
Strategy & Systems, 8 (3).
Jonetzki, A. (2010). Rechtsrahmen innovativer Zahlungssysteme für das Internet. Am Beispiel
von PayPal. Frankfurt: Peter Lang.
Jost, P.M. ib Sandhu, H.S. (b.r.). The Hawala Alternative Remittance System and its Role
in Money Laundering. Pozyskano z: http://www.treasury.gov/resource-center/terroristillicit-finance/Documents/FinCEN-Hawala-rpt.pdf (31.01.2015).
Kaszubski, R. (b.r.). PieniÈdz elektroniczny – nowoĂÊ wbpolskiej bankowoĂci elektronicznej.
Pozyskano z: www.zbp.pl (31.01.2015).
Klincewicz, K. (2011). Dyfuzja innowacji. Jak odnieĂÊ sukces wb komercjalizacji nowych
produktów ib usïug. Warszawa: Wyd. Naukowe Wydziaïu ZarzÈdzania UW.
Knops, K.O. ibWahlers, K. (2013). Evolution des Zahlungsverkehrs durch Mobilepayment
– am Beispiel von M-Pesa. Zeitschrift für Bank und Kapitalmarktrecht, (6).
Korus, K. (b.r.). Dyrektywa obrachunkach pïatniczych (PAD – Payment Account Directive).
Pozyskano z: http://www.delege.pl/media/paymentaccountdirective_dLK_052013.pdf
(31.01.2015).
Lemieux, C. (2003). Retail Payments Innovations and the Banking Industry. Federal Reserve
Bank of Chicago. Pozyskano z: https://www.chicagofed.org , (31.01.2015).
Malaguti, M.C. ibGuerieri, A. (2014). Multilateral Interchange Fees: Competition and Regulation in Light of Recent Legislative Developments. Pozyskano z: http://www.ceps.eu/
book/multilateral-interchange-fees-competition-and-regulation-light-recent-legislativedevelopments (31.01.2015).
Mass, I. ibRadcliffe, D. (2010). Mobile Payments Go Viral. M-Pesa in Kenya. Bil & Melinda
Gates Foundation. Pozyskano z: http://siteresources.worldbank.org/AFRICAEXT/
Resources/258643-1271798012256/M-PESA_Kenya.pdf (31.01.2015).
Maughan, A. ibDeane-Johns, S. (2014). Review of the European Union’s Proposal for abNew
Directive on Payment Services (PSD2). Pozyskano z: http://www.mondaq.com (1.08.2014).
McKenzie, H. (2014). The Long Arm of the Law. Pozyskano z: http://www.bankingtech.
com/249792/the-long-arm-of-the-law/ (31.01.2015).
Meijer de, C. (2013). Corporate Mobile Banking: How Banks Should Respond to abRapidly Changing Market? Journal of Payments Strategy & Systems, 7 (2).
Money Go-Round: Insights into the Economics and Regulation of Payments Systems. (b.r.).
Pozyskano z: http://www.oxera.com/Latest-Thinking/Agenda/2014/Money-go-roundinsights-into-the-economics-of-pa.aspx (31.01.2015).
Narodowy Bank Polski. (2011). Innowacyjne usïugi pïatnicze – prawo ib technologia.
Warszawa: NBP.
Narodowy Bank Polski. (2014). Bitcoin jako waluta wirtualna. Warszawa: NBP.
New Payment Systems Regulator sets out how it will regulate the £75 trillion industry that
underpins UK’s everyday financial activity. (b.r.). Pozyskano z: http://www.fca.org.uk/
news/psr/new-payment-systems-regulator-sets-out-how-it-will-regulate-the-75-trillionindustry- (31.01.2015).
Payments. At the Heart of the Digital Economy. (b.r.). Pozyskano z: http://3kck0t38mmqdnrjfp23kzm9tz0.wpengine.netdna-cdn.com/wp-content/uploads/2014/12/Paymentsreport.pdf (31.01.2015).
Peric, K. (2013). Trust and Privacy on the Internet. The Solution is Ahead. Journal of
Payments Strategy & Systems, 7 (3).
Quorchi, M., Maimbo, S.M. ib Wilson, J.F. (2003). Informal Funds Transfer Systems. An
Analysis of the Informal Hawala System. International Monetary Fund. Pozyskano z:
http://www.imf.org/external/pubs/nft/op/222/ (31.01.2015).
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 3 (54), t. 1, 2015
27
Wïodzimierz Szpringer, Mariusz Szpringer
Raciniewska, A. (2013). Walka ob polski rynek pïatnoĂci bezgotówkowych Czy rynek
pïatnoĂci mobilnych rozbije duopol MasterCard ib Visa? Gazeta Bankowa, (12).
Retail Payments. Integration and Innovation. (2009). A joint conference of the European
Central Bank and De Nederlandsche Bank. Pozyskano z: https://www.ecb.europa.eu/
events/conferences/html/integr_innov.en.html (31.01.2015).
Rhino, C. (2013). A Strategic View of Payments, Transaction Banking and Seizing the
New Opportunities. Journal of Payments Strategy & Systems, 7 (3).
Schulze, L. (2014). The Three Billion New Middle-Class Opportunity: The Successes
and Technical Challenges of Mobile Financial Services in Emerging Markets. Journal
of Payments Strategy & Systems, 8 (3).
Skinner, C. (2013). Major trends and developments in payments: The impact on banks
of big data and the digital economy. Journal of Payments Strategy & Systems, 7 (3).
Skinner, C. (2014). Digital Bank. Strategies to Launch or Become ab Digital Bank. Singapore: Marshall Cavendish.
Spath, D., Bauer, W. ib Engstler, M. (2008). Innovationen und Konzepte für die Bank der
Zukunft. Wiesbaden: Gabler.
Szpringer, W. (2013). Elektroniczne instrumenty pïatnicze – tendencje rozwojowe. e-Mentor, 3 (50). Pozyskano z: http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/50/id/1031
(31.01.2015).
Szpringer, W. ibSzpringer, M. (2014). Nowe zjawiska wbregulacji rynku usïug pïatniczych
(wybrane problemy na tle projektu noweli do dyrektywy PSD). e-Mentor, 4 (56).
Pozyskano z: http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/56/id/1128 (31.01.2015).
Tabakovic, A. (2014). The Prepaid Mobile Wallet: A Powerful Product for an Impatient
Ecosystem. Journal of Payments Strategy & Systems, 8 (3).
Tatar, B. (b.r.), Wiedza domenÈ biznesu. Co oznacza Big Data dla konsumenta? Pozyskano z:
http://finanse.absolwencinawalizkach.pl/wiedza-domena-biznesu-co-oznacza-big-datadla-konsumenta/ (31.01.2015).
The Payment Systems Regulator. An Overview. (b.r.). Pozyskano z: http://www.blplaw.com/
expert-legal-insights/articles/the-payment-systems-regulator-an-overview/ (31.01.2015).
Trautman, L. (2014). Virtual Currencies: BitCoin & What Now after Liberty Reserve,
Silk Road and Mt. Gox? Richmond Journal of Law & Technology, 20 (4). Pozyskano
z: http://jolt.richmond.edu/v20i4/article13.pdf (31.01.2015).
Vandezande, N. (2013). Mobile Wallets and Virtual Alternative Currencies under the
EU - Legal Framework on Electronic Payments. ICRI Working Paper, (16). Pozyskano
z: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2325410 (31.01.2015).
Wahlers, K. (2013). Die rechtliche und ökonomische Struktur von Zahlungssystemen innerund ausserhalb des Bankensystems. Heidelberg: Springer Verlag.
Wasylkowska, M. (2009). Dokonywanie transakcji bezgotówkowych wbInternecie. Pozyskano
z: http://www.konferencje.kmbase.pl/downloads/WasylkowskaPL.pdf.
Wilson, J.F. (2002). Hawala and Other Informal Payment Systems. An Economic Perspective. Pozyskano z: https://www.imf.org/external/np/leg/sem/2002/cdmfl/eng/wilson.pdf
(31.01.2015).
Wonglimpiyarat, J. (2014). Mobile Banking Strategy – The E-Payment Market and
Opportunities in the ASEAN Economic Community. Journal of Payments Strategy
& Systems, 8 (3).
Zambonini, P. ib Zafar, S. (2014). Mobile Payment Innovation in The Arabian Gulf.
Journal of Payments Strategy & Systems, 8 (3).
Zimmerman, D. (2014). Five Cloud Essentials for the Boardroom: What Payments
Executives Need to Know about Cloud Computing. Journal of Payments Strategy &
Systems, 8 (1).
28
DOI 10.7172/1644-9584.54.1