Pobierz bezpłatnie artykuł w formie PDF

Pobierz bezpłatnie artykuł w formie PDF

PRACA ORYGINALNA
ISSN 1641–6007
Sen 2005, Tom 5, Nr 2, 33–38
SEN
Rozpowszechnienie zespołu niespokojnych
nóg w populacji pacjentów z chorobami
układowymi tkanki łącznej
Prevalence of the Restless Legs Syndrome in the population
of the patients with systematic connective tissue diseases
Mariusz Siemiński1, Magdalena Wiśniewska1, Zenobia Czuszyńska2, Mirosława Koseda-Dragan2,
Anna Nitka-Siemińska3, Walenty Nyka1, Janusz Siebert2
1Klinika
Neurologii Dorosłych Akademii Medycznej w Gdańsku
Medycyny Rodzinnej Akademii Medycznej w Gdańsku
3Klinika Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych Akademii Medycznej w Gdańsku
2Katedra
t Abstract
Restless Legs Syndrome and connective tissue diseases
Introduction. The aim of the study was to assess of prevalence of Restless Legs Syndrome
(RLS) in population of diagnosed Connective Tissue Disease (CTD) and to examine correlation between the type of the disease and its course.
Material and methods. We have used and original questionnaire based on diagnostic criteria of RLS created by International Restless Legs Syndrome Study Group. The examined
group consisted of patients of Connective Tissue Diseases Out-patient Department, Medical
University of Gdansk.
Adres do korespondencji:
Mariusz Siemiński
Klinika Neurologii Dorosłych
Akademii Medycznej w Gdańsku
ul. Dębinki 7, 80–294 Gdańsk
tel.: (0 58) 349 23 00
faks: (0 58) 349 23 20
e-mail: [email protected]
Results. We have examined 108 patients (101 women and 7 men; mean age: 50 ± 12.8).
Symptoms of RLS were found in 38.6% of the subjects. The most frequent diseases in the
RLS-positive group were Sjögren’s Syndrome and Mixed Connective Tissue Disease (Sharp’s
Disease). The immunosuppressive drugs were significantly less frequently used in the
RLS-positive group.
Conclusions. RLS is an often problem in patients with CTD nevertheless it is still underdiagnosed and not treated.
Key words: Restless Legs Syndrome, connective tissue diseases
Wstęp
Zespół niespokojnych nóg (ZNN) to częste zaburzenie
snu i układu ruchu. Według badań epidemiologicznych
jego częstość występuje u 5–15% populacji ogólnej [1].
Jego rozpoznanie opiera się na 4 następujących kryteriach, sformułowanych przez Międzynarodową Grupę Badawczą Zespołu Niespokojnych Nóg (IRLSSG, International Restless Legs Syndrome Study Group) [1]:
1. Uczucie przymusu poruszania kończynami dolnymi,
któremu towarzyszą inne nieprzyjemne doznania
czuciowe w obrębie nóg.
2. Występowanie lub nasilanie się objawów w okresie
spoczynku.
3. Występowanie lub nasilanie się objawów wieczorem
i w nocy.
4. Ustępowanie objawów pod wpływem ruchu.
www.sen.viamedica.pl
33
SEN
2005, Tom 5, Nr 2
Zespół niespokojnych nóg prowadzący do zaburzeń
snu istotnie obniża jakość życia chorych [2]. Jego etiologia pozostaje niewyjaśniona, niemniej jednak obecnie
uważa się, że może on być wywoływany zaburzeniami
w mózgowym metabolizmie żelaza, prowadzącymi do
nieprawidłowej transmisji dopaminergicznej [3].
Choroby układowe tkanki łącznej to choroby, w których wiele wzajemnie nakładających się procesów immunologicznych i zapalnych, przebiegających w organizmie o zwiększonej podatności genetycznej, prowadzi do
uszkodzenia stawów, tkanek okołostawowych, skóry
i narządów wewnętrznych. W toczniu rumieniowatym
układowym — modelowej jednostce chorobowej z tej
grupy — zasadniczą cechą jest wzmożona produkcja autoprzeciwciał, skierowanych przeciwko różnym antygenom. Wiąże się to z poliklonalną aktywacją limfocytów B
i obniżeniem aktywności naturalnych komórek cytotoksycznych (NK, natural killer cells). Upośledzenie eliminacji kompleksów immunologicznych, które odkładają
się w ścianach naczyń bezpośrednio prowadzi do objawów choroby (vasculitis). Proces zapalny ma charakter
ogólnoustrojowy, przez co objawy mogą obejmować również ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy [4]. Do neuropsychiatrycznych objawów chorób układowych można zaliczyć między innymi zaburzenia snu [5], których
patomechanizm najczęściej wiąże się ze zmianami stężenia interferonu gamma (INF-g, gamma interferon) [6]
lub interleukiny-1 (IL-1, interleukin-1) i czynnika martwicy nowotworów a (TNF-a, tumor necrosis factor a) [7].
Celem prezentowanego badania była ocena częstości
zespołu niespokojnych nóg w populacji osób z rozpoznaną chorobą układową tkanki łącznej oraz analiza
związku między przebiegiem choroby zasadniczej a występowaniem ZNN.
t Materiał i metody
Badanie przeprowadzono wśród chorych leczonych
w Poradni Układowych Schorzeń Tkanki Łącznej przy
Akademickim Centrum Klinicznym Akademii Medycznej w Gdańsku. Grupa badana liczyła 108 osób w tym,
101 kobiet i 7 mężczyzn. Średni wiek w badanej grupie
wynosił 50 ± 12,8 lat. Do udziału w badaniu zaproszono
wszystkich chorych z rozpoznaną układową chorobą
tkanki łącznej, zgłaszających się na wizyty kontrolne do
poradni w okresie 2 miesięcy (luty i marzec) 2005 roku.
Po uzyskaniu zgody na udział w badaniu chory otrzymywał kwestionariusz dotyczący objawów zespołu niespokojnych nóg, współwystępowania innych chorób
(nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej, cukrzycy),
trybu życia (nadwaga, palenie tytoniu, regularne picie
kawy) i zaburzeń snu (bezsenność, nadmierna senność
w ciągu dnia, okresowe ruchy kończyn we śnie). W kwestionariuszu znajdowało się także pytanie umożliwiające pacjentom z ZNN ocenę nasilenia zespołu w porów-
34
naniu z innymi objawami, jakich doświadczają. Pytanie
brzmiało: „Jak bardzo problemy z nogami, opisane
w pytaniach 1–5 są dla Pani/Pana dokuczliwe?”. Chorzy
mieli do wyboru jedną z następujących odpowiedzi:
a) jest to najbardziej dokuczliwa z moich dolegliwości;
b) jest to jedna z bardziej dokuczliwych dolegliwości;
c) inne moje problemy ze zdrowiem bardziej mi dokuczają; d) nie mam takich dolegliwości, to nie jest mój problem. Dane z ankiety uzupełniano informacjami z historii choroby pacjenta na temat stosowanego leczenia, występowania niedokrwistości i niewydolności nerek. Kwestionariusz dotyczący objawów zespołu niespokojnych
nóg oparto na kryteriach rozpoznania ZNN, opracowanych przez IRLSSG [1].
t Wyniki
Rozpoznania poszczególnych chorób tkanki łącznej
w badanej grupie przedstawiono w tabeli 1. Zespół niespokojnych nóg stwierdzono u 41 chorych, co stanowi
38,6%. Średni wiek w grupie chorych z objawami ZNN
(grupa „ZNN-dodatnia”) był nieistotnie statystycznie
wyższy od średniego wieku w grupie „ZNN-ujemnej” bez
objawów ZNN (52,3 ± 10,9 roku vs. 48,8 ± 13,7 roku).
Występowanie poszczególnych chorób tkanki łącznej
w populacjach chorych z ZNN i bez tego zespołu przedstawiono w tabeli 2. Wśród pacjentów z objawami zespołu niespokojnych nóg istotnie częściej stwierdzono
zespół Sjögrena oraz istotnie rzadsze występowanie mieszanej choroby tkanki łącznej (choroby Sharpa). Innych
istotnych statystycznie różnic w częstości pozostałych
chorób tkanki łącznej w populacjach „ZNN-dodatniej”
i „ZNN-ujemnej” nie wykazano.
Liczba lat, jakie upłynęły od momentu rozpoznania
choroby tkanki łącznej, statystycznie istotnie nie różniła
się między grupami chorych z objawami zespołu niespokojnych nóg i chorych bez ZNN. Średni czas trwania
choroby w grupie „ZNN-dodatniej” wynosił 7,42 ± 5,9 roku, a w grupie „ZNN-ujemnej¨ — 7,64 ± 6,9 roku (test t,
p > 0,05). W obu grupach zastosowano steroidoterapię
Tabela 1. Rozpoznania chorób tkanki łącznej
w badanej grupie
Choroba tkanki łącznej
n (%)
Toczeń rumieniowaty układowy
66 (61%)
Twardzina układowa
7 (6,5%)
Zespół Sjögrena
7 (6,5%)
Reumatoidalne zapalenie stawów
7 (6,5%)
Mieszana choroba tkanki łącznej
(choroba Sharpa)
12 (11,1%)
Krioglobulinemia
4 (3,8%)
Zapalenie mięśni
5 (4,6%)
www.sen.viamedica.pl
Mariusz Siemiński i wsp., Zespół niespokojnych nóg a choroby tkanki łącznej
SEN
Tabela 2. Częstość poszczególnych chorób tkanki łącznej u chorych ze stwierdzonym zespołem niespokojnych
nóg (ZNN) i bez takiego rozpoznania (test c 2: *p > 0,05; † < 0,05)
Choroba tkanki łącznej
Chorzy z ZNN (n = 41) (%)
Chorzy bez ZNN (n = 67) (%)
63,4
59,7*
Toczeń rumieniowaty układowy
Twardzina układowa
Zespół Sjögrena
7,3
6,0*
12,2
2,9†
Reumatoidalne zapalenie stawów
4,9
7,5*
Mieszana choroba tkanki łącznej (choroba Sharpa)
4,9
14,9†
Krioglobulinemia
2,4
4,5*
Zapalenie mięśni
4,9
4,5*
choroby zasadniczej. Wszyscy chorzy z zespołem niespokojnych nóg oraz 98,5% chorych bez ZNN przyjmowali przewlekle steroidy (różnica nieistotna statystycznie). W grupie osób z objawami zespołu niespokojnych
nóg statystycznie istotnie mniej pacjentów leczono za
pomocą preparatów immunosupresyjnych (odpowiednio:
50,0 vs. 60,3%, test c2; p < 0,05).
W tabeli 3 podano częstość współwystępowania innych chorób oraz nadwagi, palenia tytoniu oraz regularnego picia kawy w populacjach „ZNN-dodatniej” i „ZNN-ujemnej”. Wśród chorych, u których stwierdzono zespół
niespokojnych nóg, znamiennie częściej wykazano niedokrwistość, nadciśnienie tętnicze i cukrzycę, a także palenie tytoniu i nadwagę.
Zaburzenia snu częściej występowały w populacji
chorych z zespołem niespokojnych nóg niż w grupie
„ZNN-ujemnej”, co przedstawiono w tabeli 4. Niemal
1/3 chorych (30,1%) z ZNN stwierdziła, że objawy tego
zespołu występują także wśród członków ich rodzin.
Siedemnastu chorych (40,5%) z objawami ZNN potwierdziło, że jest to jeden z ich poważniejszych problemów zdrowotnych, natomiast 59,5% chorych uznało te
objawy za mniej dokuczliwe od innych symptomów.
Ponad połowa pacjentów (61,9%) z ZNN swoje dolegliwości zgłaszała lekarzom. Żaden chory wcześniej nie
przyjmował leków wskazanych w terapii zespołu niespokojnych nóg.
t Dyskusja i omówienie wyników
Z powyższego badania wynika, że zespół niespokojnych nóg często współwystępuje z układowymi chorobami tkanki łącznej. W badanej populacji chorych na
choroby układowe tkanki łącznej ZNN występował częściej niż opisują to autorzy badający rozpowszechnienie
Tabela 3. Współwystępowanie innych chorób w grupie „ZNN-dodatniej” i „ZNN-ujemnej” u pacjentów z rozpoznaną chorobą tkanki łącznej (test c 2: *p > 0,05; †p < 0,05)
Choroby współwystępujące
Grupa „ZNN-dodatnia” (n = 41) (%)
Grupa „ZNN-ujemna” (n = 67)(%)
Nefropatia
11,9
14,7*
Niedokrwistość
52,4
35,3†
Nadciśnienie tętnicze
45,2
35,3†
Choroba wieńcowa
21,4
17,6*
Cukrzyca
Palenie tytoniu
7,1
1,5†
35,7
14,7†
Regularne picie kawy
61,9
69,1*
Nadwaga
54,7
39,7†
Tabela 4. Zaburzenia snu (bezsenność, nadmierna senność dzienna i okresowe ruchy kończyn we śnie) w grupie
„ZNN-dodatniej” i „ZNN-ujemnej” u chorych z rozpoznaną chorobą tkanki łącznej (test c 2: * p > 0,05;
†p < 0,05)
Zaburzenia snu
Bezsenność
Grupa „ZNN-dodatnia” (%)
62
Grupa „ZNN-ujemna” (%)
52,9*
Nadmierna senność dzienna
73,8
64,7†
Okresowe ruchy kończyn we śnie
54,8
29,9†
www.sen.viamedica.pl
35
SEN
2005, Tom 5, Nr 2
zespołu niespokojnych nóg w populacji ogólnej oraz częściej niż w grupie pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej. Bjorvatn i wsp. [8], badając reprezentatywną
próbkę populacji duńskiej i norweskiej, stwierdzili, że
ZNN występuje u 11,5% populacji ogólnej — a zatem
ponad 3-krotnie rzadziej niż w badanej przez autorów
grupie pacjentów. W europejskiej i amerykańskiej populacji chorych podstawowej opieki zdrowotnej częstość
zespołu niespokojnych nóg wynosiła 11,1% [9]. W badaniach nad populacją polską ustalono, że wśród pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej w Gdańsku ZNN występował u 21,9%. Różnice w częstości zespołu niespokojnych nóg między populacją ogólną a populacją pacjentów z chorobami autoimmunologicznymi uprawniają
do postawienia hipotezy, że choroby tkanki łącznej sprzyjają rozwojowi zespołu niespokojnych nóg.
Częstość ZNN wśród chorych z rozpoznaną chorobą
tkanki łącznej rzadko jest przedmiotem badań. W dotychczas opublikowanych pracach częstość zespołu niespokojnych nóg wśród pacjentów z poszczególnymi chorobami autoimmunologicznymi była niższa niż w badaniu
autorów. W publikacji dotyczącej chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów ZNN stwierdzono u 25% chorych w porównaniu z 4% w grupie kontrolnej [11].
Wzmianki na temat zespołu niespokojnych nóg sporadycznie pojawiają się w pracach poświęconych szeroko
rozumianym zaburzeniom snu w populacjach pacjentów
z chorobami tkanki łącznej. Jakitowicz i wsp. [12] objawy ZNN stwierdzili u 4 pacjentek w 15-osobowej grupie
chorych na toczeń rumieniowaty układowy. Gudbjornsson i wsp. [13], badając pacjentów z pierwotnym zespołem Sjogrena oraz z reumatoidalnym zapaleniem stawów,
stwierdzili występowanie zespołu niespokojnych nóg
u 24% chorych z zespołem Sjogrena oraz u 2% pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. W badaniu
dotyczącym twardziny układowej (sklerodermii) ZNN
wykryto u 22% chorych [14]. Różnice w częstości zespołu niespokojnych nóg w pracach cytowanych powyżej
oraz w badaniu autorów niniejszej pracy mogą wynikać
z wielu przyczyn głównie metodologicznych — populacje dobierane w rozmaity sposób, na ogół też znacznie
różniły się liczebnością. Poszczególne publikacje różnią
się także metodą rozpoznawania ZNN. Należy zauważyć,
że w badaniu autorów po raz pierwszy w populacji osób
z układowymi chorobami tkanki łącznej zastosowano
precyzyjne kryteria rozpoznawania zespołu niespokojnych nóg, zrewidowane w 2003 roku przez Międzynarodową Grupę Badawczą zespołu niespokojnych nóg.
W badaniach polisomnograficznych, u pacjentów
z chorobami układowymi, stwierdzano między innymi
okresowe ruchy kończyn we śnie — zjawisko często
współwystępujące z ZNN, lecz nietożsame z tym zespołem. W badaniu chorych z twardziną układową okresowe ruchy kończyn we śnie występowały u 48% osób,
podczas gdy ZNN występował tylko u 22% badanych [14].
36
Drewes i wsp. [15] udowodnili częstsze pojawianie się
okresowych ruchów kończyn we śnie u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów w porównaniu z grupą
kontrolną. W badaniu autorów występowanie intensywnych ruchów kończyn w czasie snu zgłaszało 54,8% chorych z zespołem niespokojnych nóg oraz 29,9% — bez
objawów ZNN.
Zależność między zespołem niespokojnych nóg
a chorobami autoimmunologicznymi badano również,
oceniając częstość tych chorób wśród osób z ZNN.
W swoim badaniu Banno i wsp. [16] stwierdzili, że wśród
chorych z zespołem niespokojnych nóg artropatie zapalne występują u 1% pacjentów, artropatie niezapalne
u — 35,9%, a choroby mięśni, więzadeł, ścięgien i powięzi — u 16,5% chorych. Natomiast Ondo i wsp. [17],
po klinicznej i serologicznej ocenie 68 osób z rozpoznanym ZNN, wykazali, że procesy autoimmunologiczne raczej nie leżą u podstawy patomechanizmu zespołu niespokojnych nóg, a chorób reumatycznych nie należy zaliczać do schorzeń powodujących wtórny ZNN.
W populacji osób z objawami zespołu niespokojnych
nóg częściej występowali pacjenci z rozpoznaniem zespołu Sjögrena oraz mieszanej choroby tkanki łącznej.
Wynik ten jest zgodny z badaniami Gudbjornssona [13],
który stwierdził wielokrotnie wyższą częstość zespołu
niespokojnych nóg wśród osób z zespołem Sjögrena
w porównaniu z grupą chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Można przypuszczać, że patomechanizm
tych 2 jednostek chorobowych sprzyja pojawieniu się
ZNN. Hipotezę tę mogłyby zweryfikować badania porównawcze częstości zespołu niespokojnych nóg w populacjach osób chorujących na różne schorzenia autoimmunologiczne.
Uzyskane przez autorów wyniki, dotyczące współwystępowania innych chorób z ZNN, są częściowo zgodne
z danymi, pochodzącymi z badań nad populacją ogólną.
Stwierdzono nieistotną różnicę w częstości nefropatii
między populacjami „ZNN-dodatnią” i „ZNN-ujemną”,
chociaż niewydolność nerek jest czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu zespołu niespokojnych nóg [18]. Można to wytłumaczyć faktem, że pacjenci z badanej populacji cierpieli na łagodną niewydolność nerek, z wartościami stężenia kreatyniny w surowicy krwi oscylującymi wokół 1,5 mg/l. Natomiast wyższa częstość niedokrwistości w populacji chorych z ZNN pozostaje zgodna
z teorią, łączącą patomechanizm zespołu niespokojnych
nóg z zaburzeniami gospodarki żelaza [3]. Uzyskane
wyniki, dotyczące palenia większej ilości tytoniu przez
chorych z ZNN, jak również częstszego występowania
nadciśnienia tętniczego i cukrzycy wśród osób z zespołem niespokojnych nóg, są zgodne z innymi doniesieniami na ten temat [8, 9, 19].
Ustalono, że w grupie z objawami ZNN rzadziej spotyka się osoby leczone z zastosowaniem preparatów
immunosupresyjnych, z czego może wynikać, że inten-
www.sen.viamedica.pl
Mariusz Siemiński i wsp., Zespół niespokojnych nóg a choroby tkanki łącznej
sywniejsze leczenie chorób tkanki łącznej zmniejsza
prawdopodobieństwo pojawienia się ZNN. Hipoteza ta
wymaga jednak potwierdzenia w badaniach prospektywnych.
Dla 40% chorych z zespołem niespokojnych nóg
(czyli dla 15% całej badanej populacji) jest on jednym z poważniejszych problemów zdrowotnych.
Sześćdziesiąt procent chorych z ZNN o swoich objawach informowało lekarzy, a mimo to żadnego z nich
nie leczono preparatami zalecanymi w terapii ZNN.
Podobnie przedstawia się sytuacja w europejskiej
i amerykańskiej populacji pacjentów podstawowej
opieki zdrowotnej, gdzie zaledwie 12,9% chorych
z ZNN, zgłaszających lekarzowi swoje objawy, ma prawidłowo postawioną diagnozę, a co więcej — mniej
niż połowę zdiagnozowanych pacjentów leczy się
właściwymi lekami [9].
SEN
t Wnioski
1. Częstość zespołu niespokojnych nóg w populacji pacjentów z układowymi chorobami tkanki łącznej wynosi 38,2%.
2. Zespołowi niespokojnych nóg najczęściej towarzyszył zespół Sjögrena lub mieszana choroba tkanki
łącznej (choroba Sharpa).
3. Wystąpienie ZNN nie wiązało się z wiekiem chorych
ani czasem trwania choroby zasadniczej.
4. W grupie osób z zespołem niespokojnych nóg istotnie rzadziej stosowano leki immunosupresyjne.
5. Pacjenci z ZNN częściej chorowali na nadciśnienie
tętnicze, niedokrwistość, cukrzycę, a ponadto częściej palili tytoń i mieli nadwagę.
6. Zespół niespokojnych nóg jest chorobą wywołującą
inne, istotne dla chorego dolegliwości, a jednak zbyt
rzadko się go rozpoznaje i leczy.
t Streszczenie
Zespół niespokojnych nóg a choroby tkanki łącznej
Wstęp. Celem pracy była ocena częstości zespołu niespokojnych nóg (ZNN) w populacji osób z rozpoznaną chorobą układową
tkanki łącznej oraz zbadanie zależności między obecnością objawów ZNN a typem i przebiegiem choroby zasadniczej.
Materiał i metody. W badaniu wykorzystano oryginalny kwestionariusz oparty na kryteriach diagnostycznych ZNN opracowanych przez Międzynarodową Grupę Badawczą zespołu niespokojnych nóg (IRLSSG, International Restless Legs Syndrome
Study Group). Przebadano 108 pacjentów (101 kobiet i 7 mężczyzn; średnia wieku: 50 ± 12,8 roku) leczonych ambulatoryjnie
w Poradni Układowych Schorzeń Tkanki Łącznej przy Akademickim Centrum Klinicznym Akademii Medycznej w Gdańsku.
Wyniki. Zespół niespokojnych nóg stwierdzono u 38,6% chorych, wśród których najwięcej było osób z rozpoznaniem zespołu
Sjögrena i mieszanej choroby tkanki łącznej (choroba Sharpa). W grupie chorych z objawami zespołu niespokojnych nóg
znamiennie rzadziej stosowano leki immunosupresyjne.
Wnioski. Zespół niespokojnych nóg jest częstym problemem wśród osób z rozpoznaną układową chorobą tkanki łącznej,
jednak zbyt rzadko się go rozpoznaje i leczy.
Słowa kluczowe: zespół niespokojnych nóg, choroby układowe tkanki łącznej
t Piśmiennictwo
1. Allen R.P., Picchietti D., Hening W.A., Trenkwalder C., Walters A.S.,
Montplaisir J. Restless legs syndrome: diagnostic criteria,special
consideration, and epidemiology. A report from the restless legs
syndrome diagnosis and epidemiology workshop at the National
Institutes of Health. Sleep Medicine 2003; 4: 101–119.
2. Abetz L., Allen R., Follet A., Washburn T., Earley C., Kirsch J.,
Knight H. Evaluating the quality of life of patients with restless
legs syndrome. Clin. Ther. 2004; 26 (6): 925–935.
3. Stiasny-Kolster K., Trenkwalder C., Fogel W., Greulich W., Hahne M., Lachenmayer L. i wsp. Restless legs syndrome — new
insights into clinical characteristics, pathophysiology and treatment options. J. Neurol. 2004; 251 (supl. 6): 39–43.
4. Kowalski M.L. (red.). Immunologia Kliniczna. Mediton, Łódź 2000.
5. Mahowald M.L., Mahowald M.W. Nightime sleep and daytime
functioning (sleepiness and fatigue) in well-defined chronic rheumatic diseases. Sleep Medicine 2000; 1: 179–193.
6. Cardinali D.P., Esquifino A.I. Circadian disorganization in experimental arthritis. Neurosignals 2003; 12 (6): 267–282.
7. Krueger J.M., Majde J.A. Humoral links between sleep and the immune system: research issues. Ann. N. Y. Acad. Sci. 2003; 992: 9–20.
8. Bjorvatn B., Leissner L., Ulfberg J., Gyring J. i wsp. Prevalence,
severity and risk factors of restless legs syndrome in the general
adult population in two Scandinavian countries. Sleep Medicine
2005; 6: 307–312.
9. Hening W., Walters A.S., Allen R.P., Montplaisir J., Myers A.,
Ferini-Strambi L. Impact, diagnosis and treatment of restless legs
syndrome (RLS) in a primary care population: the REST (RLS
epidemiology, symptoms, and treatment) primary care study.
Sleep Medicine 2004; 5: 237–246.
10. Nitka A., Siemiński M., Landowski J., Nyka W.M. Prevalence of
restless legs syndrome in primary care settings in Gdańsk, Poland. J. Sleep. Res. 2004; 13 (supl. 1): 533. Streszczenia XVII Kongresu European Sleep Research Society.
11. Salih A.M., Gray R.E., Mills K.R., Webley M. A clinical, serological and neurophysiological study of restless legs syndrome in
rheumatoid arthritis. Br. J. Rheumatol. 1994; 33 (1): 60–63.
www.sen.viamedica.pl
37
SEN
2005, Tom 5, Nr 2
12. Jakitowicz J., Sauer-Nowicka K., Wrońska A., Nowicki Z. Zaburzenia snu w toczniu rumieniowatym układowym. Sen 2004;
4 (4): 111–115.
13. Gudbjornsson B., Broman J.E., Hetta J., Hallgren R. Sleep disturbances in patients with primary Sjogren’s syndrome. Br. J. Rheumatol. 1993; 32 (12): 1072–1076.
14. Prado G.F., Allen R.P., Trevisani V.M.F., Toscano V.G., Earley Ch.J.
Sleep disruption in systemic sclerosis (scleroderma) patients:
clinical and polisomnographic findings. Sleep Medicine 2002; 3:
341–345.
15. Drewes A.M., Svendsen L., Taagholt S.J., Bjerregard K., Nielsen K.D.,
Hansen B. Sleep in rheumatoid arthritis: a comparison with
38
16.
17.
18.
19.
healthy subjects and studies of sleep/wake interactions.
Br. J. Rheumatol. 1998; 37 (1): 71–81.
Banno K., Delaive K., Walld R., Kryger M.H. Restless legs syndrome in 218 patients: associated disorders. Sleep Medicine 2000;
1: 221–229.
Ondo W., Tan E.K., Mansoor J. Rheumatologic serologies in secondary restless legs syndrome. Mov. Disord. 2000; 15 (2): 321–323.
Gigli G.L., Adorati M., Dolso P. i wsp. Restless legs syndrome in
end-stage renal disease. Sleep Medicine 2004; 5: 309–315.
Ohayon M.M., Roth T. Prevalence of restless legs syndrome and
periodic limb movement disorder in the general population.
J. Psychosom. Res. 2002; 53: 547–554.
www.sen.viamedica.pl