Epidemiologia schorzeń zależnych od diety u osób dorosłych

Epidemiologia schorzeń
zależnych od diety
u osób dorosłych
Prowadzone w ciągu ostatnich lat badania epidemiologiczne przyniosły wiele dowodów potwierdzających związki
pomiędzy dietą a zdrowiem i przyczyniły się do rozwoju
epidemiologii żywieniowej. Początkowo badania zależności pomiędzy dietą i jej składnikami (nasycone kwasy tłuszczowe, cholesterol, sól) dotyczyły chorób serca. Obecnie
obejmują znaczną liczbę schorzeń, w tym cukrzycę, wady
rozwojowe płodu, prawie wszystkie typy nowotworów,
choroby neurodegeneracyjne, choroby oczu, kamice układu moczowego oraz wiele innych. Znacznie wzrosła też
liczba analizowanych czynników związanych z rodzajem
spożywanych produktów w ujęciu jakościowym i ilościowym. Tak zwany zachodni styl życia, obejmujący nieprawidłowo zbilansowaną dietę oraz niską aktywność fizyczną,
charakterystyczny dla populacji krajów uprzemysłowionych,
prowadzi do wielu zaburzeń metabolicznych i chorób określanych mianem dietozależnych. Z drugiej strony rośnie
liczba badań i dowodów naukowych potwierdzających
skuteczność stosowania elementów prozdrowotnego stylu
życia w profilaktyce i leczeniu tych schorzeń. W badaniach
WOBASZ (Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badania Stanu
dr inż. Danuta Gajewska
Specjalista w dziedzinie
żywienia człowieka i dietetyki,
wykładowca w Szkołe Głównej
Gospodarstwa Wiejskiego
Zdrowia Ludności) prowadzonych w latach 2003–2005 na
grupie ponad tysiąca osób w wieku 20–74 lat wykazano,
że jedynie 3% badanych realizowało zalecenia pozytywnych
zachowań żywieniowych, wyliczonych na podstawie tzw.
wskaźnika stylu życia (niepalenie tytoniu, prawidłowa masa
ciała, odpowiednie spożycie warzyw i owoców, zadowalający poziom aktywności fizycznej). U 9% badanych wskaźnik wynosił 0, co oznacza, że nie stwierdzono żadnej cechy
pozytywnych zachowań zdrowotnych(1).
Z danych WHO/FAO (2003)(2) wynika, że spożycie żywności
zwiększyło się z 2947 kcal/osobę/dobę w latach 1964–1966
do 3380 kcal/osobę/dobę w latach 1997–1999. Konsekwencją wzrostu spożycia żywności o wysokiej gęstości energetycznej (tłuszcz, cukier) oraz siedzącego trybu życia jest
częstsze występowanie nadwagi i otyłości u ludzi na całym
7
Żywność dla zdrowia
świecie. Badania analizujące optymalną podaż energii i spowolnienie zależnych od wieku chorób wskazują na konieczność utrzymania BMI nieprzekraczającego 24 kg/m2, chociaż
są też doniesienia o korzystniejszych efektach niższych wartości BMI (pomiędzy 18,5 a 21,9 kg/m2)(3).
Choroby układu krążenia
Choroby serca i naczyń stanowią główną przyczynę zgonów
na całym świecie. Szczególnie często schorzenia te diagnozuje się w krajach uprzemysłowionych, chociaż nie omijają
one także krajów o niższym statusie ekonomicznym. Szacuje się, że około 80% wszystkich zgonów powodowanych
chorobami układu sercowo-naczyniowego dotyczy krajów
rozwijających się(4). Polska należy do państw o częstym
występowaniu chorób układu krążenia, które stanowią
ok. 50% przyczyn wszystkich zgonów. Niestety choroby te
są znacznie częstszą przyczyną zgonów przedwczesnych
mieszkańców naszego kraju niż przeciętnie w Unii Europejskiej(5).
Zdefiniowane klinicznie czynniki ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego to podwyższone stężenie cholesterolu, wysokie ciśnienie tętnicze krwi i palenie. Czynniki ryzyka, takie jak hiperlipidemia, nadciśnienie tętnicze, otyłość
i cukrzyca, są związane z żywieniem. Strategie prewencji
schorzeń układu krążenia obejmują: zwiększoną podaż
wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-3 z ryb i źródeł roślinnych, ograniczenie spożycia nasyconych kwasów
tłuszczowych i kwasów typu trans oraz zwiększenie spożycia warzyw, owoców, orzechów i pełnoziarnistych produktów zbożowych.
Mechanizmy działania tak skonstruowanej diety prowadzą
do poprawy profilu lipidowego, zmniejszenia stresu oksydacyjnego, zmniejszenia stanu zapalnego, poprawy funkcji
śródbłonka naczyń, zwiększenia wrażliwości na insulinę,
regulacji ciśnienia tętniczego i zmniejszenia krzepliwości
krwi(6). Wszystkie strategie w zapobieganiu chorobom układu krążenia związane są z redukcją uwalniania czynników
o charakterze prozapalnym (CRP, TNF-α, IL-8, IL-6).
Zdaniem Willetta i wsp.(7) jednym z najważniejszych elementów prewencji chorób układu krążenia jest zapobieganie wzrostom stężenia frakcji LDL cholesterolu, poprzez
odpowiednią modyfikację diety, już w najmłodszym wieku i utrzymanie prozdrowotnych nawyków żywieniowych
przez całe życie.
Zespół metaboliczny
W badaniach WOBASZ częstość występowania zespołu metabolicznego w Polsce stwierdzono u 23% mężczyzn i 20%
kobiet, tj. u 5,8 mln osób. Oznacza to, że średnio co piąty
mieszkaniec naszego kraju w wieku 20–74 lat charakteryzuje się otyłością brzuszną, wysokim ciśnieniem krwi, dyslipidemią i zaburzeniami tolerancji glukozy. Znacznie częstsze występowanie zespołu metabolicznego odnotowano
u osób starszych – u 46% kobiet w wieku 60–74 lat i u 35%
mężczyzn. Najczęstszym zaburzeniem było podwyższone
ciśnienie tętnicze krwi (69% wśród mężczyzn i 50% wśród
kobiet), a także otyłość brzuszna wśród kobiet (41%) i pod-
8
wyższone stężenie triglicerydów (34%) u mężczyzn. Ciekawe są również obserwacje dotyczące zróżnicowania regionalnego. Najczęściej zespół metaboliczny obserwowano
w Polsce północno-zachodniej, najrzadziej zaś w regionach
południowo-wschodnich(8).
Nowotwory
Nowotwory stanowią poważny problem epidemiologiczny
na świecie, niezależnie od poziomu rozwoju gospodarczego. Jeden na osiem zgonów w skali całego świata spowodowany jest właśnie chorobą nowotworową. W 2008 roku
wykryto 12,7 mln przypadków chorób nowotworowych
i odnotowano 7,6 mln zgonów w ich wyniku. Prognozy nie
są optymistyczne, szacuje się, że w 2030 roku (w związku
ze wzrostem liczby mieszkańców i starzeniem się społeczeństwa) będzie ponad 20 mln nowych przypadków zachorowań rocznie, a liczba zgonów przekroczy 13 mln(9).
W Polsce w 2008 roku stwierdzono około 156 000 nowych
zachorowań na nowotwory złośliwe, z tego 78 300 wśród
mężczyzn i 77 600 wśród kobiet. Najczęściej rejestrowanymi w 2008 r. nowotworami u mężczyzn były nowotwory
złośliwe płuca (21,6%), gruczołu krokowego (12,6%) oraz
jelita grubego (12,2%). U kobiet natomiast były to nowotwory złośliwe piersi (22,2%), jelita grubego (10,1%) i płuca (8,1%). Większość nowotworów piersi (57%) u kobiet
odnotowano w grupie wiekowej 50–69 lat(10).
Obok palenia tytoniu do modyfikowalnych czynników ryzyka
choroby nowotworowej należą masa ciała, sposób żywienia
i aktywność fizyczna. Szacuje się, że około 1/3 wszystkich
zgonów w wyniku choroby nowotworowej w ciągu roku
w USA związanych jest z nadmierną masą ciała (nadwagą
lub otyłością), brakiem aktywności fizycznej i nieprawidłową dietą. Podobnie jak w przypadku wielu innych schorzeń,
utrzymanie optymalnej masy ciała we wszystkich fazach
rozwoju ontogenetycznego dzięki prawidłowo zbilansowanej diecie i zwiększonej aktywności fizycznej oraz unikaniu
palenia może znacznie zmniejszyć ryzyko choroby nowotworowej, nawet u osób predysponowanych genetycznie.
Uważa się, że nadmierna masa ciała może być przyczyną
1 na 5 zgonów powodowanych chorobą nowotworową
w USA. Otyłość przyczynia się do rozwoju nowotworów
piersi (u kobiet po menopauzie), jelita grubego, odbytnicy,
endometrium, przełyku, nerek, trzustki i najprawdopodobniej może mieć związek z rozwojem nowotworów pęcherzyka żółciowego, wątroby, jajników, szyjki macicy, prostaty,
szpiczaka mnogiego i chłoniaka nieziarniczego(9).
Dieta może być przyczyną przynajmniej 18 rodzajów nowotworów. Różne czynniki żywieniowe odgrywają rolę jako
promujące lub hamujące ich rozwój(3). Szczególnym składnikiem diety jest alkohol. Konsumowany w umiarkowanych
ilościach (1 drink dziennie w przypadku kobiet i do 2 drinków dziennie w przypadku mężczyzn) może mieć nawet
działanie terapeutyczne, prowadzące do obniżenia ryzyka
chorób serca. Jednak nadmierne spożycie tego produktu
zwiększa ryzyko nowotworów jamy ustnej, krtani, gardła,
przełyku, wątroby, trzustki, piersi oraz jelita grubego. Jednoczesne działanie dwóch czynników, alkoholu i tytoniu,
powoduje znaczący wzrost ryzyka zachorowania na nowotwory jamy ustnej, krtani i przełyku w porównaniu z każdym z nich oddzielnie(9).
Ważnym składnikiem diety, zwłaszcza ze względu na większe ryzyko osteoporozy u kobiet, jest wapń. Niektóre badania sugerują, że zwiększona podaż tego pierwiastka w diecie (także w połączeniu z witaminą D) może zmniejszać
ryzyko nowotworów jelita grubego, a suplementacja może
wpływać, w pewnym stopniu, na nawroty polipów jelita
grubego.
Pomimo wielu prowadzonych na całym świecie badań analizujących zależności pomiędzy sposobem żywienia, składnikami żywności a częstością występowania różnych schorzeń, nadal wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi. Warto
podkreślić, że prawidłowo zaplanowana dieta może
znacznie zmniejszyć ryzyko wystąpienia chorób związanych z wiekiem, a jest to najtańsza i zarazem najbezpieczniejsza metoda terapii.
Piśmiennictwo:
1. Kwaśniewska M., Kaczmarczyk-Chałas K., Dziankowska-Zaborszczyk E. i wsp.: Zachowania
zdrowotne, wskaźnik stylu życia a ryzyko kardiometaboliczne. Wyniki badania WOBASZ 2003–2005.
Pol. Przegl. Kardiol. 2010; 12: 103–108.
2. Report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation, WHO Technical Report Series 916, 2003. 5. WHO
Global strategy on diet, physical activity and health.
3. Everitt A., Hilmer S.N., Brand-Miller J. i wsp.: Dietary approaches that delay age-related diseases.
Clin. Interv. Aging 2006; 1: 11–31.
4. Willett WC.: Nutritional epidemiology issues in chronic disease at turn of the century. Epidemiol. Rev.
2000; 22: 82–86.
5. Wojtyniak B., Goryński P. (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Państwowy Zakład Higieny,
Zakład Statystyki, Warszawa 2008.
6. Giugliano D., Ceriello A., Esposito K.: The effects of diet on inflammation; emphasis on the
metabolic syndrome. J. Am. Coll. Cardiol. 2006; 48: 677–685.
7. Kuller L.H.: The great fat debate: reducing cholesterol. J. Am. Diet Assoc. 2011; 111: 663–664.
8. Wyrzykowski B., Zdrojewski T., Sygnowska E. i wsp.: Epidemiologia zespołu metabolicznego
w Polsce. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol. Pol. 2005; 63: (supl. 4): S1–S4.
9. American Cancer Society. Cancer facts and figures 2012. http://www.cancer.org/acs/groups/
content/@epidemiologysurveilance/documents/document/acspc-031941.pdf
10. Wojciechowska U., Didkowska J., Zatoński W.: Nowotwory złośliwe w Polsce w 2008 roku.
Ministerstwo Zdrowia. Warszawa 2010.
11. http://epid.coi.waw.pl/krn/
12. Vargas A.J., Thompson P.A.: Diet and nutrient factors in colorectal cancer risk. Nutr. Clin. Pract.
2012; 27: 613–623.
9