pełne wydanie

Transkrypt

pełne wydanie

Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowie
Journal of Modern Science
JoMS
DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031
ISSN 1734-2031
Kwartalnik
Quarterly
j
o
m
s
April
June
2/25/2015
.
w
s
g
e
.
e
d
u
201 5
.
p
l
Zespół redakcyjny / Editorial team
Adres / Address
dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE
Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła
Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University
of Euroregional Economy in Józefów, Poland
dr Małgorzata Such-Pyrgiel
Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor
im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide
De Gasperi University of Euroregional Economy
in Józefów, Poland
dr Tadeusz Graca
Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor
mgr Aurelia Łuczyńska
redaktor językowy (język angielski) / English
language editor Wyższa Szkoła Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
Polska / Alcide De Gasperi University
mgr Elżbieta Jamróz
redaktor językowy (język włoski) / Italian language
editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
mgr Urszula Kraszewska
Sekretarz Redakcji / Assistant Editor Wyższa Szkoła
dr Paweł Chodak
redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła
dr Zygmunt Domański
redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła
Adres redakcji / Edytorial office
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4
tel/fax(+48) 22 789 19 03
[email protected]
www.joms.wsge.edu.pl
Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional
Economy, ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Poland
Urszula Kraszewska: tel.(+48) 22 789 19 03 int. 12; e-mail: [email protected]
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain
Prof. dr hab. Marek Chmaj University of Social Sciences and Humanities in Warsaw,
Poland
Prof. dr hab. Leon Tadeusz Dyczewski OFM Conv The John Paul II Catholic University
of Lublin, Poland
Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy
Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean „1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania
Prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf University of Warsaw, Poland
Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey
Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania
Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain
Prof. dr hab. Andrzej Misiuk University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland
Prof. JUDr. Stanislav Mráz, CSc. Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia
Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria, Spain
Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy
Prof. dr hab. Victoria Serzhanova University of Rzeszów, Poland
Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania
Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy
Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu „1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia,
Romania
Prof. Ufuc Yolcu Hacettepe University, Turkey
Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine
Ks. prof. dr hab. Sławomir Zaremba Cardinal Stefan Wyszynski University in Warsaw,
Poland
Prof. dr hab. inż. Jerzy Zawisza Społeczna Akademia Nauk, Poland
Dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Rada Naukowa / Scientific Committee
Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of Social
Sciences and Humanities in Warsaw, Poland
Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego / Deputy Chairman] Matej Bel
University Banská Bystrica, Slovakia
Prof. Cadgas Hakan Aladag Hacettepe University, Turkey
Korekta / Proofreading: Hanna Madziar
Projekt okładki / Cover: mgr Miłosz Ukleja
Skład, łamanie / Typesetting, type-matter: Ewa Grabowska
Nakład / Circulation - 150 egzemplarzy / copies
Druk i oprawa / Printing and binding
Wydawnictwo Solaris
Wydawca / Publisher
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4
Urszula Kraszewska
Tel./fax +48 22 789 19 03
[email protected]
www.wsge.edu.pl
© Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie,
przedrukowywanie i rozpowszechnianie całoci lub fragmentów niniejszej
publikacji bez zgody wydawcy zabronione.
Journal of Modern Science jest indeksowany w nastpujcych bazach / Journal
of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar •
IndexCopernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education
list of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Spis treści / Table of contents
NAUKI HUMANISTYCZNE / HUMANITIES ...................................
9
Elżbieta SZAFRAŃSKA, Jerzy SZAFRAŃSKI ............................................ 11
Consumption and juvenile delinquency
Konsumpcja a przestępczość nieletnich
Aleksandra SZEJNIUK................................................................................. 33
Personnel controlling in human resources management
Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami ludzkimi
Kateryna NOVIKOVA .................................................................................. 53
Danger attraction: Social networking and „Dangerous Fads” among young
people and children
Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne a „niebezpieczne mody” wśród
młodzieży i dzieci
Tomasz WRZOSEK ...................................................................................... 65
Resistance to consumerism on the example of the discourse on school
uniforms and communion costumes
Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu o mundurkach
szkolnych i strojach komunijnych
Наталья БУМАЖЕНКО (Natalia BUMAŻENKO) ................................... 87
The main trends of higher school development in the Republic of Belarus
Основные тенденции развития высшей школы Республики Беларусь
Татьяна ПУШКАРЕВА (Tatiana PUSHKARIEVA).................................. 99
Инновационные формы обучения преподавателей в системе
профессионального образования
Anna ORZYŁOWSKA.................................................................................. 111
Consumptionism – threat to the personal security of a human being
Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa indywidualnego
człowieka
Katarzyna BOMBA....................................................................................... 127
Appearance in labour relationships
Pozorność w stosunkach pracy
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Nicolas LEVI ................................................................................................ 155
Kim Jong Il: a film director who ran a country
NAUKI SPOŁECZNE / SOCIAL SCIENCES ....................................... 167
Magdalena SITEK ........................................................................................ 169
European policy on the development of small and medium-sized
enterprises from the perspective of the Executive Agency for Small and
Medium-sized Enterprises
Anna WITKOWSKA-PALEŃ ....................................................................... 177
Programmes supporting the process of social rehabilitation of prisoners
in prisons (selected examples)
Programy wspierające proces readaptacji społecznej skazanych w zakładach
karnych (wybrane zagadnienia)
Aneta Sylwia BARANOWSKA..................................................................... 195
Academic tutoring as a form of supporting foreign students in adaption
to the new living conditionsand study in Poland
Tutoring akademicki jako forma wsparcia studentów zagranicznych
w adaptacji do nowych warunków życia i nauki w Polsce
Jakub KRACIUK .......................................................................................... 219
Economics in terms of financial crisis
Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych
Janusz SOBOŃ ............................................................................................. 231
Safety of the public finances in Poland
Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce
Mirosława CZERNY, Andrzej CZERNY...................................................... 241
Livelihoods in the discussion about economic safety in peripheral regions
Zabezpieczenie egzystencji (LIVELIHOODS) w dyskusji o bezpieczeństwie
ekonomicznych regionów peryferyjnych
Bogusław BUJAK.......................................................................................... 261
Process management in a local bank – a practical process model
Zarządzanie procesami w lokalnym banku – praktyczny model
procesów
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Michał ŁĘSKI ............................................................................................... 275
Concepts of energy security against the events of the 21st century
Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI wieku
Piotr KLUZ, Marta LECH ............................................................................ 289
Modern standards of justice
Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości
Barbara ANTCZAK ..................................................................................... 297
The low turnout of students as one of the causes of school failure
Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn niepowodzeń
szkolnych
Viktoriya SERZHANOVA ............................................................................ 313
Constitutional Position of the People’s Advocate in Romania
Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii
Дмитрий Валентинович ЛИФИНЦЕВ, Анна Борисовна СЕРЫХ,
А.А. ЛИФИНЦЕВА (Dmitriy Valentinovich LIFINTSEV,
Anna Borisovna SERYKH, Alla Alexandrovna LIFINTSEVA) .................. 325
SOCIAL NETWORKS IN LOCAL COMMUNITY: resources for social
work in community development
Локальные сети социальных связей: ресурсы социальной работы
в микросоциуме
Paweł SITEK ................................................................................................. 337
The role of the contemporary higher education in the implementation
of the EURO in Poland
Inga OLEKSIUK........................................................................................... 351
The national, regional and global dimension of the copyright trade
on the Internet
Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich
w Internecie
Ilona ZUBRICKIENĖ, Jurate ADOMAITIENE ......................................... 369
Synthesis of theory and practice in adragogue training
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
Katarzyna FERSZT-PIŁAT .......................................................................... 395
Intercultural competence in the adult education. Case of polish textbooks
for foreigners
Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych. Przypadek
podręczników do nauki języka polskiego dla cudzoziemców
Agnieszka PAWLAK-WOLANIN ................................................................ 411
PRINCE 2 approach as an element of safety in planning an employment
in enterprise
Podejście PRINCE 2 jako element bezpieczeństwa w planowaniu
zatrudnienia w przedsiębiorstwie
Marta WÓJCICKA ....................................................................................... 427
Impact Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the Council
of 19 November 2008 on crime policy in Poland
Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia
19 listopada 2008 r. na polską politykę kryminalną
SPRAWOZDANIA / CONFERENCE REPORTS ................................ 441
Bronisław SITEK .......................................................................................... 443
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji: III Jornadas internacionales
de Derecho Administrativo, Medioambiental y Fiscal Romano Turyn,
7–8 maja 2015 rok
Dorota ŁAŻEWSKA ..................................................................................... 445
Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego
Wartości w pedagogice. Urzeczywistnianie i odrzucanie wartości
Uniwersytet Rzeszowski-Rzeszów 26–27.05.2015 rok
Dorota ŁAŻEWSKA, Katarzyna FERSZT-PIŁAT ....................................... 457
Sprawozdanie z II-giej Międzynarodowej Konferencji Naukowej
Zmienne konteksty edukacji a wyzwania Strategii Europa 2020 Wyższa
Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie
21.04.2015 rok
Kateryna NOVIKOVA .................................................................................. 465
Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE
Konsumpcja: Uwarunkowania, Wartości, Prognozy
j
o
m
s
.
w
s
g
e
.
e
d
u
.
p
l
NAUKI HUMANISTYCZNE
HUMANITIES
Journal of Modern Science tom 2/25/2015, s. 11–31
Consumption and juvenile delinquency
Konsumpcja a przestępczość nieletnich
dr Elżbieta Szafrańska
dr Jerzy Szafrański
w Józefowie
Abstracts
Juvenile delinquency is a serious social problem. For a long time
experts in different areas (law, criminology, sociology, psychology,
medicine) have been trying to find solutions that would reduce juveniles’
involvement in criminal activity and various social pathologies which
accompany crime. Unfortunately, they have been rarely successful.
This publication is a criminological and victim logical discussion of
juvenile delinquency in the context of satisfying needs, both material
and non-material ones. A situation where a person’s needs have not been
satisfied as desired poses a considerable threat to the individual. Human
organism may develop various psychosomatic health disorders which
lead to very serious diseases or even death. Being unable to satisfy their
needs, particularly material ones, in a legal way, juveniles turn to crime.
Research shows that juveniles’ efforts to fulfill their needs may result in
their victimization by both young and adult offenders.
Zjawisko przestępczości wśród nieletnich jest poważnym problemem
społecznym od wielu lat. Naukowcy różnych dziedzin (prawa, kryminologii, socjologii, psychologii, medycyny) próbują znaleźć rozwiązania,
które spowodują ograniczenie udziału nieletnich w zachowaniach przestępczych oraz związanych z nimi innymi zjawiskami patologicznymi.
Niestety, udaje im się to tylko w niewielkim stopniu.
W niniejszej publikacji, autorzy podjęli rozważania kryminologiczne
i wiktymologiczne, dotyczące zjawiska przestępczości nieletnich w kontekście zaspokajania potrzeb zarówno materialnych, jaki niematerialnych.
Sytuacja, w której potrzeby jednostki nie zostaną zaspokojone zgodnie
z jej wymaganiami, rodzi dla niej poważne zagrożenia. Organizm ludzki
narażony jest na zaburzenia psychosomatyczne, prowadzące do bardzo
Journal of Modern Science tom 2/25/2015
12 |
Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański Konsumpcja a przestępczość nieletnich
poważnych chorób, a nawet śmierci. Nieletni, często nie mając możliwości zaspokajania potrzeb w sposób legalny, w szczególności potrzeb
materialnych, wchodzą na drogę przestępczą. Badania naukowe dowodzą,
że działania podejmowane przez nieletnich w celu zaspokajania potrzeb
powodują, że mogą stać się ofiarą przestępstwa, zarówno ze strony rówieśników, jak i dorosłych.
Keywords:
consumption, juvenile, crime, threats, victim
konsumpcja, nieletni, przestępczość, zagrożenia, ofiara
Wprowadzenie
Zjawisko przestępczości wśród nieletnich jest poważnym zagadnieniem społecznym. Od wielu lat naukowcy (socjolodzy, kryminolodzy
i prawnicy) próbują znaleźć sposób, by ograniczyć udział nieletnich
w zachowaniach przestępczych. Należy podkreślić, że udaje im się to
tylko w niewielkim stopniu. Nadal ważną kwestią pozostaje wiktymologiczny aspekt tego zjawiska. Niestety, nieletni bardzo często są ofiarami
zachowań przestępczych nie tylko ze strony rówieśników, w szkole, na
przydomowych podwórkach, klubach czy dyskotekach. Z mediów dowiadujemy się, iż coraz częściej są ofiarami dorosłych, nierzadko jako ofiary
przemocy.
W strukturze przestępczości nieletnich dostrzec można bardzo niepokojące zmiany. Przede wszystkim systematycznie obniża się wiek osób
naruszających prawo. Zwiększa się niestety udział dziewcząt w popełnianiu czynów zabronionych. Raporty Policji i sądów rodzinnych wskazują
na wzrost brutalności w przestępczym działaniu. Jeszcze niedawno
demoralizacja oraz przestępczość nieletnich była problemem klasy
ubogiej i średniej. Obecnie zjawisko łamania norm prawnych przez
nieletnich występuje we wszystkich klasach społecznych. Niepokojące
stało się również to, że zjawisko przestępczości nieletnich współwystępuje
równocześnie z innymi formami patologii społecznej.
Wiele czynów zabronionych popełnianych jest w celu zaspokojenia
potrzeb, a w szczególności przestępstwa przeciwko mieniu, które bardzo
często są źródłem pieniędzy przeznaczanych na zakup alkoholu, papierosów, narkotyków i innych atrakcji dla rządnej przygód młodzieży.
| 13
W niniejszej publikacji, autorzy podjęli rozważania kryminologiczne
i wiktymologiczne, dotyczące zjawiska przestępczości nieletnich w kontekście zaspokajania potrzeb zarówno materialnych, jaki niematerialnych.
Potrzeby współczesnej młodzieży
Termin „konsumpcja” wywodzi się z łaciny (consumptio) i oznacza:
jedzenie, spożywanie, używanie, użytkowanie dóbr. Synonimem terminu
„konsumpcja”, w opinii wielu ekspertów, jest „spożycie” i słowa te można
używać zamiennie. Konsumpcja – zużywanie posiadanych dóbr w celu
bezpośredniego zaspokojenia ludzkich potrzeb. Wynika ona z użyteczności konsumowanego produktu lub usługi, która może mieć też dla konsumenta charakter subiektywny.
Konsumpcja w literaturze przedmiotu rozumiana jest dwojako (Bywalec, 2010). Sensu stricte definiowana jest jako „…bezpośredni akt zaspokojenia potrzeby człowieka poprzez użytkowanie określonego dobra
materialnego lub usługi”. Takimi aktami konsumpcji są np. spożycie
posiłku, wizyta u fryzjera, przeczytanie gazety, obejrzenie filmu w kinie,
zwiedzanie muzeum, przejazd samochodem, korzystanie z hotelu. Efekty
zaspokajania potrzeby w wyniku aktu konsumpcji są na ogół krótkotrwałe
i po pewnym czasie następuje odnowienie się potrzeby, a wraz z tym
konieczność ponownego jej zaspokojenia, a później kolejnego itd. Dotyczy to większości potrzeb człowieka, bowiem tylko niektóre z nich nie
odnawiają się i są zaspokajane tylko raz w życiu (np. niektóre szczepienia
profilaktyczne), bądź okresowo (np. badania lekarskie, leczenie jakiejś
choroby itp.).
Natomiast powtarzające się z mniejszą lub większą częstotliwością
akty konsumpcji występują jako proces, obejmujący bez wyjątku wszystkich ludzi, a więc całe społeczeństwo. W ten sposób mamy do czynienia
z konsumpcją w jej szerszym znaczeniu, tzn. z procesem społecznym.
W takim znaczeniu – jak twierdził Prof. J. Szczepański – można mówić
o konsumpcji jako „o zachowaniach konsumpcyjnych jednostek i zbiorowości, polegających na uświadomieniu i ocenie własnych potrzeb, uznawaniu ich wagi i decyzjach ich zaspokojenia oraz zachowaniach zmierzających do wyboru i uzyskiwania środków ich zaspokojenia, obchodzenia
się ze zdobytymi środkami oraz ich spożywania itp. (…). W tym ujęciu,
konsumpcja dotyczy nie tylko zachowań konsumenta jako jednostki, ale
także może być rozpatrywana jako proces obejmujący całe zbiorowości,
zaspokajające swoje potrzeby” (Szczepański, 1981, s. 134).
14 |
Profesor J. Szczepański podzielił potrzeby człowieka, będące podstawą
do zaistnienia konsumowania, na biologiczne oraz społeczne. Wyróżnił
również potrzeby rzeczywiste, otoczkowe oraz pozorne (Szczepański,
1981, s. 146) http://mfiles.pl/pl/index.php/Konsumpcjonizm – cite_note-5.
Potrzeby rzeczywiste są naturalnymi wymogami biologicznymi organizmu ludzkiego (np. głód), potrzeby otoczkowe rozumiane są jako
potrzeby wzbogacające, towarzyszące potrzebom biologicznym, np.
potrzeba biologiczna może być zaspokojona poprzez zjedzenie kromki
chleba, a potrzeba otoczkowa wymaga posiłku w dobrej restauracji.
Z kolei te dwie grupy potrzeb mogą przekształcić się w potrzeby pozorne,
będące sztucznym tworem ludzkim, które z reguły mogą być szkodliwe
dla zdrowia psychicznego, bądź fizycznego. Obecnie mówi się o tendencji
jakoby współczesne społeczeństwa kształtowały swoich członków tak, by
umieli oraz chcieli podjąć rolę konsumenta oraz aby konsumpcji podporządkowane zostały inne sfery ich życia (por. Bywalec, 2010, s. 17 i 18).
Abraham Maslow stworzył model hierarchii potrzeb, który porządkuje
je od najbardziej podstawowych (wynikających z funkcji życiowych), do
potrzeb wyższego poziomu, które aktywizują się dopiero po zaspokojeniu
niższych. Postawił on tezę, że człowiek w swoim działaniu dąży do zaspokojenia zespołu potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię.
Potrzeby fizjologiczne – to przede wszystkim spełnienia wymogów niezbędnych do utrzymania organizmu przy życiu, np.: pragnienie, głód, sen przedłużenie gatunku.
Potrzeby bezpieczeństwa – chęć zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego i osobistego, m.in.: potrzeba dachu nad głową, potrzeba ochrony
przed krzywdą fizyczną i emocjonalną, potrzeba dbania o zdrowie.
Potrzeby przynależności do grupy – człowiek jest zwierzęciem stadnym, chcę żyć w otoczeniu innych ludzi, kontaktować się z nimi. Do tego
rodzaju potrzeb zaliczył: potrzebę miłości, potrzebę akceptacji ze strony
innych osób, potrzebę przyjaźni, potrzebę porozumiewania się.
Potrzeby uznania – szacunku, sukcesu i uznania tak przez samego
siebie, jak i przez innych. W tym kontekście wskazał potrzebę niezależności, potrzebę szacunku dla samego siebie, potrzebę szacunku ze strony
innych.
Potrzeba samorealizacji – znajduje się na samym szczycie hierarchii.
Nie można jej zaspokoić. Człowiek wyznacza cele, ale najważniejsze jest
nie osiągnięcie ich, a samo dążenie. Najistotniejsze według Maslowa to:
potrzeba rozwoju osobistego, potrzeba odnoszenia sukcesów, potrzeba
awansu w pracy.
| 15
Zachowanie człowieka według tej teorii jest określone przez dwa
prawa: prawo homeostazy i prawo wzmocnienia. Pierwsze z nich mówi
o dążeniu do równowagi potrzeb niższego rzędu. Oznacza to, że niezaspokojenie potrzeb niższego rzędu będzie naruszać ustaloną równowagę
organizmu człowieka i może powodować napięcie, zaś ich zaspokojenie będzie tę równowagę przywracać i stan napięcia zniknie. Z kolei do
potrzeb wyższego rzędu ma zastosowanie prawo wzmocnienia. Według
tego prawa zaspokojenie wyższych potrzeb nie powoduje ich zaniku, lecz
wręcz przeciwnie, człowiek odczuwa je jako przyjemne i będzie dążył do
ich wzmocnienia. Maslow udowodnił, że muszą być zaspokojone przede
wszystkim potrzeby niższego rzędu, aby było możliwe zaspokojenie
potrzeb wyższego rzędu.
Zaspokajanie potrzeb odgrywa ogromną rolę w życiu człowieka. Ma
decydujący wpływ na życie i działania ludzkie. Potrzeby są czynnikami
dynamizującymi ludzkie działanie. Potrzeba pobudza ludzki organizm do
działania, mającego na celu jej zaspokojenie.
Można zatem skonstatować, że najważniejszą przyczyną zaistnienia
konsumpcji stanowią nieustannie odradzające się potrzeby człowieka.
E. Durkheim w teorii anomii wskazał, że człowiek jest niezaspokojony
w swoich dążeniach (potrzebach), co jest zjawiskiem pozytywnym, gdyż
rodzi postęp. Jednocześnie jest zjawiskiem negatywnym, gdyż rodzi również zaspokajanie potrzeb w sposób niezgodny z przyjętymi w społeczeństwie normami prawnymi i obyczajowymi.
Niemożność zaspokojenia potrzeb powoduje frustracje a frustracja
agresję. John Dollard w teorii frustracji-agresji wskazał, że każda frustracja prowadzi do agresji lub podnosi gotowość do zachowania agresywnego. Przeprowadzone przez niego badania wykazały, że każda agresja
poprzedzona była przez jakiś rodzaj frustracji.
Siła frustracji lub gotowość zachowań agresywnych a także ich siła
może być modyfikowana przez różne czynniki:
• frustracja jest silniejsza, gdy cel, do którego dążymy, jest blisko i nie
udaje się nam go osiągnąć;
• frustracja jest silniejsza, gdy cel, którego nie możemy osiągnąć, ma dla
nas dużą wartość, a oczekiwania co do niego są wysokie;
• frustracja jest silniejsza, gdy przeszkoda realizacji potrzeby jest nieoczekiwana, nagła, niewyjaśniona i niezrozumiała.
Istotnymi czynnikami, które stanowią blokadę w zaspokajaniu potrzeb
i jednocześnie sprzyjają wystąpieniu agresji są bieda i bezrobocie. Badania naukowe wielu ośrodków naukowych wskazują, że nieletni, których
16 |
rodzice nie mają możliwości zaspokajania ich potrzeb materialnych, bardzo często przeżywają frustracje i w konsekwencji przejawiają zachowania agresywne wobec rodziców oraz rówieśników, w szczególności tych,
których potrzeby są zaspokajane. Nierzadko sami próbują zaspokoić te
potrzeby, podejmując różne działania, w tym także naruszające prawo.
Konsumpcji, oprócz oczywiście wielu negatywnych zjawisk i następstw, przypisuje się również pozytywne aspekty i role do odegrania,
(Słaby, 2007, s. 16.) m.in.:
• rozwijanie zainteresowań poprzez konsumpcję;
• konsumpcja związana z pracą i edukacją jest czynnikiem prowadzącym do zdobywania coraz wyższego wykształcenia;
• poprzez rozwój potrzeb rozwija się rynek, tworzą się nowe formy handlu oraz zmienia się struktura gospodarcza;
• rozwija się technika i nauka;
• odpowiednie dawkowanie konsumpcji nie stanowi zagrożenia, a cywilizacja konsumpcyjna powinna kojarzyć się coraz bardziej z rozważnym jej obliczem.
Źródło: rybagdyba.pl
Obecnie istnieją zupełnie nowe modele i schematy zachowań w zakresie zaspokajania potrzeb. Kierunki tych zachowań kształtują koncerny
żywnościowe, odzieżowe, elektroniczne itp., które mają silny wpływ na
kreowanie dzisiejszych potrzeb człowieka. W sposób bardzo ironiczny
| 17
i prześmiewczy, ale jednocześnie dosadny, schemat współczesnej piramidy potrzeb przedstawia portal społecznościowy rybagdyba.pl. Pokazuje
on istotne zaburzenia potrzeb, związane z zastępowaniem ich produktami, które wskazuje się jako najważniejsze, najmodniejsze i najbardziej
potrzebne współczesnemu człowiekowi.
Taki obraz potrzeb kreuje bardzo niebezpieczną świadomość wśród
młodzieży. Upraszczając ją nieco, można to skonkludować jednym zdaniem, że jeśli nie posiadasz tych czy innych „produktów”, to nie masz
prawa bytu w społeczeństwie. Jednym z przykładowych poglądów lansowanych przez współczesną młodzież jest następujący: „Jeśli nie masz
strony na facebook’u to znaczy że nie żyjesz” Współczesna młodzież
doprowadziła do sytuacji, w której tradycyjnego podziału potrzeb nie ma.
Dominują natomiast posiadanie i lans. Nie liczy się człowiek, jego charakter, uczucia i potrzeby, lecz przede wszystkim to co posiada. To zaś
prowadzi do posiadania za wszelką cenę.
Możliwości zaspokajania potrzeb
Badania wielu ośrodków naukowych wskazują, że rodzice powinni
zaspokajać podstawowe biologiczne i psychiczne potrzeby swoich dzieci,
przekazywać dorobek kulturowy społeczeństwa, dostarczać modeli osobowych, zapoznawać z systemem wartości i norm społecznych. Przystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, umiejętność nawiązywania kontaktów
i współżycia z otoczeniem wiąże się nierozerwalnie z przygotowaniem ich
przez rodziców do pełnienia podstawowych funkcji społecznych.
Zdaniem M. Winiarskiego (2000, s. 144–145) potrzeby młodzieży
można podzielić na egzystencjalne, psychiczne (emocjonalne) i afiliacyjne
(społeczne). Do grupy potrzeb egzystencjalnych zalicza się potrzeby biologiczne, organiczne, fizjologiczne, a także materialne, bytowe. Stanowią
one potrzeby fundamentalne, takie jak: powietrze, pokarm, woda, światło,
sen, ruch, odpoczynek, ubranie, przestrzeń, zdrowie. Potrzeby te traktuje
się jako „bezwzględnie konieczne”, bez zaspokojenia, których nie jest
możliwe życie ludzkie. Do grupy potrzeb psychicznych należą potrzeby:
bezpieczeństwa, miłości, rozrywki, aktywności, twórczości i osiągnięć,
poznawania i przeżywania piękna. Odpowiednie zaspokojenie tych
potrzeb ma ogromne znaczenie w osiąganiu sukcesów i wielostronnego
rozwoju młodzieży. Do potrzeb afiliacyjnych (społecznych) zalicza się
potrzeby: przynależności, kontaktów społecznych – przyjaźń rówieśnicza,
współdziałania, uznania, bycia zauważanym, sensu i wartości. Racjonalne
18 |
zaspokojenie tych potrzeb w znacznym stopniu przesądza o socjalizacji
młodzieży. Pomaga w przyswajaniu określonych cech, umiejętności niezbędnych do sprawnego funkcjonowania w różnych grupach społecznych.
Niezaspokajanie potrzeb dzieci przez rodziców, w szczególności potrzeb
materialnych, prowadzi do podejmowania przez nie działań, które
pozwolą im na uzupełnienie powstałych braków, jednak jeśli nie będzie
można osiągnąć celu w sposób legalny, można się spodziewać, że będą go
realizować poprzez działania niezgodne z prawem.
Doskonałym przykładem potwierdzającym postawioną wyżej tezę
jest koncepcja R. K. Mertona (Hołyst, 2004, s. 968–969), w której autor
zakłada, że w każdym społeczeństwie istnieją kulturowo określone cele
(potrzeby) i instytucjonalne środki służące do ich realizacji (zaspokajania). W prawidłowo funkcjonujący społeczeństwie kulturowo wyznaczone cele pozostają w ścisłym związku ze środkami, za pomocą których
można te cele osiągnąć. Zakłócenie w prawidłowym funkcjonowaniu
społeczeństwa może się objawić nadmiernym akcentowaniem celów lub
środków.
Według Mertona istnieją różne typy adaptacji do sytuacji:
konformizm – polega na działaniu skierowanym na osiągnięcie kulturowo usankcjonowanych celów za pomocą legalnych środków. Jest to
najczęstszy wśród młodzieży sposób dążenia do osiągnięcia lepszej pozycji społeczno-ekonomicznej;
rytualizm – polega na rezygnacji lub obniżeniu poziomu aspiracji
na tyle, że nie powoduje już on frustracji z powodu nie zrealizowanych
zamiarów. W tym sposobie ludzie jak gdyby tracą z oczu cel, któremu
dane działania mają służyć, traktując je jako wartość samoistną;
wycofanie się – polega na jednoczesnym odrzuceniu zarówno celów,
których realizacja jest obowiązująca w danym społeczeństwie, jak i środków, które miałyby realizacji tych celów służyć. Ten rodzaj adaptacji jest
jakby rezygnacją z gry. Prowadzić może do wykluczenia społecznego;
innowacja – to akceptacja celów kulturowych z jednoczesnym odrzucaniem przypisanych sposobów ich osiągania. To najbardziej kryminogenny typ adaptacji. Innowacja jest najbardziej prawdopodobna wśród
tej grupy młodzieży, która ma relatywnie nikłe szanse osiągnięcia wyższej
pozycji społecznej, postępując zgodnie z przyjętymi normami społecznymi. Ponadto, ten typ szybko, przy niewielkich nakładach i wyrzeczeniach, pozwala osiągnąć cele (zaspokoić potrzeby);
bunt – polega na odrzuceniu celów i środków przy jednoczesnym
programie wprowadzenia w system społeczny nowych celów i nowych
| 19
środków służących do ich realizacji. Chodzi tu zarówno o zmianę zarówno
kulturowej, jak i społecznej struktury, czyli zmianę „reguł gry”. Osoby
przejawiające ten typ zachowań to reformatorzy, rewolucjoniści, bądź
przestępcy polityczni (terroryści). Stanowią zagrożenie dla istniejącego
porządku prawnego.
Teoria Mertona sprawdza się w strukturze funkcjonowania współczesnego społeczeństwa. Zanik norm określających sposoby realizacji celów kulturowych, w połączeniu z szeroko rozpowszechnioną
ideologią egalitarną sprawia, że gdy pewna grupa ludzi dostrzega, iż nie
ma możliwości zaspokojenia swoich potrzeb w sposób legalny, wzrasta
prawdopodobieństwo sięgnięcia przez nich po środki nielegalne.
Zagrożenia wynikające z braku możliwości zaspokajania
potrzeb
Brak możliwości zaspokojenia potrzeb przez nieletnich może wywołać
frustracje, stres, a w konsekwencji poważne zaburzenia psychosomatyczne
organizmu. Stany frustracji lub stresu kończą się często samobójstwem
lub zwalczane są przez młodych ludzi poprzez ich ucieczkę w alkoholizm,
narkomanię czy inne patologie społeczne.
Frustracja to stan wywołany zablokowaniem możliwości zaspakajania
jakiejś podstawowej potrzeby jednostki lub grupy z powodu napotykanej przeszkody lub oporu nie do pokonania. Prowadzi do dezorganizacji
funkcji fizycznych i psychicznych. Osoba, dążąc do zaspokojenia potrzeb,
stara się ominąć, bądź usunąć przeszkodę. Najbardziej charakterystyczną
cechą pojawienia się stanu frustracji jest to, że prowadzi do określonych
zmian w zachowaniu się jednostki, która ten stan przeżywa. Zmiany te są
traktowane jako tzw. skutki frustracji. Mogą mieć one doraźny i trwały
charakter.
Najczęściej występującymi doraźnymi skutkami frustracji są:
• agresja – czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub
spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi” (Frączek,
1986);
• regresja – cofanie się do pierwotnych form zachowania nieadekwatnych do rzeczywistych możliwości człowieka;
• racjonalizacja – samousprawiedliwienie własnych niepowodzeń;
• fiksacja – zachowanie stereotypowe bez możliwości wprowadzenia
korekt do tego zachowania.
20 |
Badania wielu ośrodków naukowych wykazały, że frustracja może
prowadzić do wielu różnych konsekwencji. Pierwszym odruchem, który
pojawia się w odpowiedzi na frustrację jest próba usunięcia, ominięcia
przeszkody i mobilizowania wysiłków do osiągnięcia celu. Dopiero, gdy to
się nie udaje, pojawiają się takie reakcje jak agresja, apatia itd. Nie każda
frustracja prowadzi do zachowań agresywnych. Jeśli agresor jest arbitralny
i jego zachowanie jest interpretowane jako bezinteresowna złośliwość, to
agresja pojawia się bardzo często jako odwet. Jednak w pewnych sytuacjach, frustracja jaką przeżywa jednostka, wydaje się nam czymś uzasadniona i wtedy nie wywołuje skłonności do agresji.
Związki frustracji i agresji wyjaśnia teoria opisana w publikacji profesora B. Hołysta „Kryminologia” (Lexis Nexis 2004), według której
zachowania agresywne są poprzedzone frustracją. Według teorii ,sformułowanej przez Johna Dollarda w 1939, rozwijanej następnie przez J. Dollarda i N. A. Millera, każda frustracja prowadzi do agresji (lub podnosi
gotowość do zachowania agresywnego) i każdą agresję poprzedzona jakiś
rodzaj frustracji.
Siła frustracji (a w związku z tym gotowość do zachowań agresywnych) może być modyfikowana przez różne czynniki:
− frustracja jest silniejsza, gdy cel, do którego dążymy, jest blisko i nie
udaje się nam go osiągnąć (np. ludzie są bardziej zagniewani, gdy ktoś
wpycha się im w kolejkę, kiedy stoją tuż przy okienku, niż wtedy, gdy
są na końcu ogonka);
− frustracja jest silniejsza, gdy cel, który nam umyka, ma dla nas dużą
wartość, a oczekiwania co do niego są wysokie (np. bardzo nam zależy
na czymś, wkładamy wiele wysiłku w osiągnięcie tego i nie udaje się
nam);
− frustracja jest silniejsza, gdy jest nieoczekiwana, nagła, niewyjaśniona
i niezrozumiała (między innymi dlatego dzieci bardzo się złoszczą,
gdy zakazy, jakie się im daje, nie są uzasadnianie lub słyszą „Nie bo
nie”);
− frustrację należy odróżnić od deprywacji.
Najbardziej frustrujące sytuacje według Berkowitz’a to bieda i bezrobocie. Badania naukowe wielu ośrodków naukowych dowodzą, że zachowania agresywne występują częściej u dzieci wychowujących się w rodzinach biednych i gdzie rodzice są bezrobotni, niż w rodzinach zamożnych
lub średniozamożnych.
Teorię frustracji-agresji zmodyfikował psycholog amerykański L. Berkowitz w latach 60. ubiegłego stulecia. Według niego twierdzenie Dollarda
| 21
i Millera jest uproszczeniem. Frustracja, zdaniem L. Berkowitza, wywołuje gniew – emocję specyficzną dla agresji. Gniew zaś podwyższa gotowość
do zachowań agresywnych, ale nie prowadzi automatycznie do agresji.
Aby agresja się pojawiła, musi wystąpić dostrzeżenie w sytuacji sygnałów
wywołujących zachowania agresywne. Takimi sygnałami są bodźce kojarzone z wcześniej przeżywanym gniewem lub zachowaniem agresywnym.
Stan gotowości do zachowań agresywnych może być wywołany nie
tylko przez frustracje, może go także – zdaniem Berkowitza – wywołać
utrwalony nawyk reagowania agresywnego.
O nasileniu zachowań agresywnych decyduje:
− nasilenie gniewu wywołanego frustracją, bądź siłą nawyku reagowania
agresywnego;
− siła bodźców sytuacyjnych – sygnałów bezpośrednio wywołujące
zachowanie agresywne.
Berkowitz dowodzi, że aby się pojawiła agresja muszą być spełnione
dwa warunki: musi pojawić się frustracja oraz muszą być obecne bodźce
skojarzone z agresją lub musi być wytworzony silny nawyk zachowania
agresywnego.
Godne podkreślenia w teorii Berkowitza jest to, że stan gotowości do
zachowań agresywnych nie prowadzi w sposób bezpośredni do zachowania agresywnego. Ponadto, Berkowitz podkreśla znaczenie czynników
sytuacyjnych, w tym także co jest szczególnie istotne, nawyku agresywnego zachowania. Jednak dalsze badania skłoniły autora do wycofania
się z kategorycznego twierdzenia o tym, że konieczne są dwa czynniki do
wywołania agresji: frustracja i odpowiedni bodziec.
Innym poważnym zagrożeniem dla młodego człowieka jest stres,
w szczególności dystres, który jest reakcją organizmu na zagrożenie,
utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka,
pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora. Nieletni, którzy nie mają możliwości zaspokojenia potrzeb, żyjąc w ciągłym stresie
narażeni są na szereg zaburzeń zarówno w sferze biologicznej (somatycznej), jak i psychicznej.
Choroby somatyczne
Z badań naukowych wynika, że ponad 80% chorób ze stresu jest konsekwencją osłabionego układu odpornościowego, bowiem pod wpływem
kortyzolu, który w chronicznym stresie jest produkowany niemal bez
przerwy, zmniejsza się liczba białych ciałek krwi oraz zdolność organizmu
do wytwarzania przeciwciał. Dlatego osoby, które żyją w długotrwałym
22 |
stresie częściej zapadają na różnego rodzaju infekcje, zarówno wirusowe,
jak i bakteryjne oraz grzybice, i gorzej reagują na szczepionki.
Badania naukowe potwierdzają również, że osoby zestresowane są
bardziej narażone na choroby nowotworowe. Szwedzcy naukowcy dowiedli, że stres zwiększa ryzyko raka piersi.
Lista schorzeń spowodowanych długotrwałym stresem jest bardzo
długa. Często „atakuje” on najsłabszy punkt organizmu. Największą grupę
stanowią choroby układu krążenia (nadciśnienie, miażdżyca) i choroby
serca. Inne objawy somatyczne stresu, to: częste kłopoty z oddychaniem,
ucisk w klatce piersiowej, bezsenność, skłonności do omdlenia, migreny,
bóle w krzyżu, niestrawności, biegunki, zaparcia, problemy skórne, alergie, astma, wzmożone pocenie się i lepkość rąk, zaburzenia w miesiączkowaniu, szybka utrata wagi.
Choroby psychiczne
Sytuacje stresowe mogą być powodem dolegliwości psychicznych,
w tym także przyczyną depresji. Sytuacje stresowe wywołują stany długotrwałego napięcia emocjonalnego. Duże natężenie emocji oraz częste
powtarzanie się ich może doprowadzić w konsekwencji do poważnych
zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Zagrożenie zwiększa się, gdy
emocje te nie są rozładowywane, tylko tłumione.
Stres, spowodowany niemożliwością zaspokojenia potrzeb, może
wywołać bardzo silne poczucie niepokoju ,związane z obniżeniem
nastroju oraz stanami przygnębienia. Do poczucia przygnębienia mogą
dołączyć inne objawy depresyjne, jak smutek, poczucie pustki, poczucie
beznadziejności, obniżenie motywacji do działania oraz zainteresowań,
pesymistyczne oceny (zarówno świata, jak i siebie), wycofanie i izolacja.
Zaburzenia te w konsekwencji prowadzą do samobójstw oraz innych patologii społecznych (alkoholizm, narkomania, prostytucja, przestępczość).
Przestępstwo jako forma zaspokajania potrzeb
Przestępczość nieletnich stanowi w Polsce coraz poważniejszy problem zarówno dla organów ścigania, jak również dla instytucji zajmujących się ich resocjalizacją. W ostatniej dekadzie uległy zatarciu różnice
dzielące przestępczość nieletnich i osób dorosłych. Ciężar gatunkowy
czynów karalnych, popełnianych przez nieletnich oraz modus operandi,
nie różni się praktycznie od ciężaru gatunkowego czynów przypisanych
dorosłym sprawcom, a niekiedy nawet recydywistom.
| 23
Badania wielu ośrodków naukowych wykazują, że zjawisko przestępczości nieletnich ma charakter dynamiczny, a zatem zmiany w jej rozmiarze i dynamice są skutkiem zmian zachodzących w strukturze społecznej.
Przełom XX i XXI wieku przyniósł pojawienie się nowych zjawisk patologii społecznej wśród młodzieży oraz nowych rodzajów przestępstw np.
cyberprzestępczości. Gwałtowny rozwój mediów i światowa globalizacja
spowodowały, że nowe zjawiska szybko przenikają pomiędzy społecznościami, a skutki tych zjawisk natychmiast znajdują swoje odzwierciedlenie
w funkcjonowaniu społeczeństwa, a w szczególności w środowisku młodzieży (szerzej na ten temat Kukla, 2004). Wiele negatywnych zachowań,
wynikających z funkcjonowania społeczeństwa w nowych warunkach,
zwłaszcza w obszarze telekomunikacji, cyberprzestrzeni czy wykorzystania nowoczesnych technologii, stanowią dziś jeszcze jednostkowe czyny
karalne popełniane przez młodzież, wkrótce jednak staną się zjawiskami
powszechnymi, jak przestępczość pospolita (kryminalna), wypełniająca
statystyki policyjne i sądowe.
Oczywiście nie sposób wymienić wszystkich przestępstw popełnianych głównie przez nieletnich w cyberprzestrzeni. Należą do nich takie
zachowania jak:
− hacking – włamanie;
− craking – włamywanie się dla osiągnięcia korzyści;
− back door – użycie programu umożliwiającego wejście do serwera
z pominięciem zabezpieczenia;
− sniffing – podsłuchiwanie pakietów między komputerami i przechwytywanie danych (hasła, loginu);
− IP spoofing – podszycie się pod inny komputer;
− phishing – wyłudzanie poufnych informacji (haseł, szczegółów karty
kredytowej);
− pranie pieniędzy czy inne przestępstwa zorganizowanych grup przestępczych lub pojedynczych osób z wykorzystaniem komputera.
Istnieje szereg innych równie poważnych zagrożeń związanych z siecią, które mimo że nie stanowią przestępstwa lub są na jego pograniczu,
są postrzegane jako patologiczne. Należy na nie zwrócić uwagę, zwłaszcza,
że stają się powszechne i coraz bardziej niebezpieczne, a świadomość ich
występowania zaciera się w gąszczu pozytywnych aspektów funkcjonowania wirtualnego świata.
Przede wszystkim młodzież nie przyjmuje do wiadomości, że Internet uzależnienia. Badania naukowe wykazały, że uzależnia bardziej niż
narkotyki czy alkohol i z dużą dozą obaw należy stwierdzić, że zjawisko
24 |
uzależniania się od Internetu staje się coraz poważniejszym problemem
społeczeństwa polskiego. Około 1 – 5% wszystkich użytkowników Internetu jest w określonym stopniu uzależnionych od jego stosowania.
Zwłaszcza ludzi młodych, którzy bardzo interesują się komputerami, są
otwarci na nowe technologie i rozwiązania. Usługi udostępniane w Internecie zdają się być nastawione na przyciąganie internautów różnorodnością zagadnień, co uzasadnia fakt spędzania przez młodzież więcej czasu
w Internecie.
Wciąż brak oficjalnej nazwy tego nałogu. W literaturze przedmiotu
można znaleźć różne terminy (Jakubik, Psychologia.net.pl):
− siecioholizm (netaholics) lub sieciozależność (netaddiction);
− cyberzależność (cyberaddiction) lub cybernałóg;
− internetoholizm, internetozależność, uzależnienie internetowe lub
uzależnienie od Internetu (Internet addiction);
− uzależnienie komputerowe (computer addiction);
− zaburzenia spowodowane zależnością od Internetu (Internet Addiction
Disorder – IAD);
− infoholizm, infozależność (information addiction).
Jak wskazuje R. Poprawa, w publikacji „W pułapce Internetu”, skutki
uzależnienia od Internetu są różne i dotyczyć mogą zarówno sfery psychologicznej, jak i fizycznej, czego przejawem może być otępienie, a nawet
swego rodzaju „głód”, taki jak po odstawieniu alkoholu czy narkotyków.
Ponadto osoby uzależnione od Internetu narażone są na choroby oczu,
skóry, włosów, stawów czy kręgosłupa. Poważnym zagrożeniem płynącym
z uzależnienia od Internetu jest, jak wskazują specjaliści, nieodróżnianie
świata realnego od wirtualnego. W skrajnych przypadkach człowiek może
popełniać przestępstwo, nawet zabójstwa, będące skutkiem psychicznego
„pozostawania w grze” (w świecie wirtualnym).
Powyższe rozważania skłaniają do konkluzji, że nieletni popełniają
czyny karalne w świecie realnym oraz wirtualnym, co wymaga zwiększenia obszarów kontroli ze strony rodziców i opiekunów.
Czynnikami determinującymi przestępczość nieletnich w prezentowanych obszarach według prof. Hołysta (Kryminologia, 2004) są:
− chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych;
− zaimponowanie innym;
− namowa kolegów lub osób dorosłych;
− chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych;
− powielanie wzorców i zachowań mających swoje źródło w domu
rodzinnym;
| 25
− poczucie bezkarności za wcześniejszą działalność przestępczą;
− oraz poszukiwanie akceptacji, gdy nie można znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa wśród rodziców i opiekunów.
Badania naukowe dowodzą, że większość popełnianych przez nieletnich czynów to działania zamierzone i wcześniej zaplanowane w grupach.
Czyny popełniane indywidualnie zdarzają się, lecz stanowią nieliczne
wyjątki. Nieletni bardzo często współuczestniczą w popełnianiu czynów
kryminalnych z jedną lub kilkoma osobami. Statystyki policyjne wskazują, że coraz częściej nieletni działają w zorganizowanych grupach z osobami dorosłymi. Grupy takie z reguły powstają spontanicznie, na czas
popełnienia czynu, tzw. gangi. Tylko nieliczne są dobrze zorganizowane
i wyspecjalizowane w dokonywaniu konkretnych przestępstw, charakteryzujące się trwałą obecnością członków w grupie.
Działając w grupach, nieletni najczęściej popełniają rozboje, wymuszenia rozbójnicze, uczestniczą często w bójkach i pobiciach w wyniku,
których często dochodzi nawet do śmierci (tabela 1). Grupa wzmaga
agresywność jej członków, zapewnia poczucie anonimowości. Niekontrolowane grupy młodzieżowe cechuje okrucieństwo, gniew, znęcanie się nad
słabszymi, przeświadczenie o niekaralności swoich postępków. Motywami
przystępowania do grupy są także patologie, występujące w rodzinie,
brak możliwości zaspokojenia potrzeb, trudne warunki życiowe, poczucie niższości, niechęć do domu rodzinnego oraz szkoły. Inne motywy
to chęć przeżycia przygody, zabawy, dążenie do uzewnętrznienia swojej
siły, odwagi i pomysłowości oraz ciekawość i chęć doświadczenia czegoś
nowego, tajemniczego. Bardzo często przestępstwa dokonywane przez
osoby nieletnie mają określony cel, np. zdobycie alkoholu, czy też środków na zakup narkotyku1.
Nie bez znaczenia jest także wpływ alkoholu i narkotyków. Pod wpływem alkoholu przestępstw dokonuje do ok. 9%, a pod wpływem narkotyków ok. 0,2% nieletnich.
W 2012 roku badaniom trzeźwości poddano 229 365 podejrzanych
dorosłych oraz 11 794 podejrzanych nieletnich. Okazało się, że spośród
nich w stanie bez alkoholu i bez narkotyków było 43 242 dorosłych oraz
9 834 nieletnich. Oznacza to, że wśród przebadanych podejrzanych tylko
18,6% dorosłych oraz aż 81% nieletnich w momencie popełniania przestępstwa było trzeźwych (tabela 2).
Wśród 148 753 podejrzanych o przestępstwa drogowe, pod wpływem
alkoholu było 136 643 osób dorosłych i 788 nieletnich, a pod wpływem
narkotyków 873 dorosłych i 5 nieletnich.
26 |
Tabela 1. Wybrane zabronione czyny nieletnich w latach 2001–2013
Rok
Zabójstwo
Uszczerbek
na zdrowiu
Udział
w bójce
lub
pobiciu
Zgwałcenie
Kradzież
rozbójnicza,
rozbój,
wymuszenie
Kradzież
z włamaniem
2013
4
2 624
2 217
106
9 701
6 201
2012
4
4 109
3 289
181
12 237
7 796
2011
6
5 496
3 580
126
12 438
9 329
2010
7
5 591
3 158
311
11 547
9 813
2009
14
4 636
3 039
137
9 121
8 546
2008
9
3 384
3 242
92
8 161
8 229
2007
11
3 534
2 958
126
7 511
9 185
2006
19
3 429
2 694
148
8 154
9 419
2005
11
3 016
2 147
116
8 081
11 052
2004
11
3 260
2 175
95
9 558
10 989
2003
7
2 835
1 923
237
9 472
11 238
2002
21
2 877
1 697
118
9 537
13 704
2001
20
2 853
1 727
166
10 838
16 814
Źródło: Dane statystyczne KGP www.policja.gov.pl
Tabela 2. Udział nieletnich będących pod wpływem alkoholu
lub narkotyków w wybranych kategoriach przestępstw
Podejrzani dorośli
Kwalifikacja
prawna
Zabójstwo
Podejrzani nieletni
odsetek
pod
pod
pod
pod
trzeźwych wpływem
pływem
wpływem
pływem
w %**
alkoholu narkotyków alkoholu narkotyków
18%
294
2
3
0
Uszczerbek na
zdrowiu
35,2%
2 141
11
40
4
Udział w bójce
lub pobiciu
21,5%
4 416
9
154
8
Nieumyślne
spowodowanie
śmierci
54,4%
25
1
0
0
Podejrzani dorośli
Kwalifikacja
prawna
Zgwałcenie
| 27
Podejrzani nieletni
odsetek
pod
pod
pod
pod
trzeźwych wpływem
pływem
wpływem
pływem
w %**
alkoholu narkotyków alkoholu narkotyków
35,1%
227
2
9
0
Pedofilia
70%
59
1
2
0
Groźba
karalna
31,3%
3 282
11
62
3
Zmuszanie do
określonego
zachowania
53,8%
113
1
3
0
Kradzież
z włamaniem
54,2%
3 330
22
121
13
Przestępstwa
rozbójnicze
28%
2 952
16
112
5
Uszkodzenie
rzeczy
19,1%
6 695
5
266
14
Przestępstwa
przeciwko
funkcjonariuszowi
publicznemu
14%
9 034
19
133
2
Razem
wybrane
przestępstwa
18,6%
185 175
873
1 885
74
Nieletni jako ofiary przestępstwa
Należy również zwrócić uwagę na wiktymologiczny aspekt udziału
nieletnich w przestępczości. Statystyki policyjne i prokuratorskie wykazują, że nieletni są nie tylko sprawcami przestępstw, ale i ofiarami.
Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, że młodzież coraz częściej jest
w zainteresowaniu zorganizowanych grup przestępczych. Wielu młodych
ludzi poda ofiarą handlu ludźmi, zwłaszcza do celów prostytucji oraz
narkomanii, w które wplątani są celowo poprzez odpowiednio przygotowane przez grupy przestępcze scenariusze. Nie ma dokładnych informacji
dotyczących ofiar handlu organami ludzkimi wśród polskiej młodzieży,
28 |
jednak i takich zdarzeń nie można wykluczyć, jako zjawiska stanowiącego
zagrożenie dla dzieci.
Kolejny problem dostrzegany przez środowisko naukowe, zajmujące
się problematyką nieletnich, to zagrożenia młodzieży ze strony gangów
młodzieżowych, dokonujących na nieletnich takich przestępstw, jak:
rozboje, pobicia, kradzieże, oszustwa. Gangi te funkcjonują na osiedlach
i w szkołach, a ich ofiary, głównie młodzież, ze względu na ich zastraszanie, nie zgłaszają faktu stania się ofiarą Policji, nauczycielom, a nawet
rodzicom. O skali problemu świadczą statystyki policyjne, przedstawione
poniżej (tabela 3).
Tabela 3. Przestępstwa popełnione w Polsce na terenie
szkół podstawowych i gimnazjów
Przestępstwo
2009
2010
2011
2012
Uszczerbek na zdrowiu
2 208
2 953
2 613
1 894
Udział w bójce lub pobiciu
1 021
1 307
1 503
1 533
26
20
14
74
2 639
2 778
2 664
2 793
650
815
785
644
3 918
6.221
7 577
7 024
433
520
669
800
2 223
2 810
2 342
2 329
212
276
246
254
Zgwałcenie
Kradzież cudzej rzeczy
Włamania
Przestępstwa rozbójnicze
Przestępstwa narkotykowe
Przestępstwa przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu
- w tym naruszenie nietykalności cielesnej
Łącznie (także inne przestępstwa, nie
wymienione wyżej)
21 040 26 197 28 019 24 794
Źródło: Dane statystyczne KGP www.policji.gov. pl
Niepokoją również ogólne statystyki przestępstw dokonywanych na
małoletnich, zarówno przez dorosłych, jak i rówieśników. W 2011 roku
ogólna liczba osób pokrzywdzonych w wyniku różnych przestępstw
wyniosła 728 124, wśród nich było 1282 cudzoziemców oraz 48 596
małoletnich, czyli osób do ukończenia 18 roku życia (tabela 3). Niestety
zmiany w sposobie przetwarzania danych statystycznych, które wprowadzono w polskiej Policji w 2012 roku, nie pozwalają na analizę porównawczą tej problematyki.
| 29
Tabela 4. Nieletni jako ofiary przestępstw
(wybrane kategorie)
Kategoria przestępstwa
Zabójstwo – art. 148 k.k.
W tym
Osoby
pokrzywdzone
cudzoziemcy małoletni
ogółem
590
0
24
Pedofilia – art. 200 k.k.
5 086
0
5 086
Zgwałcenie – art. 197 k.k.
1 272
1
316
19 871
9
3 986
Uszczerbek na zdrowiu – art. 156,
157 k.k.
Bójka i pobicie – art. 158, 159 k.k.
12 031
22
2 951
Kradzież rzeczy
214 788
778
1 346
Kradzież z włamaniem – art. 279
k.k.
136 993
205
346
przestępstwa rozbójnicze – 280,
281, 282 k.k.
23 742
62
7 980
Znęcanie się nad rodziną – 207 k.k.
25 080
4
4 231
Uchylanie się od płacenia alimentów – art. 209 par. 1 k.k.
19 587
1
0
Groźba karalna – art. 190 par. 1 k.k.
27 014
13
4 919
Oszustwo kryminalne (pospolite)
– art. 286 par. 1 i 3 k.k.
33 188
35
85
Przywłaszczenie rzeczy – art. 284
par. 1 i 3 k.k.
15 099
24
124
Podłączenie się do cudzego urządzenia telekomunikacyjnego – art.
285 par. 1 k.k.
170
0
0
Zmuszanie do określonego zachowania – 191 par. 1 k.k.
2 367
0
1 017
Wymuszenie zwrotu wierzytelności
– art. 191 par. 2 k.k.
654
1
24
Pozostawienie w sytuacji niebezpieczeństwa utraty życia – art. 160
par 2 i 3 k.k.
689
0
453
Nieudzielenie pomocy w niebezpieczeństwie – art. 162 k.k.
99
0
6
30 |
Kategoria przestępstwa
Uszkodzenie rzeczy – art. 288
par. 1 i 2 k.k.
Z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii – art. 58,59
Wszystkie kryminalne
W tym
Osoby
pokrzywdzone
cudzoziemcy małoletni
ogółem
68 203
36
161
9 869
0
4 732
676 320
1 203
47 246
Omawiając problematykę nieletnich jako ofiar przestępstw, należy
również zwrócić uwagę na wiktymologiczny aspekt cyberprzestępczości.
Analiza dostępnych statystyk wykazuje, że najczęściej popełnianymi przestępstwami w cyberprzestrzeni, są:
− oszustwa internetowe (nabór do pracy za granicą, handel ludźmi do
pracy);
− sprzedaż towarów i usług;
− udostępnianie plików naruszające prawa autorskie;
− kradzieże bankowe przez Internet.
Policja nie podaje szczegółach statystyk, dotyczących podejmowanych przez nią akcji, wynikających z zagrożenia cyberprzestępczością,
liczby dokonanych przestępstw, a także złapanych przestępców. Wiele
przestępstw z różnych względów, nie jest zgłaszanych organom ścigania,
gdyż wielu użytkowników sieci nie ma nawet świadomości, że stali się
ofiarą cyberprzestępstwa. Natomiast te przestępstwa, o których informacje uzyskały organy ścigania są przedmiotem wielomiesięcznych postępowań przygotowawczych ze względu na utajniony charakter działalności
przestępczej.
Podsumowanie
W konkluzji prowadzonych rozważań można skonstatować, że
potrzeby pobudzają człowieka do działań, zmierzających do ich zaspokojenia. Ich źródłem są fizyczne (materialne) i duchowe wymagania organizmu. Sytuacja, w której potrzeby jednostki nie zostaną zaspokojone
zgodnie z jej wymaganiami, rodzi dla niej poważne zagrożenia. W przypadku długotrwałego stanu niemożliwości zaspokajania potrzeby, organizm ludzki narażony jest na zaburzenia psychosomatyczne, prowadzące
| 31
do bardzo poważnych chorób, a nawet śmierci. Badania wielu ośrodków
naukowych wykazały, że nieletni, często nie mając możliwości zaspokajania potrzeb w sposób legalny, w szczególności potrzeb materialnych,
wchodzą na drogę przestępczą. Należy również podkreślić, że zaspokajanie potrzeb przez nieletnich może spowodować, że staną się ofiarą przestępczego działania, zarówno ze strony rówieśników, jak i dorosłych.
Przedstawione przez autorów zagadnienia nie wyczerpują całości problematyki przestępczości zagrożeń związanych z zaspokajaniem potrzeb
przez nieletnich. Wiele szczegółowych zagadnień wymaga dalszych
badań i wnikliwej weryfikacji. Autorzy mają jednak nadzieję, że wskazane
w niniejszej publikacji kwestie przyczynią się do innego spojrzenia na
poruszaną problematykę i przyczynią do podjęcia szeroko rozumianych
profilaktycznych działań edukacyjnych.
References
Bywalec Cz., Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wyd. C.H.
Beck, Warszawa 2010.
Frączek A., P. Struzik, Agresja wśród dzieci i młodzieży, PWN, Kielce 1986;
Hołyst B., Kryminologia, Lexis Nexis Warszawa 2004.
Jakubik A., Zespół uzależnienia od Internetu (ZUI) – Internet Addiction
Syndrome (IAS;) www.psychologia.net.pl (12 marca 2015 r.).
Kukla D., Rola Policji w systemie profilaktyki społecznej, Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach, 2004.
Poprawa R., W pułapce Internetu, www.siecioholizm.eu (10 marca 2015 r.).
Poprawa R., W pułapce Internetu, www.siecioholizm.eu (13 marca 2015 r.).
Słaby T., Polska a cywilizacja konsumpcyjna, Zeszyt Naukowy 76, Wyd.
Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2007.
Szczepański J., Konsumpcja a rozwój człowieka. PWE Warszawa 1981.
Winiarski M., Rodzina, szkoła, środowisko lokalne. IBE Warszawa 2000.
Endnote
1. W listopadzie 2014 r. 18-letni Bartosz M. wszedł do salonu gier przy ulicy Marynarki Polskiej w Ustce, rzucił się z nożem na kasjerkę i zrabował około pięciu tysięcy złotych. Kobieta trafiła do szpitala z kilkunastoma ranami ciętymi, m.in. na twarzy, szyi i rękach. Napastnik został zatrzymany jeszcze tego samego dnia. Z ustaleń
słupskiej policji i prokuratury wynika, że w czasie napadu 18-latek był pod wpływem dopalaczy, a przestępstwo popełnił, bo potrzebował pieniędzy m.in. na spłatę długu zaciągniętego na zakup dopalaczy u 21-letniego Roberta M. ze Słupska.
Personnel controlling in human resources
management
Controlling personalny w procesie zarządzania
zasobami ludzkimi
Aleksandra Szejniuk
[email protected]
Abstracts
The times, we live in, demands constant changes stimulating to look
for new solutions and ways to act on the market. This also applies to areas
such as management and personnel management in particular – directly
related to the audit. New conditions impact on change of behavior not
only among managers, but most of all among employees.
Implementation of these projects is possible thanks to the personnel
controlling. Its basic role is to enable detection of irregularities before
they even appear. Controlling essentially proposes a system of team management. It sets out the range of tasks and responsibilities. All employees,
from the basic employee to the director or the owner, implement objectives set by the organization. Controlling shows how to create an objective and reliable information system. It gives opportunity to the managers
to make quick and accurate decisions. Personnel controlling indicates
strengths and weaknesses of the company. Its purpose is to effectively
exploit the potential of all employees to achieve the maximum benefit
within the organization.
Czasy, w których żyjemy, to nieustające zmiany zmuszające do poszukiwania nowych rozwiązań i sposobów działania. Dotyczy to również
takich dziedzin, jak zarządzanie, a w szczególności – zarządzanie personelem i bezpośrednio związanej z nim kontroli. Nowe warunki wymuszają zmiany sposobu działania nie tylko kadr kierowniczych, ale przede
wszystkim pracowników przedsiębiorstwa.
Realizacja tych przedsięwzięć jest możliwa dzięki zastosowaniu controllingu personalnego. Jego podstawowym założeniem jest potrzeba
34 |
Aleksandra Szejniuk Controlling personalny w procesie zarządzania zasobami…
przewidywania możliwości występowania nieprawidłowości. Controlling w swej istocie proponuje system zespołowego zarządzania przedsiębiorstwem. Wyznacza zakres zadań i kompetencji. Wszyscy pracownicy,
począwszy od szeregowego do dyrektora czy właściciela, realizują cele
wyznaczone przez daną organizację. Controlling wskazuje, jak stworzyć
obiektywny i wiarygodny system informacji. Pozwala kadrze kierowniczej
podejmować szybkie i trafne decyzje. Controlling personalny wskazuje
mocne i słabe strony przedsiębiorstwa. Jego celem jest efektywne wykorzystanie potencjału wszystkich pracowników w celu osiągnięcia maksymalnych korzyści w organizacji.
Keywords:
controlling, personnel controlling, strategic and operational personnel
controlling
controlling, controlling personalny, controlling personalny, strategiczny
i operacyjny
Wstęp
Skuteczne zarządzanie zasobami ludzkimi gwarantuje sukces organizacji na rynku. Zaangażowanie pracowników, ich wiedza i umiejętności
przyczyniają się do podniesienia konkurencyjności organizacji. W przedsiębiorstwie ważne jest doskonalenie zarówno personelu, jak i kadr kierowniczych, a przede wszystkim sprawiedliwy system oceniania (Szejniuk,
2011, s. 73). Niezwykle istotne jest opracowanie planów strategicznych
zarządzania zasobami ludzkimi. Jest ono niezbędne w kształtowaniu personelu zgodnie z oczekiwaniami organizacji, uwzględniając jednocześnie
oczekiwania pracowników. Przede wszystkim dyrektorzy powinni uświadamiać sobie znaczenie kapitału intelektualnego we współczesnym świecie i odpowiednio nim zarządzać (Barbachowska, 2011, s. 91). Rosnące
znaczenie zarządzania zasobami ludzkimi wymusza zastosowanie controllingu personalnego w zakresie zasobów ludzkich.
W warunkach gospodarki polskiej controlling ma dużą rolę do spełnienia. Koordynuje bowiem wszystkie działania przedsiębiorstwie, które
łączą różne szczeble zarządzania. Wspomaga kierownictwo organizacji
w podejmowaniu prawidłowych i efektywnych decyzji, pozwalających
na osiąganie wyznaczonych celów. Controlling organizuje działania
w zakresie planowania, a także gromadzenia i przetwarzania informacji.
| 35
Dysponuje wiedzą, która jest wykorzystywana w aktualnych i przyszłych
działaniach przedsiębiorstwa.
Stosowanie controllingu personalnego pozwala określić stopień realizacji celów organizacji. Ponadto wskazuje, gdzie należy podjąć działania
naprawcze. Jest instrumentem zarządzania, który efektywnie wykorzystuje
zasoby ludzkie w organizacji. Pełni funkcję doradczą w wyznaczonych
obszarach zarządzania zasobami ludzkimi, a także spełnia rolę systemu
wczesnego ostrzegania.
Istota i znaczenie controllingu
Controlling to pojęcie mające swe źródło w języku angielskim. Znaczy
kontrola, kontrolowanie, kontrolujący, ale nie tylko. W terminie tym są
zawarte również pojęcia, takie jak: sterowanie, regulowanie, kierowanie,
prowadzenie, decydowanie, zwierzchnictwo, itp. Termin ten powstał na
bazie finansów i przechodził pewne przekształcenia. Jest to szczególny system koordynacji określonych działań w sferze zarządzania (planowanie,
kontrola, gromadzenie informacji). W literaturze niemieckiej controlling
jest określany jako ponadfunkcyjny instrument sterowania przedsiębiorstwem. Natomiast słownik ekonomiczny określa controlling jako system
ewidencji księgowej z rozbudowanymi funkcjami wyników (Sierpińska,
2004, s. 11–24).
Termin controlling ma szerokie znaczenie według różnych autorów
zajmujących się tą problematyką.
Tab. 1. Definicje controllingu
Autor
Definicja controllingu
R. Eschenbach
Wspomaganie kierownictwa przedsiębiorstwa
w realizacji funkcji zarządzania
H. J. Voltmuth
Część składowa procesu zarządzania
W. Knap, K. Sawicki Narzędzie sterowania działalnością przedsiębiorstwa
w kierunku wyznaczonego celu
J. Penc
Nowoczesna metoda kierowania przedsiębiorstwem
Z. Sekuła
Strategia, zarządzanie, eksploatacja
Źródło: opracowanie własne na podstawie Eschenbach (1996, s. 17.), Voltmuth
(1993, s. 20.), Knap, Sawicki (1994), Penc (1994, s. 203.), Sekuła (1998, s. 65.).
36 |
Controlling w różnych okresach był postrzegany odmiennie i ulegał ciągłemu rozwojowi. W Polsce pojęcie controllingu pojawiło się na
początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Jest to efekt przemian gospodarczych.
Controlling to sposób zarządzania przedsiębiorstwem, którego celem
jest przystosowanie do zachodzących zmian na rynku. Współczesny
człowiek powinien dysponować nie tylko wiedzą o faktach, lecz również
posiadać wiedzę sprawczą, proceduralną (Łażewska, 2013, s. 131). System
controllingu zależy od wielu czynników.
Tab. 2. Czynniki wpływające na system controllingu
Czynniki wewnętrzne
Czynniki zewnętrzne
Styl zarządzania
Wielkość przedsiębiorstwa
Cele przedsiębiorstwa
Stosowane technologie
Struktura organizacyjna
Przedmiot działalności
Forma prawno-organizacyjna
Polityka zagraniczna
Otoczenie polityczne
Otoczenie społeczne
Struktura gospodarki
Rynki zaopatrzenia
Rynki zbytu
Rynki pracy, rynki kapitałowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie Nowak (2011, s. 29–31).
Z tabeli wynika, że źródłem czynników wewnętrznych jest przedsiębiorstwo, natomiast czynniki zewnętrzne, na które przedsiębiorstwo nie
ma wpływu, określa otoczenie. Wymienione czynniki podlegają określonym zmianom, dotyczącym technologii, systemu wartości i zmian społecznych. Konieczność zmian w pojmowaniu systemu controllingu określa nieustanne dążenie do uwzględniania potrzeb klientów.
Włączenie controllingu w proces zarządzania przedsiębiorstwem
wymusza wykorzystanie funkcji motywacyjnej. Pozwala na kierowanie działań pracowników w celu osiągnięcia zamierzonych zadań przez
przedsiębiorstwo. Pozytywny wpływ na jakość życia powoduje m.in.
wzrost aktywności oraz motywacji do rozwiązywania problemów zawodowych poprzez podnoszenie kwalifikacji osobistych (Pokruszyński, 2013,
s. 171).
Z powyższych rozważań wynika, że stosowanie controllingu zwiększa
majątek organizacji. Dostarcza odpowiednich informacji wykorzystywanych w procesach decyzyjnych na każdym szczeblu zarządzania.
| 37
Jedną z ważnych funkcji controllingu jest planowanie. System controllingu pozwala zwiększyć efektywność przedsiębiorstwa poprzez dostosowywanie planów do zmieniającego się otoczenia.
Kolejną ważną funkcją controllingu jest kontrola (Paczuła, 1997,
s. 102), która obejmuje:
• określenie stanu faktycznego;
• określenie wzorca;
• porównanie stanu rzeczywistego ze wzorcem;
• określenie przyczyn zaistniałego stanu;
• podjęcie decyzji pokontrolnych.
Podstawowym jej zadaniem jest sprawdzenie, czy cele zostały osiągnięte. Równie istotną funkcją controllingu jest sterowanie, które obejmuje wszystkie szczeble zarządzania w organizacji. Wdrażanie controllingu w zarządzanie przedsiębiorstwem zmusza kierownictwo do
wykorzystania funkcji motywowania. Skuteczność systemu motywacji
zależy od właściwego określania efektywności pracy poszczególnych osób,
jak i zespołu pracowników. Podkreślenia wymaga fakt, że controlling
wspiera system decyzyjny kadry menedżerskiej.
Wprowadzanie controllingu w organizacji jest uzależnione od zapotrzebowania menedżerów różnych szczebli na nowe informacje. Z punktu
widzenia zastosowania narzędzi i instrumentów proces wdrożenia controllingu obejmuje następujące etapy (Wierzbicki, 1994, s. 27):
• decentralizację procesów decyzyjnych;
• zbudowanie systemu, który zaspokaja potrzeby informacyjne;
• dostosowanie struktury organizacyjnej;
• przyjęcie stylu zarządzania opartego na potencjalne kierownictwa niższego szczebla.
W controllingu istotnymi zaletami decentralizacji zarządzania według
S. Sojak (2011, s. 11.) są:
• skupianie zarządu na planowaniu długookresowym;
• przekazanie kompetencji decyzyjnych;
• zwiększenie efektów kontroli;
• lepsza motywacja menedżerów;
• autonomia działania menedżerów.
M. Chalasta (2002, s. 1.) rozszerza zakres wdrażania controllingu
o wybór systemu informatycznego, który sprosta zapotrzebowaniu firmy
na informacje zarządcze o odpowiedniej treści, uzyskiwane w określonym
miejscu i czasie.
38 |
Badania prowadzone w polskich firmach podkreślają, że wdrażanie
controllingu ma na celu (Fijałkowska, 2003, s. 1.):
• obniżenie kosztów;
• uzyskanie dodatkowych informacji w celu podjęcia decyzji;
• zapewnienie lepszego przepływu informacji;
• poprawy płynności finansowej;
• zwiększenia zaangażowania ze strony pracowników.
Firmy, które wykorzystują funkcje controllingu, uwidaczniają swoją
elastyczność i gotowość na zmiany.
Rodzaje controllingu
Najczęściej podział controllingu dokonywany jest według szczebli
zarządzania, a także treści i zakresu działania. Wykorzystując szczeble
działania, a także horyzont czasowy, wyróżnia się controlling strategiczny
i operacyjny.
Tab. 3. Podział controllingu ze względu na szczeble zarządzania
Controlling strategiczny
Planowanie strategiczne
Sterowanie projektami
Kontrola strategiczna
Pozyskiwanie i przetwarzanie
informacji
Controlling operacyjny
Osiąganie bieżących celów
Kontrola stopnia wykonywania zadania
Planowanie, kontrola
Sterowanie analizą wyniku finansowego
System motywacyjny
Źródło: opracowanie własne na podstawie Sierpińska (2004, s. 19–30.).
Controlling strategiczny jest określony takimi wyznacznikami, jak:
czas, otoczenie oraz potencjał dotyczący zasobów dostępnych w przyszłości.
W procesie controllingu istotną rolę odgrywa informacja, a zwłaszcza
sposób jej pozyskiwania i przetwarzania. Wdrażanie controllingu wynika
z ustaleń celów strategicznych. Wymagana jest stała weryfikacja celów
strategicznych, przyjętych w fazie planowania, których firma, ze względu
na dynamicznie zmieniające się otoczenie, nie jest w stanie osiągnąć
(Sekuła 1998, s. 52).
Ponadto należy przeanalizować wyniki ekonomiczne, które wymagają
ustalenia przyszłych źródeł sukcesu. Ważne jest również przewidzenie
| 39
zadań oraz sposobów ich realizacji, biorąc pod uwagę wykorzystanie
posiadanego kapitału (Sekuła 1998, s. 56).
Do zadań controllingu należy:
• analiza realności długofalowych celów przedsiębiorstwa;
• badanie poprawności podziału zadań długookresowych;
• pomoc w doborze metod, technik, norm, standardów;
• nadzór i pomoc w opracowaniu planów i ich realności;
• tworzenie systemów informacji dla kierowników wszystkich szczebli;
• analiza źródeł i jakości wykorzystania informacji;
• prowadzenie kontroli i oceny wyprzedzającej w zakresie możliwości,
szans i zagrożeń realizacji zadań na poszczególnych etapach.
Podkreślenia wymaga fakt, że stosowanie controllingu strategicznego
dotyczy zdecentralizowanego systemu planowania strategicznego. Natomiast controlling operacyjny jest ukierunkowany na bieżące cele. Do jego
podstawowych zadań należy (Sierpińska 2004, s. 20):
• koordynacja i pomoc w ustalaniu głównych celów przedsiębiorstwa,
• opracowanie planów działania;
• porównanie budżetów z ich rzeczywistym wykonaniem;
• określenie przyczyn odchyleń i personalnej odpowiedzialności;
• zapewnienie krótkookresowej płynności finansowej;
• tworzenie rezerw na przyszłość;
• zwiększenie wartości kapitału.
Stosowanie controllingu operacyjnego pozwala efektywnie funkcjonować przedsiębiorstwom zarówno w średnim, jak i krótkim czasie.
Temu służy budowa struktur organizacyjnych, a także stosowanie systemu
motywacyjnego.
Innym kryterium podziału controllingu są funkcje pełnione przez poszczególne komórki organizacyjne przedsiębiorstwa, co pozwala wyróżnić
różne ich rodzaje.
Tab. 4. Kryterium podziału controllingu ze względu na funkcje
Rodzaj controllingu
Omówienie działania
Controlling działalności Wspomaga zarządzanie w działaniach badawczobadawczo-rozwojowej
rozwojowych przedsiębiorstwa
Controling projektów
Zapewnia sprawne i efektywne przygotowanie
projektów oraz ich realizację
40 |
Rodzaj controllingu
Controlling logistyki
Wspomaga realizację funkcji logistycznych, które
obejmują transport, gospodarkę magazynową,
obsługę zamówień, sterowanie przepływem
materiałów w procesach produkcyjnych
Controlling produkcji
Zapewnia właściwy przebieg procesu produkcji
poprzez:
• przygotowanie planów przebiegu procesów
produkcyjnych,
• optymalizację procesów technologicznych,
• analizę produktywności czynników wytwórczych
Controlling marketingu Wspomaga zarządzanie marketingowe
w przedsiębiorstwie w zakresie racjonalizacji
wydatków, które są konieczne do zrealizowania
planów sprzedaży oraz ich wpływ na wielkość
obrotów i zysków przedsiębiorstwa.
Controlling ekologii
Zajmuje się ustalaniem zadań w zakresie ochrony
środowiska, planowaniem i kontrolą wykorzystania
surowców, materiałów i energii w przedsiębiorstwie
Controlling finansowy
Obejmuje wspomaganie i realizację funkcji
finansowej i jest utożsamiany z planowaniem,
sterowaniem i koordynowaniem procesów
finansowych
Controlling inwestycji
Dostarcza instrumentów i narzędzi, które pozwalają
podjąć decyzje inwestycyjne. Controllingiem
objęty jest pełen cykl inwestycyjny do
zakończenia i całkowitego rozliczenia finansowego
przedsięwzięcia
Controlling jakości
Wspomaganie i koordynowanie określonych zadań
w procesach planowania, kontroli i sterowania
jakością oraz czuwania nad ich prawidłowym
przebiegiem
Controlling kosztów
Pomaga w podejmowaniu decyzji planowania
działalności przedsiębiorstwa oraz porównywania
wyznaczonych celów w planie z rzeczywistym
wykonaniem
| 41
Rodzaj controllingu
Controlling podatkowy
Kompleksowe podejście do zagadnień podatkowych
związanych z prowadzoną działalnością
gospodarczą. Jego celem jest minimalizacja
nieprawidłowości oraz maksymalizacja korzyści
podatkowych
Controlling personalny
Umożliwia jak najlepsze wykorzystanie
dostępnego personelu, tak kształtując pracę osób
zatrudnionych, aby pomnożyć wartość i sukces
przedsiębiorstwa. Podstawowym zadaniem jest
kontrola skutków podjętych decyzji personalnych,
które dotyczą procesu zatrudnienia pracowników
w przedsiębiorstwie, systemu wynagrodzeń,
wykorzystania czasu pracy pracowników, kosztów
pracy. Controlling personalny pełni rolę systemu
wczesnego ostrzegania
Źródło: opracowanie własne na podstawie Sikorski (2001, s. 50), Nowak (2008,
s. 26), Radzikowski, Wierzbicki (1999, s. 64–66.), Nowosielski (2002, s. 103), Sierpińska, Niedbała (2003, s. 345), Dembińska-Cyran, Jedliński, Milewska (2005,
s. 20), Krawczyk (2001, s. 87), Piechota (2004, s. 69), Paczuła (1997, s. 74), Weber
(2001, s. 19–28.), Kowalska (2001, s. 6), Pohl (2003, s. 147), Mruk, Rutkowski
(2001, s. 14), Lisiecka (2002, s. 156).
Omówione rodzaje controllingu, wykorzystywanego w przedsiębiorstwach, pozwalają na stwierdzenie, że kreują on wartość majątku. Ma to
znaczenie zwłaszcza w procesie wdrażania controllingu w organizacji.
Zakres prac jest uzależniony od możliwości przedsiębiorstwa.
Ważną rolą controllingu jest wspieranie kierownictwa w osiąganiu
zamierzonych celów, angażowanie pracowników w zadania organizacji
poprzez motywację, między innymi szkolenia, wprowadzanie wymogu
ocen pracowników, a także zapewnienie dostępu do informacji, stanowiących podstawę funkcjonowania organizacji.
Istota i znaczenie controllingu personalnego w organizacji
W przedsiębiorstwie controling personalny spełnia funkcję informacyjną. Polega ona na przetwarzaniu zebranych informacji wykorzystywanych w procesach personalnych. Równie istotna jest funkcja sterująca,
42 |
której zadaniem jest koordynacja i prowadzenie kontroli projektów
personalnych.
Znaczenie controllingu personalnego określają nie tylko funkcje, ale
także rola kapitału ludzkiego w organizacji. Wprowadzając controlling
personalny, można uzyskać możliwość lepszego koordynowania działań
planistycznych, ewidencjonowania poszczególnych składników kapitału
ludzkiego oraz ujmowania go nie tylko w formie kosztów, ale także „aktywów” organizacji (Clark 2001, s. 7).
Rodzaj działalności przedsiębiorstwa i jego potrzeby określają zakres
controllingu personalnego. Jest on wynikiem rozwoju funkcji personalnej
i controllingu funkcyjnego w przedsiębiorstwie.
Rys. 1. Controlling personalny
Controlling
Controlling
personalny
Funkcja
personalna
Źródło: Pocztowski, Purgal-Popiela, 2004, s. 183.
Stosowanie controllingu personalnego pozwala ewidencjonować
składniki kapitału ludzkiego. Controlling może być wykorzystywany
jako instrument racjonalizacji zatrudnienia w obszarach funkcjonalnych
przedsiębiorstwa, a także do zwiększania efektywności działań jednostek
zajmujących się kwestiami personalnymi. Potrzeby i rodzaje działalności
przedsiębiorstwa wyznaczają zakres controllingu personalnego. Jest to
wynik rozwoju controllingu funkcjonalnego, a przede wszystkim sprawowania funkcji personalnej.
| 43
Podstawowym celem controlling personalnego jest podnoszenie rentowności, sprawności efektywności działań w obszarze ZZL, a ponadto
(Sikorski, 2001, s. 50):
• ścisłe powiązanie działań komórki personalnej z całym przedsiębiorstwem przez odpowiednie działania koordynacyjne;
• dbanie o przejrzystość struktury kosztów personalnych oraz czynników je tworzących;
• ukazanie wpływu prowadzonej polityki personalnej na procesy podejmowania decyzji i ekonomiczne wyniki przedsiębiorstwa;
• wskazanie skutków realizacji celów i zadań stawianych przed zasobami
ludzkimi w innych obszarach funkcjonalnych
Celem controllingu procesów personalnych jest zwiększenie efektywności poprzez kształtowanie stanu i struktury zatrudnienia, a także administrowanie sprawami personalnymi.
Zadania controllingu personalnego (Nowak, 2004, s. 177) są określone
w dwojaki sposób: jako aktywne lub pasywne. Aktywne zadania controllingu personalnego dotyczą maksymalnego wykorzystania możliwości
należących do zasobów ludzkich, natomiast pasywne polegają na określeniu i pełnieniu roli systemu wczesnego ostrzegania.
Obszary controllingu personalnego
Podstawą do analizy i oceny w controllingu personalnym są obszary
zarządzania personelem.
Tab. 5. Obszary controllingu personalnego
Obszar controllingu
personalnego
Wyjaśnienie
Controlling
planowania
zatrudnienia
Jest źródłem informacji o ilościowym, jakościowym
i czasowym dopasowaniu personelu do bieżących
i przyszłych potrzeb przedsiębiorstwa w podziale na
poszczególne jednostki organizacyjne
Controlling doboru
pracowników
Jest źródłem informacji o skuteczności stosowanych
w firmie metod rekrutacji oraz o kosztach
związanych z doborem (rekrutacją, selekcją
i wprowadzeniem do pracy)
44 |
Controlling szkolenia
i rozwoju zawodowego
Jest stałym procesem. Ustala profil wymagań
i kwalifikacji dla każdego stanowiska pracy.
Analizuje potrzeby w zakresie kompetencji, planuje
szkolenia. Kontroluje efekt przeprowadzonych
szkoleń
Controlling oceniania
Bada, w jaki sposób są oceniani pracownicy
w organizacji. Ma wskazywać działania pozwalające
na wprowadzenie pożądanych zmian
Controlling
motywowania
Jego celem jest dobór wysokości i struktury
wynagrodzeń. Pozwala określić, jak środki
motywujące wpływają na wyniki pracy
Controlling
komunikowania się,
konfliktów i kultury
organizacyjnej.
Obszar ten koncentruje się na poprawie atmosfery
pracy i zadowolenia pracowników
Controlling wydajności Jego celem jest badanie kosztów pracy pod
i produktywności
względem ich dynamiki, struktury, elastyczności
w stosunku do wydajności, produktywności oraz
wielkości zatrudnienia.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Marciniak (2008, s. 76), Sekuła
(1999/2000), Kaczyńska-Maciejewska (2002, s. 46–49.), Gostomski, Komping
(2003, s. 58–60.), Sikorski (2001, s. 49–57).
Szczególnymi obszarami zainteresowania controllingu personalnego
są badania, m.in. (Sekuła 1999, s. 56):
• zależności między strategią personalną a innymi strategiami
organizacji;
• posiadanego przez firmę potencjału społecznego;
• posiadanych przez pracowników kwalifikacji pod kątem obecnie
i w przyszłości wykonywanych zadań;
• prawidłowości decyzji, dotyczących polityki personalnej w zakresie dopasowania personelu do potrzeby firmy, podnoszenia kosztów
zatrudnienia;
• reakcji pracowników na zmiany we wdrażanym systemie personalnym;
• stosowanych czynników motywacji;
• wpływu planów rozwojowych organizacji na zmianę wymagań
w zakresie kwalifikacji zawodowych pracowników.
| 45
Zakres controllingu personalnego dotyczy planowania, oceny pracowników i ich doboru, a także doskonalenia ich umiejętności i rozwoju zawodowego. Zajmuje ważną pozycję w strukturze organizacyjnej
zarówno sztabowej, jak i liniowej. Daje możliwości decyzyjne. Pozwala
na współdziałanie pomiędzy komórkami organizacyjnymi. Jest stosowany do efektywnego wykorzystania wiedzy i kompetencji pracowników
w celu maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa. Może być zastosowany
w następujących obszarach zarządzania zasobami ludzkimi (Nowak, 2008,
s. 29–54.):
• planowanie kadr;
• motywowanie pracowników;
• ocenianie pracowników.
Controlling personalny w tych obszarach wykorzystuje mierniki ilościowe, służące do ich oceny. Obrazują one wyszczególnione obszary
zarządzania zasobami ludzkimi w sposób liczbowy. Pozwalają na porównanie stanu rzeczywistego ze wzorcem i ewentualną analizę powstałych
nieprawidłowości. Efektem takich zachowań jest możliwość podejmowania działań korygujących, które zapobiegają wszelkim nieprawidłowościom. Zapewniają skuteczną i efektywną pracę pracowników. Wyszkolenie i zmotywowanie pracownika jest czynnikiem, od którego zależy
prawidłowy rozwój przedsiębiorstwa.
Rodzaje controllingu personalnego
Biorąc pod uwagę szczeble zarządzania, przyjmuje się podział controllingu personalnego na:
• controlling personalny strategiczny,
• controlling personalny operacyjny.
Celem controllingu personalnego strategicznego jest (Sierpińska,
Niedbała, 2008, s. 51) stworzenie długookresowych warunków funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz zajęcie korzystnej pozycji rynkowej dzięki
zachowaniu lub wzrostowi określonych czynników sukcesu. Jego istotą
jest określenie ilości i jakości funkcji personalnej w rozwój przedsiębiorstwa. Jest on współzależny z systemem controllingu przedsiębiorstwa.
Do zadań controllingu personalnego strategicznego należą m.in. (Pietrzak, 2003, s. 125; Sekuła, 1999, s. 55–67.):
• włączanie aspektów personalnych do strategii przedsiębiorstwa oraz
zapewnienie integracji strategii personalnej ze strategią przedsiębiorstwa;
46 |
•
•
wskazywanie do realizacji strategii najlepszej z możliwych;
badanie zależności między strategią przedsiębiorstwa a strategią personalną oraz relacji między strategiami funkcjonalnymi a strategią
personalną;
• tworzenie planów długookresowych;
• przełożenie strategii personalnej na konkretne działania;
• monitorowanie stopnia realizacji strategii,
• stworzenie i wykorzystanie systemu wczesnego ostrzegania, reagowanie na zmiany celów strategicznych przedsiębiorstwa z odpowiednim
wyprzedzeniem.
Podstawowymi wyznacznikami controllingu personalnego strategicznego (Sierpińska, Niedbała, 2008, s. 56) są:
• horyzont czasowy;
• analiza otoczenia;
• potencjał;
• strukturalizacja problemów.
Powyższe wyznaczniki strategicznego controllingu personalnego
Sekuła, 2000, s. 25–26 uszczegóławia dodatkowymi cechami charakterystycznymi, a mianowicie:
• niskim stopniem konkretyzacji celów;
• trudnościami w pozyskiwaniu niezbędnych informacji;
• prawdopodobieństwem powstawania odchyleń;
• wielopoziomowym zakresem kontroli;
• nieograniczonym horyzontem czasowym.
Wymienione cele i zadania prezentują istotę tego controllingu i stanowią podstawę do odróżniania go od controllingu operacyjnego.
Kolejnym rodzajem controllingu personalnego według kryterium
poziomu zarządzania jest controlling operacyjny. Jego zadaniem jest
(Sikorski, 2001, s. 52) osiąganie bieżących celów w zakresie zyskowności z wykorzystaniu danych ilościowych, głównie kosztów, przychodów
i wyników. Obejmuje przede wszystkim działania krótkookresowe w bieżącym zarządzaniu personelem.
Wyznaczniki charakteryzujące controlling operacyjny, to (Sekuła,
2000, s. 25–26):
• horyzont czasowy, średnio do trzech lat;
• analiza otoczenia, oparcie się na otoczeniu wewnętrznym organizacji;
• potencjał, wykorzystanie istniejących zasobów;
• strukturalizacja problemów, duża precyzja danych.
| 47
Jego zadaniem jest kierowanie efektywnością pracy w różnych strukturach organizacyjnych. Zapewnienie właściwych informacji (Pocztowski,
Purgał-Popiela, 2004, s. 185) o stanie zatrudnienia, poziomie wydajności
i kosztów pracy, procesach personalnych i warunkujących je czynnikach,
a także wykorzystanie tych informacji w planowaniu i kontroli działań
usprawniających.
Cechami wyróżniającymi operacyjny controlling personalny, są (Pocztowski, Purgał-Popiela, 2004, s. 185):
• ukierunkowanie na sterowanie bieżącymi celami w obszarze funkcji
personalnej;
• duża szczegółowość zadań;
• relatywny krótki okres objęty planowaniem.
W ramach tego controllingu wyróżnia się zadania szczegółowe związane z polityką personalną, a mianowicie (Sikorski, 2001, s. 52–53):
• badanie, analizowanie i racjonalizowanie kosztów pracy;
• monitorowanie kosztów dotyczących polityki personalnej;
• kontrola i analiza wydajności pracy;
• ocena i analiza skuteczności pracy stanowisk zajmujących się polityką
personalną;
• kontrola poprawności wykonania systemów ocen kadrowych i ich
zgodności z założonymi celami przedsiębiorstwa.
Prezentowane działania, dotyczące operacyjnego controllingu personalnego, określają działania w ramach funkcji personalnej. Obszar jego
oddziaływania stanowi podstawę do jego klasyfikacji.
Podsumowanie
Potencjał ludzki odgrywa istotną rolę w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Pracownicy we współczesnych przedsiębiorstwach postrzegani
są jako specyficzny zasób, który sprzyja tworzeniu wartości dla rozwoju
organizacji.
Nieustający wzrost znaczenia zarządzania zasobami ludzkimi powoduje zastosowanie controllingu personalnego. Stanowi on podstawę budowania strategii przedsiębiorstwa i strategii ZZL. Pozwala na optymalne
wykorzystanie zatrudnionego personelu. Jest narzędziem wykorzystywanym w sterowaniu procesami we wszystkich obszarach zarządzania. Traktowany jest jako system doradczy, który pozwala na efektywne wykorzystanie zasobów ludzkich w organizacji.
48 |
References
Adamiec M., Kożusznik M. (2000). Zarządzanie Zasobami Ludzkimi
Aktor – Kreator – Inspirator. Kraków: Akade.
Armstrong M. (2000). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków: Oficyna
Ekonomiczna.
Barbachowska B. (2011). Rola kadry kierowniczej w budowaniu potencjału kapitału ludzkiego na podstawie przedsiębiorstwa „X” – studium
przypadku. Journal of Modern Science, IV/11/2011.
Becker B.E, Huselid M.A., Ulrich D. (2002). Karta wyników zarządzania
zasobami ludzkimi. Kraków: Oficyna Ekonomiczna.
Bieniok H. (1999). Techniki kontroli menedżerskiej w: Bieniok H. (red.),
Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem. Skrypty Uczelniane cz. II
rozdz. IV, Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Bloch H. (1990). Controlling, czyli rachunkowość zarządcza. Warszawa:
Wydawnictwo CIM.
Brzezin W. (2001). Rachunkowość zarządcza a controlling. Częstochowa:
Częstochowskie Wydawnictwo Naukowe.
Chalastra M. (2002). Zasady wdrażania systemów informatycznych wspomagających funkcjonowanie controllingu. Controlling i Rachunkowość
Zarządcza, nr 4.
Clark T. (2001). HRM: A Unified Understanding or a Multiplicity? w: Clark
T. (red.), European Human Resource Management, Oxford: Blackwell
Business.
Dembińska-Cyran J., Jedliński M., Milewska B. (2011). Controlling personalny w przedsiębiorstwie, Zeszyt Naukowy Nr 644. Szczecin: Wydział
Zarządzania i Ekonomii Uniwersytet Szczeciński.
Eschenbach J. (1996). Der verfassungsrechtliche.Schutz des Eigentums. Berlin: Ducker Humblot.
Fijałkowska D. (2003). Moda na controlling. Controlling i Rachunkowość
Zarządcza, nr 1.
Gostomski E., Komping Ch. (2003). Controlling szkolenia personelu.
Bank, nr 02/2003.
Hamel G., Prahalad C.K. (1999). Przewaga konkurencyjna jutra. Warszawa: Business Press.
Haus B., Nowosielski S. (1995). Kontrolling a kontrakty menedżerskie
w przedsiębiorstwie. Przegląd Organizacji, nr 12.
Horvath P. (1990). Cost Calculating and Control System. Controlling,
nr 1.
| 49
Human Resources Management. (2002). Bedeutung Strategien, Trends Cap
Gemini Ernst & Young, Region Central Europe, Berlin.
Ignaciuk E. (2000). Controlling personalny w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Controlling i Rachunkowość Zarządcza, nr 8.
Jędralska K., Woźniak-Sobczak B. (2000). System wdrażania controllingu
w przedsiębiorstwie. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Kaczyńska-Maciejewska R. (2002). Oceny szyte na miarę. Personel, nr
16–30.
Knap W., Sawicki K. (1994). Controlling a rachunkowość. Rachunkowość,
nr 2.
Kopiński A. (2000). Rola controllingu w zarządzaniu bankiem. Controlling
i Rachunkowość Zarządcza, nr 10.
Kowalska K. (red.) (2001). Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwie.
Dąbrowa Górnicza: WSB.
Krawczyk H. (2001). Podstawowe koncepcje zarządzania rozproszonymi
systemami informatycznymi. Studia Informatica, vol 22 nr 1.
Król H., Ludwiczyński, A. (2006). Zarządzanie Zasobami Ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Lipka A. (2002). Ryzyko w zarządzaniu zasobami ludzkimi w: Ludwiczyński A. (red.), Najlepsze praktyki zarządzania kapitałem ludzkim. Warszawa: Wydawnictwo PFPK.
Lisiecka B. (2002). Nowe zasady rachunkowości. Istota i zakres zmian.
Warszawa: CJM.
Łażewska D. (2013). Filozofia praktyczna w społeczeństwie wiedzy. Journal of Modern Science, tom 1/16/2013.
Łukasiewicz G. (2006). Zarządzanie personelem. Materiały do ćwiczeń.
Kraków: Wyd. A.E.
Marciniak J. (2008). Audyt funkcji personalnej w przedsiębiorstwie. Kraków: Oficyna Ekonomiczna.
Marciniak S. (2008). Controlling. Teoria zastosowania. Warszawa: Wyd.
Diffin.
Mayer E. (1993). CSS. Sztuka projektowania stron www. Warszawa: PWE.
Mayer E., Mann R. (1992). Controlling w twojej firmie. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze.
Mruk H., Rutkowski J.P. (2001). Strategia produktu. Warszawa: PWE.
Nowak E. (1996). Podstawy controllingu. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oscara Langego..
Nowak E. (2004). Controlling w działalności przedsiębiorstwa. Warszawa:
PWE.
50 |
Nowak E. (2008). Controlling personalny w przedsiębiorstwie. Kraków:
Oficyna Wolters Kluwer Business.
Nowak E. (2011). Controlling w działalności przedsiębiorstwa. Warszawa:
PWE.
Nowosielski S. (2001). Zarządzanie produkcją. Ujęcie controllingowe. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Nowosielski S. (2002). Podstawowe metody i obszary zastosowań. Wrocław: Akademia Ekonomiczna.
Paczuła C. (1997). Kontrola wewnętrzna w zarządzaniu firmą. Serwis
Finansowo-Księgowy, nr 31.
Paczuła Cz. (1997). Kontrola wewnętrzna w zarządzaniu jednostką gospodarczą, wyd. II. Warszawa: Diffin.
Penc J. (1994). Strategie zarządzania – perspektywiczne myślenie, systemowe działanie. Warszawa: Wydawnictwo Placet.
Pietrzak G. (2003). Controlling gospodarki zasobami przedsiębiorstwa
w: Nowak E. (red.), Controlling w przedsiębiorstwie. Koncepcje
i instrumenty, Gdańsk: ODDK.
Płóciennik-Napierała J. (2001). Realizacja procesów kontrolnych w controllingu. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej.
Pocztowski A. (1994). Controlling w zarządzaniu zasobami ludzkimi.
Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, nr 8.
Pocztowski A. (2008). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa:
PWE.
Pocztowski A., Purgał-Popiela J. (2004). Controlling personalny w: Sierpińska M. (red.), Controlling funkcyjny w przedsiębiorstwie, Kraków:
Oficyna Ekonomiczna.
Pohl F. (2008). Cytat za Sierpińska M., Niedbała B. (2003). Controlling
operacyjny w przedsiębiorstwie. Warszawa: PWN Warszawa.
Pokruszyński W. (2013). Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa personalnego. Journal of Modern Science, tom 1/16/2013.
Radzikowski W., Wierzbiński J. (1999). Controlling. Koncepcje – Metody
– Zastosowania. Toruń: Toruńska Szkoła Zarządzania.
Saunders E.J. (1996). Kontrola wewnętrzna w bankowości. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce.
Sekuła Z. (1998). Istota controllingu. Organizacja i kierowanie, nr 3(6).
Sekuła Z. (1999). Controlling personalny. Część 1. Istota i przedmiot controllingu personalnego. Bydgoszcz: Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza
Ośrodka Postępu Organizacyjnego.
| 51
Sekuła Z. (2000). Controlling personalny. Część 1. Istota i przedmiot controllingu personalnego. Bydgoszcz: Wydawnictwo Oficyna Wydawnicza
Ośrodka Postępu Organizacyjnego.
Sierpińska M. (2004). Controlling funkcyjny w przedsiębiorstwie. Kraków:
Oficyna Ekonomiczna.
Sierpińska M., Niedbała B. (2003). Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie. Warszawa: PWN Warszawa.
Sierpińska M., Niedbała B. (2008). Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Sikorski A. (2001). Controlling personalny. Zarządzanie Zasobami Ludzkimi, nr 2.
Sojak S. (2001). Ceny transferowe. Teoria i praktyka. Warszawa: PWN.
Storey J. (2001). Human Resource Management Today: An Assessment
w: Storey, J. (red.), Human Resource Management A Critical Text,
London: Thomas Learning.
Szałkowski A. (2006). Podstawy zarządzania personelem. Kraków:
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Szejniuk A. (2004). Controlling współzależność kontroli i zarządzania.
Promenada. Magazyn Młodych Profesjonalistów W.S.P.
Szejniuk A. (2004). Controlling współzależność kontroli i zarządzanie.
Promenada.
Szejniuk A. (2011). Gospodarka zasobami ludzkimi. Journal of Modern
Science, tom 4/11/2011.
Ulrich D.A. (1998). New Mandate for Human Resources, Harvard Business Review.
Voltmuth H.J. (1993). Controlling – planowanie, kontrola, zarządzanie.
Warszawa: Agencja Wydawnicza Placet.
Weber J. (2001). Wprowadzenie do controllingu. Katowice: Oficyna Controllingu Profit.
Wierzbicki K. (1994). Jak wdrażać controlling w przedsiębiorstwie. Gospodarka Materiałowa i Logistyka, nr 6.
Wierzbicki K. (1996). Controlling w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Warszawa: Diffin.
Danger Attraction: Social Networking and
„Dangerous Fads” Among Young People and Children
Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne
a „niebezpieczne mody” wśród młodzieży i dzieci
Kateryna Novikova
im. Alcide de Gasperi w Józefowie
[email protected]
Abstracts
The paper elaborates on several actual “dangerous fads” among youngsters and children that from early age take an active part in computer-mediated Internet communication. On the one side there is a phenomenon
of fashion that has been influential since the early modernity basing on
the novelty craze and distinction. On the other side, in the late modernity there are the advanced communication and information technologies
that have brought about new and instant communication practices for the
youngsters, especially in the developed world. Social media enormously
facilitate various hazardous activities of youngsters in terms of mutual
informing, experience sharing or even community creation around various more or less safe activities and interests. Several social networking
mechanisms (contagion, homophily etc.) are presented along with the
respective threats connected with the dangerous youth fads that spread
easily thanks to the new technologies and advanced electronic networking
skills of the youth.
W artykule przeanalizowano szereg “niebezpiecznych mód” wśród
młodzieży i dzieci, którzy już od wczesnych lat biorą aktywny udział
w komunikacji internetowej. Z jednej strony, warto zwrócić uwagę na
zjawisko mody, wynikającej jeszcze z czasów wczesnej nowoczesności
i opierającej się na pogoni za nowością i wyróżnianiem się. Z innej strony,
w czasach późnej nowoczesności mamy do czynienia z zaawansowanymi
technologiami komunikacyjnymi i informacyjnymi, które umożliwiły
praktyki nowej, praktycznie natychmiastowej komunikacji, w szczególności wśród młodzieży w krajach rozwiniętych. Media społecznościowe
54 |
Kateryna Novikova Urok niebezpieczeństwa: sieci społeczne…
bardzo ułatwiają ryzykowne działania młodych użytkowników w sensie wzajemnego informowania, dzielenia się doświadczeniem lub nawet
kształtowanie wspólnoty. W artykule pokazano pewne mechanizmy działania sieci społecznych (zaraźliwość, homofilia), rzutujące na zagrożenie,
które jest związane z niebezpiecznymi zainteresowaniami młodzieży,
szybko rozpowszechniającymi się dzięki nowym technologiom i zaawansowanym umiejętnościom sieciowym młodzieży.
Keywords:
social media, social networking, fashion diffusion, homophily, contagion,
deviation, Internet threats
serwisy społecznościowe, sieci społeczne, rozpowszechnianie się mody,
homofilia, zaraźliwość, dewiacja, zagrożenia internetowe
Wprowadzenie
Zainteresowanie tematem zagrożeń obecnych w życiu dzieci i młodzieży jest dosyć powszechne wśród pedagogów, psychologów, a także
lekarzy, medioznawców i polityków społecznych. Jednocześnie mniejszą
uwagę przyciąga zjawisko pogoni za ryzykiem oraz rozpowszechniania tej
konkurencji w społecznym zakresie grupowego naśladowania zachowania, charakteru i przyczyn mody na podejmowanie ryzykownych działań.
Zatem pogoń za ryzykiem we współczesnym świecie jest nieodłączną
częścią życia nie tyle dorosłych, którzy w tej pogoni często realizują dziecięce marzenia, ile dzieci, które wzorują się zarówno na dorosłych, jak i na
rówieśnikach.
Ktoś kiedyś wskazał, że dorośli płacący spore pieniądze za skoki na
spadochronie, za szybkie samochody czy motory oraz inne ryzykowne
rodzaje rozrywki, sportu czy turystyki, byli kiedyś dziećmi, którym nie
pozwalano łazić po drzewach, dachach czy do sąsiedniego ogródka po
jabłka, a więc brak im wspomnień o odczuciach dziecięcych, podobnych
do właściwej dorosłym adrenaliny. Z drugiej strony, właśnie takie wspomnienia mogą zachęcać dorosłych do powtórki tych ryzykownych zachowań – motywacją jest zastrzyk adrenaliny.
Moda na niebezpieczne zachowania znajduje się na pograniczu tematyki ryzyka i tak kontrowersyjnego tematu, który też może być źródłem
poważnych zagrożeń, szczególnie dla dzieci i młodzieży, jak trendy
i moda, przy tym moda określana niekoniecznie tylko w odniesieniu do
| 55
sfery ubrań, wyglądu, piękna, lecz też do wielości innych wymiarów konsumpcyjnych i zachowaniowych. W nich bowiem można również zaobserwować liczne mniej lub bardziej niebezpieczne tendencje, trendy czy
popularne zjawiska. Ocenić popularność bez szeroko zakrojonych badań
jest bardzo trudno. Z braku przyjmuję, że coś jest modne, o ile trafiło jako
wiadomość aktualna na łamy mediów drukowanych oraz elektronicznych
portali informacyjnych (również specjalistycznych).
Nawet jeżeli nie będzie można ocenić skali popularności, to można
przyjrzeć się istocie zagrożeń i zastanowić się nad ich przyczynami. Jednocześnie warto pamiętać, że popularyzacja wielu zachowań i rzeczy
odbywa się przez sieci, sieci społecznościowe oparte na koleżeństwie,
przyjaźni czy też sąsiedztwie, dzięki takim popularnym funkcjonalnością,
jak „dzielenie się” czy też „polubienie”, co później może być lub nie być
praktykowane w rzeczywistości.
Moda a dzieci
Na anglojęzycznej stronie Debate.org zamieszczono pytanie „czy
moda szkodzi społeczeństwu?” 43% użytkowników odpowiedziało, że tak,
57%, że nie, mając przy tym możliwość (nawet obowiązek) umieszczenia
argumentacji pod swoim oddanym głosem. Wśród argumentów za szkodliwością mody (moda tutaj rozumiana jest w wymiarze konsumpcyjnym) pojawiało się również oddziaływanie na dzieci. Jeden z internautów
stwierdził, że „moda szkodzi społeczeństwu i to z kilku powodów, jednym
z których jest odrzucanie dzieci w szkole przez rówieśników ze względu
na modę lub brak markowych rzeczy, bowiem osądzanie według mody
jest niesprawiedliwe, ale i tak wszyscy tak robią cały czas” (debate.org/
opinions/is-fashion-harmful-to-society).
Do zagrożeń związanych z modnymi tendencjami należą również
zachowania związane ze zjawiskami bezmyślnego naśladowania gwiazd
show-biznesu oraz modelek, szczególnie w zakresie odżywiania, odchudzania, mogącego powodować bulimią czy anoreksją, jak również
w zakresie wczesnej seksualności, której podłożem jest często niepewność
dzieci, szczególnie dziewczynek co do akceptacji i miłości oraz poczucia własnej godności, co skutkuje również erozją granic pokoleniowych
między dzieciństwem a dorosłością (Pilcher 2010: 461–470; Starzomska
2013).
Na szeregu for internetowych nawet stwierdzono, że moda – zarówno
w zakresie konsumpcji oraz mediów, czyli nie tylko sposobu ubierania się,
56 |
wyglądu czy posiadania pewnych przedmiotów, ale też przekazu kultury
popularnej – wręcz niszczy społeczeństwo, przy tym ciekawe, że swoje
zdanie internauci argumentują posiadaniem dzieci szczególnie w wieku
nastoletnim i troską o ich wychowanie i przyszłość.
Moda ogólnie oraz w szczególności moda na zachowania niebezpieczne okazuje się szkodliwa, głównie ze względu na szereg następstw.
Wśród jej konsekwencji, poza seksualizacją, anoreksją czy postrzeganiem
celebrytów oraz ich zachowań i wyglądu, jako niekwestionowanych wzorców do gorliwego naśladowania (ang. emulate), wymieniane również takie
problemy społeczne, jak zjawisko przemocy wśród nastolatków czy wzrost
przestępczości z pobudek konsumpcyjnych.
Zachowania niebezpieczne a ich skutki
Naśladowanie modnych zachowań czy wyglądu w oparciu o wzorce
życia dorosłego, szczególnie rodem z przekazu masowego, może okazać
się bogate w różnorodne skutki negatywne, lecz jeszcze więcej zagrożeń
niesie ze sobą naśladowanie zachowań niebezpiecznych z założenia, z różnym stopniem ryzyka, niekiedy bardzo wysokim, ocierającym się nawet
o zachowania przestępcze (Ferszt-Piłat 2014, Antczak 2012, Majer 2012,
Zawisza 2013).
Zachowania takie można podzielić według kryterium konsekwencji
fizjologicznych i moralnych, choć nie jest to klasyfikacja się wykluczająca.
Do konsekwencji fizjologicznych można zaliczyć ból, ewentualne uzależnienia oraz zachowania prowadzące do wypadków śmiertelnych. Niestety,
nawet samobójstwa mogą być społecznie zaraźliwe (Kheraty, Cihak 2012:
s.164; Christakis, Fowler 2011). Moralne następstwa ryzykownych zachowań związane są z łamaniem tabu oraz pragnieniem buntu we wszelkiej
postaci, charakterystycznym szczególnie dla wieku nastoletniego. Bunt
może wynikać również z szeregu problematycznych sytuacji rodzinnych. Może też stanowić świadome rzucenie wyzwania społeczeństwu
i konwenansom.
Rzuceniem wyzwania społeczeństwa wydaje się takie niebezpieczne
zjawisko jak seksting, choć może on równie dobrze wynikać z naśladowania zachowań dorosłych, naładowanych odpowiednimi wzorcami seksualności. Pojęcie „seksting” powstało z połączenia słów seks i teksting,
w tłumaczeniu z języka angielskiego znaczy wysyłanie krótkich wiadomości, wysyłanie i odbieranie przez telefon komórkowy oraz pocztę elektroniczną tekstów i obrazków o treści erotycznej (Protecting… 2011; Kholos
| 57
Wysocki, Childers 2011; ‘Sexting’… 2011; Temple, Choi 2014; Strohmaier, Murphy, DeMatteo 2014; Walrave, Heirman, Hallam 2013; Wen, Lo
2013).
W zachowaniach nastolatków seksting polega na wysyłaniu w ramach
flirtu czy zabawy “partnerowi” roznegliżowanych erotycznych zdjęć, zrobionych przez nastolatków lub nawet dzieci samym sobie. Nowoczesne
technologie to umożliwiają, a brak kontroli, zainteresowania oraz wiedzy technicznej rodziców to ułatwia. Problem sekstingu często ociera
się o kwestie cyberbullyingu, ponieważ wysłane w wiadomości multimedialnej lub elektronicznej informacje mogą z łatwością być zamieszczone w sieciach społecznościowych. Relacje często się skończą, a zdjęcia
cyfrowe mogą być dużo trwalsze, która to trwałość może mieć tragiczne
skutki. Badacze alarmują, że moda na seksting niestety przekształcić się
może na modę na coraz wcześniejszy seks wśród nastolatków. W USA
osądzenie nastolatków za seksting (oraz pornografię dziecięcą) wywołało
różne komentarze, łącznie z upatrywaniem w tym cenzury i naruszenia
praw człowieka. W 2011 roku po badaniach stwierdzono, że nie jest to
tak rozpowszechnione zjawisko, jak przedstawiano wcześniej. Tylko 2,5%
młodych ludzi w wieku od 10 do 17 lat robiła lub występowała na zdjęciach lub w nagraniach nagich lub półnagich, natomiast liczba osób się
zmniejszyła do 1%, jeżeli definicja seksting zawiera tylko treści o charakterze otwarcie erotycznym. (Mitchell, Finkelhor, Jones, Wolak 2011).
Wśród przyczyn zachowań podobnych wyżej opisanym można zaznaczyć chęć popisania się, kuszenia, pokazania zainteresowania lub zobowiązania. Są również szersze przyczyny społeczne, czyli powszechna
seksualizacja zachowań, która następuje w wyniku naśladowania zachowań idoli popkultury oraz powolne znieczulenie na wszelkie przejawy
elementów pornograficznych w mediach (Walker, Sanci, Temple-Smith
2011). Ogólnie, jak trafnie ujął to jeden z dziennikarzy, taki pornograficzny trend, zapoczątkowany przez świat popkultury jest kontynuowany
przez młodych ludzi, bo chcą być „równie fajni jak ich rówieśnicy”. Czują
presję społeczną w ramach grupy społecznej, czego konsekwencje mogą
być niestety tragiczne. Zakazy natomiast nie koniecznie pomagają naprawiać czy zapobiec ewentualnym konsekwencjom. Na przykład, wśród
brytyjskich (oraz amerykańskich) dzieci w 2009 r. zapanowała moda na
kolorowe bransoletki, których barwy – jak się okazuje – odpowiadają różnym czynnościom seksualnym. Niektóre szkoły nawet wprowadziły zakaz
noszenia takich bransoletek. Zagrożeniem było jednak to, że z powodu
zakazu bransoletki mogły stać się jeszcze bardziej modne (Frosch 2009).
58 |
Wśród niebezpiecznych zachowań, które są określane jako popularne
wśród dzieci i nastolatków, mogą pojawiać się takie, które dotyczą rzeczy
niespodziewanych. Rodzice szybko dzielą się obserwacjami, lecz moda
rozpowszechnia się szybciej niż rodzice uświadamiają sobie ewentualne
źródła zagrożeń. Na przykład, na portalu sosrodzice.pl użytkownicy
ostrzegają przed cynamonem, którego łyżkę trzeba zjeść bez popijania
w czasie krótszym, niż jedna minuta, lub wdychaniem sproszkowanego
chili, czego konsekwencją może być nie tylko kaszel, wymioty, dławienie
się, lecz nawet ostre podrażnienia skóry czy groźne zmiany wewnętrzne.
Do jeszcze niebezpieczniejszych zagrożeń należy znana od wielu lat przyprawa o właściwościach halucynogennych, a mianowicie gałka muszkatołowa, oraz zabawa, określana jako wyzwanie sól i lód, w której podczas
próby „potwierdzenia odwagi i wytrzymałości” może dojść do poważnych
poparzeń.
Wśród innych modnych trendów warto wspomnieć również, na
przykład, tak zwane dosery, i-dosery czy też audionarkotyki. Są to aplikacje komputerowe przeznaczone do odtwarzania specyficznych plików muzycznych z tak zwanym binauralnym nagraniem dźwięków, co
rzekomo może wywoływać efekt podobny do narkotyków ze względu
na pewne techniczne charakterystyki, co nie zostało potwierdzone
w badaniach i może funkcjonować jedynie jako placebo. Jeżeli chodzi
o bardziej realne zagrożenie ze strony środków odurzających, wymienia się używanie potocznie określanych soli do kąpieli, zawierających
mieszankę elementów narkotycznych, suplementów diety, jak również
używanie leków przeciwkaszlowych, wykrztuśnych oraz przeciw przeziębieniom (słynny w USA Purple Drank, mający korzenie jeszcze
w latach 60-tych XX wieku – mieszanka syropu na kaszel,zawierającego
tzw. kodeinę, tabletek i słodkich napojów gazowanych, popularny wśród
amerykańskich raperów), które mają podobne działanie do narkotyków
(Peters et al. 2003).
Również wymienia się dziwne sposoby zażywania alkoholu (przez
oczy), wywoływanie euforii poprzez duszenie się, krótkotrwałe niedotlenianie, odcięcie mózgu od tlenu itd. (Sobocińska 2009). Następna zabawa,
ciesząca niemałą popularnością wśród przedstawicieli różnych pokoleń,
choć największą wśród nastolatków, jest tak zwany planking („udawanie
deski”), który polega na kładzeniu się w miejscu publicznym, na brzuchu, twarzą w dół i z rękami wyciągniętymi wzdłuż ciała, i fotografowaniu się w takiej pozycji.Za tym idzie najważniejsze, bo zamieszczanie
tych zdjęć i innych własnych lub koleżeńskich wyczynów w sieciach
| 59
społecznościowych do podziwiania przez przyjaciół (wśród innych
zabaw ang. teapotting, hadoukening, milking, vadering, owling, horsemaning, batmanning, springing, dufnering etc). Planking przypomina
inne podobne w czynnościach zabawy oraz takie, równie mało racjonalne
zachowania młodzieżowe, jak na przykład flash-moby, z tą jednak różnicą, że te, z racji charakteru, mogą być niebezpieczna nie tylko dla zdrowia, ale również życia.
Najbardziej przerażająca jednak pozostaje moda na samookaleczanie,
między innymi związana z wcześniej wspomnianym „wyzwaniem soli
i lodu”, mniej z tatuażem i piercingiem, z racji tego, że te usługi ograniczone są do osób pełnoletnich nawet bez względu na zgodę rodziców.
Najbardziej kontrowersyjna jest moda związana z uszkodzeniem własnego ciała, powodującym ból, później blizny. Samookaleczenie poprzez
autoagresję ma na celu zwrócenie uwagi otoczenia, wywołanie poczucia
bólu czy też poszukiwanie akceptacji a często również wskazywane – rozładowanie bólu czy dyskomfortu emocjonalnego, tak zwanego „poczucia
udręczenia” lub też próba zakomunikowania swoich zmartwień (Swannell
et al. 2010).
Podobne zachowania niekiedy mogą wymagać interwencji specjalistycznej, szczególnie jeżeli są konsekwentnie naśladowane w grupie
społecznej lub środowisku, na przykład, wśród przedstawicieli niektórych subkultur (np. emo) (Fow, Hawton 2004), oraz kończą się nie tylko
samookaleczaniem, lecz nawet targnięciem na własne życie: przypadek
13-letniej dziewczyny z Wielkiej Brytanii, która zachwyciła się zespołem
rokowym, opartym na samobójczym kulcie emo (Levy 2008).
Sieci społeczne a rozpowszechnianie się mody
na niebezpieczne zachowania
W rozpowszechnianiu się takich zachowań, w popularyzacji odgrywają ogromną rolę nie tylko media masowe. Od lat medioznawcy i wychowawcy dyskutują na temat związku między „modą na przemoc”, czyli
agresywnością młodzieży a oddziaływaniem telewizji wraz z tak zwaną
przemocą na ekranie. W ciągu ostatnich kilkunastu lat, na pierwszy plan,
jako bardzo wpływowy czynnik oraz specyficzne środowisko socjalizacyjne młodzieży, wysunął się jednak Internet wraz z jego szczególnymi
cechami związanymi z funkcjonowaniem sieci społecznych w oparciu
o nowe możliwości technologii cyfrowych (szybkość, skala, zasięg, sprzężenie zwrotne, anonimowość czy też jej brak).
60 |
Znajomość specyfiki funkcjonowania sieci społecznych obok takich
ważnych zagadnień, jak socjalizacja, grupy odniesienia, samoocena społeczna czy też zainteresowanie społeczne, może pomóc wyjawić istotę
popularności niektórych trendów behawioralnych wśród młodzieży oraz
dzieci.
Poza szeregiem właściwości i funkcji grupy społecznej, sieci społecznej przypisuje się popularnie specyficzną konfigurację czy topologię, która
jest tym kluczowym czynnikiem decydującym o znaczeniu, skuteczności
i zasięgu wpływów sieci społecznych. Ważne okazują się zarówno węzły
i centr lub inaczej, jednostki społeczne. W innych podejściach medioznawczych ta rola określana jest jako lider opinii. Ważne są również
„połączenia strukturalne”, więzi czy ich specyfika, inaczej mówiąc, nie
tylko aktorzy, ale „to co pomiędzy”. Wśród najważniejszych cech sieci
rozpatrywanej (przedstawianej w Internecie również) jako społeczność,
znajdują się nie wspólne wartości, a charakter więzi, które są ściślejsze, niż
z członkami innych grup, znajdujących się w pozostałych, „oddalonych”
częściach sieci. Bardziej centralny staje się aktor, który ma dużo „przyjaciół”, czyli kontaktów, jest zbliżony do środka sieci (Christakis, Fowler,
2001: s. 22).
Sieć pozwala zrozumieć i rozwinąć analizę wspominanych zachowań
ze względu na zjawisko zaraźliwości (contagion). Pewne zachowania stają
się zaraźliwe, stają się wpływowym wzorem społecznym. Sposób, w jaki
ludzie łączą się w sieci, elektroniczne czy rzeczywiste, mówi o strukturze sieci, natomiast sposób, w jaki przez sieć przechodzi informacja czy
działania, świadczy o jej funkcji zaraźliwości. Zasady, które można zaobserwować w funkcjonowaniu sieci, mogą być pomocne w rozumieniu opisywanej tu mody na ryzyko wśród nastolatków. Pierwsza zasada odwołuje się do ludzkiej podmiotowości i wyraża się, na przykład, w zjawisku
homofilii, a polega na tym, że ludzi sami tworzą swoją sieć. Homofilia
sprawia, że ludzie świadomie lub nieświadomie wiążą się najczęściej z osobami podobnymi do siebie, czyli podzielającymi poglądy i upodobania,
a także nierzadko przeszłość. Homofilia jest zjawiskiem bardzo mocnym
i wpływowym (Li et al. 2013, Young 2011). Taki wybór nie jest oczywiście dokonywany w całkowitym oderwaniu od uwarunkowań społecznych
oraz genetycznych, tutaj rzeczywiście pomocna jest koncepcja socjalizacji.
Homofilia opiera się na dwóch typach źródeł: inklinacje w preferencjach
aktorów społecznych co do typów przyjaciół oraz inklinacje w szansach
spotkania przyjaciół innego typów (Currarini, Jackson, Pin 2010). Rozpowszechnianie się mody na ryzyko jest zatem związane z mechanizmem
| 61
działania homofilii, na przykład w zakresie efektywnego współdziałania.
Otóż badania wykazały, że aby zaistniało efektywne współdziałanie, aktorzy społeczni powinni umieć zidentyfikować oraz wykazać inklinację
w preferencjach wobec innych aktorów z podobnymi preferencjami oraz
współdzieloną wiedzą podstawową. Przy tym podobieństwo zmniejsza się
wraz ze zmniejszaniem się częstotliwości kontaktów, natomiast bliskość
emocjonalna jest bardziej prawdopodobna, jeżeli przyjaciele czy znajomi
mają podobne poczucie humoru, hobby, zainteresowania, przekonania
moralne oraz wspólne pochodzenie. Te elementy są również znaczące
w procesach naśladowania oraz silniejszej identyfikacji wewnątrzgrupowej (Curry, Dunbar 2013).
Reguła homofilii działa na odległości nie tylko jednego, lecz dwóch
lub nawet trzech stopni oddalenia w sieci. Z tym pośrednio wiąże się
kolejna zasada, zgodnie z którą miejsce jednostki społecznej w sieci społecznej również kształtuje tę jednostkę i jej życie. Zatem większa liczba
przyjaciół, najlepiej wpływowych, czyli w terminach sieci społecznej,
większa centralność jej miejsca może wpływać korzystniej na zdrowie tej
jednostki („zaraźliwość emocjonalna”) (Christakis, Fowler 2011: ss. 22,
45–47, 58–59).
Przydatna może być również cecha tak zwanej tranzytywności, która
świadczy o liczbie powiązań między przyjaciółmi danego aktora w sieci.
Im mniej jego przyjaciele znają się nawzajem, tym o mniejszym stopniu
tranzytywności tej jednostki w sieci społecznej możemy mówić (Christakis, Fowler 2011, ss. 27–29). Na przykład, mniejsza liczba przyjaciół
i sytuacja niskiej tranzytywności sieciowej stwarzają zagrożenie samobójstwem. Zgodnie z badaniami, młode dziewczęta, których przyjaciółki nie
przyjaźnią się nawzajem są narażone na wpływ potencjalnie sprzecznych
ze sobą norm oraz ponad dwukrotne prawdopodobieństwo wystąpienia
myśli samobójczych. Kolejne zasady mechanizmu zaraźliwości wiążą
się z bezpośrednim oddziaływaniem przyjaciół na aktora społecznego,
oraz przyjaciół tego aktora i tak do trzeciego stopnia oddalenia. Christakis i Fowler określili to zjawisko jako oddziaływanie ponaddiadyczne.
Przykładem może służyć taki mechanizm, że pewne zachowania niebezpieczne mogą rozpowszechniać się nie tylko poprzez bezpośrednie i indywidualne więzi i kontakty społeczne, czyli np. pod wpływem socjalizacji
oraz utożsamiania się z konkretną grupą społeczną, lecz również z ich
pominięciem, czyli bez względu na zakorzenienie wśród pewnych ludzi
i wpływów społecznych.
62 |
Podsumowanie
Zdolność ludzi do oddziaływania na innych ma pewne granice
i zamyka się w ramach tak zwanej reguły trzech stopni wpływu, bo, jak
to trafnie ujęli autorzy, wiarygodność informacji oraz jej wpływ z każdym stopniem zanika „jak zanikają niewielkie fale powstałe po wrzuceniu
kamienia do spokojnej wody” (Christakis, Fowler ss. 35–36). Słynne sześć
stopni oddalenia odzwierciedlają wyłącznie możliwości kontaktu i komunikacji. Wymienione reguły funkcjonowania sieci społecznych nawiązują
do potężnego wpływu sieci na indywidualne zachowania oraz do problemu niezupełnej kontroli swoich wyborów przez jednostki społeczne,
które naśladują swoich przyjaciół w sieci, często nieświadomie oraz bez
możliwości kontroli ze strony innych odpowiedzialnych osób, rodziców
czy wychowawców.
Jeżeli aktor społeczny jest zakorzeniony w sieciach społecznych,
a wpływ grup społecznych oraz tożsamości indywidualnych uzupełniany
jest przez charakter sieci i powiązań między aktorami („to, co pomiędzy”), można stwierdzić, że moda na zachowania ryzykowne, zagrażające
zdrowiu i życiu może się rozpowszechniać w sieciach społecznych analogicznie do innych zjawisk o podobnym charakterze i znaczeniu dla aktora
społecznego i grupy społecznej. Dzieci i młodzież znajdują się w zasięgu
znaczącego oddziaływania pierwotnych grup społecznych. Jednocześnie
zajmują bardzo aktywną pozycję w sieciach społecznych, na które składają
się dla ludzi młodych przede wszystkim sieci elektroniczne, ułatwiające,
usprawniające oraz przyśpieszające komunikację między użytkownikami,
aktywnie kształtujące ich zainteresowania, tożsamość i samoocenę. Jeżeli
rodzice i wychowawcy nie będą świadomi mechanizmów sieciowych
rozpowszechniania się popularnych zachowań ryzykownych, zagrożenia
z nimi związane mogą całkowicie wymknąć się spod kontroli rodzinnej
i społecznej.
References
Antczak Barbara (2012) Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak
źle? Journal of Modern Science. Tom 1/12/2012, ss. 151–166.
Christakis Nicholas A., Fowler James H. (2011) W sieci. Sopot: Smak
słowa.
Claudie Fox, Keith Hawton (2004) Deliberate Self-Harm in Adolescence.
Jessica Kingsley Publishing.
| 63
Currarini Sergio, Jackson Matthew O., Pin Paolo (2010) Identifying the
Roles of Race-Based Choice and Chance in High School Friendship
Network Formation. Proceedings of the National Academy of Sciences
of the USA. Vol. 107 no. 11.
Curry Oliver, Dunbar Robin I.M. (2013) Do Birds of a Feather Flock
Together? The Relationship between Similarity and Altruism in Social
Networks. Human Nature. Vol.24, Issue 3, ss. 336–347.
Cztery domowe zagrożenia: wyzwania nastolatków, http://www.sosrodzice.pl/4-domowe-zagrozenia-wyzwania-nastolatkow/. Internet,
dostęp: 10 X 2014.
Ferszt-Piłat Katarzyna (2014) Dewiacje wśród uczniów a bezpieczeństwo
w szkole oraz informowanie nauczycieli. Journal of Modern Science,
1/20/2014. S.85-104.
Frosch Dan (2009) School Bans Bracelet Used in Sex Game. The New York
Times. Sept 13, http://www.nytimes.com/2009/09/13/us/13bracelets.
html?_r=2& Internet, dostęp: 15 X 2014.
Kheraty Aaron, Cihak John (2012). Katolicki przewodnik po depresji. Kraków: Wydawnictwo M.
Kholos Wysocki Diane, Childers Cheryl D.. ‚Let My Fingers Do the Talking’: Sexting and Infidelity in Cyberspace. Sexuality & Culture, 2011;
DOI: 10.1007/s12119-011-9091-4
Levy Andrew (2008) Girl, 13, hangs herself after becoming obsessed with
Emo ‘suicide cult’ rock band. Mail Online. Internet: http://www.dailymail.co.uk/news/article-564611/Girl-13-hangs-obsessed-Emo-suicide-cult-rock-band.html, dostępny 11 X 2014.
Li Yongli, Chong Wu, Peng Luo, Wei Zhang. (2012) Exploring the Characteristics of Innovation Adoption in Social Networks: Structure, Homophily, and Strategy. Entropy, Jul2012, Vol. 15, Issue 7. ss. 2662–2678.
Majer Piotr (2012) Istota i zakres bezpieczeństwa społecznego na początku
XXI wieku. Journal of Modern Science. Tom 1/12/2012, ss. 241–256.
Mitchell Kimberley J., Finkelhor David, Jones Lisa M., Wolak Janis (2011)
Prevalence and Characteistics of Youth Sexting: A National Study.
Pediatrics Dec 5. DOI: 10.1542/peds.2011-1730.
Pilcher Jane (2010) What Not to Wear? Girls, Clothing and ‘Showing’ the
Body. Children & Society. Volume 24, pp. 461–470.
Peters Ronald J. Jr.; Steven H. Kelder, Christine M. Markham, George
S. Yacoubian, Jr., Lecresha A. Peters and Artist Ellis (2003). “Beliefs
and social norms about codeine and promethazine hydrochloride
cough syrup (CPHCS) onset and perceived addiction among urban
64 |
Houstonian adolescents: an addiction trend in the city of lean.”. Journal of drug education 33 (4): 415–25. doi:10.2190/NXJ6-U60J-XTY009MP. PMID 15237866.
Protecting youths from online harassment: Cyberbullying and sexting
are among the risks to be aware of. Harvard Mental Health Letter.
Sep2011, Vol. 28 Issue 3, p.4-41.
Sobocińska A. (2009) Dzieci duszą się dla zabawy. http://dzieci.pl/kat,
1024265,title,Dzieci-dusza-sie-dla-zabawy,wid,11763898,wiadomosc.
html?smgputicaid=610b5d, Internet: dostęp 09 X 2014.
Starzomska Małgorzata. (2013). Piętno odciśnięte na ciele: Otyłość
i defekty urody w kulturze „instant”. Journal of Modern Science, 2,
107–122.
Strohmaier Heidi, Murphy Megan, DeMatteo David. Youth Sexting:
Prevalence Rates, Driving Motivations, and the Deterrent Effect of
Legal Consequences. Sexuality Research and Social Policy, 2014; DOI:
10.1007/s13178-014-0162-9
Swannell Sarah, Martin Graham, Krysinska Karolina, Kay Tracey, Olsson Katherine, Aung Win (2010) Cutting on-line: Self-injury and the
Internet. Advances in Mental Health. Vol.9 Issue 2, ss. 177–189.
Temple Jeff R., Choi HyeJeong (2014) Longitudinal Association Between
Teen Sexting and Sexual Behavior. Pediatrics, October 6, 2014 DOI:
10.1542/peds.2014-1974
University of Melbourne. (2011). ‘Sexting’ driven by peer pressure. ScienceDaily, September 30. Retrieved January 12, 2015 from www.sciencedaily.com/releases/2011/09/110930103159.htm
Walker Shelley, Sanci Lena, Temple-Smith Meredith. (2011). Sexting and
young people. Youth Studies Australia 30, no. 4: 8-16
Walrave Michel, Heirman Wannes & Hallam Lara. Under pressure to
sext? Applying the theory of planned behavior to adolescent sexting.
Behavior & Information Technology, November 2013.
Wei Ran, Lo Ven Hwei. Examining sexting’s effect among adolescent
mobile phone users. International Journal of Mobile Communications,
2013; 11 (2): 176 DOI: 10.1504/IJMC.2013.052640
Young Jacob T. N. (2011) How Do They ‘End Uo Together’? A Social
Network Analysis of Self-Control, Homophily, and Adolescent
Relationships. Journal of Quantitative Criminology. Vol.27 Issue 3,
ss. 251–273.
Zawisza Jerzy (2013) Przestępczość nieletnich przyczyną wykluczenia
społecznego. Journal of Modern Science, 3/18/2013, ss.153-172.
Resistance to consumerism on the example
of the discourse on school uniforms and communion
costumes
Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu
o mundurkach szkolnych i strojach komunijnych
Tomasz Wrzosek
im. Alcie De Gasperi w Józefowie
Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora
[email protected]
Abstracts
This article is a part of a critical perspective analysis of modern society. The author is convinced that such choice of the research problem: discourse about school costumes and first communion costumes, may help
to understand the processes of social change taking place in Poland for
at least twenty-five years. The article is an attempt to show the symptoms
of anti-consumerist attitudes in the Polish society on the examples of the
discourse about school costumes and first communion costumes. The
theoretical frames in which the author puts his analysis are composed by
notions created by Rolandes Barthes and Pierre Bourdieu. By implementing a discourse analysis in some texts chosen from Internet, the author
shows three types of arguments used by opponents and followers of uniform costumes: utility, aesthetic and ideological. The author claims that
some of the analyzed statement of followers of uniform costumes could
be interpreted as an element of opposition, although they don’t use the
term “consumerism”. All arguments referring to redundancy of rich and
varied costume which are available only for more wealthy families suggest
a connection of such discourse with resistance against consumerism.
Niniejszy artykuł wpisuje się w krytyczną perspektywę analizy współczesnego społeczeństwa. Wybór tematu podyktowany jest przekonaniem
autora o dużym znaczeniu dyskusji na temat jednolitych strojów szkolnych i pierwszokomunijnych dla zrozumienia procesów zmiany społecznej, dokonującej się w Polsce co najmniej od dwudziestu pięciu lat. Tekst
66 |
Tomasz Wrzosek Opór wobec konsumpcjonizmu na przykładzie dyskursu…
ten jest próbą wskazania symptomów postaw antykonsumpcjonistycznych
w polskim społeczeństwie na przykładzie dyskursu o szkolnych mundurkach i strojach pierwszokomunijnych. Ramy teoretyczne, w jakich autor
umieszcza swoją analizę, tworzą pojęcia ze słownika Rolanda Barthesa
oraz Pierra Bourdieu. Autor, stosując analizę dyskursu do wybranych
fragmentów tekstów, pochodzących z różnych portali internetowych,
wskazuje trzy grupy argumentów przeciwników i zwolenników jednolitych strojów: argumenty dotyczące użyteczności, argumenty estetyczne
oraz ideologiczne. Twierdzi, że pomimo braku w analizowanych tekstach samego terminu „konsumpcjonizm”, można interpretować niektóre
wypowiedzi zwolenników jednolitych strojów szkolnych i komunijnych
jako element nie do końca świadomego sprzeciwu. Wszystkie argumenty
odwołujące się do zbędności bogatego, urozmaiconego stroju, na który
mogą sobie bez przeszkód pozwolić zamożniejsze rodziny, sugeruje
powiązanie tego dyskursu z oporem wobec konsumpcjonizmu
Keywords:
discourse, fashion, consumerism, school dress, first communion dress
dyskurs, moda, konsumpcjonizm, moda, strój szkolny, strój pierwszokomunijny
Wprowadzenie
Społeczeństwo masowej konsumpcji jest przedmiotem ogromnej
liczby analiz zakresu nauk społecznych i humanistycznych. Do najbardziej znanych autorów zaliczyć można między innymi Herberta Marcusego (1991) czy Jeana Baudrillarda (2006), którzy prezentowali podejście
krytyczne. Według Marcusego, życie jednostek podporządkowane jest
pracy i konsumpcji, te dwa pola tworzą horyzont, poza który jednostki
nie są w stanie wykroczyć z uwagi na ideologię panującą w społeczeństwach kapitalistycznych. Wedle Baudrillarda natomiast, konsumpcja we
współczesnych społeczeństwach została zinstytucjonalizowana i wiąże się
z całym systemem wartości, dominującym we współczesnych społeczeństwach. Niniejszy artykuł wpisuje się w krytyczną perspektywę analizy
współczesnego społeczeństwa. Jego celem jest identyfikacja symptomów
oporu wobec konsumpcjonizmu w polskim społeczeństwie na podstawie analizy wybranych dyskusji na temat jednolitych strojów szkolnych
i pierwszokomunijnych. Wybór tematu podyktowany jest przekonaniem
| 67
autora o dużym znaczeniu dyskusji na temat jednolitych strojów dla
zrozumienia procesów zmiany społecznej, dokonującej się w Polsce co
najmniej od dwudziestu pięciu lat. Analiza tekstów, będąca podstawą
niniejszego artykułu, ma charakter eksploracyjny i nie miała na celu testowania hipotez. Wnioski, jakie zostały sformułowane po przeprowadzeniu
badania tekstów, mogą jednak posłużyć do stworzenia hipotez i dalszych,
bardziej pogłębionych badań.
Konsumpcjonizm, jako termin opisujący kluczową cechę stylu życia
członków postprzemysłowych społeczeństw, ma charakter wartościujący
i sygnalizuje pewien nadmiar wobec konsumpcji jako zjawiska normalnego. Niejednoznaczność określenia „konsumpcja ponad miarę” może
się okazać ślepą uliczką definicyjną, ponieważ konsumowanie ma na celu
zaspokajanie potrzeb, mniej lub bardziej rzeczywistych, a ich poziom jest
subiektywny, a co za tym idzie nie ma możliwości określenia obiektywnej
miary, dzięki której można by oszacować tę nadwyżkę. Stąd bardziej użyteczne będzie spojrzenie na konsumpcję jako na komunikację. To co jednostki kupują i konsumują jest rodzajem komunikatu, funkcjoznakiem.
W codziennych interakcjach społecznych najbardziej intensywna
komunikacja praktykowana jest za pomocą ubiorów. Świat mody może
się jawić jednostkom jako przestrzeń nieograniczonej ekspresji tożsamości. Paradygmat indywidualistyczny, konstytuujący przestrzeń społeczną
Zachodu i towarzysząca mu ideologia jednostkowej wolności, szczególnie
w sferze prywatnej, zdaje się współgrać z tą swobodą w kwestii ubioru.
Oczywiście jej zakres jest ostatecznie ograniczony, a najbardziej restrykcyjne są zwyczaje dotyczące ubiorów męskich, jednak także w tej kwestii
przekraczane są kolejne granice, czego przykładem jest twórczość takich
postaci kultury popularnej, jak Madonna i Lady Gaga, które w swoich
teledyskach pokazały mężczyzn w szpilkach.
Pojawienie się w przestrzeni publicznej jakiejś innowacji w zakresie
sposobu ubierania się jest zwykle związane ze zmianą społeczną, jest ilustracją tej zmiany, np. ruch hippisowski Być może dlatego sposób ubierania się jest także terenem walki między różnymi grupami społecznymi,
reprezentującymi odmienne wizje życia społecznego, różne systemy wartości. Jak piszą Hardt i Negri (2012), inspirując się Foucault: tam gdzie
jest wolność pojawia się władza. Wolność jest zawsze uprzednia wobec
władzy, nie inaczej jest w wypadku ubioru. Swoboda w zakresie ubioru,
dzięki której jednostki komunikują się z otoczeniem, spotyka się z władzą,
która dąży do okiełznania jednostek poprzez ubiór, mundury, mundurki,
oficjalne stroje). Owe zmagania najbardziej widoczne są w przestrzeni
68 |
szkolnej, w której nauczyciele, reprezentujący oficjalny system wartości,
zderzają się z młodym pokoleniem, które niekoniecznie chce ten system
wartości reprodukować. Walka przybiera często kształt walki o ubiór,
czego przykładem jest spór o szkolne mundurki. Celem niniejszego artykułu jest analiza dyskursu o mundurkach szkolnych i strojach komunijnych, ze szczególnym uwzględnieniem strategii argumentacyjnych, z których prześwitują stojące za nimi ideologie. Dzięki takiej analizie możliwa
będzie odpowiedź na pytanie o rolę stroju w organizowaniu życia społecznego. W sporze o jednolite stroje szkolne i komunijne odbijają się bowiem
echa walk o bardziej fundamentalne kwestie.
Praktykom konsumpcji mody towarzyszy mówienie i pisanie
o modzie. Liczba czasopism, programów telewizyjnych, blogów modowych jest znakiem wagi jaką członkowie współczesnych społeczeństwem
przywiązują do tej sfery, a jednocześnie bogatym źródłem danych do
analizy. Stąd wybór analizy dyskursu jako metody badawczej wydaje się
być naturalny. Stosując analizę dyskursu, jako metodę badań społecznych,
należy przyjąć pewne założenia, pozwalające wnioskować o społecznej
rzeczywistości na podstawie badania praktyk językowych. Pierwsze z nich
dotyczy konstruktywistycznego charakteru życia społecznego i kluczowej
roli dyskursu w tym procesie. Jak piszą Fairclough i Duszak:
Uzasadnieniem semiotycznego punktu wyjścia do badania procesów
i problemów społecznych jest nie tylko to, że dyskurs stanowi ich nieodłączny element, ale i to, że dyskurs ma siłę sprawczą w konstrukcjach społecznych. Można to opisać w kategoriach dialektycznego
procesu ‘operacjonalizacji’: dyskursy mogą być operacjonalizowane
w jednostkach i obiektach społecznych, tj. mogą one być odgrywane
jako sposoby działania i interakcji, podlegające instytucjonalizacji
w instytucjach i organizacjach społecznych; mogą być przyswajane
jako elementy tożsamości przez społecznych agentów indywidualnych
i zbiorowych; mogą wreszcie materializować się w cechach świata
fizycznego (Fairclough, Duszak 2008: 16).
Drugie istotne założenie dotyczy relacji między dyskursem a sferą
materialną:
Obiekty materialne i praktyki społeczne nabywają znaczenia i są włączane w pole widzenia dzięki językowi. Podział na sferę materialną
i dyskurs jest niepotrzebną opozycją binarną. Nasze przekonanie
| 69
o jego słuszności należy traktować w kategoriach odzwierciedlenia
sposobu, w jaki mówimy o świecie, a nie potwierdzenia faktycznego
istnienia tego rodzaju rozróżnienia pojęciowego czy materialnego
(Barker 2005: 135).
Przyjmując powyższą tezę Chrisa Barkera, badacz społeczny może
czuć się zwolniony z konieczności usprawiedliwiania swojego zainteresowania językiem i analizą dyskursu, jako w pełni uprawnioną metodą.
W tym miejscu kluczową kwestią pozostaje jednak zawartość pojęciowa
terminu „dyskurs” i związane z tym pytanie: co badamy, zajmując się dyskursem? Użyteczną odpowiedź sformułował Teun van Dijk, określający
dyskurs jako:
zjawisko, którego podstawę stanowią trzy główne wymiary, tzn. użycie
języka, procesy poznawcze oraz interakcje w ich społeczno-kulturowych kontekstach, [a] zadaniem analizy dyskursu jest dostarczenie
zintegrowanego opisu trzech wymiarów komunikacji: jak dane użycie
języka wpływa na wyobrażenia człowieka o świecie i na przebieg interakcji oraz vice versa – jak różne aspekty interakcji warunkują formę
wypowiedzi, a także jak przekonania żywione przez uczestników
komunikacji decydują o wyborze określonych środków językowych
i o dynamice sytuacji (van Dijk 2001: 42).
Ubiór ma znaczenie, a owo znaczenie jest społecznie konstruowane
– teza ta raczej nie wymaga dowodzenia. W przestrzeni szkolnej jednolity
strój może być znakiem poddania dyscyplinie, przymusowej przynależności, dla członków subkultur z kolei – znakiem tożsamości i przynależności z wyboru. W społeczeństwie zhierarchizowanym natomiast, ubiór
jako wyraz stylu życia, pełni także rolę dystynktywną (Bourdieu 2005),
komunikuje jednocześnie przynależność do jednej klasy społecznej
i odrębność od pozostałych klas. Jak piszą Hardt i Negri (2005) – ubiór
ma także potencjał wyrażania dobra wspólnego, nie jako narzuconej przez
władzę uniformizacji niszczącej różnorodność, ale jako dzieło radykalnie
demokratycznej wielości. Jednak wbrew potencjałowi, który dostrzegają
w ubiorze Hardt i Negri, współczesny dyskurs mody nie jest przestrzenią, w której każda jednostka mogłaby uczestniczyć na zasadach równości, jak w Habermasowskim modelu niezakłóconej komunikacji. Jest
on raczej rodzajem ideologii, ponieważ jego uczestnicy nie mają intencji iterlokucyjnych, a raczej perswazyjne: jeżeli chcesz być postrzegany
70 |
w określony sposób to musisz nosić/kupić określony strój. Znaczenie nie
podlega tu negocjacji, tak jak znaczenie słów w danym systemie językowym. Rolandes Bartes, analizując system mody jako system znaków,
pisze:
[…] w systemie Mody znak jest relatywnie arbitralny: wytwarzany jest
każdego roku nie przez masę użytkowników którzy byliby odpowiednikiem „masy mówiącej”, tworzącej język), lecz przez wąsko określoną
instancję, którą jest fashion-group lub być może nawet, w przypadku
Mody pisanej, redakcja żurnalu; bez wątpienia znak Mody jak każdy
znak wytworzony w obrębie kultury zwanej masową, mieści się, by tak
rzec, u zbiegu jednostkowego albo oligarchicznego pomysłu i zbiorowego obrazu, jest zarazem narzucony i poszukiwany. Jednakże
strukturalnie znak Mody nie jest przez to mniej arbitralny: nie jest on
rezultatem ani stopniowej ewolucji […] ani zbiorowego porozumienia; co roku rodzi się nagle i w całości na mocy dekretu […] (Bartes
2005:218–219).
W tym miejscu konieczne jest wprowadzenie istotnego dla niniejszej
analizy rozróżnienia na dyskurs mody i dyskurs o modzie. Ten pierwszy,
któremu Bartes poświęcił znaczną część Systemu mody, pokazując jego
strukturę, jest systemem znaków, rządzącym się pewnymi regułami, systemem, który nie potrzebuje podmiotu. Dyskurs o modzie natomiast, już
przez samo sformułowanie, przesuwa akcent na aktorów społecznych,
tworzących tenże dyskurs. Zgodnie z paradygmatem krytycznej analizy
dyskursu, pytanie o to, kto mówi, jest bardzo istotne, zważywszy na założenie o konstruktywistycznym charakterze świata społecznego. Władza
nadawania znaczenia, o której mówi Bartes, a którą posiadają wybrani
aktorzy społeczni, tworzący dyskurs mody, pojawia się także w dyskursie o mundurkach szkolnych i strojach komunijnych, gdzie o znaczeniu
stroju, jego kroju, kolorystyce decydują osoby reprezentujące władzę
szkolną.
Analiza Bartesa prowadzona jest zgodnie z paradygmatem strukturalistycznym i skupia się przede wszystkim na wewnętrznych regułach
funkcjonowania systemu mody jako dyskursu, jednak dotyka także relacji
między nim a światami/przestrzeniami zewnętrznymi. Jego teza, dotycząca związku między rzeczywistością pozamodową i światem mody,
może być obiecującym punktem wyjścia do wyjaśnienia wagi, jaką władze
szkolne, czy kościelne przypisuje ubiorom :
| 71
Tak oto na płaszczyźnie denotacji język pełni rolę regulacyjną, całkowicie podporządkowaną celom semantycznym: można by rzec, że
Moda mówi właśnie o tyle, o ile chce być systemem znaków. Wszelako
na płaszczyźnie konotacji jego rola wydaje się zupełnie inna: retoryka
otwiera Modę na świat; poprzez język świat jest obecny w Modzie nie
tylko jako ludzka moc wytwarzania abstrakcyjnego sensu, lecz jako
całość „racji”, czyli jako ideologia; poprzez język retoryczny Moda
komunikuje się ze światem, bierze udział w pewnej alienacji i w pewnej racji ludzi […] (Bartes 2005: 276)
Podążając tym językowym tropem można powiedzieć, że dyskurs
ubioru/mody, który podobnie jak język w ogóle, będący rzeczywistością
zastaną, determinującą nasze myślenie i działanie, jest elementem rzeczywistości już istniejącej, której kształtowanie pozostawiamy ekspertom,
uznając swoją niekompetencję. Jednostki teoretycznie mogą postępować
w dwojaki sposób: przyjmować znaczenie ubioru nadane mu przez innych
lub tworzyć własne znaczenie, samemu komponując ubiór, ale też w sposób ograniczony, ponieważ zawsze korzystając z istniejącego systemu znaków mody. Ten drugi wypadek jest znacznie rzadszy. Najbardziej rozpowszechniony jest pierwszy wzór. Jednostki postrzegają znaczenie ubioru
jako przypisane, będące jego esencją, zatem dokonując wyboru stroju,
akceptują jednocześnie cały jego znaczeniowy bagaż. Podobnie siłę dyskursu mody postrzega Bartes:
Język znosi tę swobodę, ale i niepewność; tłumaczy daną rzecz i ją
narzuca, każe percepcji tej sukienki zatrzymać się tutaj ani poniżej, ani
powyżej unieruchamia poziom jej lektury na tkaninie, pasie, zdobiących ją aplikacjach. W ten sposób każde słowo sprawuje funkcję władzy, o ile – jeśli można tak powiedzieć- dokonuje wyboru w zastępstwie oka. Obraz utrwala nieskończoność możliwości; słowo utrwala
tylko jedną, pewną możliwość (Bartes 2005: 29).
Wyróżnij się
W języku potocznym ubiór i gust to terminy często stosowane razem:
styl ubierania się jest bowiem kwestią gustu. Pierre Bourdieu, dokonując krytycznej analizy gustu, definiując go jako kulturę przekształconą
w naturę (2005: 237), wskazując na jego społeczne uwarunkowania
i dystynktywną funkcję, stworzył pojęcia, bez których krytyczna analiza
72 |
dyskursu o modzie nie byłaby pełna. Wprowadzone powyżej rozróżnienie
na dyskurs mody i dyskurs o modzie jest istotne także w kontekście słownika Bourdieu. Profesjonalny świat mody jest w jego przekonaniu doskonałą ilustracją mechanizmu dystynkcji:
Logika funkcjonowania pól produkcji dóbr kulturowych oraz strategie
dystynkcji, które leżą u podstaw ich dynamiki powodują, że wytwory
ich funkcjonowania, czy będą to kreacje mody, czy powieści są predysponowane do funkcjonowania różnicującego jako narzędzia dystynkcji, najpierw pomiędzy frakcjami, a później pomiędzy klasami
(Bourdieu 2005: 290).
Zatem funkcja różnicująca jest wpisana także w ubiór. Sposoby ubierania się są elementami stylów życia, które są z kolei wytworami habitusów. Jak pisze Bourdieu:
Wskutek tego, że różne warunki życia generują różne habitusy, praktyki wywołane przez różne habitusy – będące różnymi systemami
schematów generujących, jakie można by zastosować przez zwykłe
przesunięcie do najrozmaitszych dziedzin praktyki – ukazują się jako
systematyczne konfiguracje właściwości, wyrażających różnice obiektywnie wpisane w warunki życia pod postacią systemów różnicujących
rozbieżności. Systemy te, jeśli są postrzegane przez aktorów wyposażonych w niezbędne schematy percepcji oraz w oceny konieczne do
tego, by wykryć, zinterpretować oraz ocenić ich cechy właściwe, funkcjonują jako style życia (2005 s. 218).
Habitus jest „społecznie wytworzonym systemem dyspozycji cielesnych i mentalnych ustrukturyzowanych zgodnie z podziałami występującymi w polu i strukturujących, nabytym w trakcie praktyki i trwale
nakierowanym na funkcje praktyczne”, a w struktury habitusu wpisana
jest dystynkcja czyli proces wytwarzania i odtwarzania dystansów społecznych (Kopciewicz 2004 s. 150). „Tożsamość społeczna określa się
i afirmuje w różnicy” (Bourdieu 2005 s. 218). Sposób ubierania się nie
należy może do najważniejszych elementów stylu życia i wyrażania
tożsamości, a szczególnie przynależności klasowej, ale ze względu na
swoją widoczność w codziennych interakcjach jest jednym z pierwszych
komunikatów kierowanych przez jednostki do otoczenia świadomie lub
nieświadomie. Różnorodność ubioru nie jest po prostu różnorodnością,
| 73
neutralnym wyrazem wolności indywidualnej ekspresji, ale jest obciążona
znaczeniem:
Różnice zwykłej budowy ciała powtórzone są i symbolicznie zaakcentowane przez różnice w postawie, w sposobie noszenia się, chodzenia,
zachowywania się, przez co wyraża się cały stosunek do świata społecznego. Do tego dochodzą wszelkie retusze stosowane w celu zmiany
wyglądu ciała […]. Te zaś uzależnione są od ekonomicznych oraz kulturowych środków jakie można na ich zakup przeznaczyć i wszystkie
stanowią społeczne znaki otrzymujące sens i wartość dzięki pozycji
w systemie znaków dystynktywnych, który tworzą, i który sam jest
homologiczny względem systemu pozycji społecznych (Bourdieu
2005: 242).
Funkcjonalność i estetyka to dwa skrajne bieguny, wyznaczające
postawy wobec ubioru, chociaż wcale nie wykluczające się. Funkcjonalność może oznaczać wygodę, użyteczność w sensie pełnienia funkcji
ochronnych, izolacyjnych, ukrywających. Estetyka natomiast odnosi się
do kwestii gustu czyli upodobań, które, jak dowodzi Pierre Bourdieu,
związane są ze statusem społecznym. W stosunku do użyteczności stroju
przejawia się, jego zdaniem, klasowość dyspozycji estetycznych odnośnie
ubioru:
Klasy ludowe robią z ubioru użytek realistyczny lub, innymi słowy,
funkcjonalny. Uprzywilejowując substancję i funkcję w stosunku do
formy, domagają się, by tak rzec, zwrotu kosztów, wybierając coś, co
„sprawdza się praktycznie”. Ignorując mieszczańską troskę o porządek w uniwersum domowym, miejscu swobody, fartucha i kapci dla
kobiet, nagiego torsu lub podkoszulka dla mężczyzn, nie czynią zbytniej różnicy pomiędzy ubraniem wierzchnim, widocznym i przeznaczonym do oglądania, a ubraniem spodnim, niewidocznym i schowanym, w przeciwieństwie do klas średnich, zaczynających się troszczyć,
przynajmniej na zewnątrz i w pracy do której kobiety częściej mają
dostęp, o wygląd zewnętrzny, odzieżowy i kosmetyczny (Bourdieu
2005:252).
W dyskusjach na temat wad i zalet jednolitego stroju szkolnego użyteczność, czyli postawa charakterystyczna dla klas ludowych, wydaje
się być najczęściej powtarzanym przez jego zwolenników argumentem.
74 |
W wypowiedziach różnych osób, pedagogów, psychologów, specjalistów
w zakresie mody, rodziców, na temat mundurków szkolnych, kwestie znaczenia jednolitego stroju szkolnego nie są najważniejsze. Na pierwszym
planie zwykle stawiany jest problem kosztów jakie to rozwiązanie generuje. Z jednej strony pojawiają się głosy wskazujące na oszczędności, jakie
można poczynić dzięki wprowadzeniu mundurków, a z drugiej strony
– głosy przedstawicieli reprezentujących przeciwny pogląd: mundurki to
dodatkowy koszt obciążający domowe budżety. Oto przykład wypowiedzi
próbującej podsumować wady i zalety jednolitego stroju szkolnego:
Przede wszystkim oszczędność: czasu i pieniędzy. Rodzice starszych
dzieci podkreślają, że zakup 2 lub 3 kompletów szkolnego ubrania, to
znacznie mniejszy wydatek niż zakup normalnych ubrań i dodatków.
Nie bez znaczenia jest również fakt, że zawsze wiadomo „w co się
ubrać”. Dzięki temu można zaoszczędzić cenne minuty co rano i niepotrzebne emocje towarzyszące negocjacjom http://www.maluchy.pl/
artykul/537-Mundurek-szkolny-za-i-przeciw, dostęp 19.04.2014).
W powyższym fragmencie wspólnym mianownikiem zalet szkolnego mundurka jest jego wieloaspektowa użyteczność w kwestii pieniędzy i czasu. Ponadto wspomina się w tym tekście o bezpieczeństwie oraz
integracji i identyfikacji ze szkołą, w czym mundurek szkolny ma być
pomocą.
W przywoływanym tu tekście zebrano także wady jednolitego stroju
szkolnego:
Przeciwnicy ujednoliconych strojów, podnoszą kwestię wolności
i niezależności młodego człowieka. W obecnym społeczeństwie nie wszyscy są równi i nie ma powodu
stwarzać sztucznej równości w szkołach – mówi jedna z mam
siedmiolatka. Taki sam strój dla wszystkich doprowadzić może do stłumienia indywidualności w dziecku, oraz nakazu respektowania – z góry narzuconej, nie podlegającej dyskusji – normy. Rodzice starszych dzieci podkreślają fakt, że dla ich pociech bardzo
ważne jest różnicowanie na tle grupy i chęć wyrażenia swojej odrębności i indywidualnych poglądów, także przez swobodny i autorski styl http://www.maluchy.pl/artykul/537-Mundurek-szkolny-za-iprzeciw, dostęp 19.04.2014).
| 75
Analizując powyższy fragment w świetle teorii Bourdieu można zauważyć, że argumenty przeciwników jednolitego stroju szkolnego są raczej częścią dyskursu klas średnich i wyższych z uwagi na nacisk położony na indywidualizm i wolność. Wolność konsumowania i demonstrowania swoich
możliwości jest ważnym elementem tożsamości klasy średniej. Z tej perspektywy szkolny mundurek jest komunikatem, mówiącym o konieczności
zawieszenia ideałów, obowiązujących w codziennym życiu stosunkowo
zamożnych warstw społecznych. Jednolity strój jest całkowicie sprzeczny
z ideą jednostkowej wolności, postrzegany jest jako sztuczny zabieg
niepotrzebnie ukrywający naturalną różnorodność/nierówność ludzi.
Są jednak sytuacje, gdy jednolity strój jest przez klasy uprzywilejowane pożądany. Ma to miejsce wówczas, gdy jest on znakiem odrębności,
na przykład w szkołach elitarnych.:
Jedno jest pewne: na całym świecie zunifikowany ubiór szkolny, kojarzony jest raczej z przynależnością do elitarnej instytucji i nosi się go
z dumą. Jest to raczej przywilej niż obowiązek http://www.maluchy.pl/
artykul/537-Mundurek-szkolny-za-i-przeciw, dostęp 19.04.2014).
Znaczenie jednolitego stroju jest uwikłane w kontekst społecznych nierówności. W warunkach polskich szkół publicznych, gdzie uczą się dzieci
z różnych warstw społecznych, koszt mundurka musi być tak skalkulowany, aby jego zakup nie przekraczał możliwości budżetowych niezamożnych rodzin, co oczywiście odbija się negatywnie na estetyce i funkcjonalności oraz ogranicza możliwości ekspresji zamożnych uczniów i może
rodzić opór. Jak wynika z opisu doświadczeń uczniów żadne z efektów,
oczekiwanych w związku z wprowadzeniem jednolitego stroju szkolnego
nie, zostały osiągnięte:
Adam już wcześniej spotkał się z mundurkami. Jeszcze przed wprowadzeniem ustawy w życie, były obowiązkowe w gimnazjum, do którego chodził. Jego szkolny strój składał się z granatowej marynarki,
tego samego koloru krawata z logo szkoły i jasno-szarych spodni.
Adam opowiada, że spodnie były wykonane z takiego materiału, że
kiedy chodziło się w nich w zimie było zimno, a pod koniec roku
szkolnego w maju i czerwcu było za gorąco. Dziewczynki były i tak
w dużo gorszej sytuacji, ponieważ ich strój oprócz marynarki i krawata
składał się ze spódniczki w szkocką kratę wykonaną z czegoś podobnego do grubej ceraty. Mój rozmówca opowiada, że dziewczęta często
76 |
narzekały na niewygodę tego stroju, przytaczając historyjki o tym,
jak to zamiast po zdjęciu spódnicy położyć ją, stawiają ją jak abażur. Te i inne niewygody przyczyniły się do tego, że prawie nikt, poza
gronem ugrzecznionych prymusów, nie nosił kompletnego mundurka.
W niektórych wypadkach ze stroju pozostawał sam krawat albo biała
koszula. Wielkim plusem według uczniów tego gimnazjum było to, że
nosiło się je tylko raz w tygodniu. Większość uczniów mundurków
nie znosiła, część się przyzwyczaiła, część się z tego śmiała. Adam
podsumowuje, że w końcu uczniowie uznali to za jedną z kolejnych
katuszy związanych ze szkołą http://miastodzieci.pl/dla_rodzicow
/70:/209:mundurki-szkolne, dostęp 23.04.2014)
Z perspektywy uczniów jednolity strój jest niezrozumiałym, nieużytecznym obciążeniem. W takiej sytuacji nie może spełnić tej najbardziej wzniosłej funkcji, o jakiej często wspomina się w dyskusjach, czyli
symbolizowania przynależności do szkoły, z którą uczniowie mają się
identyfikować.
Ubiór jako znak podporządkowania
Z uwagi na to, co wynika z dotychczasowej analizy, mogłoby się wydawać, że działania mające na celu ujednolicanie strojów mają charakter
egalitarny. Obowiązek noszenia jednolitego stroju w ramach różnych
instytucji, takich jak zgromadzenia zakonne, szkoły czy różne rodzaje
służb mundurowych, mógłby oznaczać pozostawienie poza przestrzenią
tych instytucji wszelkich hierarchii symbolizowanych przez różnice
w ubiorze. Jednak badania Michela Foucaulta, wskazujące na dyscyplinę
jako element charakteryzujący tego typu instytucje, każą wysunąć inną
hipotezę: jednolity strój to przede wszystkim narzędzie dyscyplinujące.
W celu weryfikacji tej hipotezy przeanalizowane zostaną wybrane wypowiedzi opublikowane w Internecie przy okazji dyskusji o jednolitych strojach szkolnych i pierwszokomunijnych. Kwestia dyscypliny pojawia się
także w przywoływanym już wcześniej tekście podsumowującym wady
i zalety mundurka, jako domknięcie listy zalet:
Pamiętajmy też, że szkoła ma za zadanie uczyć i wychowywać. Często
rodzice stosując tzw. bezstresowe wychowanie, nie uczą dziecka żadnych zasad i obowiązujących w społeczeństwie norm. Niejednokrotnie to dopiero w szkole sześciolatek spotyka się z zasadami, normami
| 77
i wymogami. Czasem to sam fakt istnienia zasady obowiązywania
stroju, ma większe znaczenie w procesie wychowania dziecka, niż sam
mundurek http://www.maluchy.pl/artykul/537-Mundurek-szkolny-za-i-przeciw, dostęp 19.04.2014).
W powyższym fragmencie uchwycono istotę funkcji szkolnego mundurka: obowiązek jego noszenia jako trening w procesie poddania się
władzy norm społecznych. W ten sposób od najmłodszych lat dziecko
doświadcza norm społecznych jako nienegocjowanych, uczy się, że społeczeństwo jest czymś zewnętrznym, na którego kształt jednostka nie może
mieć wpływu. Jest to zatem wychowanie antydemokratyczne.
Kwestia dyscypliny nie jest zwykle podnoszona jako pierwszoplanowa,
ale czasem pojawia się w wypowiedziach przedstawicieli władz szkolnych. Oto fragment wywiadu z Benedettą Pielech, dyrektorką Katolickiej
Publicznej Szkoły Podstawowej przy Parafii NMP w Gdyni:
Istniejemy 11 lat, a strój mundurowy towarzyszył nam od samego
początku. To jednak nie tylko tradycja prowadzonych przez nasz szkół,
ale też sposób identyfikacji ze szkołą i droga do nauczenia dzieci dyscypliny i skromności http://dziecko.trojmiasto.pl/Mundurki-szkolne-wracaja-do-lask-n62637.html, dostęp 19.04.2014)
Szkoły katolickie to instytucje specyficzne, właśnie z uwagi na tradycję dyscypliny, która jest jednym z najważniejszych narzędzi utrzymania
hierarchii Kościoła katolickiego. Nie jest zatem zaskakujące, że jednolity
strój szkolny jest tu uważany za narzędzie dyscyplinujące. Jednak problem
dyscypliny sygnalizowany jest także w świeckich szkołach poprzez odpowiednie sformułowania w regulaminach szkolnych. Oto przykłady:
1) Każdorazowo brak stroju szkolnego lub galowego obowiązującego
podczas uroczystości szkolnych odnotowany jest w zeszycie uwag
ucznia. Trzykrotny brak stroju szkolnego skutkuje wezwaniem rodziców do szkoły. Nagminny więcej niż 5 razy w semestrze brak stroju
szkolnego wpływa na ocenę z zachowania http://www.sp1wadowice.
iap.pl/component/content/article/9-encyklopedia/123-mundurek-szkolny, dostęp 19.04.2014)
2) W naszej szkole obowiązuje od 2007 roku jednolity strój Statut Gimnazjum nr 29 w Szczecinie im. ks. Jana Twardowskiego, Rozdział IX
§ 89). Wszyscy uczniowie zobowiązani są do noszenia w czasie zajęć
lekcyjnych tzw. „mundurka” składającego się z dwóch części:
78 |
• niebieskiej koszulki z logo szkoły
• granatowej bluzy z długim rękawem z logo szkoły.
W/w strój powinien być zawsze schludny i czysty. Nieprzestrzeganie obowiązku noszenia mundurka skutkuje obniżeniem oceny
z zachowania http://www.gim29.szczecin.pl/nasze-gimnazjum/tradycje-szkoy/strj-szkolny/, dostęp 19.04.2014)
3) Od 15 grudnia 2007 r. obowiązkiem każdego ucznia naszej szkoły jest
noszenie mundurka szkolnego. Osoby, które nie przestrzegają tego
obowiązku otrzymują ujemne punkty z zachowania http://www.
sianow.beep.pl/gim/index.php?option=com_content&task=view&id=102&Itemid=219, dostęp 19.04.2014)
W świetle regulaminów szkolnych widać najlepiej, że jednolity strój
szkolny wiąże się z dyscypliną, która pojawia się w przestrzeni edukacji zawsze, gdy zawodzi racjonalna argumentacja. W ten sposób polska
szkoła chciała zachować pozory swojej skuteczności w procesie wychowania. Jednolity strój szkolny jedynie ukrywa problemy, ale żadnego z nich
nie rozwiązuje.
Teologia mody
Nieco inaczej wygląda dyskusja wokół strojów pierwszokomunijnych,
przede wszystkim z uwagi na brak narzędzi dyscyplinujących. W wypadku
strojów szkolnych najpierw wprowadza się mundurki, a potem konstruuje uzasadnienia, natomiast do zmiany zwyczajów, związanych z ubiorem
dzieci przystępujących do Pierwszej Komunii Świętej, podchodzi się bardziej demokratycznie: najpierw prowadzi się dyskusję i przekonuje, nie
pojawia się kwestia dyscypliny:
Właśnie rozpoczął się sezon Pierwszych Komunii. Znów nasze ulice
staną się ładniejsze od widoku białych sukienek i alb. Bo coraz więcej parafii decyduje się na jednolite, skromne stroje komunijne.
Wytrwała, długoletnia i pełna determinacji walka katechetów i proboszczów z rozpasaną komunijną modą przynosi rezultaty.
Słowo „bój” jest jak najbardziej na miejscu, bo właśnie takiego charakteru bardzo często nabierają dyskusje z rodzicami na temat komunijnego sztafażu. – Zdarza się, że alba staje się powodem zmiany miejsca
przystąpienia do Pierwszej Komunii. Dziecko, najczęściej dziewczynka,
przenosi się do parafii, gdzie można „iść w sukience”. W ten sposób
ukochane córeczki będą mogły, jak powiedziała mi pewna mama,
| 79
„być przez tydzień małymi księżniczkami” – opowiada prosząca
o anonimowość katechetka. Oczywiście nie wszyscy rodzice buntują się przeciwko albom. Coraz więcej z nich przekonuje się do
tego stroju bądź to ze względu na jego bardziej odpowiadający liturgii charakter, bądź na koszty. Alba jest dużo tańsza od garnituru czy
gipiurowej sukienki http://adonai.pl/sakramenty/pierwsza-komunia/?
id=1, dostęp 23.04.2014)
Przed Pierwszą Komunią rodzice mają dylemat: czy kupić dziecku
modny garnitur albo wystawną sukienkę czy zgodzić się na jednolity
strój, na przykład skromną albę, czyli długą suknię liturgiczną ozdobioną złotą lamówką i złotym sznurem. – Proponuję rodzicom, by
zdecydowali się na stroje liturgiczne, ale niczego nie narzucam. Nie
chciałbym, by główny akcent został przesunięty na dobór stroju – tłumaczy ks. Mosakowski. – Za ubiór dzieci odpowiadają rodzice – mówi
ks. Bernard Czerwiński, proboszcz parafii św. Feliksa na Marysinie.
Ks. Bogdan Kowalski również pozostawia tu wolny wybór rodzicom.
– W efekcie dwie trzecie dzieci przystępuje do Komunii w strojach
liturgicznych – mówi. Sam jest ich zwolennikiem. Ze względów
estetycznych, wychowawczych a także finansowych, bo w końcu
stroje liturgiczne są znacznie tańsze. Są jednak parafie, w których proboszczowie nie godzą się na „rewię
mody”. Tak jest np. w parafii św. Marka na Targówku. – Stroje nie są
najważniejsze, dlatego u nas są jednolite: dla chłopców alby, dla dziewcząt białe tuniki. Mają one przypominać białe szaty chrzcielne – tłumaczy ks. Waligóra http://www.niedziela.pl/artykul/27930/nd/zdjecia,
dostęp 23.04.2014)
Zwykle do obozu zwolenników jednolitych strojów pierwszokomunijnych należą księża i katecheci, którzy dążą do zachowania ściśle religijnego charakteru uroczystości. Trudności jakie w tym względzie stwarzają
rodzice, upierający się przy swobodzie w wyborze stroju, są wskaźnikiem
sekularyzacji wydarzenia jakim jest Pierwsza Komunia Święta. Opór
przeciwko tradycyjnemu już w Polsce spektaklowi konsumpcjonizmu
z okazji Pierwszej Komunii jest tu motywowany religijnie. Z perspektywy
większości przedstawicieli Kościoła, religijny charakter tej uroczystości
zakłócają bogate stroje, stąd podejmowane od wielu lat wysiłki na rzecz
powszechnego przyjęcia zwyczaju jednolitych strojów.
Dyskusje wokół strojów pierwszokomunijnych koncentrują się zatem
na kwestii odpowiedniości stroju do charakteru uroczystości. Ubiór
80 |
postrzegany jest jako sprzyjający skupieniu uwagi na przeżyciu religijnym
lub przeszkadzający.
Osoby popierające alby uważają się za wyznacznik jakości duchowego przeżywania sakramentu Komunii, odbierając tym samym
prawo do głębokiego duchowego przeżycia osobom wybierającym sukienki. A świat nie jest czarno-biały i nie jest to prawdziwe
założenie.
Podawany jest argument, iż dzieci ubrane w alby nie myślą o strojach
i nie rozpraszają swojej uwagi, a skupiają się tylko na tym co najważniejsze, czyli na samej ceremonii. Pewnie tak jest, ale z drugiej strony
zmuszenie dziecka na siłę do ubrania alby sprawi, że dziecko całą
Mszę będzie czuć się źle samo ze sobą i nie będzie należycie przeżywać uroczystości Grodecka, http://www.pierwszakomuniaswieta.pl/
artykul/3-alba-kontra-sukienka-komunijna, dostęp 23.04.2014)
Poza kluczową kwestią odpowiedniości stroju pierwszokomunijnego
przywoływane są, podobnie jak w przypadku mundurków szkolnych,
argumenty natury finansowej oraz ideologicznej, dotykające problemu
nierówności społecznych:
Idea jednakowych alb jest nie do końca konsekwentna, bo alby bardzo różnią się między sobą, nie ma jednego uniwersalnego wzoru.
Alby różnią się również ceną. Czasami trudno powiedzieć co jest
jeszcze albą, a co już nie. Są alby proste przypominające komże, ale są
i takie, które wyglądają jak sukienki, tyle, że z hostią na piersi.
Alby to również przemysł i to duży, który rozwija się prężnie i pod
otoczką „świętości i równości” ktoś też na tym zarabia.
W każdym społeczeństwie są osoby mniej i bardziej zamożne. Takie
różnice to naturalna sytuacja, której trudno zaprzeczyć. Nieudana próba
wprowadzenia mundurków w szkołach jest tego przykładem Grodecka, http://www.pierwszakomuniaswieta.pl/artykul/3-alba-kontrasukienka-komunijna, dostęp 23.04.2014)
Powyższy fragment reprezentuje stanowisko przeciwników odgórnego
wprowadzania jednolitych strojów. Autorka zbija najczęściej przywoływane argumenty zdroworozsądkowe, wskazując na niejednoznaczność
konsekwencji wprowadzenia ujednoliconych strojów. Na uwagę zasługuje także pogląd autorki na relację między strojem a nierównościami.
| 81
Podobne poglądy wyrażali także przeciwnicy mundurków: jednolity strój
jest sztucznym zabiegiem nieskutecznie próbującym ukryć naturalne nierówności. Mamy tu zatem do czynienia z akceptacją dystynktywnej roli
stroju i zgodą na demonstrowanie swojego społecznego statusu także przy
okazji religijnej uroczystości.
Zgoda na demonstrowanie społecznego statusu nie jest jednak
powszechna. Przykładem przeciwnego do powyższego stanowiska jest list
do parafian Programowego Zespołu Synodalnego:
Religijnemu przeżyciu tego dnia przez każde dziecko winna być podporządkowana cała reszta materialnych zagadnień jak strój, przyjęcie
gości, prezenty itp.
Chcemy przede wszystkim zwrócić uwagę na ubranie dzieci. Zachęcamy serdecznie do jednolitego stroju dzieci, gdyż podkreśla on, iż
wobec Boga jesteśmy jednakowo kochani.
Jednolity strój eliminuje ponadto rywalizację pomiędzy dziećmi.
Zapobiega uczuciu przygnębienia niebogatych rodziców, stojących
i tak wobec znacznych wydatków. Czy naprawdę brak innych okazji
do demonstrowania „toalet” przypominających bardziej stroje ślubne.
Skromny, podkreślony ozdobą eucharystyczną strój nie będzie przyczyną zazdrości i rywalizacji wśród dziewcząt, nie będzie przeszkadzał w obrzędach http://www.zbawiciel.gda.pl/gazetka/004/kro04.doc,
dostęp 23.04.2014).
Autorzy listu jednoznacznie opowiadają się za wprowadzeniem jednolitego stroju, który będzie podkreślał charakter uroczystości i jednocześnie
wyrażał równość wszystkich członków Kościoła. Strój jest tu narzędziem
demonstrowania idei równości, podobnie jak w wypadku mundurków szkolnych. Przestrzeń szkoły, podobnie jak przestrzeń kościoła,
postrzegana jest jako wyłączona z codziennego porządku społeczeństwa
kapitalistycznego.
Podobne argumenty, wskazujące na sprzeczność między przepychem
strojów i charakterem uroczystości, pojawia się w innych wypowiedziach.
Wielokrotnie, tak jak poniżej, sugeruje się, że to rodzice, a nie dzieci,
przywiązują dużą wagę do bogatego stroju:
Z uroczystością pierwszej Komunii łączy się drażliwy dziś problem
ubiorów dzieci, zwłaszcza dziewczynek. Zdarza się czasami, że niektóre matki z bardziej zamożnych rodzin chcą, aby na pierwszą
82 |
Komunię ich córki były ubrane najmodniej i z przepychem, aby
pokazać się przed innymi. Rzadziej występuje to w odniesieniu do
chłopców. Takie działanie jest wypaczeniem idei pierwszokomunijnej,
która powinna kierować dziecko do przeżyć i pożytków duchowych
tego dnia, do treści religijnych sakramentu Eucharystii. Oczywiście,
na dzień pierwszej Komunii trzeba ubrać dziecko odświętnie, ale
bez zbędnego przepychu, aby nie odróżniało się ono ubiorem od
innych, uboższych dzieci. Dlatego dziś coraz częściej proponuje
się na pierwszą Komunię stroje jednolite, nazywane czasami strojami liturgicznymi. Dziewczynki ubierają się w długą, prostą albę bez
zbędnych ozdób, czy falbanek. Do niej dołączony jest prosty wianek.
Chłopców ubiera się w białe koszule, na które nakłada się stylowo
uszyte komże. Spodnie mają czarne lub granatowe. Za jednolitymi
strojami przemawia fakt, że dzieci z rodzin uboższych, widząc
niektórych rówieśników w sukienkach z wyszukanymi falbankami, czy w lśniących garniturach, czują się pokrzywdzone. http://
www.opoka.org.pl/varia/komunia/artykuly/dzienpierw.html, dostęp
23.04.2014)
W ostatnim fragmencie, który chciałbym przywołać zarysowana
została niemal powszechna akceptacja dla jednolitego stroju komunijnego:
– Moja córeczka i jej koleżanki wystąpiły w jednakowych sukienkach, których wzór zatwierdził proboszcz. Wybrana przez parafię
firma wzięła miary od wszystkich dziewczynek. Kreacje były przepiękne w swej prostocie – wspomina Beata, mama małej Oliwki,
która w ubiegłym tygodniu po raz pierwszy przystąpiła do Komunii Św. – Kilka mam nie było zadowolonych z tego pomysłu, ale
ksiądz postawił sprawę jasno, mówiąc, że u niego rewii mody
nie będzie.
– Dziewczynki były zachwycone, w takich samych sukieneczkach
wyglądały jak siostry, robiły sobie wspólne zdjęcia, dla nich to
była cudowna zabawa. Chłopcy na czarne garnitury nałożyli komże
– dodaje Beata. Zdaniem mamy Oliwii, takie rozwiązanie jest znacznie
lepsze niż robienie z dzieci małych dorosłych. – Dla mnie straszne są
te wymyślne koki, czy kiecki jak do ślubu.
http://wiadomosci.wp.pl/kat,48996,title,Oni-nie-chca-komunijnegolansu,wid,11152623,wiadomosc.html?ticaid=1120e4&_ticrsn=5,
dostęp 23.04.2014)
| 83
Stanowczość księdza i radość dzieci zakłóca tylko sprzeciw kilku
matek. Wydaje się zatem, że pragnienie równości i wolność od hierarchii
społecznej, opartej na statusie materialnym, a demonstrowanej za pomocą
stroju, jest bardzo silne.
Podsumowanie
Społeczeństwo polskie weszło w epokę masowej konsumpcji stosunkowo późno w porównaniu do społeczeństw zachodnich. Jednak szybki
wzrost centrów handlowych obserwowany po roku 1989 dowodzi, że
ten nowy styl życia przypadł Polakom do gustu. Obraz polskiego społeczeństwa, prezentowany w mediach głównego nurtu, także sugeruje
powszechną akceptację przez polskie społeczeństwo konsumpcji, jako
jednej z najważniejszych sfer życia. Nie jest jednak zaskakujące, że ten
obraz nie jest pełny, istnieją bowiem w polskim społeczeństwie ogromne
obszary biedy, której skutkiem jest wykluczenie znacznej części społeczeństwa ze świata swobodnej konsumpcji. Poza tym funkcjonują także
różnego rodzaju grupy praktykujące alternatywny styl życia, przeciwstawiający się bezrefleksyjnej konsumpcji. Niniejszy artykuł jest natomiast
próbą uchwycenia innego rodzaju oporu wobec ostentacyjnej konsumpcji,
który można dostrzec w sporze o mundurki szkolne i stroje komunijne.
Dyskusje o strojach szkolnych i pierwszokomunijnych skupiały się
na trzech głównych aspektach: praktyczności, estetyce i znaczeniu ideologicznym. W wypadku praktyczności zwolennicy jednolitych strojów
argumentowali, że takie rozwiązanie jest tańsze i upraszcza wybory, natomiast przeciwnicy podkreślali niską jakość i niewygodę strojów. Estetyka
zajmowała przede wszystkim przeciwników jednolitych strojów, którzy
zdawali się być silnie przywiązani do roli stroju jako ekspresji jednostkowej osobowości. Do argumentów estetycznych odwoływali się również
zwolennicy jednolitych strojów komunijnych, które ich zdaniem są piękne
w swojej prostocie. Ten argument wiąże się z aspektem ideologicznym,
który pojawia się zarówno w wypadku mundurków szkolnych i strojów
komunijnych. Motyw, najczęściej pojawiający się w analizowanych tekstach, dotyczył kreowania sztucznej równości za pomocą jednolitych
strojów. W wypadku szkolnych mundurków pojawiła się także kwestia
dyscypliny, której obowiązkowy, jednakowy dla wszystkich stój miał być
symbolem.
W tekstach analizowanych w niniejszym artykule nigdzie nie pojawia się termin „konsumpcjonizm”, jednak nie oznacza to, że nie mają
84 |
one związku z tą problematyką. Wszystkie argumenty odwołujące się do
zbędności bogatego, urozmaiconego stroju, na który mogą sobie bez przeszkód pozwolić zamożniejsze rodziny, sugeruje powiązanie tego dyskursu
z oporem wobec konsumpcjonizmu – oporem nie do końca świadomym,
niezdefiniowanym, raczej intuicyjnym. Świadczy on jednak o istnieniu
resztek egalitarystycznych pragnień nieskolonizowanych jeszcze do końca
przez kapitalistyczną ideologię indywidualizmu i rywalizacji.
Źródła
Grodecka M., Alba kontra sukienka komunijna, http://www.pierwsza
komuniaswieta.pl/artykul/3-alba-kontra-sukienka-komunijna, dostęp
23.04.2014
Kindziuk M., „Komunia idzie dobrze...”, http://www.niedziela.pl/artykul
/27930/nd/zdjecia, dostęp 23.04.2014
List do parafian Programowego Zespołu Synodalnego, http://www.
zbawiciel.gda.pl/gazetka/004/kro04.doc , dostęp 23.04.2014.
Michalak E., Mundurki szkolne wracają do łask, http://dziecko.
trojmiasto.pl/Mundurki-szkolne-wracaja-do-lask-n62637.html, dostęp
19.04.2014
Mundurek szkolny, http://www.sianow.beep.pl/gim/index.php?option=
com_content&task=view&id=102&Itemid=219, dostęp 19.04.2014
Mundurek szkolny, http://www.sp1wadowice.iap.pl/component/content/
article/9-encyklopedia/123-mundurek-szkolny, dostęp 19.04.2014
Mundurki szkolne, przymus? Równość? Moda? http://miastodzieci.pl/dla_
rodzicow/70:/209:mundurki-szkolne dostęp 23.04.2014
Stanisławska J., Oni nie chcą komunijnego lansu, http://wiadomosci.wp.
pl/kat,48996,title,Oni-nie-chca-komunijnego-lansu,wid,11152623,
wiadomosc.html?ticaid=1120e4&_ticrsn=5, dostęp 23.04.2014
Strój szkolny, http://www.gim29.szczecin.pl/nasze-gimnazjum/tradycjeszkoy/strj-szkolny/, dostęp 19.04.2014
Szczepański J., Dzień Pierwszej Komunii, http://www.opoka.org.pl/varia/
komunia/artykuly/dzienpierw.html, dostęp 23.04.2014
Wołowska-Ciaś M., Mundurek szkolny – za i przeciw, http://www.maluchy.
pl/artykul/537-Mundurek-szkolny-za-i-przeciw, dostęp 19.04.2014.
Wysocka A., Pierwsza Komunia Święta: teatr czy liturgia, http://adonai.pl/
sakramenty/pierwsza-komunia/?id=1, dostęp 23.04.2014
| 85
References
Barker Chris (2005), Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Kraków: Wydawnictwo UJ
Bartes Rolandes. 2005 System mody. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Baudrillard Jean 2006. Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury,
Warszawa: Sic!
Bourdieu Pierre 2005. Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia.
Warszawa: Scholar.
Dijk Teun van (2001) Badania nad dyskursem, w: tenże (red.), Dyskurs
jako struktura i proces, tłum. G. Grochowski, Warszawa: PWN, s. 9–44.
Fairclough Norman, Duszak Anna 2008, Krytyczna analiza dyskursu
– nowy obszar badawczy dla lingwistyki i nauk społecznych, w: tychże
(red.), Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do
komunikacji społecznej, Kraków: Universitas, s. 7–29.
Hardt Michael. Negri Antonio 2005. Multitude: War and Democracy in the
Age of Empire, Londyn: Penguin Books.
Hardt Michael. Negri Antonio 2012. Rzecz-pospolita: poza własność prywatną i dobro publiczne. Kraków: Ha-Art.
Kopciewicz Lucyna 2004. Słownik podstawowych pojęć, w: Pierre Bourdieu Męska dominacja, Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 149–151
Marcuse Herbert 1991. Człowiek jednowymiarowy, badania nad ideologią
rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego. Warszawa: PWN.
Marks Karol., Engels Fryderyk 1975. Ideologia niemiecka. w: K. Marks
i F. Engels, Dzieła, t. III, Warszawa: Książka i Wiedza.
The main trends of higher school development
in the Republic of Belarus
Основные тенденции развития высшей школы
Rеспублики Беларусь
Nаталья Бумаженко
Учреждение образования «Витебский государственный
университет имени П.М. Машерова»
[email protected]
Abstracts/Аннотация
The article shows the main characteristics and features of the higher
professional education of the Republic of Belarus in 20th century, information on number and departmental accountability of universities,
information on number of students and the impact of graduates on the
socio-economic development of the Republic in 2011–2015. This article
presents an analysis of the following documents: Socio-Economic Development Program of the Republic of Belarus in 2011–2015. (in the sphere
of education), The Activities of Belarusian Government on the Fulfillment
of Socio-Economic Development Program of Belarus in 2011–2015, The
National Strategy of Sustainable Social and Economic Development of
Belarus for the period till 2020, The State Program of Higher Education
Development in 2011–2015, the data of The National Statistics Committee of the Republic of Belarus. The main achievements and the distinctive
features of the Belarusian educational paradigm are identified in the article, some imperfections and their solutions to the mentioned issues are
identified.
В статье раскрываются основные черты и функции высшего профессионального образования Республики Беларусь в ХХIвеке, сведения о количестве и ведомственной подотчетности вузов, количестве
студентов, сведения о влиянии выпускников вузов на социально-экономическое развитие Республики в 2011–2015 годах. В статье
представлен анализ следующих документов: Программы социально-экономического развития Республики Беларусь на 2011–2015 гг.
(в области образования), Мероприятий Правительства Республики
88 |
Nаталья Бумаженко Основные тенденции развития высшей школы…
Беларусь по выполнению Программы социально-экономического
развития Республики Беларусь на 2011–2015 годы, Национальной
стратегии устойчивого социально-экономического развития Республики Беларусь на период до 2020 г., Государственной программы
развития высшего образования на 2011–2015 годы, данных Национального статистического комитета республики Беларусь. Определены основные достижения, отличительные черты белорусской
образовательной парадигмы, отмечены некоторые недостатки
и пути решения обозначенных проблем.
Keywords/Ключевые слова:
higher professional training, students, young specialists, competitive specialists, higher education universities, competence
высшее профессиональное образование, студенты, молодые специалисты, конкурентоспособные специалисты, высшие учебные заведения,
компетенции
Республика Беларусь вступила в XXI век с развитой системой
образования. Об этом свидетельствуют такие макропоказатели,
как уровень грамотности взрослого населения (99,7%), уровень
грамотности молодежи в возрасте от 15 до 24 лет (99,8%), коэффициент общего количества поступивших в начальные учебные
заведения (94%). По уровню образования, который измеряется
как совокупный индекс грамотности взрослого населения и доли
поступивших в учебные заведения молодых людей, Республика
Беларусь занимает лидирующие позиции среди стран СНГ. В 2013
году аттестат об общем среднем образовании получили около
63 тыс. выпускников школ, из них 75,5% продолжили обучение
в учреждениях среднего специального и высшего образования
(в 2012 году – 77%).
Высшая школа признана стратегически важным общественным
институтом. Сегодня вузы страны ведут обучение студентов по 360
специальностям и более чем 1000 специализациям. В стране сохранилось бесплатное высшее образование, которое может получить
любой молодой человек на конкурсной основе. В течение десяти
лет прием на бюджетную форму обучения в государственных вузах
оставался практически неизменным.
| 89
Возросшие образовательные потребности граждан, новый социально-государственный заказ на подготовку высококвалифицированных кадров, конкурентоспособных на динамичном рынке труда,
актуализировали процесс развития университетского образования.
Если в начале 90-х годов ХХ века в Республике Беларусь из 33 вузов
только 3 являлись университетами, то в настоящее время высшее
профессиональное образование представлено 54 вузами, в том числе
33 классическими и профильными университетами, 7 академиями,
10 институтами и 4 высшими колледжами.
С каждым годом обладателей студенческих билетов в Республике
Беларусь становится все больше и больше. В 2010 году студентами
государственных вузов стали 80,5 тысячи человек. В 2009 году
в государственные высшие учебные заведения пришло 79,2 тысячи
первокурсников, хотя школу в 2009 году закончило на 10 тысяч
ребят больше, чем в 2010 году. По сообщению управления высшего
и среднего специального образования Министерства образования
Беларуси, в 2011 году в вузах за бюджетные средства учились 32,9
тыс. человек (на дневной форме обучения около 25 тыс. человек, на
заочной – 7,9 тыс. человек).
На начало 2013/2014 учебного года в 54 высших учебных заведениях республики обучалось свыше 395 тыс. студентов, что на
7,7% меньше, чем на начало предыдущего учебного года. В расчете
на 10 тыс. человек населения численность студентов составляет 418
человек. За счет бюджетных средств обучается 36,2% всех студентов,
в государственных вузах – 57,2% студентов, получающих образование в дневной форме. В текущем учебном году высшее образование
получают свыше 13 тыс. иностранных граждан (3,3% всех студентов).
В 2013 году в учреждения высшего образования принято 68,7
тыс. человек, что на 19,4 тыс. (на 22%) меньше, чем в 2012 году. Из
них 41,2% получат образование за счет бюджетных средств. Специальности экономического и юридического профиля выбрали 35%
первокурсников, технического и строительного – 25%, педагогического – 9%, сельскохозяйственного – 8%, социальной направленности – 9%, гуманитарного профиля – 7%.
Специалистами с высшим образованием в 2013 году стали 82,7
тыс. выпускников, из них 46% – экономистами и юристами, 19%
– инженерами, архитекторами и строителями, 11% – педагогами,
7% – врачами и социальными работниками, 6% – специалистами
в области сельского хозяйства.
5
7
3
30
5
Витебская
Гомельская
Гродненская
г.Минск
Могилевская
33,8
185,1
21,3
45,7
29,3
22,7
4
Брестская
337,8
54
03/
04
Области:
Республика
Беларусь
Число учебных
заведений
2013–2014
36,8
196,6
22,4
49,8
31,1
26,3
362,9
04/
05
40,6
202,1
23,3
51,7
33,3
30,4
383,0
05/
06
41,4
211,0
25,4
52,2
34,8
30,6
396,9
06/
07
41,6
221,3
27,5
53,6
36,5
32,3
413,7
07/
08
41,1
226,4
28,6
54,0
37,1
33,5
420,7
08/
09
40,7
230,7
30,1
55,3
38,9
34,5
430,4
09/
10
10/
11
41,1
235,9
31,5
56,5
41,8
35,8
442,9
Численность студентов, тысяч
40,6
234,8
31,6
56,1
45,2
36,9
445,6
11/
12
39,3
223,9
31,3
53,3
45,3
35,0
428,4
12/
13
36,1
207,1
29,1
47,7
42,3
32,6
395,3
13/
14
90 |
Учреждения высшего образования по областям и г. Минску (на начало учебного года)
| 91
В расчете на 10 тыс. человек населения, занятого в экономике,
вузами республики подготовлен 181 специалист с высшим образованием. За счет бюджетных средств получили высшее образование
в дневной форме 20,3 тыс. человек, из них направлены на работу
19,3 тыс. человек. Молодыми специалистами стали 18,3 тыс. человек (или 94,9% от получивших направления на работу), из которых
98,5% работает в соответствии с полученной специальностью.
Численность студентов и выпуск специалистов учреждениями
высшего образования на 10 000 человек населения
(на начало учебного года; человек)
По количеству студентов вузов в соответствующем возрасте
Беларусь вышла на лидирующие позиции в мире.
В секторе негосударственного образования функционируют 9
вузов. Удельный вес учащихся частных вузов в общем числе белорусского студенчества менее 14% (Ветохин).
Основные приоритеты высшего образования изложены в Государственной Программе развития инновационного образования на
2008–2010 гг. и на перспективу до 2015 года. В документе заявлены
новые задачи образовательной системы по подготовке специалистов,
способных работать в условиях инновационной экономики. Впервые
Программа провозглашает ценность инновационной деятельности
92 |
и инновационного мышления, а также необходимость создания
в Беларуси климата, способствующего развитию предпринимательства. Более того, в Программе определены недостатки современной
системы высшего образования: приоритетными являются знания,
а не умения, навыки и компетентности; предоставление знаний:
студенты не учатся, их учат; приоритет отдается предметно-ориентированному обучению в ущерб междисциплинарным связям и синтезу знаний; слабые связи между системой образования и секторами
экономики применительно к их инновационному развитию, а также
с рынком труда; приоритетными являются фундаментальные экономические знания по сравнению с практико-ориентированным
обучением; слабо развиты отношения между учреждениями повышения квалификации и переподготовки и специальными учреждениями и секторами экономики. Низкая степень реагирования на
изменения социально-экономического развития.
Следует обратить внимание еще на одну не самую позитивную
черту в нынешней структуре управления вузами Республики Беларусь: ведомственную раздробленность. Так, Министерству образования подчиняется только 23 вуза. Медицинские университеты (4)
находятся в ведении Министерства здравоохранения, тремя вузами
управляет Министерство культуры, Министерство по чрезвычайным ситуациям – двумя, Министерство внутренних дел Республики
Беларусь – двумя, Министерство обороны Республики Беларусь
– одним, Министерство сельского хозяйства и продовольствия
Республики Беларусь – четырьмя, Министерство спорта и туризма
Республики Беларусь – одним, Министерство связи и информации
Республики Беларусь – одним, Администрация Президента Республики Беларусь – одним, Национальный банк Республики Беларусь
– одним, Комитет пограничных войск – одним, Государственный
комитет по авиации – одним. Напротив, положительной оценки, на
фоне реорганизаций постсоветских государств заслуживает приверженность белорусского руководства к устоявшейся кафедрально-факультетской структуре вузов.
Мы видим, что перед системой высшего образования, так же
как и перед другими уровнями образования, стоит сложная задача
приведения своего содержания и структуры в соответствие с современными требованиями экономики, как обозначено в приоритетах
Программы развития высшего образования и в Кодексе об образовании Республики Беларусь.
| 93
Востребованность высшего образования, его массовость потребовали уточнения нормативно-правового обеспечения для широкого доступа граждан к высшему образованию, повышения при
проведении вступительных мероприятий объективности и равных
условий для абитуриентов. Это актуализирует проблемы совершенствования централизованного тестирования абитуриентов,
повышения уровня подготовки выпускников школ с учетом требований государства, общества, личности, сферы труда, обеспечения
качества образования в вузах, разработки и внедрения в высшей
школе систем управления качеством образования. В Республике
Беларусь созданы необходимые условия для проведения справедливой и прозрачной вступительной кампании на основе тестирования.
В 2013 году вступительная кампания в вузы республики проходила
в основном в форме тестирования. В этом же году был введен минимальный балл на централизованном тестировании для поступления
в высшие учебные заведения Республики Беларусь: русский/белорусский язык – 10 баллов, математика, физика, химия, биология – 15
баллов, история Беларуси, всемирная история новейшего времени,
обществоведение, география, иностранные языки – 20 баллов.
Для подтверждения прозрачности и справедливости проведения
вступительной кампании в высшие учебные заведения Республики
Беларусь, приведем статистические данные, представленные Республиканским институтом контроля знаний. На централизованное
тестирование было зарегистрировано 117 768 абитуриентов, из них
приняли участие 113 448 абитуриентов. По итогам прохождения ЦТ
247 абитуриентов получили 100 баллов по разным предметам; 2 абитуриента получили 100 баллов по 3-м учебным предметам (выпускница гимназии №22 Минска Нина Барадулина, сдававшая русский,
математику и английский, и выпускница 2011 года Речицкого лицея
Анастасия Таран, сдававшая русский, математику и физику). 18 абитуриентов получили 100 баллов по 2-м учебным предметам; 227
абитуриентов получили 100 баллов по 1 предмету. Не преодолели
нижний порог тестового балла, необходимый для участия в конкурсе в учреждения высшего образования, — 40 682 абитуриента
(35,86% от числа принявших участие). 2 064 абитуриента не преодолели порог одновременно по 3 учебным предметам, 11 454 – не
преодолели порог одновременно по 2 учебным предметам, 27 164
– не преодолели порог по 1 учебному предмету. Итогом явилось
следующее: во вступительной кампании в вузы имели возможность
94 |
принять участие 72 766 абитуриентов. На обучение за счет средств
республиканского бюджета было запланировано принять 30,5 тыс.
человек – что на 5,2% меньше, чем в 2012 году.
Сложившаяся за последние годы схема поступления в вуз максимально воплощает принципы справедливости и открытости при
формировании студенческой аудитории.
Кстати, впервые тестирование прошло в Беларуси в 1998 году.
Тогда тесты принимались по отдельным специальностям в качестве
оценки при поступлении в некоторые вузы. Сначала испытания
проводились по четырем предметам – белорусскому и русскому языкам, физике и математике, а в 2010 году – уже по 14 предметам учебного цикла. В 2010 году специалисты Республиканского института
контроля знаний ввели «Общереспубликанский банк данных участников централизованного тестирования». Эта автоматизированная
система регистрации участников ЦТ позволяет выписать пропуск
на испытания в любой пункт тестирования из любого пункта регистрации, включенного в эту систему. К системе были подключены
46 пунктов регистрации, расположенные в Минске и областных центрах. В 2011 году ее внедрили во всех пунктах регистрации на ЦТ,
которых в Беларуси более 70.
Следующим существенной тенденцией, влияющей на развитие
высшей школы в Республике Беларусь, является приведение в соответствие умений и навыков, получаемых выпускниками и требованиями современного производства. Следует отметить, что в настоящее время не существует регулярной системы предоставления
информации о навыках и умениях, востребованных на рынке труда.
По причине недостаточно развитых механизмов обмена информацией между линейными министерствами и различными административными структурами сектор образования самостоятельно
время от времени собирает для внутренних целей необходимую
информацию о потребностях в навыках и умениях работников.
В 2007 году Республиканский институт профессионального
образования и республиканский институт высшей школы взяли на
себя задачу обобщения информации о требованиях работодателей
к работникам и их компетенциям, собранной различными структурами, для дальнейшего информирования руководства Министерства и общественности.
Результаты исследования показали, что, хотя профессиональные
знания и компетенции молодых работников в целом соответствуют
| 95
требованиям рынка труда, тревогу работодателей вызывают недостаточно сформированные ключевые компетенции, безответственное отношение к работе и плохая дисциплина. Проведенное в 2005
году на предприятиях изучение спроса на рабочую силу в разных
секторах экономики показало потребности в знаниях и навыках,
касающихся производства новых видов продукции (67%) и использования современных технологий (83%), а также в таких компетенциях, как инициативность (64%), самостоятельность в работе,
информационные технологии и творческий подход к деятельности
(16%).
Следующей немаловажной тенденцией развития высшего образования в Республике Беларусь, на наш взгляд, является проблема
непрерывности образования. Термин «непрерывность образования»
вошел в образовательную теорию и практику одновременно с зарождением рыночной экономики. Именно рыночная экономика в силу
чрезвычайной подвижности своей конъюнктуры вынуждает людей
постоянно учиться и переучиваться – и в случае перемены места
работы или профессии, и в случае перемены места работы или профессии, и в случае, когда человек остается на своем рабочем месте
длительное время, – к этому его вынуждают постоянные поиски
возможностей производства новых товаров или услуг, повышения
их качества, удешевления технологий в условиях острейшей конкуренции (Жук, 2009). В мире существуют свидетельства и результаты
исследований, говорящие о том, что продолжительность обучения оказывает положительное воздействие как на благосостояние
отдельных личностей, так и на национальную экономику в целом.
При повышении уровня образования отдельного человека происходит резкое увеличение его заработков. По результатам исследования
ОЭСР экономика страны выигрывает и впоследствии может получить повышение производительности от 3% до 6% за каждый дополнительный год образования.
Основным источником развития информационного общества,
экономики, основанной на знаниях, является переориентация
социально-экономической системы в перманентно обучающуюся.
Непрерывность в образовании рассматривается как новое качество и способ организации образования. В этой связи организация
и функционирование системы образования должны обеспечить
непрерывность профессиональной подготовки путем многоуровневого (довузовский, вузовский, послевузовский) ее построения
96 |
на принципе преемственности. При этом создание в вузе условий
для формирования у студентов умений самостоятельно учиться,
готовности к постоянному самообразованию и профессиональному
саморазвитию на протяжении всей жизни становится важнейшим
показателем качества вузовского образования.
Еще оной немаловажной тенденцией современного высшего
образования в Республике Беларусь, то мнению кандидата философских наук Владимира Дунаева, являются глубинные отличия ее от
высшей школы стран ОЭСР.
Во-первых, малое количество магистрантов. Беларусь вслед за
участниками Болонского процесса также встала на путь сокращения до 4 лет своих программ подготовки специалистов. Однако
если в странах ОЭСР, основываясь на данных 2010 года, 15% студентов получили магистерскую степень, то в Беларуси, по данным
Минобразования, только 1,15% обучаются в программах второго
цикла.
Во-вторых, явный дефицит аспирантских и докторантских программ. Доля аспирантов и докторантов в Беларуси в два раза ниже,
чем в среднем в странах ОЭСР. Еще более снижает значимость программ этого уровня в нашей стране очень низкая эффективность
аспирантуры. Только 3,2% обучающихся на таких программах
успешно их завершают.
В-третьих, сокращение числа заочников. Беларусь сворачивает
«заочные программы», а страны ОЭСР делают шаги по предоставлению возможностей людям среднего и старшего возраста получить
образование дистанционно.
В-четвертых, сокращение бюджетной поддержки. В последнее
десятилетие в Беларуси наблюдалась тенденция по сокращению
бюджетной поддержки образования более чем на 20%. Так, государственные расходы на студента в % от ВВП на душу населения
в Беларуси составляют 15%, в то время как в странах ОЭСР, в среднем – 42%.
В-пятых, отрицательный баланс въездной и выездной мобильности. Анализ процессов студенческой мобильности не свидетельствует о каком-либо международном признании качества белорусского высшего образования. В 2005/2006 учебном году в Беларуси
стране обучался 6391 иностранный студент; в 2006/2007-м их количество снизилось до 5778 человек. С тех пор наблюдается тенденция
увеличения иностранцев в вузах Беларуси. Но даже определенный
| 97
рост численности иностранных студентов не свидетельствует
о повышении качества высшего образования и его привлекательности для иностранцев.
Последние годы первое место по численности среди иностранных студентов занимают туркмены. Среди иностранных студентов,
помимо туркменов, наиболее многочисленными группами являются
россияне (1858) и китайцы (1285).
Впрочем, для оценки качества национальной высшей школы
значительно более важную роль, чем въездная мобильность, играют
показатели баланса въездной и выездной мобильности. В отличие
от стран ОЭСР, этот показатель в Беларуси имеет отрицательную
величину. На 2009 год, по данным ЮНЕСКО, въездная мобильность
заметно уступала выездной: – 24334 человека или -4,2%. Это достаточно тревожный знак для белорусской высшей школы, претендующей на высокую оценку качества образования. В развитых станах с привлекательной системой образования, как правило, баланс
положительный.
Формально ситуация с привлечением иностранцев в белорусские
программы 6-го уровня образования (аспирантура) выглядит более
позитивно. По данным Белстата, в 2011 году в стране насчитывалось
4968 аспирантов всех форм обучения. Из них 230 человек или 4,6%
приехали из-за рубежа. За последние пять лет этот показатель повысился с 2,7% до 4,6% , но он еще очень далек от уровня привлекательности таких программ в развитых странах. Считается, что он должен быть не меньше 10%. А у лидеров в этой области он превышает
20%. К тому же предпочтение отдается подготовке по гуманитарным
и общественным наукам (56,5% всех иностранцев).
В ходе объективного процесса развития сферы образовательных
услуг в Республике Беларусь встает проблема создания эффективного механизма регулирования этой сферы, соблюдения требований
к организации образовательного процесса и выполнению образовательных стандартов, гарантированного достижения требуемого уровня профессиональной компетентности. Поэтому назрела
необходимость в создании и совершенствовании систем управления качеством образования в вузе с учетом принципов всеобщего
менеджмента качества, требований международных стандартов ISO
серии 9000, европейских стандартов качества в сфере высшего образования (ENQA), Европейского фонда по менеджменту качества
(EFQM).
98 |
References/Библиография
Байденко, В.И. (2002). Болонский процесс: нарастающая динамика
и многообразие: документы международных форумов и мнения
европейских экспертов. Москва: Наука.
Ветохин С.С. Современный этап модернизации высшего образования
в Республике Беларусь. Дата обращения (25.11.2013) из http://www.
rudn.ru/?pagec=264
Жук, О.Л. (2009). Педагогическая подготовка студентов: компетентностный подход. Минск: РИВШ
Завтра твоей страны. Топ-5 отличий белорусского образования
от европейского. Дата обращения (03.03.2014) изzautra.by/art.
php?sn_nid=12244&sn_cat=19
Официальный сайт Национального статистического комитета
Республики Беларусь. Дата обращения (01.02.2014) из http://
belstat.gov.by/
Innovative forms of teacher training colleges
in the system of additional education
Инновационные формы обучения преподавателей
в системе профессионального образования
Татьяна Пушкарева
Место работы: профессор кафедры
социальной педагогики и психологии
ФГБОУ ВПО «Московский педагогический
государственный университет»,
доктор педагогических наук
[email protected]
Distance education is considered by the author as an innovative form
of training of teachers of colleges in the system of additional education.
Technology learning activity management College teachers in distance
education in the system of postgraduate pedagogical education is defined
by the author as a purposeful activity of subjects of managing and controlled subsystems in the process of pedagogic interaction to ensure
implementation of socio-pedagogical, psychological and didactic conditions for professional and personal self-development of personality in the
process of implementation of independent work in the information-educational environment.
Дистанционное обучение рассматривается автором как инновационная форма обучения преподавателей колледжей в системе
дополнительного образования. Технология управления учебной деятельностью преподавателей колледжей в дистанционном обучении
в системе последипломного педагогического образования определяется автором как целенаправленная деятельность субъектов управляющей и управляемой подсистем в процессе их педагогического
взаимодействия по обеспечению реализации социально-педагогических, психолого-педагогических и дидактических условий профессионально-личностного саморазвития личности в процессе осуществления самостоятельной работы в информационно-учебной среде.
100 |
Татьяна Пушкарева Инновационные формы обучения преподавателей…
distance education; teachers of colleges; information environment; additional
professional education
дистанционное обучение; преподаватели колледжей; информационная
среда; дополнительное профессиональное образование
Исследование проблемы инновационных форм организация
процесса обучения в системе дополнительного профессионального
образования преподавателей привели нас к выводу о широких перспективных возможностях дистанционного обучения в системе
последипломного педагогического образования преподавателей
учреждений среднего профессионального образования. Применительно к нашему исследованию «дополнительное профессиональное образование» можно трактовать как последипломное профессиональное педагогическое образование. Поскольку, в пункте 5
статьи 76 (глава 10) Закона об образовании РФ уточняется задача
программы профессиональной переподготовки, она, по требованию
законодателя, « направлена на получение компетенции, необходимой для выполнения нового вида профессиональной деятельности,
приобретение новой квалификации», то в содержании последипломного педагогического образования преподавателей в среднем
профессиональном образовании, вне зависимости от их профильной подготовки, должно быть отражено освоение знаний, умений
и навыков, которые обеспечат формирование всех видов профессиональной компетентности, преподавателя учреждения среднего
профессионального образования.
Дистанционное обучение преподавателей колледжей разнопрофильной подготовки в системе последипломного педагогического
образования является многофакторным объектом, поэтому описание его структуры следует осуществлять с позиции трех аспектов:
научного, формально-описательного и процессуально-действенного.
Средовой подход позволяет учесть влияние тех сред, в которые
включен преподаватель в системе последипломного образования:
социальная, профессиональная, учебная и информационная. Совокупность влияния этих сред и определяет поведение преподавателя
колледжа как субъекта обучения, тактику его жизнедеятельности,
способы бытия. Остановимся на определениях перечисленных
сред, принятых в качестве основополагающих и общеупотребимых
| 101
в отечественной науке и практике. Так, в качестве общепринятого
на современном этапе развития естественно-научных и гуманитарных областей знания используется следующее определение информационно-коммуникационной среды, предложенное И.В. Роберт:
«Информационно-коммуникационная среда – совокупность условий, обеспечивающих осуществление деятельности пользователя
с информационным ресурсом (в том числе распределенным информационным ресурсом), с помощью интерактивных средств информационных и коммуникационных технологий и взаимодействующих
с ним как с субъектом информационного общения и личностью.
Информационно-коммуникационная среда включает: множество
информационных объектов и связей между ними; средства и технологии сбора, накопления, передачи (транслирования), обработки,
продуцирования и распространения информации, собственно
знания, средства воспроизведения аудиовизуальной информации;
организационные и юридические структуры, поддерживающие
информационные процессы. Общество, создавая информационно-коммуникационную среду, функционирует в ней, видоизменяет
и совершенствует ее. В свою очередь, информационно-коммуникационная среда современного общества постоянно детерминируется
достижениями научно-технического прогресса. Совершенствование
информационно-коммуникационной среды общества инициирует
формирование прогрессивных тенденций развития производительных сил, изменение структуры общественных взаимоотношений,
взаимосвязей и, прежде всего, интеллектуализацию деятельности
всех членов общества во всех его сферах и, естественно, в сфере
образования»[6].
Под социальной средой в общественно-социальных науках понимают окружающие человека общественные, материальные и духовные условия его существования и деятельности.
Среда в широком смысле (макросреда) охватывает общественные институты, общественное сознание и культуру; в узком смысле
(микросреда) включает непосредственное окружение человека
– семью, трудовую, учебную и другие группы [3].
Профессиональная среда – «окружающие человека социальные,
материальные и духовные условия его профессиональной деятельности. Характеризуется:
• процессами взаимодействия,
• способами организации и реализации данного взаимодействия,
102 |
•
•
•
содержанием взаимодействия,
конкретной ситуацией (развивающая,деградирующая),
готовностью к взаимодействию и внутриличностными условиями к принятию, содержание взаимодействия,
• результатами взаимодействия,
• информационной насыщенностью,
• экологичностью» [5].
В педагогике учебная среда понимается как духовно-нравственная, социальная и физическая среда, в которой обучающиеся
учатся и работают. «Образовательная среда – понятие более узкое.
Под образовательной средой чаще всего понимается функционирование конкретного учреждения образования. Анализируя различные подходы к вопросу об образовательной среде, исследователи имеют в виду конкретную среду учебного заведения, так как
образовательная среда составляет совокупность материальных
факторов; пространственно-предметных факторов; социальных
компонентов; межличностных отношений. Все данные факторы
взаимосвязаны, они дополняют, обогащают друг друга и влияют
на каждого субъекта образовательной среды, но и люди организовывают, создают образовательную среду, оказывают на нее определенное воздействие » [10]. Выявление организационно-педагогических условий реализации дистанционного обучения в системе
последипломного педагогического образования преподавателей
учреждений среднего профессионального образования обусловлено необходимостью включения их в целостную модель, которая
позволит удовлетворить образовательные потребности профессиональной переподготовке данной категории педагогических кадров.
В ходе практико-ориентированного исследования, проведенного на
базе Московского института открытого образования, было установлено, что к числу необходимых и достаточных организационно-педагогических условий, обеспечивающих функционирование
этой модели следует отнести: нормативно-правовое обеспечение,
разработанное на основе государственной законодательной базы;
формирование информационно-образовательной среды, основанной на современных средствах передачи и хранении информации,
а также программном и организационно-методическом обеспечении; использование интерактивного обучения, методов инновационного и развивающего обучения на основе информационных
технологий; включение обучающихся в деятельность на творческом
| 103
уровне; обучение профессорско-преподавательского состава психологическим основам современных педагогических технологий,
применяемых в системе высшего и последипломного образования
и опережающая подготовка преподавателей к работе в среде дистанционного обучения; формирование системы мониторинга как средства управления профессиональным саморазвитием преподавателя
в системе последипломного образования. Кроме этого, своеобразие
системы управления образовательной деятельностью заключается
использование принципа модульности как при выборе учебных
модулей самими обучающимися, так и при разработке электронных
учебных курсов преподавателями [9]. И как мы уже отмечали, формирование устойчивой мотивации к профессиональному саморазвитию в процессе дистанционного обучения преподавателей колледжей обеспечивается за счет реализации принципа положительного
эмоционального фона обучения и связи обучения с жизнью и практикой профессиональной деятельности [4], а также обязательных
занятий, направленных на развитие творческого потенциала личности обучающихся.
Наличие этих условий обеспечит реализацию эвристического
потенциала, которым обладает технология моделирования социальных процессов [8]. Эвристика рассматривается этими и рядом других
исследователей как методология особого типа образования. « Эвристику по отношению к образованию мы понимаем широко, как тип
продуктивного образования, задача которого – конструирование
учеником собственного смысла, целей и содержания образования,
а также процесса его организации, диагностики и осознания»[8].
При формировании дистанционного обучения в системе последипломного образования преподавателей колледжей, основанного
на информационной культуре, следует предусмотреть не только
выполнение ряда условий, в частности, необходимо наличие организационно-педагогического обеспечения, включающего создание
информационно-образовательной среды, организованного взаимодействия преподавателя и обучающегося и системы управления
процессом обучения [1], но и, кроме этого, необходимо определенное научно-методическое обеспечение. Так, к особым средствам
обучения следует отнести разработку электронных учебных пособий, которые должны отражать современное содержание профессионально-педагогической деятельности преподавателей колледжей.
В целях активизации учебной деятельности обучающихся структура
104 |
учебного материала может изменяться за счет использования гипертекста. В число дидактических средств также включают электронные
тесты, тренажеры, виртуальные лаборатории и т. п. Коммуникации
могут обеспечиваться через чаты, форумы, видеоконференции, электронную почту, доску объявлений. Формы организации учебных
занятий могут быть групповые и индивидуальные, а методы обучения должны опираться, как уже отмечалось в ходе нашего исследования, на основные положения андрагогики, как науке об обучении
взрослых. Кроме организационно-педагогического и научно-методического обеспечения, к числу необходимых условий следует
отнести психолого-педагогическое сопровождение процесса обучения. Проблема психолого-педагогических аспектов дистанционного
обучения разрабатывалась в отечественной науке еще на рубеже
ХХ-ХХI веков Скибицким Э.Г., Холиной Л.И., Якуниным В.А., Зайнутдиновой Л.Х. и др., в первые десятилетия нового столетия над
ней активно работают такие исследователи, как Моисеева М.В.,
Лысенко О.Ю., Кретов К.П., Елагина О.Б, Сидорова В.В., Янукян
М.Б. и другие. Тем не менее, можно констатировать недостаточное
внимание со стороны отечественной науки к проблеме разработки
комплекса психолого-педагогических условий дистанционного
обучения преподавателей колледжей в системе последипломного
образования. В частности, должно быть отражено опосредованное
эмоционально-интеллектуальное взаимодействие преподавателя
(тьютора) и обучающегося с целенаправленным использованием
дистанционных образовательных технологий, которое направлено на самообразование человека, на формирование компетенций
и профессионально-личностное развитие педагога и развитие креативности. Принимая позицию А.В. Хуторского [8], мы в нашем
исследовании, под креативностью понимаем интегративную способность человека к созданию им творческого продукта. Несмотря
на существование в науке различных определений этой способности человека, в них, тем не менее, есть нечто общее: способность
к творчеству понимается как способность создавать что-то новое,
оригинальное. По признаку новизны процесс творчества может
иметь как объективную, так и субъективную значимость. Результат творчества может состоять не только в создании какого-либо
продукта, но и в развитии самого субъекта творчества. Степень
реализации сущностных сил человека в процессе творческой деятельности также становится критерием творчества. Исследователи
| 105
связывают творческие успехи личности со степенью развития его
творческого потенциала. Категория «потенциал» относится к числу
общенаучных понятий, методологическое значение которых важно
для педагогики. Под потенциальным, в самом общем виде понимают
свойства, возможности личности, которые могут осуществляться
и быть реальностью только при определенных условиях. Значение
развития творческого потенциала преподавателя колледжа в системе
последипломного педагогического образования мы отмечали в первой главе. Саморегуляция, в свою очередь, предполагает наличие
у педагога умения осуществлять самопознание и саморазвитие через
рефлексивный анализ своей деятельности, анализировать проблемные ситуации и принимать адекватные решения. Наличие именно
этих умений у преподавателей колледжей разногопрофильной
подготовки, осуществляющих профессиональную переподготовку
в информационно-образовательной виртуальной среде, позволит им
сохранить не только мотивационную включенность, но и обеспечит
профессиональное саморазвитие. Кроме этого, рефлексия необходима и как средство контроля, и как способ выявления, осознания
и фиксации обучающимися личностных образовательных результатов. На основе выделенных подходов, идей, принципов, условий,
различных стохастических аспектов исследуемой проблемы разработана модель дистанционного обучения преподавателей колледжей
в системе последипломного педагогического образования с учетом
функций последипломного образования (диагностическая, профессионально-образовательная, адаптационная, коррекционная, прогностическая) [2, стр.395].
Эффективность взаимодействия выделенных компонентов проявляется в последнем оценочно-результативном, позволяющем
ответить на вопрос о степени удовлетворенности оказанной услуги,
а промежуточные результаты приводят к уточнениям и изменениям
во всех компонентах системы. На качество реализации модели дистанционного обучения преподавателей колледжей в системе последипломного педагогического образования влияет совокупность
закономерностей, отражающих объективно существующие внутренние связи и отношения компонентов модели, в частности:
– влияние организационного компонента на успешность функционирования всей модели напрямую зависит от качества
информационно-образовательной среды, основанной на современных средствах передачи и хранении информации и степени
106 |
готовности профессорско-преподавательского состава работать
в системе дистанционного обучения;
– эффективность реализации целевого компонента модели обусловлено осознанием субъектами образования значимости профессиональной переподготовки как средства успешного профессионального саморазвития;
– влияние содержательно-процессуального компонента на качество обучения зависит от разработанности учебных модулей,
включенных в учебный план и дидактических единиц, включенных в учебные дисциплины, обеспечивающие профессиональную переподготовку преподавателей колледжей;
– успешность реализации операционально-технологического компонента модели зависит от степени использования современных педагогических, в том числе информационных, технологий,
методов и средств обучения способствующих освоению учебных
модулей, включенных в учебный план курса;
– качество реализации оценочно-результативного компонента
зависит от обоснованности параметров и критериев оценки контролирующих тестовых заданий, включенных в компьютерные
программы, а также учета результатов педагогического мониторинга при управлении процессом реализации всех компонентов
модели дистанционного обучения преподавателей колледжей.
Взаимосвязь и взаимообусловленность компонентов представленной модели соответствует требованиям целостного педагогического процесса.
В современной отечественной психолого-педагогической науке
и практике под технологией управления образовательными процессами понимают инструментарий управления, позволяющий
осуществлять преобразование исходных материалов в желанный
результат.
В дистанционном обучении преподавателей колледжей в системе
последипломного педагогического образования необходимо
использовать современные общие и частные технологии управления самостоятельной работой, применяемые в профессиональном
образовании. В отечественной психолого-педагогической науке
изучению проблем самостоятельной работы разных категорий обучающихся уделено достаточно большое внимание. Так в работах
В.А. Сластенина, А.В. Мудрика, М.Я. Виленского, П.И. Пидкасистого, Ю.К. Бабанского и др. рассматриваются различные аспекты
| 107
самостоятельной работы как психической деятельности обучающихся. В исследованиях П.С. Гуревича, А.С. Богомолова, В.И. Андреева, Г.В. Лобастова, Э.Ф. Зеера, Н.Д. Никандрова, В.А. Кан-Калика
и ряда других раскрываются сущность, содержание и структура
самостоятельной работы с позиции междисциплинарного подхода,
а именно с точки зрения психологии, педагогики, акмеологии и других наук. Отдельные стороны организации и планирования самостоятельной работы такой категории обучающихся как студенты
представлены в трудах В.И. Андреева, Ю.К. Бабанского, С.И. Архангельского, И.Ф. Исаева и др. Для нашего исследования научный
и практический интерес представляет исследование В.В. Усманова
«Интенсивные технологии управления самостоятельной работой
студентов в процессе их профессионального обучения», в котором
автор приходит к значимому выводу о том, что: « Технологию непосредственного управления педагогическим процессом можно представить как совокупность последовательно реализуемых технологий
организации учебно-познавательных и других видов развивающей
деятельности, стимулирования активности студентов, регулирования и текущего контроля хода педагогического процесса. Центральное место среди них занимает технология организации учебной
деятельности, являющейся по существу реализацией замысла и проекта функционирования образовательного процесса, когда приоритетными становятся виды самостоятельной деятельности студентов
в ходе получения, осмысления и усвоения учебной информации»
[7, стр.19]. Именно дистанционное обучение в полной мере обеспечивает реализацию технологического подхода в организации учебной деятельности и самостоятельной работы обучающихся. Кроме
этого, своеобразие системы управления образовательной деятельностью в дистанционном обучении заключается в использовании
принципа модульности как при выборе учебных модулей самими
обучающимися, так и при разработке электронных учебных курсов
преподавателями [9]. Не менее важным психологическим механизмом организации учебной деятельности обучающегося выступает
субъектная позиция преподавателя курсов повышения квалификации и профессиональной переподготовки. Он должен посмотреть
на себя со стороны, оценить свои действия, поступки, соотнести
свои творческие возможности с той социальной ролью, с тем типом
активной жизнедеятельности, который ему «предписывает» профессиональная деятельность и профессиональное сообщество или
108 |
открыто навязывает администрация образовательного учреждения
(по месту его работы). Это чрезвычайно важно, так как сами по
себе факторы окружающей действительности и взаимодействия тех
сред, в которые погружен педагог, всегда творчески воспринимаются
конкретной личностью именно в силу ее субъективности. Гуманистический, психолого-педагогический взгляд на управление учебной
деятельностью преподавателя колледжа в дистанционном обучении
в системе последипломного педагогического образования проявляется во включении обучающегося как личности в центр любого
управленческого решения и это влечет за собой изменение отношений как по горизонтали, так и по вертикали, на основе их глубокой
гуманизации в следующих позициях:
– обучающиеся реализуют свое право на образование в соответствии со своими потребностями в получении педагогического
образования;
– профессорско-преподавательский состав развивает свои профессиональные качества;
– руководитель курса профессиональной переподготовки обеспечивает успех деятельности обучающихся и профессорско-преподавательского состава;
– субъекты образовательного взаимодействия работают в творческом режиме сотрудничества;
Таким образом, технология управления учебной деятельностью
преподавателей колледжей в дистанционном обучении в системе
последипломного педагогического образования определяется
нами как целенаправленная деятельность субъектов управляющей
и управляемой подсистем в процессе их педагогического взаимодействия по обеспечению реализации социально-педагогических,
психолого-педагогических и дидактических условий профессионально-личностного саморазвития личности в процессе осуществления самостоятельной работы в информационно-учебной среде.
Реализацию технологии управления учебной деятельностью преподавателей колледжей в дистанционном обучении обеспечивают программные продукты. В настоящее время сложился и успешно развивается рынок программных продуктов в виде достаточно большого
разнообразия специальных инструментальных средств и оболочек
для создания курсов дистанционного обучения. Тем не менее, образовательным учреждениям, не имеющим опыта и соответствующего
программно-аппаратного оборудования для создания программных
| 109
средств учебного назначения, включающих в себя полный цикл
организации и мониторинга учебного процесса, целесообразно заказывать их в специализированных организациях.
(1) Жураховская, Е.А. Внедрение технологий дистанционного обучения в дополнительное профессиональное образование [Текст]
/ Психолого-педагогические и организационно-методические
аспекты современного профессионального образования. – М.:
МИОО, ОАО «Московские учебники». – 2010. – С. 114-119.
(2) Зеер,Э.Ф. Психология профессионального образования. Учебное
пособие [Текст]/Э.Ф.Зеер//Москва.: Издательство Московского
психолого-социального института; Воронеж: Издательство НПО
«МОДЭК». – 2003.
(3) Мудрик, А.В. Введение в социальную педагогику / А.В. Мудрик//
Москва: Институт практической психологии. – 1997.
(4) Парамзина, В.В. Моделирование содержания учебных курсов
дистанционного обучения в системе повышения квалификации работников образования [Текст] / В.В.Парамзина // Пермь.:
Из-во ПГПУ, – 2007.
(5) Прикладные аспекты современной психологии: термины, законы,
концепции, методы/ Справочное издание, автор-составитель
Н.И. Конюхов / Н.И. Конюхов// М. – 1992 г.- С.72.
(6)Толковый словарь терминов понятийного аппарата информатизации образования. – М.: ИИО РАО. – 2009. – С. 96. Электронная
версия [Электронный ресурс]. – Режим доступа. – http://www.
iiorao.ru/iio/pages/fonds/dict/Dictionary.pdf. свободный, – Загл.
с экрана.
(7) Усманов, В.В. Интенсивные технологии управления самостоятельной работой студентов в процессе их профессионального
обучения [Текст]/ В.В. Усманов//Автореферат дис. на соиск. уч.
степ. док. пед. наук.-Москва. – 2006.- С. 31.
(8) Хуторской А.В. Креативная функция дистанционного обучения
// Интернет-журнал «Эйдос». – 2005. – 11 февраля. [Электронный
ресурс]. – Режим доступа. – http://www.eidos.ru /journal/2005/0211.
htm. свободный, – Загл. с экрана.
(9) Шульмина, Р.В. Организационно-педагогические условия внедрения дистанционных технологий в образовательный процесс вуза
110 |
[Текст] / Р.В. Шульмина. Автореферат дис. на соиск. уч. степ. кан.
пед. наук. – Тула. – 2003. – 21 с.
(10) http://courses.urc.ac.ru/eng/u7-9.html
Consumptionism –threat to the personal security of a
human being
Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa
indywidualnego człowieka
dr Anna Orzyłowska
[email protected]
Abstracts
An attempt to make analysis is a purpose of the present article, to
what extent public institutions are processing liabilities of the state in the
scope foam for citizens of which will let them for designing the private
sphere one’s security of living in the consumption according to contemporary security standards individual with reference to the above chosen
institutions were analyzed, of which exercising the institutional control
of the public sphere on behalf of you is a main task, in the destination of
the protection of the interests of the men in the street in the trade and
services.
Also findings were analyzed social problems bringing up tied
with ordering by individual persons held financial means, at applying
such forms as collecting the frugality and contracting debts. Included
examinations were conducted on the representative test on adult
inhabitants of Poland and representatives of the chosen occupational
group. Effected concluding made rich allowed to describe the critical
analysis of the literature on the subject parameters of the contemporary
individual security.
Celem niniejszego artykułu jest próba dokonania analizy, na ile instytucje publiczne realizują zobowiązania państwa w zakresie zapewnienia
obywatelom bezpieczeństwa, które pozwoli im na projektowanie prywatnej sfery swojego życia w zakresie konsumpcji według współczesnych
standardów bezpieczeństwa indywidualnego W związku z powyższym
poddano analizie wybrane instytucje, których głównym zadaniem jest
sprawowanie w imieniu państwa instytucjonalnej kontroli przestrzeni
112 |
Anna Orzyłowska Konsumpcjonizm jako zagrożenie dla bezpieczeństwa…
publicznej, w celu ochrony interesów przeciętnych obywateli w zakresie
handlu i usług.
Analizie poddano także wyniki badań społecznych, poruszających
problemy związane z zarządzaniem przez indywidualne osoby posiadanymi środkami finansowymi, z zastosowaniem takich form, jak gromadzenie oszczędności i zaciąganie zadłużeń. Uwzględnione badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie dorosłych mieszkańców Polski
oraz przedstawicieli wybranej grupy zawodowej. Wnioski z badań, wzbogacone krytyczną analizę literatury przedmiotu, pozwoliły określić parametry współczesnego bezpieczeństwa indywidualnego.
Keywords:
personal security, public spaces, savings, debts, institution
bezpieczeństwo indywidualne, przestrzeń publiczna, oszczędności, zadłużenie, instytucja
Wstęp
Zapoczątkowana w 1989 roku w Polsce transformacja ustrojowa była
ukierunkowana na daleko idące zmiany w wymiarze aksjologicznym,
gospodarczym i społecznym. Szczególnie istotną wartością nowego systemu stało się włączenie do obowiązującego kanonu praw i norm podmiotowego odniesienia do praw człowieka. Człowiek stał się najwyższą wartością, któremu państwo ma obowiązek zapewnić bezpieczeństwo, czyli
taki stan, w którym będzie on miał zdolność do kreowania, rozwijania
i ochrony ważnych dla siebie wartości przed zewnętrznymi i wewnętrznymi zagrożeniami (Fehler 2012, s. 10). Włodzimierz Fehler zauważa
także, że bezpieczeństwo jednostki to stan wolny od zagrożeń istotnych
dla każdego człowieka wartości, takich jak życie, zdrowie, wolność, nietykalność osoby i mienia, swobody przekonań i głoszenia poglądów, prawo
do pracy (Fehler 2012, s. 11). I tak przedmiotem bezpieczeństwa może
być: jednostka, grupa społeczna, organizacja, państwo i tym podobne.
W wymiarze przedmiotowym bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności podmiotu (Ferszt-Piłat, 2014, s. 92).
Bezpieczeństwo analizowane według kryterium podmiotowego
nabiera charakteru jednostkowego i całościowego w odniesieniu do stosunków wewnętrznych i międzynarodowych. Należy zwrócić uwagę,
że w ramach tworzącej się teorii bezpieczeństwa państwa, rozważania
| 113
naukowe współczesnych analityków, pozwoliły na sporządzenie listy
podstawowych wartości, które spotkają się z powszechną akceptacją jako
osnowa do definiowania bezpieczeństwa indywidualnego i powszechnego
dla współczesnych społeczeństw. Jej główne aspekty to:
• przetrwanie (państwa, narodu, zachowanie egzystencji biologicznej);
• integralność terytorialna;
• niezależność polityczna;
• jakość życia obywateli (Zięba 1999, s. 41-42).
Transformacja ustrojowa, która miała miejsce w Polsce 25 lat temu,
przyniosła zmiany w systemie społeczno+politycznym, które z kolei
w sposób bardzo istotny wpłynęły na styl życia obywateli. Ukształtował
się nowy wzór osobowy człowieka, który także stały się prekursorem
zjawiska społecznego, nazwanego „konsumpcjonizmem”, dołączając tym
samym do trendów znanych w społeczeństwach państw zachodnioeuropejskich. Pierwszą oznaką otwarcia się Polski na zachód było pojawienie
się w powszechnej sprzedaży towarów wyprodukowanych za granicą. Co
po dość długim okresie niedostatku, określanego jako „czasy pustych
półek”, było identyfikowane przez społeczeństwo polskie, jako efekt oraz
rezultat pozytywnych zmian.
Nie należy jednak zapominać, że w toku zdarzeń i rozwoju w czasach poprzedniego ustroju polskie społeczeństwo nie stawało się zasobne
materialnie., a demonstrowanie przez jednostki swojej pozycji i wartości
przez pryzmat posiadanego majątku lub dóbr, o których dziś możemy
powiedzieć gadżety, nie wpisywało się do kanonu wzorca osobowego stosowanego w procesie socjalizacji. Taka postawa była oceniana w kategoriach pejoratywnych, a wszelkiego rodzaju aktywność i przedsiębiorczość,
której wynikiem był sukces materialny, była przez szeroko rozumianą opinię publiczną dyskredytowana, i w takim też kontekście popularyzowana
przez media.
Podmioty przestrzeni publicznej a bezpieczeństwo
indywidualne obywateli
Jednym ze znaczących osiągnięć, jakie zyskało społeczeństwo polskie
po transformacji ustrojowej, była instytucjonalna ochrona interesów każdego obywatela zagwarantowana w ustawie zasadniczej.
Wskazuje ona holistyczne i systemowe funkcjonowanie konstytucyjnych organów państwowych i administracyjnych, ukierunkowane na maksymalne ograniczanie stanu zagrożenia i poczucia lęku w społeczeństwie.
114 |
Daje także pojedynczym obywatelom i grupom społecznym świadomość,
że są im gwarantowane swobody, umożliwiające rozwój w aspekcie: politycznym, ekonomicznym, gospodarczym, społecznym i ekologicznym.
Warto też zwrócić uwagę na wieloaspektowe definiowanie bezpieczeństwa przez W. Fehlera, który uwzględnia podmiotowe znaczenie jednostki
ludzkiej, która jednocześnie uzasadnia istnienie instytucjonalnej ochrony
przed zagrożeniami. Jego zdaniem, bezpieczeństwo wewnętrzne państwa
to taki zakotwiczony w porządku ustrojowym stan stosunków i procesów
wewnątrz państwa, który zapewniając skuteczną i harmonijną realizację
interesów państwa i jego obywateli, jednocześnie tworzy potencjał zdolności do sprawnego diagnozowania i reagowania w przypadkach pojawiających się zagrożeń godzących w te interesy (Fehler 2012, s. 205).
Potrzeby fizjologiczne i potrzebę bezpieczeństwa człowieka uznał
A. Maslow za priorytetowe dla prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego. Analizując współczesny model ich zaspokajania, można
dostrzec wyraźny związek pomiędzy czynnościami związanymi z nabywaniem dóbr i usług a obecnością w przestrzeni publicznej. Indywidualne
zakupy stały się machiną napędzającą gospodarkę, a sposób ich dokonywania odbywa się według swoistego rytuału, wpisującego się w styl
życia współczesnego człowieka oraz w przestrzeń publiczną1, rozumianą
w kategoriach urbanistycznych, społecznych, administracyjnych i ekonomicznych. Dlatego też dla zdecydowanej większości społeczeństwa nabywanie, czyli konsumpcja stało się czynnością dnia codziennego, ale także
zagrożeniem dla zdrowia, życia, czy też mienia. W tych okolicznościach
niezbędna okazała się instytucjonalna pomoc państwa w celu ochrony
interesów i bezpieczeństwa indywidualnego swoich obywateli. Okoliczności te zostały także zaakcentowane w ustawodawstwie konstytuującym
Unię Europejską.
Kontynuując rozważania, zostaną poddane analizie instytucje, które
z racji posiadanych uprawnień i obowiązków, wypełniają zobowiązania
państwa wobec bezpieczeństwa indywidualnego obywateli w zakresie
realizacji różnorodnych potrzeb i usług konsumpcyjnych. Naczelną pozycję zajmuje Urząd Ochrony Klienta i Konsumenta i podległa mu Inspekcja Handlowa oraz Inspekcja Sanitarna podporządkowana Ministerstwu
Zdrowia.
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, którego poprzednikiem był Urząd Antymonopolowy, działa od 1996 roku na mocy Ustawy
z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym.
Jego celem jest zapewnienie rozwoju konkurencji, ochrony podmiotów
| 115
gospodarczych narażonych na stosowanie praktyk monopolistycznych
oraz ochrony interesów indywidualnych konsumentów. Obecnie nadzór nad działalnością Prezesa UOKiK sprawuje Prezes Rady Ministrów.
Powołanie i odwołanie Prezesa UOKiK, jako funkcjonariusza publicznego, dokonywane jest w drodze otwartego i konkurencyjnego naboru
przez Premiera. Pełni on swoje obowiązki do dnia powołania następcy.
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest organem antymonopolowym, wspierającym gospodarkę wolnorynkową, działającym
w zakresie ochrony rynku krajowego oraz jego uczestników przed praktykami monopolistycznymi. Działalność statutowa Prezesa UOKiK, to
także wykonywanie zadań nałożonych na władze naszego państwa, jako
członka Unii Europejskiej, na podstawie art. 84 i art. 85 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. UOKiK jest także jednolitym urzędem
łącznikowym w rozumieniu przepisów rozporządzenia nr 2006/2004/WE
oraz, w zakresie swoich ustawowych kompetencji, jest właściwym organem, o którym mowa w art. 4 ust. 1 Rozporządzenia nr 2006/2004/WE.
Dokumenty te wskazują na silne powiązanie państw Unii Europejskiej
w dążeniu do zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego podmiotom
indywidualnym i grupowym. Można zatem uznać, że od strony formalnej podmiotowość człowieka jest podkreślana poprzez dbałość organów władzy o zabezpieczenie każdej jednostce ludzkiej bezpieczeństwa
indywidualnego.
W bezpośredniej podległości do UOKiK usytuowana jest Inspekcja
Handlowa, jako wyspecjalizowany organ kontroli państwowej powołany
do ochrony interesów i praw konsumentów oraz interesów gospodarczych państwa, czyli działająca w bezpośrednim kontakcie z klientem na
rzecz jego bezpieczeństwa indywidualnego. Działa ona podstawie Ustawy
o Inspekcji Handlowej z dnia 15 grudnia 2000 roku. Do jej podstawowych
zadań należy:
• kontrola legalności i rzetelności działania przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą;
• kontrola wyrobów wprowadzonych do obrotu w zakresie zgodności
z zasadniczymi lub innymi wymaganiami, określonymi w przepisach odrębnych, z wyłączeniem produktów podlegających nadzorowi
innych właściwych organów;
• kontrola produktów w rozumieniu ustawy z dnia 12 grudnia 2003
roku o ogólnym bezpieczeństwie produktów;
• kontrola substancji chemicznych, preparatów chemicznych, wyrobów
i detergentów przeznaczonych do kontroli produktów, znajdujących
116 |
się w obrocie handlowym lub przeznaczonych do wprowadzenia do
takiego obrotu, w tym w zakresie oznakowania i zafałszowań, oraz
kontrola usług ,
• kontrola przestrzegania przez sprzedawców detalicznych i sprzedawców hurtowych przepisów organizowanie i prowadzenie stałych polubownych sądów konsumenckich;
• prowadzenie poradnictwa konsumenckiego;
• kontrolowanie zjawisk lub procesów gospodarczych zachodzących na
rynku,
• kontrolowanie zgodności wyrobu z zasadniczymi lub innymi wymaganiami albo zgodności produktu z ogólnymi wymaganiami bezpieczeństwa określonymi w odrębnych ustawach,
• wykonywanie innych zadań określonych w ustawie lub w odrębnych
przepisach.
Indywidualny obywatel – konsument, jako samodzielny podmiot,
który uznał, że naruszono jego prawa w zakresie korzystania z usług,
dotyczących zakupu towarów i usług, może złożyć do Inspekcji Handlowej skargę na sprzedawcę, usługodawcę, właściciela lokalu gastronomicznego itp. Obywatel występuje w tej procedurze jako podmiot, wobec
którego zostały naruszone przysługujące mu prawa z tytułu następujących
okoliczności:
• odmowy przyjęcia reklamacji;
• niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową;
• niezałatwienia reklamacji w terminie;
• niewłaściwej jakości usługi;
• złej jakości produktów spożywczych;
• ni uwidocznienia ceny nabywanego produktu;
• oszustwa na wadze, mierze i cenie;
• nieuczciwej, prowadzającej w błąd reklamy;
• zwłoki w dostarczeniu towaru, bądź świadczenia usługi;
• niedostarczenia produktu, braku świadczenia usługi;
Nad bezpieczeństwem osobistym obywateli czuwa również resort zdrowia poprzez dwie wyspecjalizowane instytucje, a mianowicie: Inspekcję
Sanitarną i Inspekcję Farmaceutyczną, sprawujące kontrolę i nadzór nad
warunkami higieny w różnych dziedzinach życia oraz nadzór nad jakością
produktów leczniczych. Główny Inspektorat Sanitarny, jako jeden z centralnych urzędów administracji rządowej, działa od dnia 1 stycznia 2000
roku na mocy rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 1999
roku w sprawie nadania statutu Głównemu Inspektoratowi Sanitarnemu.
| 117
Powyższe rozporządzenie zostało zastąpione aktualnie obowiązującym
rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 29 lipca 2010 roku w sprawie
nadania statutu Głównemu Inspektoratowi Sanitarnemu. Do podstawowych zadań Inspekcji Sanitarnej należy:
• nadzorowanie higieny środowiska;
• nadzorowanie higieny pracy w zakładach pracy;
• nadzorowanie higieny radiacyjnej.
• nadzorowanie higieny procesów nauczania i wychowania.
• nadzorowanie higieny wypoczynku i rekreacji;
• nadzorowanie jakości zdrowotnej żywności, żywienia i przedmiotów
użytku;
• nadzorowanie higieniczno-sanitarne personelu medycznego, sprzętu
oraz pomieszczeń, w których są udzielane świadczenia zdrowotne.
Państwowa Inspekcja Sanitarna prowadzi swoją dzielność statutową
poprzez administrację na poziomie województwa i podlega wojewodzie.
W każdym z województw działa wojewódzka stacja sanitarno-epidemiologiczna, której podlegają stacje powiatowe i graniczne. Każdą ze stacji,
które posiadają status zakładu leczniczego, kieruje odpowiednio:
• państwowy wojewódzki inspektor sanitarny;
• państwowy powiatowy inspektor sanitarny;
• państwowy graniczny inspektor sanitarny.
Analizowane instytucje zasługują na szczególną uwagę ze względu na
fakt, iż ich działalność statutowa ukierunkowana jest na zabezpieczenie
interesów obywateli w zakresie ochrony ich zasobów finansowych, jakimi
są oszczędności oraz prawidłowych zasad zadłużeń. Sprawne działanie
tych instytucji przekłada się także na zaufanie obywateli wobec państwa.
W wypadku konsumentów wolumen ich korelacji z bankami jest
wprost proporcjonalny do poziomu zaufania, jakim darzą te instytucje.
W sytuacjach kryzysowych dominuje nieufność i brak poczucia bezpieczeństwa (Ferszt-Piłat, 2012, s. 111).
Kontrowersje wokół praktyki konsumenckiej
Import z krajów zachodnich oraz postępujący rozwój gospodarczy po
1990 roku spowodował, że w sprzedaży detalicznej pojawiło się coraz więcej towarów i usług. W miary upływu lat problemem staje się sprzedaż
wyprodukowanych towarów, a nie ich brak na rynku. Oprócz towarów
niezbędnych do codziennej egzystencji, pojawiają się też takie, których
posiadanie jest wyznacznikiem prestiżu i pozycji społecznej. Ponadto,
118 |
przeciętny przedstawiciel młodego pokolenia jest adresatem reklam,
w których jest informowany o nowych atrakcyjnych, ale nie niezbędnych,
dla niego produktach, a także o sposobach ich pozyskania. Można je nabyć
w sprzedaży bezpośredniej lub dokonać zakupu przez Internet. Brak pieniędzy nie stanowi większego problemu, gdyż na rynku usług pojawiły
się kredyty, sprzedaż ratalna, a w szczególnych wypadkach można stać się
beneficjentem akcji charytatywnych, szczególnie popularnych w okresach
świątecznych.
Nowa sytuacja społeczno-gospodarcza nie wpłynęła na zasobność
finansową przeciętnych obywateli naszego państwa. Stało się to za przyczyną zmiany w strukturze zatrudnienia, która nie gwarantuje stabilności w zatrudnieniu. Ciągle utrzymujący się wysoki odsetek bezrobotnych
oraz zagrożenie utraty pracy w sektorach produkcyjnych, usługowych
i administracyjnych to stały element wizerunku społeczno-konomicznego naszego kraju. Ponadto troska każdego obywatela o własne bezpieczeństwo indywidualne jest jednym z kanonów kultury bezpieczeństwa
zachodnioeuropejskich społeczeństw demokratycznych, do których aspirujemy jako państwo członkowskie Unii Europejskiej.
Za jeden z głównych parametrów oceniających zasobność finansową, a tym samym stosunek członków społeczeństwa wobec własnego
bezpieczeństwo indywidualnego, można uznać wartość zgromadzonych
oszczędności i zaciągniętych zobowiązań, tj. kredytów, pożyczek. Z badań
przeprowadzonych przez CBOS w kwietniu 2014 roku wynika, że 40%
ogółu społeczeństwa posiada oszczędności, a 45% zadłużenie. Większość
osób posiadających oszczędności (65%) deklaruje, że gdyby musieli przeznaczyć wszystkie oszczędności na bieżące utrzymanie byliby w stanie żyć
ze zgromadzonych zasobów przynajmniej przez dwa miesiące, a niemal
co piąty (19%) nawet dłużej niż pół roku. Co siódmemu (15%) wystarczyłyby one na miesiąc, a co czternastemu (7%) na krócej. Natomiast
zdecydowana większość tych, którzy posiadają zadłużenie (40%), spłaca
je regularnie, a 5 % stwierdziło, ze jest to dla ich budżetu problem. Polacy
zadłużają się w różnych źródłach równocześnie. Zdecydowana większość (87%) z tych, którzy posiadają zadłużenie, zaciągnęli je w bankach,
następnie 12% skorzystało z możliwości jakie stwarzają w tym względzie
zakłady pracy oraz u osób prywatnych, tj. od rodziny, znajomych, przyjaciół, a 10 % w instytucjach udzielających kredyty, nie będąc bankiem (por
Kowalczyk, CBOS Nr 41/2014, s. 2–4). Publikowane przez CBOS wyniki
badań pozwalają uogólnić analizę, która może przyczynić się do wyjaśnienia stanu finansowego polskich rodzin (wykres 1 i 2)
| 119
Wykres 1. Posiadający oszczędności, a stwierdzenie określające
poziom życia w gospodarstwach domowych badanych
(dane w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Kowalczyk. Polacy o swoich
oszczędnościach, komunikat z badań Nr 41/2014, CBOS, Warszawa 2014, s. 2–4.
Wykres 2. Posiadający oszczędności, a stwierdzenie określające
poziom życia w gospodarstwach domowych badanych
(dane w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Kowalczyk. Polacy o swoich
oszczędnościach, komunikat z badań Nr 41/2014, CBOS, Warszawa 2014, s. 2–4.
W celu potwierdzenia pewnej prawidłowości, odnoszącej się do percepcji bezpieczeństwa indywidualnego przez pryzmat zasobności finansowej, jakimi są oszczędności i zadłużenia, zestawione opublikowane w 2013
roku badania, przeprowadzone wśród żołnierzy zawodowych. Uwzględniono tę grupę z uwagi na następujące okoliczności: ponad osiemdziesiąt
120 |
procent żołnierzy nie przekroczyło 40. roku życia, charakteryzując swój
status zawodowy większość z nich mówi, że pracuje a nie służy, instytucje wojskowe, jako pracodawca, są obecnie bardzo atrakcyjne ze względu
na wysokość wynagrodzeń, gwarancję zatrudnienie i zabezpieczenia
socjalne. Można także uznać, że żołnierze zawodowi to osoby ukształtowane mentalnie i osobowościowo w systemie państwa demokratycznego.
Ponadto, jako grupa zawodowa, posiadają atuty, które pozwalają im na
projektowanie prywatnej sfery swojego życia według współczesnych standardów bezpieczeństwa indywidualnego
Wskaźniki odnoszące się do odsetka oszczędności i zadłużenia
w gospodarstwach domowych żołnierzy i ogółu społeczeństwa kształtują
się podobnie. Szczegółowe dane prezentują się następująco: 38% gospodarstw domowych posiada tylko zadłużenie, 30% zadłużenie i oszczędności, 20% tylko oszczędności, 11% nie posiada oszczędności i nie ma
zadłużenia.
Wykres 3. Praktykowane wśród żołnierzy formy oszczędzania nadwyżek
finansowych (dane w %)
* Dane nie sumują się do 100% ponieważ respondenci mieli możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi. Analizy wykonano dla N=305.
Źródło: A. Orzyłowska, Warunki materialne żołnierzy zawodowych – sprawozdanie z badań, WCEO/WBBS, Warszawa 2013, s. 20.
Ci żołnierze, których gospodarstwa domowe są obciążone zadłużeniem, skorzystali w tym względzie z możliwości zaprezentowanych na
wykresie 4.
| 121
Wykres 4. Wykorzystywane przez żołnierzy możliwości kredytowe
(dane w %)*
* Dane nie sumują się do 100% ponieważ respondenci mieli możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi. Analizy wykonano dla N=419.
Wykres 5. Powody zadłużenia gospodarstw domowych żołnierzy
(dane w %)*
* Dane nie sumują się do 100%, ponieważ respondenci mieli możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi. Analizy wykonano dla N=419.
122 |
Zobowiązania finansowe posiadane przez gospodarstwa domowe wojskowych najczęściej powstały w wyniku inicjatyw inwestycyjnych. Jednocześnie, blisko co czwarty zadłużony posiada kredyt konsumpcyjny. Ze
szczegółowych informacji pochodzących od respondentów dotyczących
celów, na jakie w ich wypadku zostały spożytkowane zaciągnięte kredyty
wynika, że zadłużenie inwestycyjne to przede wszystkim zakup lokalu
mieszkalnego (wykres 5).
Hipotetycznie trudna sytuacja, jaką jest nieplanowana potrzeba
wydatkowania pieniędzy w kwocie przybliżonej do osiąganych miesięcznych dochodów, dla zdecydowanej większości badanych nie stanowiłaby
problemu. Deklarowane przez respondentów w trzech kolejnych badaniach szczegóły, dotyczące sposobów rozwiązania takiej sytuacji, prezentuje poniższa tabeli.
Tabela 1. Przewidywane zachowania badanych w sytuacji krytycznej
(dane w %)
Jeżeli będą Państwo zmuszeni dokonać szybko
nieoczekiwanego wydatku w kwocie równej całości
miesięcznego dochodu Waszego gospodarstwa, to co
wtedy zrobicie?
2011 r. 2012 r. 2013 r.
Poprosimy o pożyczkę osoby bliskie (rodzinę,
znajomych)
23
26
25
Sięgniemy do oszczędności
28
23
34
Zaciągniemy kredyt w banku lub pożyczkę
w miejscu pracy
23
27
16
Sprzedamy coś, zastawimy w lombardzie
2
2
1
Nie będziemy wiedzieli co zrobić
4
5
4
20
17
20
Trudno powiedzieć
Omawiane badania wykazały, że w grupie deklarującej konstruktywne
rozwiązanie ekonomicznie trudnej sytuacji znalazł się największy odsetek
badanych, skłonnych sięgnąć do oszczędności. Ich liczebność znacznie
wzrosła w porównaniu z badaniami z ubiegłego roku. Pozostała grupa
respondentów, ci którzy nie umieją wskazać konstruktywnego rozwiązania
| 123
wskazanej trudnej sytuacji, na przestrzeni kolejnych trzech utrzymuje się
na zbliżonym poziomie (por. Orzyłowska, 2013, s. 20–22).
Współcześnie, w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa indywidualnego, nawet przeciętni obywatele zarządzają swoimi oszczędnościami
i zadłużeniami za pomocą instytucji, jaką jest bank. Bank jako instytucja
profesjonalna, będąca usługodawcą w stosunku do swoich klientów, jest
w sytuacji uprzywilejowanej (przygotowuje ofertę produktową, świadczy
usługi) i w związku z tym ma znaczący wpływ na funkcjonowanie i stabilność całego systemu ekonomicznego. Dlatego też ustawodawca powołał
Komisję Nadzoru Finansowego, której powierzono realizację funkcji nadzorczej wobec rynku usług bankowych (Bujak 2014, s. 388).
Zakończenie
Bezpieczeństwo indywidualne (zwane także personalnym lub osobowym) obok bezpieczeństwa grupowego, narodowego i międzynarodowego
jest kategorią pojęciową wyodrębnioną według kryterium podmiotowego.
Z uwagi na podmiot, jakim jest jednostka ludzka, i jej funkcjonowanie
w przestrzeni społecznej, można także określić parametry, wyznaczające
współczesny kanon bezpieczeństwa indywidualnego, który poprzez takie
cechy, jak: potencjał intelektualny, świadomość i kompetencje ekonomiczne kapitału ludzkiego mogą także wpłynąć na kulturę bezpieczeństwa. Socjalizacja obywatelska, przyjmując tu określenie, że tożsamość
społeczno-kulturowa jednostki oraz grupy funkcjonuje w systemach społeczno-kulturowych. Takie systemy są podstawą socjalizacyjną oraz tożsamościową (Ferszt-Piłat, 2008 s. 275)
Można uznać, że w wyniku podniesienia poziomu świadomości,
współczesne społeczeństwo polskie poszerzyło zakres pojęcia bezpieczeństwa indywidualnego. Wcześniej było ono utożsamiane z gwarancją
nienaruszalności, nietykalności cielesnej i ochrony mienia przed aktami
przemocy ze strony przestępczych zachowań jednostek lub grup zorganizowanych. Obecnie, za wymiary bezpieczeństwa indywidualnego uznawane są przede wszystkim podstawy egzystencji, w tym stabilność zawodowa oraz poczucie pewności i swobody rozwoju w aspekcie politycznym,
ekonomicznym, gospodarczym, społecznym i ekologicznym oraz brak
zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania prywatnej sfery życia.
Ewaluacja podejścia współczesnego społeczeństwa do bezpieczeństwa indywidualnego może być traktowana jako jego oczekiwania wobec
organów państwowych, wypełniających zadania na rzecz bezpieczeństwa.
124 |
W celu poszerzenia wiedzy, odnoszącej się do działań praktycznych
i poziomu zadowolenia obywateli z autopsji bezpieczeństwa indywidualnego, należałoby monitorować sprawność działań omawianych instytucji
oraz nastroje społeczne w tym względzie, z zastosowaniem metodologii
badań społecznych oraz badań nad bezpieczeństwem.
References
Bujak B., Produkty bankowe w regulacjach nadzorczych – aspekty formalno-prawne tworzenia produktu bankowego [w] Journal of Modern
Science, Tom 1/20/2014, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi.
Fehler W., Bezpieczeństwo wewnętrzne współczesnej Polski. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Arte, Warszawa 2012.
Ferszt-Piłat K., Elementy tożsamości społeczno-kulturowej w polskich i niemieckich podręcznikach do historii a socjalizacja obywatelska, Journal of
Modern Science, Tom 2/5/2008, Pedagogika, Józefów: Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi.
Ferszt-Piłat K., Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym
społeczeństwie, [w] Journal of Modern Science. Zeszyty Naukowo
– Dydaktyczne. Tom 3/15/2012, , Józefów: Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi
Ferszt-Piłat K., Dewiacje wśród uczniów a bezpieczeństwo w szkole oraz
informowanie nauczycieli [w] Journal of Modern Science, Tom
1/20/2014, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
Kowalczyk K. Polacy o swoich oszczędnościach, komunikat z badań
Nr 41/2014, CBOS, Warszawa 2014.
Księżopolski K., red., Problemy bezpieczeństwa wewnętrznego i bezpieczeństwa międzynarodowego, Wydawca Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna w Warszawie, Warszawa 2009.
Misiuk A. Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego. Zagadnienia prawno ustrojowe Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2008.
Orzyłowska A. Warunki materialne żołnierzy zawodowych, sprawozdanie
z badań, WBBS, Warszawa 2013.
Pokruszyński W., Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im Alcide De Gasperi, Józefów 2010.
| 125
Polakowska-Kujawa J., red., Socjologia ogólna. Wybrane problemy, Szkoła
Główna Handlowa, Warszawa 1999.
Rutkowski Cz., Bezpieczeństwo wewnętrzne. Tożsamość – kierowanie
– zarządzanie Wyższa szkoła Zarządzania i Prawa im Heleny Chodkowskiej w Warszawie, Warszawa 2010
Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa
1999.
http://www.tup.org.pl/donload/2009_0906 Karta Przestrzeni Publicznej.
Endnotes
1. Według Karty Przestrzeni Publicznej przestrzeń publiczna definiowana jest w kategoriach społeczno-ekonomicznych. Rozumiemy ją jako dobro wspólnie użytkowane,
celowo kształtowane przez człowieka zgodnie ze społecznymi zasadami i wartościami
– służące zaspokojeniu potrzeb społeczności lokalnych i ponadlokalnych. O publicznym charakterze przestrzeni decyduje zbiorowy sposób jej użytkowania.
Appearance in labour relationships
Pozorność w stosunkach pracy
dr Katarzyna Bomba
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
[email protected]
Abstracts
The occurrence of apparent legal actions leads to threats against the
principles of legal certainty and the security of legal transactions. The
author distinguishes usual appearance, which implies that the parties
engaged in a legal activity do not intend to have any legal effect, and qualified appearance, which refers to cases of the apparent conclusion of an
agreement by the parties in order to hide another agreement. The author
has distinguished the effects of each type of appearance in the employment
relationship. In the absence of legal regulations of the defects of the declaration of intent on labour law, the author answers the question about the
scope and method of use of civil law to regulate the appearance in labour
relations relating to Art. 300 of the Labour Code taking into account the
specific nature of the employment relationship. She assesses the legal
guarantees in labour relations of the implementation of the constitutional
principle of the rule of law i.e. the creation of legal standards with regard
to safety and the security situation of the parties of the labour relationship as well as the protection of the interests of third parties. The article
is an analysis of appearance in labour relations, taking into account the
rich jurisprudence of the Supreme Court and the literature on the subject.
Występowanie pozornych czynności prawnych prowadzi do zagrożenia zasad pewności prawa i bezpieczeństwa obrotu prawnego. Autorka
wyróżnia pozorność zwykłą, która zakłada, iż strony dokonujące czynności prawnej nie zmierzają do wywołania jakichkolwiek skutków prawnych
oraz pozorność kwalifikowaną, obejmującą przypadki zawarcia przez
strony pozornej umowy, w celu ukrycia innej, rzeczywiście przez nie
zamierzonej czynności prawnej i charakteryzuje skutki każdego wyróżnionego typu pozorności dla stosunku pracy. Wobec braku uregulowania wad
oświadczenia woli na gruncie prawa pracy, autorka odpowiada na pytanie
128 |
Katarzyna Bomba Pozorność w stosunkach pracy
o zakres i metodę zastosowania cywilnoprawnej regulacji pozorności
do stosunków pracy z mocy art. 300 Kodeksu pracy z uwzględnieniem
swoistego charakteru stosunku pracy. Ocenia gwarancje prawne realizacji w stosunkach pracy konstytucyjnej zasady państwa prawnego, tzn.
tworzenia norm prawnych z uwzględnieniem bezpieczeństwa i pewności
sytuacji stron stosunku pracy oraz ochrony interesów osób trzecich. Artykuł stanowi analizę pozorności w stosunkach pracy z uwzględnieniem
bogatego orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz literatury przedmiotu.
Keywords:
appearance, defects of the declaration of intent, employment relationship,
employment contract, invalidity
pozorność, wady oświadczenia woli, stosunek pracy, umowa o pracę,
nieważność
Wprowadzenie
Występowanie pozornych czynności prawnych prowadzi do zagrożenia zasad pewności prawa i bezpieczeństwa obrotu prawnego także na
gruncie innych gałęzi prawa, w tym prawa pracy. W konsekwencji do
ustawodawcy skierowano postulaty, stanowiące realizację konstytucyjnej zasady państwa prawnego. Zakładają one tworzenie norm prawnych
z uwzględnieniem bezpieczeństwa i pewności sytuacji podmiotów prawa
oraz ochrony interesów osób trzecich. Postulaty te związane są także
z zachowaniem zasady obiektywnej przewidywalności praw i obowiązków
prawnych. Oznacza ona, że z jednej strony podmioty dokonujące czynności prawnych i zmierzające do ukształtowania w ten sposób swej sytuacji prawnej powinny móc przewidzieć skutki swoich zachowań, by móc
racjonalnie planować swoje działania, a z drugiej strony, osoby trzecie, nie
biorące udziału w tych czynnościach, powinny podlegać ochronie przed
ich negatywnymi skutkami.
Wobec braku uregulowania wad oświadczenia woli w prawie pracy,
w myśl art. 300 k.p., ich oceny można dokonać przez pryzmat przepisów
prawa cywilnego, przy czym nieodzowna jest tutaj zgodność przepisów
kodeksu cywilnego z zasadami prawa pracy. Judykatura niejednokrotnie sięgała zresztą do przepisów k.c., regulujących wady oświadczenia
woli, w tym do art. 83 k.c. normującego pozorność. Nie dostrzeżono
tutaj sprzeczności z przyjętą w prawie pracy zasadą pewności prawnej
| 129
statusu zatrudnienia. W żadnym z orzeczeń nie sprzeciwiono się możliwości zastosowania do stosunków pracy przepisów, regulujących kwestię uchylania się od skutków oświadczeń woli, złożonych dla pozoru czy
pod wpływem błędu lub groźby, pomimo niepewności, jaką wprowadza do stosunków pracy stwierdzenie nieważności czynności prawnej.
Destabilizacja sytuacji prawnej podmiotów prawa wydaje się być bardziej dotkliwa w stosunkach pracy niż w stosunkach cywilnoprawnych.
Związane jest to nie tylko z istnieniem stosunku pracy, ale ma wpływ
również na istnienie stosunków ubezpieczenia społecznego i ubezpieczenia zdrowotnego. Kwestii tych nie należy pomijać przy wykładni
przepisów prawa cywilnego, dokonywanej na użytek stosunków pracy.
W konsekwencji, ocena przepisów prawa cywilnego, z punktu widzenia zasad prawa pracy, powinna być bardziej wnikliwa (art. 300 k.p.),
w szczególności problem ten obecny jest przy pozorności, która jest
wadą szczególnego rodzaju. Nie dochodzi przy niej do wadliwego podejmowania woli przez strony, ale do świadomego wywołania jedynie wrażenia złożenia oświadczeń, z którymi prawo zwykle wiąże określone
skutki prawne. Ze względu na tę specyfikę pozorności, w orzecznictwie
i doktrynie prawa pracy od dawna obecne jest ugruntowane stanowisko, zgodnie z którym, w celu zachowania bezpieczeństwa i pewności
sytuacji prawnej podmiotów prawa, art. 83 §1 k.c. do stosunków pracy
stosować należy bez jakichkolwiek modyfikacji (Zieliński 1986, s. 22).
Pozorność zwykła
Sytuacje, w których zawierane są pozorne umowy o pracę, nie należą
w prawie pracy do rzadkości. Zawierane są one z reguły w interesie rzekomego pracownika, umożliwiając mu uzyskanie korzyści, które mogą
przypaść tylko pracownikowi, np. stwarzają podstawę do powstania
stosunku ubezpieczenia społecznego, zapewniają uprawnienia mieszkaniowe, ulgi podatkowe czy też możliwość ubiegania się o przyjęcie do
szkoły dla pracujących. Można sobie także wyobrazić przykład zawarcia
pozornej umowy o pracę z inicjatywy osoby reprezentującej zakład pracy,
która następnie zagarnia mienie tego zakładu w postaci wynagrodzenia
rzekomego pracownika. Brak w doktrynie wątpliwości co do tego, że
umowa dotknięta czystą pozornością obciążona jest sankcją nieważności. Strony dokonują czynności prawnej tylko w celu stworzenia pozoru.
W rzeczywistości, w ich sytuacji prawnej nie następuje żadna zmiana
(Lewaszkiewicz-Petrykowska 1973, s. 60). Umowa taka, zgodnie z art.
130 |
83 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p., jest nieważna, przy czym nieważność
ta nie powoduje w zasadzie żadnych problemów, ponieważ strony tej
umowy nie przystępują do jej wykonania, nie dochodzi zatem do świadczenia pracy. Takie niebudzące w doktrynie kontrowersji stanowisko znalazło potwierdzenie w wyroku SA z 09.06.2004 r., w którym Sąd uznał,
że „zawarcie umowy dla pozoru (art. 83 k.c. w zw. z art. 300 k.p.) lub
w celu obejścia prawa (art. 58 k.c. w zw. z art. 300 k.p.) nie może rodzić
skutków prawnych i stanowić podstawy do uznania, że osoba, która
zawarła taką umowę podlega ubezpieczeniu społecznemu pracowników”
(III AUa 485/03; por. także: wyrok SN z 11.09.1998 r., II UKN 199/98).
SA podtrzymał tym samym wyrok SO, zgodnie z którym odmowna
decyzja ZUS z 05.03.1996 r. w kwestii wypłaty odszkodowania z tytułu
doznania wypadku przez powoda w drodze z pracy była uzasadniona. Po
rozpatrzeniu sprawy sądy obu instancji doszły do tego samego wniosku:
powód pomagał bratu okazjonalnie w prowadzonym przez niego gospodarstwie rolnym. Nie wykonywał, jak wskazał SA, pracy na podstawie
umowy o pracę w rozumieniu art. 22 k.p., czyli nie był zobowiązany do
wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy, pod jego
kierownictwem i za odpowiednim wynagrodzeniem. Pomoc członków
rodziny przy prowadzeniu przez rolnika gospodarstwa rolnego, świadczona w miarę wolnego, czasu jest charakterystyczna, zdaniem Sądu, dla
stosunków wiejskich i nie świadczy o wykonywaniu pracy na zasadach
określonych w art. 22 k.p. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem,
słusznie SA uznał, że złożenie oświadczeń woli przez strony o zawarciu
formalnej umowy o pracę dotknięte było pozornością, nigdy bowiem nie
doszło do przystąpienia i wykonywania pracy na warunkach określonych
w tej umowie, a jej zawarcie miało na celu wyłącznie uzyskanie świadczeń
z ubezpieczenia społecznego. Umowa taka zatem bezspornie dotknięta
jest sankcją nieważności. W sytuacji, gdyby kontrahent takiej umowy
przystąpił jednak do wykonywania pracy, w zależności od okoliczności
konkretnej sprawy możliwe byłyby dwa rozwiązania (Liszcz 1977, s. 153).
Umowa nie zostałaby uznana za pozorną albo doszłoby do stwierdzenia
zawarcia między stronami drugiej, tym razem ważnej umowy, w sposób
dorozumiany przez dopuszczenie i przystąpienie do pracy.
Pozorność kwalifikowana
Z praktycznego punktu widzenia większe znaczenie dla stosunków
pracy mają jednak te pozorne umowy, które zawierane są przez strony
| 131
w celu ukrycia innej, rzeczywiście przez nie zamierzonej czynności prawnej, tj. dotknięte pozornością względną, przy czym możliwe są tutaj dwie
sytuacje.
Pierwsza polega na zawarciu umowy cywilnoprawnej (umowy zlecenia, umowy o dzieło) ukrywającej umowę o pracę, np., jak wskazuje
T. Zieliński (Zieliński 1986, s. 22), w celu obejścia przepisów normujących tzw. dyscyplinę płac. W praktyce coraz częściej można zauważyć
powoływanie się przez strony umowy, ale także przez sądy, rozpoznające
sprawy, dotyczące prawnego charakteru umowy członka zarządu spółki
kapitałowej, na pozorność zawartej umowy zlecenia oraz ustalenie, że de
iure doszło do zawarcia umowy o pracę, która wskazywana jest tutaj jako
umowa dysymulowana. Strony umowy wskazują, że faktycznie chciały
nawiązać umowę o pracę, a jedynie dla pozoru zawarły dwie umowy, tj.
umowę cywilnoprawną i ukrytą umowę o pracę. Ukrycie istnienia części stosunku pracy pod pozorem cywilnoprawnej umowy o świadczenie
usług, spowodowane było chęcią obniżenia składek ZUS (w starym systemie ubezpieczeniowym) oraz podatków uiszczanych przez osobę pracującą. Przyjęcie takiego wyjaśnienia prowadzi do uznania, że czynność
cywilnoprawna była czynnością symulowaną (art. 83 k.c. w zw. z art. 300
k.p.), która ukrywała umowę o pracę. Trafnie wskazuje M. Gersdorf na
błędną subsumpcję powyższego stanu faktycznego z art. 83 k.p. (Gersdorf
2003, s. 15). Przy takiej interpretacji nie odróżnia się bowiem czynności
prawnej pozornej, od takiej, która prawo narusza. Tymczasem pozorność,
jako wada oświadczenia woli, dotyczyć może wyłącznie tej sfery stosunków prawnych, która uregulowana jest w ramach autonomii woli stron.
Instytucja nieważności czynności prawnej dokonanej dla pozoru związana jest przecież z wolnością umów, a nie normami imperatywnymi.
W sferze uregulowanej normami bezwzględnie obowiązującymi, zgodnie z art. 58 § 1 k.c., nieważne są te czynności, które mają na celu obejście prawa (in fraudem legis). Za przedstawionym poglądem przemawia
także zasada, zgodnie z którą ze świadomych naruszeń prawa nie wolno
wywodzić dla siebie pozytywnych skutków prawnych. W rezultacie naruszyciel prawa nie może powoływać się na pozorność i w sposób uzasadniony dochodzić roszczeń z czynności ukrytej. Przekonanie takie, choć
słuszne, nie jest w doktrynie powszechne. W literaturze często przyjmuje
się w takich sytuacjach, że nieważność czynności prawnej może wynikać
przede wszystkim z czynności pozornej, ponieważ tej, ze względu na brak
zamiaru wywołania związanych z nią skutków prawnych, w ogóle nie
ma. Z kolei przyjęcie nieważności na podstawie art. 58 § 1 k.c. wskazuje,
132 |
że czynność prawna jest nieważna ze względu na jej treść. Stąd wynika
wspomniane wcześniej niewłaściwe założenie, że czynności pozorne
mogą być też dokonane w celu obejścia prawa (Piekarski 1972, s. 209
i n.). Zauważyć w tym miejscu należy, że SN już w wyroku z 11.05.1946
r., II C 574/45, zabronił powoływania się na pozorność, gdy umowa
pozorna zawarta została w celu niegodziwym. Orzecznictwo SN zostało
jednak zmodyfikowane i 25.01.1960 r., IV CR 47/60, SN wydał przytaczany już wyrok, w którym w sposób niepozostawiający wątpliwości
orzekł, że „okoliczność, iż cel oświadczenia woli, które zostało złożone dla
pozoru, był niegodziwy, nie pozbawia tego, kto takie oświadczenia złożył, prawa powoływania się na pozorność i nieważność (…)”. Sąd przyjął,
że strony mają możliwość powoływania się na pozorność i wywodzoną
z tej pozorności nieważność, nawet jeśli cel złożonego oświadczenia był
niegodziwy. W doktrynie podjęto próby ratowania przestrzegania norm
iuscogens wskazaniem art. 412 k.c., zgodnie z którym w przypadku niegodziwego celu złożonego oświadczenia zasądza się dochodzone pozwem
roszczenie na rzecz Skarbu Państwa (Grzybowski 1985, s. 664). Według
wytycznych SN z 19.12.1972 r., III CZP 57/71, na tle okoliczności konkretnej sprawy, niegodziwy cel działania stron może uzasadniać zastosowanie tego przepisu (podobnie: Lewaszkiewicz-Petrykowska 1973,
s. 68). Wskazana wykładnia oraz możliwość wykorzystania w praktyce
art. 412 k.c. wypaczały jednak relację między art. 83 k.c. i art. 58 k.c. Ten
bowiem, kto omijał prawo, został wyposażony w prawo dochodzenia
korzystnych dla siebie roszczeń z umowy dysymulowanej. Przykładem
takiej czynności in fraudem legis będzie zawarcie przez członka zarządu
spółki kapitałowej, pierwotnie zatrudnionego w ramach stosunku pracy,
a po pewnym czasie dwóch umów – umowy o pracę i umowy cywilnoprawnej o świadczenie usług. Przy czym łączne wynagrodzenie pozostaje
w takiej sytuacji faktycznie bez zmian, a umowa cywilnoprawna staje się
jedynie podstawą regulacji nagród i innych bonusów. Takie ukształtowanie statusu prawnego zatrudnionego jest korzystne dla obu stron. ZUS
nie traktuje takiej umowy cywilnoprawnej jak umowy zlecenia, zawartej
z własnym pracownikiem, nie żąda zatem składek od wynagrodzenia
otrzymywanego przez członka zarządu na podstawie umowy cywilnej. Po
rozwiązaniu (najczęściej z inicjatywy członka zarządu) stosunku członkostwa w zarządzie umowa cywilnoprawna wygasa, a świadczenia z tej
umowy przestają być wypłacane. Członek zarządu występuje wówczas
do sądu pracy, podnosząc, że strony w istocie chciały zawrzeć umowę
o pracę, a zawarcie umowy o świadczenie usług odbyło się jedynie dla
| 133
pozoru. Cechy świadczenia pracy (praca pod kierownictwem) wskazywały jednak, że członek zarządu wykonywał pracę w ramach stosunku
pracy i normy semiimperatywne prawa pracy nakazywały zawarcie stosunku pracy wraz z jego wszystkimi konsekwencjami. Natomiast umowa
cywilna zawarta została wyłącznie dla pozoru, w celu ominięcia świadczeń o charakterze publicznym (składki, podatki). Motywacją takiego
zachowania członka zarządu są oczywiście kwestie finansowe. Dąży on
do maksymalizacji zarobków, chcąc jednocześnie korzystać z ochrony,
jaką zapewnia prawo pracy w założeniu dla słabszych ekonomicznie
pracowników. Jest to z pewnością argument za niezatrudnianiem pracowniczym, a więc ochronnym, członków zarządu, których dochody nie
mają odpowiednika w zarobkach pracowniczych. Wracając jednak do
meritum naszych rozważań należy stwierdzić, że umożliwienie oświadczającym w celu niegodziwym powoływania się na pozorność jest błędne.
Skutkuje stosowaniem konstrukcji wad oświadczenia woli do czynności sprzecznych z prawem. Tymczasem czynności dokonywane w celu
obejścia prawa wywierają jedynie wrażenie zgodności z ustawą, podczas
gdy objęte zamiarem stron skutki czynności in fraudem legis, naruszają
zakazy i nakazy ustawowe. Pozorność z kolei wyraża się brakiem zamiaru
wywołania skutków prawnych albo chęci wywołania skutków prawnych
innych niż te, które ustawodawca zwykle wiąże ze złożonymi oświadczeniami, przy jednoczesnym zamiarze stworzenia okoliczności, mających na
celu zmylenie osób trzecich. Nieodzowna jest tutaj zgoda drugiej strony
na złożenie pozornego oświadczenia woli, a w rzeczywistości także na
zawarcie umowy dysymulowanej. Już z tego warunku wynika, że pozorność może dotyczyć jedynie sfery czynności prawem dozwolonej, nie zaś
sfery czynności niedozwolonych. Abstrahując od przedstawionego wniosku, że wyłącznie przy czynnościach prawnych w obrębie prawa względnie obowiązującego (a prawo pracy takim nie jest, bowiem duża część
przepisów ma charakter semiimperatywny) strony mogą powołać się na
wady oświadczeń woli, trzeba podkreślić, że trudno mówić o pozorności
oświadczeń woli w przypadku zwierania umowy cywilnoprawnej w celu
osiągnięcia korzyści finansowych. Jeśli strony z taką motywacją działały
w celu obejścia prawa (a inaczej nie osiągnęłyby nienależnych korzyści),
to podjęcie działań pozornych niweczyłoby ich zamiar i uniemożliwiałoby
osiągnięcie celu. Do jego realizacji strony powinny być zainteresowane
tym, aby dokonywane przez nie czynności były faktyczne i nie budziły
zastrzeżeń co do formy. W związku z tym nie sposób w powołanym przykładzie członka zarządu spółki kapitałowej przyjąć pozorności jako wady
134 |
oświadczenia woli, ale do rozstrzygnięcia tego rodzaju spraw należy zastosować konstrukcję in fraudem legis (art. 58 § 1 k.c.)
Druga sytuacja, obok dokonywania pozornych czynności prawnych
w celu ukrycia umowy o pracę, zakłada zawarcie pozornej umowy o pracę
w celu ukrycia właściwej czynności prawnej, np. umowy o dzieło, umowy
zlecenia. Do kategorii podmiotów, których status pracowniczy może
budzić wątpliwości, z pewnością należą tzw. pozorni pracownicy. Rozróżnia się tutaj dwa warianty.
Do pierwszego z nich zalicza się pracowników zatrudnianych przez
pracodawców w ramach stosunków pracy. Jednak ze względu na charakter,
rodzaj i warunki wykonywanej pracy trudno uznać ich za pracowników.
Stanowi to konsekwencję niewystępowania albo znikomego występowania cech charakterystycznych dla stosunków pracy. Problem dotyczy osób,
które jako potencjalni pracownicy z różnych przyczyn mają przewagę
na rynku pracy nad potencjalnymi pracodawcami (Ciupa 2001, s. 336).
Wynika ona np. z faktu wykonywania pracy, na którą istnieje niezaspokojony popyt na rynku pracy, ale która ze swej natury nie stanowi pracy
podporządkowanej. Zawarcie umowy o pracę w istocie zaspokaja interesy
osoby świadczącej pracę, która chce uzyskać korzystny dla siebie status
pracownika, pomimo że jej praca nie stanowi pracy podporządkowanej.
Sygnalizująco warto zaznaczyć, że na takie stosunki pracy mogą się nałożyć inne, np. stosunek spółki, jeśli umowa spółki zawiera postanowienia,
dotyczące stosunków pracy oraz określa prawa i obowiązki poszczególnych grup pracowników (Ciupa 2001, s. 336). Postanowienia takie dotyczą z reguły członków zarządu i są dla nich korzystniejsze niż przepisy
kodeksu pracy. Z tego względu, jak wskazuje SN w wyroku z 11.06.1997 r.,
I PKN 201/97, muszą zostać uwzględnione w umowie o pracę.
Do drugiej kategorii należą sytuacje zatrudniania w zakładach pracy
osób, które są ich właścicielami albo wspólnikami. Z reguły wchodzą
one także w skład ich organów zarządzających. Problem, czy właściciel
przedsiębiorstwa albo wspólnik w przedsiębiorstwie może zostać pracownikiem, jest tym bardziej interesujący, że kodeks pracy nie wypowiada się,
czy stosunek pracy zawarty z taką osobą należy uznać za nieważny jako
sprzeczny z prawem lub pozorny. O ile sprawa jest jasna przy przedsiębiorstwach jednoosobowych, w których właściciel nie może być uznawany za pracownika podporządkowanego pracodawcy, skoro sam jest
pracodawcą i bezpośrednio prowadzącym przedsiębiorstwo, komplikuje
się przy spółkach cywilnych i handlowych, zwłaszcza kapitałowych (por.
uchwała SN z 08.03.1995 r., I PZP 7/95, wyrok SN z 23.09.1997 r., I PKN
| 135
276/97). Na gruncie prawa pracy zarysowały się trzy drogi rozwiązania
tego problemu (Ciupa 2001, s. 336). Pierwsza z nich, w myśl zasady: co
nie jest zabronione, jest dozwolone, dopuszcza w zasadzie bez ograniczeń
możliwość zatrudniania na podstawie stosunku pracy. Druga, mając na
względzie przepisy prawa, dotyczące głównie zakazu obchodzenia zasady
niedopuszczalności zawierania umów z samym sobą i wypływające stąd
ograniczenia, uwzględnia taką możliwość. Trzecie stanowisko całkowicie
wyklucza taką ewentualność. Jego zwolennicy powołują się przy tym na
przepisy prawa podatkowego oraz ubezpieczeniowego.
Najnowsze orzecznictwo, słusznie oscyluje wokół stanowiska drugiego (por. uchwała SN z 14.01.1993 r., II UZP 21/92; orz. SA w Gdańsku z 28.10.1993 r., II APr 87/93; uchwała SN z 08.05.1995 r., I PZP
7/95, OSNAP 1995, orz. SN z 17.12.1996 r., II UKN 37/96, orz. SN
z 05.02.1997 r., II UKN 86/96; orz. SN z 30.04.1997 r., II UKN 82/97).
W ocenie SN wyrażonej w wyroku z 23.09.1997 r., I PKN 276/97, „nie
można z góry wykluczyć, iż umowa o pracę zawarta między sp. z o.o. i jej
wyłącznym udziałowcem i równocześnie członkiem jednoosobowego
zarządu (...) jest nieważna. Dla przyjęcia, iż umowa taka jest nieważna
jako sprzeczna z prawem lub pozorna, należy dokonać oceny całokształtu
okoliczności faktycznych związanych z jej zawarciem, w szczególności zaś
celów, do których zmierzały strony, rodzaju wykonywanej pracy oraz ustalenia czy zachodzi stosunek pracy podporządkowanej. Brak takiej oceny
powoduje przedwczesność tak surowej oceny”. Nie można zatem z góry
uznać takiej umowy za sprzeczną z przepisami prawa czy pozorną. Stwierdzenie takie wymaga kompleksowej analizy całokształtu okoliczności faktycznych danego przypadku. Jeżeli bowiem w wyniku przeprowadzonej
oceny okaże się, że umowa została zawarta zgodnie z przepisami prawa
handlowego, a także nie jest umową pozorną, której celem jest obejście
prawa, a więź prawna nawiązana na jej podstawie wykazuje istotne dla
stosunku pracy cechy charakterystyczne, nie będzie, jak słusznie twierdzi
T. Duraj, podstaw do zakwestionowania ważności takiej umowy o pracę
(Duraj 2000, s. 19).
W tym miejscu należy zaznaczyć, że w przypadku umów dotkniętych
nieważnością względną, czynnością dysymulowaną może być również
umowa o pracę o odmiennej treści. O dopuszczalności takiej umowy
w sytuacji, gdy zarówno czynność ujawniona, jak i ukryta należą do
tego samego rodzaju, wypowiedział się SN w wyroku z 18.03.1966 r.,
II CR 123/1966. Orzecznictwu i doktrynie znane są przypadki zawierania
umowy o pracę na stanowisku i z wynagrodzeniem pracownika fizycznego,
136 |
podczas gdy zgodnie z równocześnie zawartą tajną umową pracownik
faktycznie wykonywał pracę umysłową. Motywy takiego postępowania
mogą być różne. Dawniej, najczęstszą przyczyną zawierania pozornych
umów o pracę był brak odpowiednich etatów czy też brak wymaganych
na danym stanowisku kwalifikacji formalnych. Obecnie przeważającą
motywacją jest chęć uniknięcia uiszczenia w wyższej wysokości składek
na ubezpieczenie społeczne oraz podatku od wynagrodzenia. Tym właśnie zamiarem kierowały się strony sporu, który SN rozpoznał wyrokiem
z dn. 06.10.2004 r., I PK 545/03. Orzekł w nim, że „umowa o pracę, w której strony ustaliły niższe wynagrodzenie od rzeczywiście wypłacanego,
jest nieważna jako pozorna (art. 83 § 1 k.c.). Ukryta pod nią umowa
o pracę jest nieważna tylko w części, w której wyłącza obowiązek zapłaty
podatku i składek na ubezpieczenie społeczne (art. 58 § 3 k.c. w zw. z art.
83 § 1 zd. 2 k.c.)”. Zagadnienie pozorności umowy o pracę zawartej w celu
ukrycia innej umowy o pracę- zawartej na innych warunkach, w tym za
wyższym wynagrodzeniem, występuje jednak w wypowiedziach judykatury niezwykle rzadko. Jest to związane z trudnościami wykrycia przez
osoby trzecie porozumienia stron o ukryciu wyższego wynagrodzenia.
Z uwagi zaś na niegodziwy, co do zasady, cel ukrycia umowy, strony nie
chcą ujawniać swoich ukrytych działań i zamiarów. W rezultacie jedynie
pracownik, który nie otrzymuje wynagrodzenia uzgodnionego w tajnym
porozumieniu, ujawnia ukrytą czynność prawną, kierując sprawę do sądu
pracy. Z takim stanem faktycznym spotykamy się na gruncie cytowanego
orzeczenia. Pomimo, że udowodnienie potajemnie uzgodnionego wynagrodzenia z reguły napotyka w sądzie na znaczne trudności dowodowe,
w przedstawionej sprawie możliwe było wyprowadzenie z ukrytej czynności prawnej korzystnych dla pracownika skutków.
Zauważmy, że w okolicznościach, gdy dochodzi do zawarcia umowy
o pracę, natomiast praca świadczona jest na warunkach nieodzwierciedlających treści tej umowy, możliwe są trzy rozwiązania. Dwa z nich znajdują
odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów powszechnych i SN. Pierwszym
jest koncepcja obowiązywania umów o pracę zawartych na piśmie, a więc
ujawnionych, oraz nieważności ze względu na art. 58 k.c. ustnych porozumień przewidujących inne warunki pracy i płacy niż te, które wynikają z ważnie zawartych umów o pracę. Druga to koncepcja nieważności
umów pisemnych (jawnych) jako pozornych, przynamniej w części dotyczącej warunków pracy i płacy, a obowiązywania ustnego porozumienia,
będącego umową o pracę albo modyfikującego ją w części dotyczącej tych
warunków. W doktrynie istnieją jednak głosy przemawiające też za trzecim
| 137
wariantem. Zakłada on, że ustne porozumienie stanowi uzupełnienie
treści stosunku pracy przez wprowadzenie, jak w rozważanym przez
SN stanie faktycznym, dodatkowego składnika wynagrodzenia (Skąpski
2005, s. 136). Trudno rozstrzygnąć czy drugie, czy trzecie stanowisko
w rozpatrywanej sytuacji jest bardziej trafne. W świetle dominującego
w orzecznictwie i doktrynie poglądu niesłuszne natomiast wydaje się
przyjęcie poglądu pierwszego, tj. uznanie ustnego porozumienia za nieważne w świetle art. 58 k.c. Unika się bowiem stosowania sankcji nieważności wobec wadliwej umowy o pracę, w szczególności gdy praca
była faktycznie wykonywana. Prawnym wyrazem tego postulatu jest
treść art. 18 k.p. Uregulowanie to wyraża dążenie do utrzymania umowy
o pracę pomimo jej wad. W przypadku uznania umowy za nieważną
zazwyczaj to pracownik jest w gorszej sytuacji. W przytoczonej sytuacji
uznanie nieważności tajnego porozumienia doprowadziłoby do odmówienia wypłacenia mu umówionego wyższego wynagrodzenia, pomimo
że zgodnie z tym porozumieniem świadczył pracę. Ponadto art. 58 § 1
k.c. za podstawę nieważności czynności prawnej uznaje jej sprzeczność
z ustawą. Tymczasem sprzeczność taka zachodzi, gdy treść czynności jest
formalnie i materialnie niezgodna z bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa, tzn. z przepisem ustawy albo aktu podustawowego, wydanego z jej upoważnienia i w granicach tego upoważnienia, a nie z ogólnie
pojętym „prawem”, np. z art. 1013k.p. przewidującym formę pisemną dla
umowy o zakazie konkurencji. Niewłaściwe będzie także uznanie, na podstawie art. 58 § 1 k.c., umowy zawartej dla ukrycia właściwej czynności
prawnej za czynność dokonaną w celu obejścia ustawy. Obejście prawa
polega bowiem na takim ukształtowaniu treści umowy, które wprawdzie
nie sprzeciwia się ustawie z formalnego punktu widzenia, ale w rzeczywistości (w znaczeniu materialnym) zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez ustawę zakazane. Podkreślić w tym miejscu
należy, że problematyka odpowiedzialności skarbowej i karnoskarbowej
za zatajanie dochodów i nieodprowadzanie należnego podatku, jak również składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne jest odrębną kwestią
od ważności czynności prawnej w świetle prawa pracy. Wobec odrębności tych zakresów trudno twierdzić, by umowa o pracę, czy też czynność
ustalająca wysokość wynagrodzenia była tylko dlatego nieważna, że od
wynikającego z niej dochodu nie zapłacono danin publicznych, nawet jeśli
to właśnie było celem stron. Rozważając kwestię ważności umowy o pracę
w sytuacji ukrywania pod umową o pracę drugą, tajną, o odmiennych
warunkach, należy pamiętać, że osoba poszukująca pracy często stawiana
138 |
jest przez przyszłego pracodawcę w sytuacji przymusowej. Akceptacja
nieujawnienia w pisemnej umowie całości wypłacanego wynagrodzenia
jest zazwyczaj warunkiem podjęcia przez zainteresowaną osobę zatrudnienia. Nie można w każdym przypadku negatywnie oceniać pracownika,
który często pomimo świadomości zaniżania oficjalnie deklarowanego
wynagrodzenia, zgadza się na taki stan rzeczy pod wpływem ekonomicznego przymusu. Nie zawsze zatem można uznać, że obejście prawa jest
skutkiem zupełnie swobodnie podjętej decyzji. W omawianym wyroku
z 23.09.1997 r. SN, moim zdaniem, słusznie odrzucił możliwość uznania porozumienia, ustalającego wysokość wynagrodzenia za nieważne.
Uznał, że mamy tutaj do czynienia z pozornością postanowienia pisemnej
umowy, dotyczącego wynagrodzenia, natomiast obowiązuje w tym zakresie porozumienie nieujawnione osobom trzecim. Pewną alternatywną dla
tego stanowiska byłoby uznanie akcesoryjności ustnego, tajnego porozumienia. Przejawiałaby się ona wyłącznie w uzupełnianiu ważnej pisemnej
umowy o dodatkowe świadczenia pracodawcy (w przytoczonej sprawie,
obok wynagrodzenia ustalonego w pisemnej umowie o pracę w wysokości ok. 1000 zł, pracodawca w tajnym porozumieniu zobowiązał się
do comiesięcznego świadczenia na rzecz pracownika dodatkowo 1000 $
oraz procentu od obrotu). Przyjęcie każdej z dwóch powyższych koncepcji pociągnie za sobą daleko idące skutki. W celu ich zróżnicowania ze
względu na fakt, że ani jawność pisemnych umów o pracę, ani tajność
odmiennych ustaleń, mimo nasuwającej się zbieżności z art. 83 § 1 zd. 2
k.c., nie przesądza o pozorności któregokolwiek z nich, staje się celowe
określenie ich skutków prawnych na podstawie sposobu realizacji świadczeń przez strony stosunku pracy. W przypadku pozorności zwykłej,
oświadczenie woli złożone dla pozoru zawsze dotknięte jest sankcją nieważności. Przy pozorności kwalifikowanej, wobec nieważności czynności
jawnej, strony są zobowiązane do wypełniania wyłącznie tych świadczeń,
które wynikają z ważnej czynności dysymulowanej. Nie mamy jednak do
czynienia z pozornością w sytuacji, gdy strony umówią się co do ujawnienia tylko części wykonywanych przez siebie świadczeń. Może więc zdarzyć się tak, że ujawniona czynność będzie ważna w całości. Natomiast
tajne porozumienie, ustalające świadczenia dodatkowe, jedynie treść tej
jawnej umowy uzupełni, przy czym bez znaczenia pozostaje czas podejmowania tych czynności prawnych. Mogą zostać dokonane przez łączne
złożenie oświadczeń jawnych i ukrytych, albo w dowolnym czasie już
po zawarciu umowy pisemnej, ustalając tym samym odmienne warunki
pracy i płacy. W sytuacji, w której strony zawarły umowę o pracę, ale
| 139
świadczą pracę na innych warunkach niż wynikających z jej treści, ustalenie, która ze wskazanych koncepcji na tle okoliczności konkretnej sprawy
jest bardziej trafna, ze względu na niejawny charakter jednej z czynności
prawnych oraz z reguły zaprzeczające sobie w procesie strony, jest niezwykle trudne. Tylko strony w istocie wiedzą, czy pisemna umowa o pracę
zawarta została w części lub całości dla pozoru, czy też była ważna, ale
uzupełniona o nieujawnione względem osób trzecich porozumienie określające w odmienny sposób warunki pracy i płacy. Tymczasem ustalenie
obowiązywania jednego ze wskazanych wariantów ma ogromne znaczenie. Jeśli bowiem umowa o pracę okaże się pozorna, pracownik powinien
otrzymać wyłącznie świadczenia wynikające z tajnego porozumienia.
Jeśli zaś przyjmiemy, że umowa o pracę nie była pozorna, ale jedynie
nie ujawniała wszystkich postanowień, którymi związały się strony, pracownik powinien otrzymać wówczas świadczenia, wynikające zarówno
z ważnej umowy o pracę, jak i ustalone w tajnym porozumieniu. Przyjęcie
jednej ze wskazanych koncepcji możliwe jest dopiero po przeprowadzeniu rzetelnego postępowania dowodowego. Często bowiem pozorność
czynności prawnej można stwierdzić na podstawie niewypełnienia jej
postanowień, co w połączeniu z realizacją innej, nieujawnionej czynności prawnej pozwoli opowiedzieć się za jednym z dwóch przedstawionych
wariantów.
Powróćmy jednak do meritum zagadnienia pozornej czynności prawnej dokonanej w celu ukrycia właściwego porozumienia stron. Zgodnie
z art. 83 k.c. umowa pozorna jest zawsze nieważna. Przy czym, jak wskazuje M. Święcicki, nieważność ta jest konsekwencją celu, w jakim zawarta
została umowa pozorna (Święcicki 1969, s. 192). Zdaniem Autora, jest
nim obejście prawa. Podobne stanowisko znajduje się w odosobnionym
wyroku SN z 11.09.1998 r., II UKN 199/98, w którym SN stwierdza, że
„jeżeli umowa o pracę [zawarta oraz przez obie strony wykonywana
w celu umożliwienia skarżącej otrzymania wcześniejszej emerytury]- jako
czynność pozorna- jest nieważna, to tym samym jej rozwiązanie z przyczyn leżących po stronie pracodawcy jest bezprzedmiotowe, a czynności
te, jako mające na celu obejście prawa, nie wywołują skutków prawnych”.
Kwestia obejścia prawa (powodującego nieważność umowy o takim
celu na podstawie art. 58 k.c. w zw. z art. 300 k.c.) w przypadku umowy
pozornej (pociągającej za sobą nieważność umowy na podstawie art. 83
k.c. w zw. z art. 300 k.p.), której istotą, co warte podkreślenia, nie jest
wywoływanie skutków prawnych, była już wyjaśniana. Znacznie bardziej frapujące w przywołanym wyroku jest przyjęcie przez SN, wbrew
140 |
dominującemu w literaturze stanowisku, pozorności oświadczenia woli
o zawarciu umowy o pracę w sytuacji, gdy pracownik podjął pracę i ją
wykonywał, a pracodawca świadczenie przyjmował. Orzeczenie to nie
wydaje się mieć większego znaczenia dla kwalifikacji prawnej umów
o pracę, ale z pewnością wzbogaca rozważenia na ten temat. O jego marginalnej roli świadczy ugruntowany i zgodny z powszechnie przyjętym
w doktrynie pogląd, wyrażony przez SN w wyroku z 28.02.2001 r., II UK
244/00. Sąd wyjaśnia w nim, że wyłącznie „zamiar nawiązania stosunku
ubezpieczenia społecznego, bez rzeczywistego wykonywania umowy
o pracę, świadczy o fikcyjności zgłoszenia do pracowniczego ubezpieczenia społecznego”. Nie wystarczy bowiem, jak wskazuje SN w swoim
orzecznictwie (wyrok z 18.05.2006 r., II UK 164/05, z 04.08.2005 r., II UK
321/04, z 13.07.2005 r., I UK 296/04), zawarcie w oświadczeniach woli
stron określonych w art. 22 k.p. elementów umowy o pracę, aby umowa
taka była ważna. Jeżeli strony nie miały zamiaru wywołać skutków prawnych, jakie prawo zwykle łączy z ich oświadczeniami woli, w szczególności nie doszło do podjęcia i wykonywania pracy, natomiast jedynym celem
umowy było umożliwienie otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, umowa taka, na podstawie art. 83 k.p., jest pozorna. O pozorności umowy także świadczy, jak wskazuje SN w wyroku z 02.02.2000
r., II UK 359/99, nieokreślenie w umowie o pracę rodzaju pracy, jaka
ma być na podstawie zawartej umowy o pracę świadczona, jak również
pozytywna wiedza stron o tym, „że pracownik ze względu na stan swojego zdrowia oraz ze względu na brak odpowiedniej ilości zamówień nie
będzie w stanie wywiązać się z obowiązków pracowniczych”. Dodatkowo,
w wyroku z 11.10.2005 r., I UK 57/05, SN stwierdził, że w przypadku
towarzyszącego zawieraniu umowy założenia stron, iż świadczenie pracy
będzie niepotrzebne, a pracodawca nie będzie wypłacać wynagrodzenia
za pracę (w stanie faktycznym na podstawie którego zostało wydane przywołane orzeczenie pracodawca bezpośrednio po zawarciu umowy został
postawiony w stan upadłości, a obowiązek wypłaty wynagrodzenia został
przeniesiony na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych),
umowa taka nie stanowi podstawy do przyznania z ubezpieczenia społecznego świadczeń przysługujących pracownikowi.
Reasumując, stanowisko SN jest w zasadzie jednolite. Już w wyrokach z 17.12.1996 r., II UKN 32/96 oraz z 17.03.1998 r., II UKN 568/97,
Sąd orzekł, że osoba, która zawarła fikcyjną umowę o pracę, nie
podlega ubezpieczeniu społecznemu i nie nabywa prawa do świadczeń
wypływających z tego ubezpieczenia. Jeżeli jednak stosunek pracy
| 141
zrealizował się przez wykonywanie zatrudnienia, wady oświadczenia
woli dotykające umowę o pracę, nawet powodujące jej nieważność, nie
skutkują w sferze prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Z tego względu, osiągnięcie ukrytego pod zawartą dla pozoru umową
o pracę celu objęcia ubezpieczeniem bez zamiaru świadczenia pracy nie
jest możliwe. O włączeniu do ubezpieczenia nie decyduje bowiem zawarcie umowy, ale przynależność do określonej w ustawie „grupy pracowników”. Zgodnie zatem z utrwalonym obecnie w orzecznictwie i doktrynie
poglądzie, jeżeli po zawarciu umowy o pracę doszło do podjęcia pracy
oraz jej wykonywania na warunkach określonych w art 22 k.p., nie można
uznać pozorności oświadczeń woli o zawarciu takiej umowy, nawet jeśli
głównym celem jej zawarcia było osiągnięcie świadczeń z ubezpieczenia
społecznego. Ugruntowanie stanowiska w tym zakresie jest tym bardziej
istotne, że SN powołuje się w sprawach pracowniczych na pozorność jako
wadę oświadczenia woli z reguły właśnie w sytuacjach zawarcia pozornych umów o pracę w celu uzyskania świadczenia ubezpieczeniowego.
Na gruncie obecnie obowiązującego stanu prawnego, problem dotyczy
głównie zatrudnienia pracowniczego, podejmowanego przez kobiety
w ciąży, które po niedługim okresie wykonywania pracy zaczynają korzystać z zasiłków chorobowych z powodu stwierdzenia zagrożenia ciąży czy
zasiłków z tytułu macierzyństwa (Maniewska 2006, s. 33). Do 01.07.2001
r., sprawa dotyczyła także uzyskania na podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS prawa do wcześniejszej emerytury. Do tego czasu
nie miała bowiem znaczenia prawnego długość okresu trwania stosunku
pracy, w którym pozostawały osoby ubiegające się o to świadczenie (por.
art. 1 pkt 14 ustawy z 20.04.2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw).
Nie zagłębiając się w analizę przesłanek zawartych w art. 29, zaznaczyć
należy, że wobec regulacji precyzującej wymóg pozostawania w stosunku
pracy w dacie przejścia na emeryturę, nie miało znaczenia, jak długo dana
osoba pozostawała w tym stosunku pracy. Częstą praktyką było zatem
podejmowanie przez świadczeniobiorców zatrudnienia pracowniczego na
krótko przed spełnieniem pozostałych uwarunkowań w celu spełnienia
tej ustawowej przesłanki. SN w wyroku z 14.03.2001 r., II UKN 258/00
wskazał wprawdzie, że tego typu sytuacje należy rozpatrywać nie z punktu
widzenia pozorności i ochrony osób trzecich, ale ze względu na to, czy
zawarcie umowy nie zmierzało do obejścia prawa, i na podstawie art. 58
§ 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p., kwalifikować je jako nieważne. W nowszym
orzecznictwie dominuje jednak odmienne stanowisko, zgodnie z którym
142 |
SN w wyroku z 04.08.2005 r., II UK 320/04, stwierdził, iż „cel zawarcia
umowy o pracę w postaci osiągnięcia świadczeń z ubezpieczenie społecznego nie jest sprzeczny z ustawą”. „Nie można [zatem] stronom umowy
o pracę, na podstawie której rzeczywiście były wykonywane obowiązki
i prawa płynące z umowy, przypisać działania w celu obejścia ustawy”
(wyrok SN z 25.01.2005 r., II UK 141/04). W efekcie, za obejście prawa
może być uznany wyłącznie zamiar nawiązania stosunku ubezpieczenia
społecznego, bez faktycznego wykonywania pracy.
W nauce prawa cywilnego zgodnie uznaje się, że czynnością prawną
podjętą w celu obejścia ustawy jest czynność wprawdzie bezpośrednio
nieobjęta zakazem prawnym, ale przedsięwzięta w celu osiągnięcia skutku
zakazanego przez prawo (Radwański 2002, s. 227–228). Klauzula obejścia prawa zabrania więc podejmowania działań, które choć niepiętnowane przez prawne zakazy czy nakazy, są jednak trudne do pogodzenia
z pozaprawnymi normami słuszności czy sprawiedliwości. W wyroku
z 25.11.2004 r., I PK 42/04, SN uznał, że „czynności prawne mające na
celu obejście ustawy (in fraudem legis) zawierają jedynie pozór zgodności z ustawą. Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na
takim ukształtowaniu jej treści, która z punktu widzenia formalnego nie
sprzeciwia się [pozornie] ustawie, ale w rzeczywistości zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez nią zakazane. Chodzi tu
zatem o wywołanie skutku sprzecznego z prawem”. Podobny pogląd wyraził SN w wyroku z 25.01.2005 r., II UK 141/04. Ogólnie rzecz ujmując,
obejście prawa jest więc zachowaniem podmiotu prawa, który spotykając się z prawnym zakazem dokonywania określonej czynności prawnej,
„omija” go w taki sposób, że dokonuje czynności nieobjętej formalnym
zakazem w celu osiągnięcia skutku prawnego łączonego z czynnością
zakazaną, a więc tym samym skutku sprzecznego z prawem. Natomiast,
jak słusznie podkreślił SN w wyroku z 05.10.2005 r. I UK 32/05 „skorzystanie ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie może być uznane
za cel, którego osiągnięcie jest sprzeczne z prawem”. Uprawnienie przejawiające się w objęciu ubezpieczeniem społecznym i uzyskaniu świadczeń z tego tytułu jest bowiem prawnie dopuszczalnym celem zawierania umów o pracę. Możliwe staje się, w określonych okolicznościach,
przyjęcie go jako motywację nawiązania właśnie stosunku pracy, zamiast
wykonywania pracy na innej podstawie prawnej. Zgodnie z wyrokiem SN
z 09.08.2005 r., III UK 89/05 należy jednak „odróżnić różnorodne motywy,
jakimi kierują się strony przy zawieraniu umowy o pracę, od typowego
celu czynności prawnej (od causae czynności prawnej)”. Niesłuszne zatem
| 143
będzie kwalifikowanie, jak dokonał tego SN w przytoczonym wyroku
z 11.09.1998 r., do czynności prawnej dokonanej w celu obejścia prawa
umowy o pracę zawartej zgodnie z art. 22 k.p., która spełnia warunki stawiane tego typu stosunkowi zobowiązaniowemu, nawet jeżeli wyłącznym
celem zawarcia tej umowy była chęć uzyskania świadczenia z ubezpieczenia społecznego (por. wyrok SN z 25.01.2005 r., II UK 141/04).
W świetle tego ugruntowanego już stanowiska trudno uznać, że zawarcie umowy o pracę niedługo przed osiągnięciem wieku wymaganego do
otrzymania wcześniejszej emerytury jest sprzeczne z prawem albo służy
obejściu prawa. Nie przemawia za tym także fakt zawarcia umowy na
krótki okres. W takim wypadku nie następuje bowiem obejście prawa,
ale jedynie zgodne z prawem uzyskanie tytułu do objęcia ubezpieczeniem
społecznym. Nie jest natomiast, jak wskazuje w wyroku SN I UK 207/06
„ obejściem prawa „(...) dokonanie czynności prawnej w celu osiągnięcia
skutków, jakie ustawa wiąże z tą czynnością prawną. W wypadku umowy
o pracę takim skutkiem jest objęcie ubezpieczeniem”. Jak stwierdził SN
w wyroku z 05.10.2005 r. I UK 32/05, „do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie mogłoby dojść [jedynie] wówczas, gdyby
zgłoszenie do tego ubezpieczenia dotyczyło osoby, która w rzeczywistości pracy nie świadczyła, a więc nie wykonywała zatrudnienia w ogóle
albo wykonywała je na podstawie innej umowy niż umowa o pracę” (por.
wyrok z 25.01.2005 r., II UK 141/04; wyrok SN z 14.02.2006 r., III UK
150/05). W prawie ubezpieczeń społecznych o ważności umowy o pracę
nie decyduje zatem, jak podkreślił SN w cytowanym orzeczeniu, motywacja zawarcia umowy o pracę w postaci zamiaru uzyskania świadczeń
z ubezpieczenia społecznego czy też czas, w którym realizowane były
zobowiązania wynikające z umowy o pracę. Istotne jest to, czy zawierające ją strony miały zamiar wzajemnego spełniania świadczeń zgodnie
z treścią tej umowy – przystąpienia do wykonywania pracy przez pracownika, dopuszczenie go do jej świadczenia przez pracodawcę i wypłacania pracownikowi w zamian za świadczenie pracy wynagrodzenia,
czyli okoliczności, które pozwalają ocenić, czy umowa byłą faktycznie
realizowana. Zgodnie z tym ogólnie przyjętym stanowiskiem, SN w przywołanym w wyroku z 14.03.2001 r., II UKN 258/00 zdecydował, że „nie
można przyjąć pozorności oświadczenia woli o zawarciu umowy o pracę,
gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie
to przyjmował”. Podkreślił, że złożenie oświadczenia woli dla pozoru ma
miejsce wyłącznie, gdy oświadczający wolę w każdym wypadku nie chce
w ogóle wywołać skutków prawnych albo chce wywołać inne niż te, które
144 |
wynikają ze złożonego przez nią oświadczenia woli. Tymczasem ze stanu
faktycznego, w oparciu o który wydany został przytoczony wyrok, bezsprzecznie wynika, że powódka po zawarciu umowy o pracę przez 23 dni
faktycznie ją wykonywała, po czym wystąpiła z wnioskiem o udzielenie
jej urlopu wychowawczego. Właściwie SN stwierdził, że nie ma podstaw,
by w sytuacji, gdy z treści umowy o pracę wynika zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy, a pracodawca zobowiązuje się do wypłacania wynagrodzenia (art. 22 § 1 k.c.) i umowa jest wykonywana zgodnie
z jej treścią, uznać, że umowa taka jest nieważna, nawet jeśli zawarta była
z zamiarem uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. W ocenie
SN zawartej w wyroku z 11.01.2006 r. II UK 51/05 do dokonania takiej
kwalifikacji nie wystarczyłaby nawet pozytywna wiedza obu stron umowy
o ciąży pracownicy oraz zawiązanej z tym konieczności przerwania pracy
na czas porodu i okres urlopu macierzyńskiego. Prawo, jak trafnie wskazuje SN w przywołanym orzeczeniu, nie zakazuje bowiem zatrudniania kobiet w ciąży, a wręcz przeciwnie – odmowa zatrudnienia kobiety
z powodu ciąży uznana byłaby za dyskryminację (art. 183a § 1 i art. 183b
§ 1 pkt 1 k.p.). W wyroku z 02.03.2006 r. I UK 222/05, SN dodatkowo
zaznaczył, że nie ma potrzeby stwierdzania przez sąd pracy istnienia
ekonomicznego i organizacyjnego uzasadnienia zatrudnienia pracownika, gdy ustalił, że praca świadczona była na warunkach wskazanych
w art. 22 k.p.
Podkreślić należy ewolucję orzecznictwa SN, które daje jednak wyraz
przekonaniu, że brak podstaw do przyjęcia nieważności czynności prawnej jako pozornej czy zawartej w celu obejścia prawa, nie wyklucza oceny
tej czynności na płaszczyźnie zgodności jej celu z zasadami współżycia
społecznego i uznania jej za nieważną na podstawie art. 58 § 2 k.c. w zw.
z art. 300 k.p. Pogląd ten wyrażony został w wyroku SN z 14.03.2006 r.
I UK 168/05 oraz w wyroku SN z 14.02.2006 r. III UK 150/05. Rozpoznawane przez SN sprawy dotyczyły kobiet w ciąży. Opłacały one składki
na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej. Kontynuując tę działalność, zawarły umowy o pracę.
Ustaliły przy tym wygórowane wynagrodzenie w celu otrzymania naliczonych od takiej podstawy świadczeń z ubezpieczenia społecznego zasiłków
– chorobowego i macierzyńskiego. SN uznał takie działanie za naganne
i wysoce szkodliwe społecznie. Zdaniem Sądu zawierane w takich okolicznościach umowy mogą zostać uznane za nieważne nie ze względu na
ich pozorność czy na próbę obejścia prawa, ale z powodu ich sprzeczności
z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p.).
| 145
Przedstawiona linia orzecznictwa nie jest dominująca. Wystarczy porównać przywołany wyrok SN z 10.02. 2006 r. I UK 207/06, który zapadł po
rozpoznaniu zbliżonego stanu faktycznego. ZUS stwierdził, że zawierając
umowę o pracę, strony działały z zamiarem objęcia wnioskodawczyni
ubezpieczeniem społecznym oraz uzyskania świadczeń z ubezpieczenia
chorobowego Od początku umowa, wg pełnomocnika ZUS, miała charakter fikcyjny, za czym w jego ocenie przemawiało ustalone wysokie
wynagrodzenie pozostające w dysproporcji zarówno do kwalifikacji, jak
i wynagrodzeń innych pracowników. SN odmówił uznania nieważności
umowy o pracę na podstawie art. 58 k.c. Uznał, że dokonanie czynności
prawnej z zamiarem osiągnięcia skutków zwykle wiązanych przez prawo
z tą czynnością nie wypełnia hipotezy z art. 58 k.c. W orzecznictwie
widoczne zatem stają się dwa sposoby rozstrzygania sporów tego rodzaju.
Na gruncie tego rozróżnienia niepozbawione racji jest stanowisko SN,
dopuszczające w określonych sytuacjach nieważność zawartej i faktycznie wykonywanej umowy o pracę na podstawie art. 58 k.c., czyli z uwagi
na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Ochronna funkcja
prawa pracy, ze względu na którą unika się na gruncie tej dziedziny prawa
stosowania sankcji z art. 58 k.c., służyć ma ochronie w założeniu słabszych
ekonomicznie i socjalnie kontrahentów w stosunku pracy. Jest wyrazem
pewnych zasad sprawiedliwości społecznej. Nie powinny więc korzystać
z niej osoby, które w te zasady godzą. Z drugiej jednak strony specyficzne
regulacje prawa pracy, zapewniające prawne uprzywilejowanie pod wieloma względami pracownika, tj. przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy,
o szczególnej ochronie pracy kobiet i młodocianych, przepisy dotyczące
ochrony wynagrodzenia, a także regulacja wypowiedzenia stosunku pracy,
która stanowi odstępstwo od bezwzględnie obowiązującej w prawie cywilnym równości stron, czy norma ochronna zawarta w art. 18 k.p., zakładająca nieważność postanowień umowy o pracę mniej korzystnych dla
pracownika niż przepisy prawa pracy (por. wyrok SN z 24.11.2004 r., I PK
6/04, a także: Świątkowski 2006, s. 58; Gersdorf, Rączka, Skoczyński 2005,
s. 37). Pomimo nieobowiązywania w praktyce stosowania prawa pracy
dyrektywy interpretacyjnej, nakazującej ewentualne wątpliwości w treści
norm prawnych rozstrzygać na korzyść pracownika, powyższe względy
skłaniają, by opowiedzieć się za ugruntowanym w doktrynie i orzecznictwie poglądem niedopuszczającym uznania za nieważną umowy o pracę,
która była faktycznie wykonywana.
Kontynuując rozważania dotyczące pozorności w stosunkach pracy,
zasygnalizować należy rysujący się na tym gruncie problem ochrony
146 |
pracownika. Przywołać w tym miejscu warto stanowisko M. Święcickiego, który stwierdził, że nie ma potrzeby ochrony pracownika, będącego stroną pozornej umowy o pracę (Święcicki 1969, s. 192). Pogląd
wydaje się w zasadzie trafny, jednak Autor rozszerza tę tezę na oba rodzaje
umów pozornych – zwykłą oraz kwalifikowaną. Tymczasem pozbawienie ochrony pracownika, moim zdaniem, ograniczyć należy jedynie do
pozorności bezwzględnej. Przemawia za tym fakt, że pracownik nie podjął i nie świadczył pracy na podstawie pozornej czynności prawnej. Poza
tym mówiąc o pozorności, nieodzowne jest przyjęcie założenia, że pracownik wyraził, choćby konkludentnie, zgodę na pozorny charakter czynności prawnej. Nie mógł zatem pozostawać w dobrej wierze. Brak więc
argumentów za ograniczaniem zastosowania w tym wypadku nieważności, wynikającej z art. 83 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p. Ostrożnie natomiast
należy postępować w wypadku umów dotkniętych pozornością względną,
w tym zawartych z zamiarem uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Dokonywać jej należy z uwzględnieniem specyficznego charakteru prawa pracy. Przekonuje o tym zawarta w nim zasada uprzywilejowania pracownika w stosunkach pracy, a także wspomniany art. 18 k.p.,
który wyklucza zastosowanie wobec pracownika postanowień umownych
mniej korzystnych od tych wynikających z prawa pracy. Regulacja ta
nabiera w naszych rozważaniach szczególnie doniosłego charakteru, gdy
przypomnimy, że pozorność jako wada oświadczenia woli dotyczyć może
tylko tej sfery zobowiązaniowych stosunków prawnych, która jest pozostawiona autonomii woli stron. Wbrew pojedynczym głosom w doktrynie
i orzecznictwie kwalifikującym te umowy jako czynności in fraudem legis,
a zatem nieważne na podstawie art. 58 § 1 k.c., należy uznać, że dominujące stanowisko słusznie zakłada ważność takich umów, jeśli tylko strony
przystąpiły do ich faktycznego wykonywania. W takich sytuacjach osoba
świadcząca pracę posiada status pracownika wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Z kolei ważność umów ukrytych, zgodnie z art. 83 § 2 k.c.,
ocenia się według ich właściwości, tj. czy odpowiadają wszystkim ustawowym wymaganiom ważności określonej umowy. Trudności dowodowe
oraz potrzeba zapewnienia pewności obrotu stawiają wymóg ostrożnego
rozstrzygania o ich ważności z uwzględnieniem okoliczności konkretnej
sprawy. Nie wystarczy bowiem, jak wskazuje M. Gersdorf, realizowanie przez stronę czynności prawnej niektórych cech z art. 22 k.p., aby
jej położenie było odzwierciedleniem sytuacji, zwłaszcza ekonomicznej,
pracownika i wymagało stosowania do niego ochronnych regulacji prawa
pracy. Autorka odmawia możliwości powoływania się na pozorność przez
| 147
członków spółek kapitałowych, zawierających umowy cywilnoprawne
w celu rzekomego ukrycia umowy o pracę. Słusznie nie dopatruje się tutaj
czynności pozornej, ale widzi taką, której celem jest obejście prawa. (szerzej: Gersdorf 2003, s. 15).
Na koniec rozważań o pozorności w zobowiązaniowych stosunkach
pracy, nie sposób nie wskazać na coraz częstszą praktykę powstawania
tzw. pozornych przedsiębiorców. Ta niepracownicza forma zatrudnienia powstała na skutek próby przerzucenia części ryzyka związanego
z procesem pracy, ponoszonego dotąd przez pracodawcę, na pracownika.
W wyniku tego procesu pracodawcy coraz częściej korzystają z tzw. pracy
zewnętrznej (outsourcingu) ( Ciupa 2001, s. 333). Praca taka wykonywana
jest przez niezależnych kontrahentów, podlegających zatrudnieniu na
podstawie umów prawa cywilnego (tzw. zatrudnienie bez pracodawcy),
a zatem nie będących formalnie pracownikami. Zewnętrzni kontrahenci
działają we własnym imieniu, na własny rachunek oraz na własne ryzyko.
Są zatem przedsiębiorcami, dzięki czemu ryzyko pracodawcy zostaje na
nich przerzucone. Często są to drobni przedsiębiorcy (jednoosobowi
albo małe spółki). Zazwyczaj to byli pracownicy, którzy na przedstawionych przez podmiot zatrudniający zasadach podjęli z nim współpracę po
ustaniu stosunku pracy. W rezultacie pracodawca może w dalszym ciągu
wykonywać zadania, które były dotychczas przedmiotem jego działalności. Praca odbywa się w ramach jego porządku i organizacji pracy oraz
przy wykorzystaniu zewnętrznej firmy, pozostającej w podporządkowaniu
pracodawcy. Często wymaga on od zewnętrznego przedsiębiorcy wyłączności, co prowadzi jedynie do zastąpienia pracowniczego podporządkowania zależnością ekonomiczną. W takiej sytuacji, gdy warunki wykonywania pracy wskazują na jej podporządkowany charakter, występuje
wspomniane zjawisko tzw. pozornych przedsiębiorców. Pomimo, że ich
zachowanie posiada cechy pracownicze, formalnie pozostają niezależnymi
podmiotami, co decyduje o niekorzystaniu przez nich z uprawnień związanych ze statusem pracownika. W tym miejscu, nie wchodząc w szczegółowe rozważania, wspomnieć należy, że w wyniku coraz powszechniejszego w obrocie gospodarczym zjawiska outsourcingu nastąpiło istotne
zbliżenie zatrudnienia pracowniczego i niepracowniczego. Rozszerzenie
prawa pracy widoczne jest szczególnie przy kwalifikacji, w świetle przepisów prawa pracy dotyczących stosunku pracy, statusu prawnego osób
wykonujących pracę osobiście. W zależności bowiem od różnorodnych
okoliczności takie osoby świadczące pracę, choć wykonują ją w warunkach zbliżonych do zatrudnienia pracowniczego na podstawie art. 22 k.p.,
148 |
mogą być, choć nie muszą, uznane za pracowników i mogą korzystać
z regulacji ochronnych związanych z tym statusem.
Od pozorności odróżnić należy także zbliżone do niej, zasygnalizowane w poprzednim podrozdziale, tzw. podstawienie strony. Na gruncie
prawa pracy polega ono na „angażowaniu” jednej osoby w charakterze pracownika, podczas gdy pracę, zgodnie z wiedzą i wolą podmiotu
zatrudniającego oraz rzekomego pracownika, zobowiązuje się wykonywać inna osoba (Lewaszkiewicz–Petrykowska 1973, s. 57 dopatruje
się w podstawieniu strony czynności powierniczej. Odmiennie: Wolter.
Ignatowicz, Stefaniuk 2001, s. 307, A. Kędzierska- Cieślak 1977, s. 44).
Takie podstawienie z reguły ma na celu obejście zakazów zatrudnienia
albo ograniczeń w przedmiocie łączenia niektórych stanowisk, obejście
wymagań co do kwalifikacji pracownika, czasami motywacją może być
również ukrycie wysokości dochodów. W istocie występują tutaj dwie
samodzielne umowy. W ocenie SN, zawartej w uzasadnieniu wyroku
z 14.12.1953 r., I C 2957/52, pierwsza z nich jest zawsze nieważna. Sąd
podkreśla, że „umowa o pracę, w której jedna ze stron tylko formalnie
zobowiązuje się do pracy, z tym, że pracę tą będzie wykonywał ktoś inny,
należy uznać za nieważną, jako sprzeczną z zasadami współżycia społecznego”. Strony mają tutaj zamiar wywołania skutków prawnych, jakie
ich oświadczenia za sobą pociągają, zatem nie może być w ogóle mowy
o pozorności. Z kolei umowa ukryta może okazać się zarówno ważna, jak
i nieważna, w zależności od tego, czy spełnia w konkretnym przypadku
ustawowe przesłanki ważności.
Podkreślić także należy, że w odróżnieniu od umów o pracę ukrywanych pod pozornymi umowami cywilnoprawnymi, nie stanowi
pozorności często spotkany w orzecznictwie SN przypadek, gdy strony,
ze względu na elastyczność formy zatrudnienia, prostszą dokumentację
osobową, brak płatnych urlopów i zwolnień lekarskich, brak konieczności
wypłaty wynagrodzenia za nadgodziny czy niższe obciążenia pozapłacowe, zawierają umowę o pracę, określając ją jako umowę zlecenia. Jak
niejednokrotnie podkreślał już SN, nie należy w takim przypadku sugerować się wadliwą kwalifikacją umowy przez strony, ale ocenić charakter stosunku prawnego według rzeczywistej treści umowy (por. wyrok
SN z 28.11.1950 r., C 355/50, wyrok SN z 30.09.1959 r., IV CR 1215/58,
wyrok SN z 06.05.1969 r., I PR 98/69, a także por. decyzję Centralnej
Rady Związków Zawodowych z 12.07.1962 r., nr 15/116/ZKR/61). Zatem
świadczenie pracy, które następuje w warunkach podporządkowania,
w miejscu i czasie określonym przez pracodawcę, wiąże się z istnieniem
| 149
stosunku pracy, nawet jeśli strony umowy określą jej nazwę bądź brzmienie w odmienny sposób. O rodzaju umowy świadczy bowiem nie jej
nazwa, ale sposób świadczenia pracy (art. 22 § 11kp). We wspomnianym
przepisie przyjęto domniemanie umowy o pracę w zamiarze ograniczenia zjawiska zastępowania umów o pracę cywilnoprawnymi formami jej
wykonywania z myślą o ograniczeniu uprawnień pracowniczych (Chobot
1977, s. 168; inaczej: orz. SN z 15.10.1999 r., I PKN 307/99 oraz a contrario: orz. SN z 04.04.2002 r., I PKN 776/00). W konsekwencji umowa
zlecenia, w której zleceniodawca wprost wymaga świadczenia usług
w określonym czasie i miejscu może być faktycznie zakwalifikowana jako
umowa o pracę z wszelkimi tego konsekwencjami. Wprowadzenie art.
22 § 1k.p. oznacza bowiem, że osoba zatrudniona w celu wykonywania
pracy określonego rodzaju za wynagrodzeniem w warunkach szeroko
rozumianego podporządkowania jest pracownikiem bez względu na to,
jaką nazwę przyjęto w umowie (Chobot 1977, s. 168). Pomimo istnienia
zasady domniemania stosunku pracy, w sytuacji nazwania umowy o pracę
umową zlecenia nie sposób jednoznacznie w każdych okolicznościach
a priori stwierdzić, że umowa o pracę była wyłączną podstawę zatrudniania pracowników. Nie zagłębiając się w tematykę, nie będącą przedmiotem moich rozważań, zasygnalizuję jedynie, że pomimo zakazu zastępowania umów o pracę umowami cywilnoprawnymi, jeżeli zachowane są
cechy stosunku pracy (art. 22 § 12 w zw. z § 1 kp), praktyka zastępowania
umowy o pracę umową cywilnoprawną może mieć miejsce. Następuje to
jednak wyłącznie w sposób określony przepisami prawa, czyli świadczenie
usług na podstawie umowy zlecenia nie może m.in. prowadzić do wykonywania pracy w warunkach podporządkowania, przy obowiązku stosowania się do wiążących poleceń (Wyrok SN z 15.10.1999 r., I PKN 307/99
oraz a contrario: wyrok SN z 04.04.2002 r., I PKN 776/00). Nie wydaje
się, by w taki sposób pracodawcy mogli obejść art. 22 § 12k.p., a Państwowa Inspekcja Pracy traciła uprawnienie do kwestionowania podstawy
prawnej świadczonej pracy. Według art. 281 pkt 1 k.p. zawieranie umów
cywilnoprawnych w warunkach, gdy powinna być zawarta umowa o pracę
(art. 22 § 1k.p.), stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika,
podlegającym karze grzywny, a inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy
są uprawnieni w takich przypadkach wytaczać w imieniu zatrudnionych
powództwa sądowe w celu ustalenia, że zatrudnienie odbywa się w oparciu umowy o pracę, a pracodawcy podejmują np. akcję wspomnianego
agitowania pracowników do zgłaszania działalności gospodarczej, której
przedmiotem są ich dotychczasowe obowiązki pracownicze.
150 |
Podsumowanie
Reasumując rozważania dotyczące pozorności, wskazać należy na
szerokie zastosowanie tej wady na gruncie prawa pracy. Mimo niepewności, jaką stwierdzenie nieważności czynności prawnej wprowadza do
stosunków pracy, w żadnym z orzeczeń nie zakwestionowano możliwości
stosowania na gruncie prawa pracy przepisów, dotyczących uchylania się
od skutków oświadczeń woli złożonych dla pozoru. Jednak ze względu na
znaczne trudności dowodowe zagadnienie pozorności występuje w wypowiedziach judykatury niezwykle rzadko. Choć brak w orzecznictwie szerokiego wyrazu dla omawianych praktyk, znane są doktrynie przypadki
zawierania pozornych czynności prawnych w celu ukrycia umów cywilnoprawnych czy, szczególnie częsta na rynku pracy, praktyka zawierania
pozornej umowy o pracę w celu ukrycia umowy o pracę o odmiennych
warunkach pracy i płacy. Jednak kwestia pozorności zdecydowanie najczęściej pojawia się w orzecznictwie Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych SN w kontekście zawierania umów o pracę
bez zamiaru wypełniania obowiązków stron, a jedynie w celu uzyskania
świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Przyglądając się bliżej motywom dokonywania czynności prawnych dla pozoru, należy stwierdzić, że
bywają one różne. Z reguły nie zasługują na aprobatę ustawodawcy, lecz
nie powinny być utożsamiane z próbą obejścia prawa, która jest odrębną
od pozorności podstawą nieważności. Niezależnie od nich, pozorność
wywołuje nieważność czynności prawnych. O ile sankcja ta nie budzi wątpliwości i stosowana jest bez modyfikacji w przypadku czynności prawnej,
dotkniętej pozornością zwykłą, stosowanie jej w przypadku pozorności
kwalifikowanej wywołuje kontrowersje. W konsekwencji problem rozwiązywany jest z uwzględnieniem okoliczności konkretnego przypadku, co
prowadzi do przyjęcia na potrzeby rozpatrywanej sprawy np. konstrukcji
nieważności częściowej. Abstrahując zresztą od możliwych rozwiązań,
z analizy orzecznictwa i poglądów doktryny, nasuwa się jeden wniosek:
powoływanie się w stosunkach pracy na szczególnego, ze względu na niewadliwość procesu woli, rodzaju wadę, jaką jest pozorność, wymaga wnikliwej oceny norm prawa cywilnego z punktu widzenia zasad prawa pracy
i wyważenia rzeczywistych interesów stron przy jednoczesnym zapewnieniu pewności i bezpieczeństwa obrotu prawnego.
| 151
References
Chobot A.: Nowe formy zatrudnienia, kierunki rozwoju i nowelizacji, PWN
1977.
Ciupa S. H.: Nowoczesna umowa o pracę, C. H. Beck Warszawa 2001
wyd. 4.
Decyzja Centralnej Rady Związków Zawodowych z 12.07.1962 r., nr
15/116/ZKR/61, PiZS 1963, nr 3, s. 76.
Duraj: T. Dopuszczalność zawarcia umowy o pracę z jedynym wspólnikiemczłonkiem jednoosobowego zarządu spółki z o.o.- część II, PiZS 2000,
nr 12.
Gersdorf M., Rączka K., Skoczyński J.: Kodeks pracy. Komentarz, LexisNexis 2005, wyd.7.
Gersdorf M.: Obejście prawa a pozorność w kontraktach menedżerskich,
PiZS 2003, nr 10.
Grzybowski S. (red.): System prawa cywilnego, t. I, część ogólna, Ossolineum 1985.
I UK 207/06, źródło: Gazeta Prawna z dn. 02.05.2007 r., nr 085/2007
Kędzierska- Cieślak A.: Powiernictwo, próba określenia konstrukcji prawnej, PiP 1977, nr 8-9.
Lewaszkiewicz- Petrykowska B.: Wady oświadczenia woli, Wydawnictwo
Prawnicze 1973.
Liszcz T.: Nieważność czynności prawnych w umownych stosunkach pracy,
PWN 1977.
Maniewska E.: Kwalifikacja prawna umów o pracę zawieranych w celu
osiągnięcia świadczeń z ubezpieczenia społecznego, PiZS 2006, nr 9.
Piekarski M.: Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 1972.
Radwański Z. (red.): System Prawa Prywatnego, t. II, Warszawa 2002.
Skąpski M.: Glosa do wyroku SN z 06.10.2004 r., I PK 545/03, OSNP 2005,
nr 24, poz. 388.
Świątkowski A.M.: Kodeks pracy. Komentarz, C.H.Beck 2006, wyd. 2.
Święcicki M.: Prawo pracy, PWN 1969.
Uchwała SN z 08.03.1995 r., I PZP 7/95, OSNAPiUS 1995, nr 18, poz. 227.
Uchwała SN z 14.01.1993 r., II UZP 21/92, OSNCP 1993, nr 5, poz. 69.
Uchwała SN z 19.12.1972 r., III CZP 57/71, OSNC 1973, nr 3, poz. 37.
Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K.: Prawo cywilne część ogólna, LexisNexis 2001.
Wyrok SA w Gdańsku z 28.10.1993 r., II APr 87/93, OSA 1994, nr 4,
poz. 21.
152 |
Wyrok SA z 09.06.2004 r., III AUa 485/03, OSNAPiUS 2005, nr 5, s. 62,
Wyrok SN z 02.03.2006 r., I UK 222/05, PiZS 2006, nr 9, s. 34.
Wyrok SN z 04.04.2002 r., I PKN 776/00, OSNP 2004, nr 6, poz. 94.
Wyrok SN z 04.08.2005 r., II UK 320/04, OSNP 2006, nr 7-8, poz. 122.
Wyrok SN z 04.08.2005 r., II UK 321/04, OSNP 2006, nr 11-12, poz. 190.
Wyrok SN z 05.02.1997 r., II UKN 86/96, OSNAP 1997, nr 20, poz. 404.
Wyrok SN z 05.10.2005 r., I UK 32/05, Monitor Prawa Pracy 2006, nr 2,
poz. 110.
Wyrok SN z 05.10.2005 r., I UK 32/05, Monitor Prawniczy 2006, nr 5,
s. 257.
Wyrok SN z 06.05.1969 r., I PR 98/69, OSNC 1970, nr 3, poz. 44.
Wyrok SN z 06.10.2004 r., I PK 545/03, OSNP 2005, nr 24, poz. 388.
Wyrok SN z 09.08.2005 r., III UK 89/05 OSNP 2006, nr 11-12, poz. 192.
Wyrok SN z 10.02.2006 r., I UK 207/06, niepubl.
Wyrok SN z 10.06.2013 r., II PK 299/12, LEX nr 1393828
Wyrok SN z 11.01.2006 r., II UK 51/05, PiZS 2006, nr 9, s. 34.
Wyrok SN z 11.06.1997 r., I PKN 201/97, OSNAPiUS 1998, nr 10, poz.
296.
Wyrok SN z 11.09.1998 r., II UKN 199/98, OSN 1998, poz. 591.
Wyrok SN z 11.10.2005 r., I UK 57/05, OSNP 2006, nr 17-18, poz. 282.
Wyrok SN z 12.05.2011 r., II UK 20/11, LEX nr 885004
Wyrok SN z 12.07.2012 r., II UK 14/12, niepubl.
Wyrok SN z 14.02.2006 r., III UK 150/05, niepubl.
Wyrok SN z 14.02.2006 r., III UK 150/05, niepubl.
Wyrok SN z 14.03.2006 r., I UK 168/05, OSNP 2006, nr 5–6, poz. 79.
Wyrok SN z 14.12.1953 r., I C 2957/52, niepubl.
Wyrok SN z 17.03.1998 r., II UKN 568/97, OSNAPiUS 1999, nr 5, poz.
187.
Wyrok SN z 17.12.1996 r., II UKN 32/96, OSNAPiUS 1997, nr 15, poz.
275.
Wyrok SN z 18.03.1966 r., II CR 123/1966, OSNC 1967, nr 2, poz. 22.
Wyrok SN z 18.05.2006 r., II UK 164/05, PiZS 2006, nr 9, s. 33.
Wyrok SN z 23.09.1997 r., I PKN 276/97, OSNAPiUS 1998, nr 13, poz.
397.
| 153
Wyrok SN z 25.01.1960 r., IV CR 47/60, OSPiKA 1961, nr 7-8, poz. 197.
Wyrok SN z 25.01.2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005, nr 15, poz. 235.
Wyrok SN z 25.01.2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005, nr 15, poz. 235.
Wyrok SN z 28.02.2001 r., II UK 244/00, OSNAPiUS 2002, nr 20, poz.
496.
Wyrok SN z 28.11.1950 r., C 355/50, OSN 1951, poz. 50.
Wyrok SN z 30.09.1959 r., IV CR 1215/58, NP 1960, nr 6, s. 864.
Wyrok z 02.02.2000 r., II UK 359/99, OSNAPiUS 2001, nr 13, poz. 447.
Wyrok z 11.05.1946 r., II C 574/45, PiP 1947, nr 4, s. 106.
Wyrok z 13.07.2005 r., I UK 296/04 OSNP 2006, nr 9-10, poz. 157.
Wyrok z 25.01.2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005, nr 15, poz. 32.
Zieliński T: Prawo stosunku pracy w: Prawo pracy. Zarys systemu, t. II,
PWN 1986, s. 22
Kim Jong Il: a film director who ran a country
Nicolas Levi
Institute of Mediterranean and Oriental Cultures,
Polish Academy of Sciences
[email protected]
Abstract
The considered text aims at explaining the passion of the former
North Korean leader Kim Jong Il (1942-2011) for cinema. The paper will
proceed in three steps: Explaining the Cinema Passion of Kim Jong Il,
outlining its realizations in North Korea. The third party will focus on the
kidnapping of Choi Seun Hee and Shin Sang Ok. Kim Jong Il wanted that
all films were made according to the North Korean ideology for which he
was responsible. Starting from the mid 1970’s, Kim Jong Il implemented
cinema in his strategical polical approach through some of the political
departments of the Korea Workers’ Party. North Korean movies were supposed to strengthen and legitimate the power of the Kim family and the
image of North Korea abroad. As far as media were under the control of
the state organization Kim Jong Il was a director, a producer, even a costume maker, a screenwriter, cameraman, a sound engineer and he was
also seen as a film theorist. What has to be enlighten is the fact that until
the his death, Kim Jong Il was affected by cinema.
Keywords:
Choi Ik Kyu, Choi Seun Hee, Cinema, Kim Il Sung, Kim Jong Eun, Kim
Jong Il, Kim Jong Suk, Propaganda and Agitation Department of the
Korean Workers Party, Shin Sang Ok, Song Hye Rim, South Korea, Yi Jong
Mok
Introduction
Kim Jong Il (1942–2011) was the second most important leader of
the Democratic People’s Republic of Korea (called further North Korea)
after his father Kim Il Sung (1912–1994). Both of them ruled over North
156 |
Nicolas Levi Kim Jong Il: a film director who ran a country
Korea (Kim Il Sung passed away in July 1994 and Kim Jong Il in December 2011) Actually, the son of Kim Jong Il, Kim Jong Eun (b. in 1983), is
ruling over North Korea.
North Korea is a country localized on the north of the Korean Peninsula. This country is bordered by two international economic powers:
China and South Korea. The population of North Korea reached 24 million of habitants. The political system of this country is entitled as being
kimilsungist. In our western media we call it a despotic regime or”one
of the last communist countries of the world” (David Blair, Kim Jong-un,
the child soldier, takes over in North Korea). The North Korean political
system cannot be assimilated to systems which are functioning in other
countries of the world. Its opaque and unidentified structure put a lot of
questions on the table: how to define it? What are the pillars of this system? Who is ruling over this country?
The content of this paper doesn’t aim at giving a preponderant answer
to all of political issues which are often analyzed in research papers related
to North Korea. In the current paper, I will also try to demonstrate how
movies are emphasizing and explaining the nature of the North Korean
system. Therefore will also explain the passion of Kim Jong Il for cinema
and how he used movies to strengthen the North Korean system (whatever it refers to). This topic is especially essential to understand not only
the North Korean system but also Kim Jong Il himself. This is a topic, at
least as far as I know, which wasn’t covered by the western literature. It has
to be underlined that whilst most of the literature focusing on Kim Jong
Il has concentrated on his personal and political life, very little attention
has been paid to his passion for cinema. Kim Jong Il’s passion for cinema
is legendary: Kim Jong Il was reputed to have a library of about 20 thous.
of movies and had a staff of about 100 people whose sole job is to subtitle foreign films in Korean. According to Shin Sang Ok, a South Korean
film-maker who spent eight years in North Korea making films with Kim
Jong Il, the Dear Leader’s favorite film was “Friday the 13th” (Terry Maccarthy, The Korean Succession – fears of power struggle in North Korea,
11th July 1994. “The Independent”). During the preparation of movies,
Kim Jong Il was also in touched with North Korean actors, he also was
present when they were some foreign contributors however, according to
Johannes Schönherr, Kim Jong Il was never discussing with these foreigners (Johannes Schönherr, Films for the Great Leader?, “DailyNK.com”, 24th
April 2010). This was probably done in order to maintain an auspice of
secrecy around the North Korean leader.
| 157
The paper will proceed in three steps: (1) Explaining the Cinema Passion of Kim Jong Il, (2) Outlining its realizations in North Korea. The
third party (3) will focus on the The kidnapping of Choi Seun Hee and
Shin Sang Ok.
The Cinema Passion of Kim Jong Il
The role of cinema has been underlined in the ideological thesis of
Kim Il Sung, the father of Kim Jong Il. Cinema was always present in the
Korean culture and associated to the political regime. Already during the
Japanese occupation, the cinema industry was under the control of the
Japanese Government. Coming back to Kim Il Sung, according to one of
the paper which was supposedly written by Kim Il Sung (published in
1960), Kim Il Sung said:
“All kinds of art are necessary for the education of our working people
and young folks, but stress should be laid on novels and films. Above all,
we should produce a lot of good films. (Kim Il Sung, 1977, p. 158)
“Like the leading article of the Party Paper, the cinema should have great
appeal and move ahead of the realities. Thus it should play a mobilizing
role in each stage of the revolutionaries struggle. (Kim Jong Il, 1987,
p. 4)”
He also adds:
“Movies represent the best form of Propaganda for our Party. They have
to be watched simultaneously by a lot of people in each existent places.
A movie director can present long historical actions in only a few hours.
Therefore movies constituted a tool which is more relevant than theater
because there are no limits regarding places where can the actions be
performed”. (Kim Il Sung, 1981, p. 129.)
In a text published in 1958, Kim Il Sung evaluated movies as being
„the most effective way to educate the mass” (Kim Il Sung, 1981, p. 9)
Among histories found in the propaganda book “Great Man and Cinema”, one of them is related to the visit of Kim Jong Il to a projection
158 |
entitled My village” (Naegohyang) in 1949 in the presence of his mother
Kim Jong Suk. Before the entrance of the cinema, some people were not
able to pay tickets and Kim Jong Il decided to give them his own ticket:
here started the romantic relationship between Kim Jong Il and the cinema industry. Being alone in his youth, Kim Jong Il spend his lonely
times watching Russian and Chinese movies being educated in China and
during his trips to Moscow. Starting from his 20’s, Kim Jong Il continues
to develop his passion for the cinema industry. Movies were Kim’s main
interest during his college days. Everyday, he used to stop at the Central
Film Distribution Center, a dedicated two-stores building that was located
between the Pyongyang railroad station and Botong Gate among all the
Russian-style apartment buildings built right after the Korean War. The
manager at the Central Film Distribution Center first thought that Kim
Jong Il had an increasing interest in movies. The manager even provided
Kim Jong Il a separate viewing room for exclusive use of Kim Jong Il
(John H. Cha and K.J. Sohn, 2012, p. 23, 2012).
During these times and when he was watching all this kind of movies,
it was his mean of communication to the outside world and the way to get
some information concerning other countries. He probably understood
the value of the mass media and decided to use movies as a basis for his
power that he was supposed to inherit from his father.
Kim Jong Il was probably very interested in cinema not only for political matters but also for love one. According to South Korean sources,
one of the first true loves of Kim Jong Il was Song Hye Rim. She had
an important impact on life of Kim Jong Il because she impregnated the
political and private life of Kim Jong Il. Song Hye Rim is one of the first
women who lived with Kim Jong Il.
Kim Jong Il didn’t had the occasion to have a fully youth of joys and
pleasures. His mother Kim Jong Suk died in 1949 in unexplained circumstances. On the 22nd September 1949, Kim Jong Suk passed away after
probable complications associated to a bad-managed pregnancy. However
according to various sources she committed suicide refusing some pills.
Kim Jong Suk was aware that her husband had connections with other
women (especially Kim Sung Ae, the next wife of Kim Il Sung). North
Korean media are never publishing any sort of articles related to the death
of the mother of Kim Jong Il. I was personally discussing this issue during
a visit in Pyongyang but nobody was able to answer to my questions. Kim
Jong Il was highly affected by the death of his mother especially taking in
account that Kim Jong Il was only educated by her (his father Kim Il Sung
| 159
was more focused on issues related to the preparation of the Korean War).
As a side-consequence, he didn’t accept his step-mother which also didn’t
respect him and his sister Kim Kyung Hee. Therefore Kim Jong Il tried to
find some comfort in the arms of other women.
Kim Jong Il met Song Hye Rim (born in 1937) around 1968 when
he headed the Culture and Art Guidance Division of the Propaganda
and Agitation Department of the Workers Party of Korea, where he
was responsible for film productions. In these times, Song Hye Rim was
a married woman with a daughter, and she was five years older than Kim
Jong Il. Song Hye Rim graduated from the elementary school affiliated
with the Seoul National University College of Education and defected to
the North with her parents (Her father Sung Yu Kyung was an intellectual
and a former member of the South-Korean Communist Party. Song Hye
Rim’s was a reporter for Rodong Sinmun in North Korea.) when she was
a student at Pungmun Girls’ Middle School where she was highly appreciated for her beauty (John Cha and Kim Sohn, 2012, p. 31). In 1960, she
graduated from Pyongyang University of Theater and Cinematic in spite
of being prepared to go to Kim Il Sung University. Song Hye Rim was
already an actress who dominated the North Korean film scene (other
famous actresses were U In Hui, and Kim Hyon Suk). At the age of 19,
Song Hye Rim was forced to marry the son of Lee Kee Young, a former
director of the North Korean Association of Writers. Another son of Lee
Kee Young was also a friend of Kim Jong Il who introduced him to Song
Hye Rim. According to Michael Breen, the author of the biography of Kim
Jong Il entitled Kim Jong-Il: North Korea’s Dear Leader, Song Hye Rim was
unsatisfied with her previous marriage and was open to a new relationship. After completing a movie called Fate of a Volunteer, she divorced her
husband, who was a famous North Korean actor (Michael Breen, p. 72,
2004). In 1960 she was introduced by Kim Il Sung, who was highly satisfied by her role in the movie A Village by the Divided Line, to the North
Korean Film Arts Studios where she starred a lot of movies. Song Hye
Rim was an actress in the following films: (Omjongryon) in 1961, Baekilbong in 1963 which were highly acclimated in North Korea. Kim Jong Il
started in the mid-60’s to date her in secret. Their relationship culminated
with the birth of Kim Jong Nam in May 1971.
She became a party member, because Kim Jong Il was showing interest in her. She was also a North Korean delegate to the film festival which
took place in Phnom Penh in 1968. Kim Jong Il not only felt in love with
Song Hye Rim. He was also using her in propaganda movies. Song Hye
160 |
Rim advised him how to erect movies which would legitimate the power
of Kim Il Sung, the father of Kim Jong Il. These elements may explain the
highly nature of North Korean cinema during the 1970s and can be seen
in titles such as The People Sing of the Fatherly Leader and The Rays of
Juche Spread All Over the World.
In 1973, Kim Jong-il published his De l’art cinematographique, a XX
pages pamphlet about the cinema industry.
Cinema realizations of Kim Jong Il in North Korea
In the late 60’s Kim Jong Il was nominated to culture arts director of
the Information Department where he was in charge of the publishing
department. He was responsible for cleaning the anti-Party elements in
the field of arts. Then he started to concentrate on projects related to
the idolization of his father Kim Il Sung. In 1968 he started to do public
inspections (1724 inspections and 10487 advices according to the official
North Korean statistics)
Kim Jong Il was also responsible for the modernization of Pyongyang
studios. A lot of equipment from Europe and Soviet Union were exported
to North Korea. A lot of actors were sent to Central Europe (In Poland,
A lot of movies for children were prepared by North Korean specialists
who were educated in Poland. The most famous North Koreans who were
based in Bielsko Biała (the place where were prepared episodes of “Reksio
I Kawki” weren Chon Song Chol, Kim Dok Jong, Kim Kwan Son, Kwon
Jong Kil and Pak Gwang Hion.) where they used to study in the best cinema University. Other were educated at the Pyongyang University of Cinematic and Dramatic Arts. Artists and members of the Pyongyang Movies
Studios got even their own dedicated store, where they had an access to
imported goods from abroad. In exchange of the previous mentioned
rewards, the team of artists produced some revolutionaries pieces such as
Flower Girl, Milam, Pibada, a movie about family’s struggle against landowners and Imperial Japan. The main actress of the North Korean movie
entitled Flower Girl was Hong Jong Hui. She was emprisoned by Kim Jong
Il who was responsible of her private life. Kim Jong Il authorized personally her wedding with the Conductor of an orchestra attached to the
Ministry of the Public Security (Waldemar Dziak, p. 159, 2004). However
the trajectory for these artists follows a hard training process in which
a balance has to be made between the technical artistic training and the
political indoctrination. According to Koen De Ceuster, the ideological
| 161
training can be view under two aspects: on the one hand, instruction
in the cultural policies of the party and on in the second hand, what art
means in and for North Korea and therefore what it means to be an artist
in North Korea.
North Korean movies were supposed to strengthen and legitimate the
power of Kim Il Sung. As far as media were under the control of the state
organization (media were co-managed by Kim Jong Il and a trusted advisor: Choe Ik Kyu. Choe Ik Kyu was a Vice Director of the Information
Department of the Central Committee of the Party, charged with disseminating propaganda to the public. He formerly managed the nation’s film
productions; He fell into disfavor with Kim Jong Il and got sacked after
the escape of the kidnapped South Korean actress Choi Eun Hee and her
film director husband Shin Sang Ok in 1986. He’s currently a trusted advisor to Kim Jong Eun.) and reached the entire population, cinema could
also influence the character of the North Korean population. In the 60’s
movies were rather focused on the Korean War as far as the North Korean
population was still affected by the consequences of this Conflict. In the
70’s, the situation started to change as more movies started to focus on
Kim’s family (especially on the history of Kim’s parents and grand-parents). In the same period, more movies were also focused on the North
Korean ideology (the Juche ideology) and it spreading all over the world.
In one of the propaganda texts of the Koreans Workers Party, it has been
said that
“during the last years, our cinematographic art was exceptional in comparison to the world cinema. Revolutionaries of the entire world are
complementing us. According to them, North Korean producers are creating the best films the world knew in its entire history and these films
are exceptionally revolutionaries” (Korean Review, p. 119, 1974).
The previous mentioned Choe Ik Kyu cooperated in the 70’s with Yi
Jong Mok, a former deputy foreign minister, who was also responsible
for acquiring Hollywood movies and other foreign films. Foreign movies
may also represent a threat to the North Korean regime (at least according
to the North Korean authorities). In the 2000’s, the North Korean government accused the United States and South Korea of sending in books
and DVDs as part of a covert action to topple the regime. DVD salesmen were arrested and sometimes executed for treason. Members of the
Workers’ Party delivered lectures warning people against dangers of the
162 |
foreign culture. Yi Jong Mok’s employees were also often in Hong Kong
where they used to acquire movies for the Kim Jong Il. The distribution of
movies (under the name of Operation No. 100) operated by Yi Jong Mok
involved the cooperation of various embassies of all across the world.
That’s why the private collection of Kim Jong Il’s movies reached even 20
thous. films. He likes La Traviata, Danny Boy and pleased the population
by allowing some American cartoons to be shown on the North Korean
national television such as Bugs Bunny, Donald Duck and Tom and Jerry
(Bruce Cumings, p. 161, 2004).
The major parts of Propaganda Movies which are available in North
Korea are very often connected to the idea of loyalty toward Kim Il Sung,
Kim Jong Il and Kim Jong Eun. The Cinema has a propaganda role:
Today the cinema has the task of contributing to the development of
people to be true communists and to the revolutionization and working-classization of the whole of society (Kim Jong Il, p. 4, 1987).
A very important element of the propaganda art of North Korea is also
history. According to the assumptions of the historical policy of North
Korea, North Korean citizens should be convinced that the Renaissance
of their country started in 1912 and is directly connected to the birth and
life of Kim Il Sung. Therefore Kim Jong Il didn’t introduce the historical
theme related to the history of Korea before 1900, i.e. the beginning of
the Japanese occupation over Korea. Kim Jong Il refused also to introduce
the Chosŏn dynasty in North Korean movies. Kim Jong Il was responsible
for the making of the film entitled An Jung Gŭn hits Ito Hirobumi, which
explain the history of An Jung Gŭn – a Korean nationalist, who stroked
in 1909 a Japanese gubernator in Harbin. This is a classical North Korean
movie which was produced by a friend of Kim Jong Il: Ŏm Kilsŏn. In July
1971, Kim Jong Il co-produced with Choe Ik Kyu a revolutionary opera
entitled Sea of Blood (pipada). Its title referred to the Heroical behavior of
Koreans during the Japanese Occupation. The songs which are performed
during the opera do not contain any kind of words with reference to the
Chinese language as a way of demonstrating the purity of the Korean language. As it was a major success of the North Korean movies, in November 1972, Kim Jong Il (also in cooperation with Choe Ik Kyu) prepared
another movie The young flower woman Kotpanum Chonio which was
available on screens in 1972 and which was also associated to the Japanese
Occupation of the Korean Peninsula. The key actress of this movie, Hong
| 163
Yong hui was also a mistress of Kim Jong Il and had the great honor of
being represented on North Korean bills.
What is the impact on the North Korean population? One of the most
famous researchers on North Korean issues, Andrei Lankov, explained
that the average North Korean citizen goes 21 times a year to cinema. As
a comparison South Korean people go to cinema 2,3 times a year. Andrei
Lankov underlines that North Koreans go so often to cinema not because
they are fond of North Korean movies but because theses watching are
incorporated in their duties. These screenings are organized in state institutions such as in schools, high schools, universities, some administrations and in the buildings of the North Korean Army (Kang Hyok, p. 3,
2007).
The kidnapping of Choi Seun Hee and Shin Sang Ok
Starting from 1987, every two years, an International Cinema Festival takes place in the main city of North Korea: Pyongyang. During the
12th edition of the Festival, spectators were able to watch more than 100
movies originally from Russia, China, Iran, Poland, Sweden and United
Kingdom. Why the most isolated country of the world organize an international festival of cinema? This festival aims at “the promotion, the
exchange and the cooperation between movies producers on the conditions of fraternity, independence and peace” and was even entitled as
“the most important cinema festival of the world”. It seems however that
the true aim of the North Korean propaganda was to present how North
Korea is an open country especially regarding the cultural cooperation.
Nevertheless Kim Jong Il was conscious of the poverty of North Koreans
production. Among others this was also due to political reasons: some
North Korean artists were sent to Labor Camps and this decrease the
quality of North Korean movies. Kim Jong Il regretted also bitterly that
North Korean artists were only focused on revolutionary operas: it was
the source of a conflict between him and Choe Ik Kyu. Furthermore Choe
Il Sim, Choe Ik Kyu’s daughter is also involved in the North Korean movies production. Choe Il Sim was responsible for the production of Naga
Pun Nara (The country I saw), a movie in two parts which was produced
in 2009. She started very early her carrier as a producer.
Therefore around 1977, Kim Jong Il ordered the kidnapping of a top
South Korean actress: Choi Eun Hee. In 1978, Choi was invited to Hong
Kong by associates who kidnapped her and forced her to leave for North
164 |
Korea via an eight days boat trip toward the city of Nampo (Michael
Breen, p. 72, 2004). She wasn’t in contact with Kim Jong Il until 1981.
Afterwards, Choi was regularly invited to parties organized for the North
Korean leadership. She also started to advise Kim Jong Il on the realization of some movies. Her first comments were related to the movie Sea of
Blood. Her former husband Shin Sang Ok who was looking for her was
also kidnapped in Hong Kong in 1983. In march 1983, Choi met Shin at
a dinner party in presence of Kim Jong Il. Both of them were given an
annual budget of 2 million of dollars, they could write to their family and
travel abroad. Their role was to advise Kim Jong Il on cinema issues. From
1983 on, Shin directed seven films with Kim Jong Il acting as an executive
producer. The best known of films produced by Shin Sang Ok was Pulgasari, a giant-monster film similar to the Japanese Godzilla. Pulgasari is
a 1985 North Korean monster movie about a creature which helps Korean
peasants triumph over their government. It was produced by Shin Sang
Ok and directed by Chong Gon Jo, an associate to Kim Jong Il. It’s interesting to not that special effects were handled by Japan’s Toho Studios.
Some Japanese actors also participated to the movie such as Kenpachiro
Satsuma, who was Pulgasari in the movie. In 1984 Shin Sang Ok produced
what he considered as his finest film, Runaway – the story of a wandering Korean family of 1920s Manchuria dealing with Japanese oppression.
Finally in 1986, being in Vienna, Shin and Choi evaded and reached the
US embassy. From another prospective, some people thought that Shin
wanted to leave for North Korea because he wasn’t fully appreciated by the
South Korean government.
Conclusion
Kim Jong Il, the former leader of North Korea was not only known as
being the “Dear Leader” but he was known as a fan of cinema. He especially recognized the film’s potential for propaganda. He also organized
the kidnapping of South Korea’s most famous film director, wrote several treatises on cinema and had of course large collections of videos and
DVDs. Kim Jong Il understood how cinema affected the ordinary Korean
citizen and the image of North Korea abroad (“He taught that film must
concentrate on the message of the revolution, and must tell about the real
lives of the Koreans. He wanted that all films were made according to the
North Korean ideology”). The cinema was a key-element of his ruling
strategy. Kim Jong Il was a director, a producer, even a costume maker,
| 165
a screenwriter, cameraman, a sound engineer... and he was also seen as
a film theorist. What has to be enlighten is the fact that until the his death,
Kim Jong Il was affected by cinema.
The passion of Kim Jong Il for movies was also shown in some movies
which were focused on North Korean issues. In the polish movie Defilada,
produced by Andrzej Fidyk in 1989, the North Korean guide is underlining the frequent visits of Kim Jong Il in the studios of Pyongyang: „The
Dear Leader visits our studio 332 times and gave some guidelines” (Marta
Polkowska, [in] Nicolas Levi, p. 138, 2011). In the same scene, the guide
indicates that: „the Dear Leader said that art should be under the control
of the politics. The producer must be an ideological teacher, he must be
responsible for the ideological indoctrination each cultural workers. In
the capitalism, the producer is only a paid agent who is under the control
of capitalists. The advices performed by our Dear Leader were precious
and therefore our films reached the state of art (Defilada. Fidyk, Pyongyang/Warsaw 1989).
References
Foster-Carter A., Soap, sleeze: North Korea’s first family, „Asia Times”, 2nd
March 2002.
Bradley K. M., Under the loving care of the fatherly leader, North Korea and
the Kim dynasty, St. Martin’s Press, New York 2004.
Breen M., Kim Jong Il: North Korean’s leader, John Wiley and Sons (Asia)
Pte. Ltd., Singapore 2004.
Cha John and Kim Sohn, Exit Emperor Kim Jong Il, Abbott Press, London
2012.
Cheong Seong Chang, Idéologie et système en Corée du Nord, L’Harmattan
1997, Paris.
Coppola A., Le cinéma nord-coréen : arme de destruction massive ?, Cahiers
d’histoire. Revue d’histoire critique, nr 102, 2007.
De Ceuster Koen, “To be an artist in North Korea: Talent and then some
more”, [in] Frank Rüdiger (Ed.),, Exploring North Korean Arts, Verlag
für Moderne Kunst, Vienna 2010.
Demick B., Nothing to Envy: Ordinary Lives in North Korea, Spiegel &
Grau, New York 2010Cumings Bruce, North Korea: Another Country,
The New Press, New York 2004.
Dziak W., Kim Jong Il, wyd TRIO, Instytut Studiów Politycznych Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa 2004.
166 |
Kang Hyok, This is Paradise! My North Korean childhood, Abacus, London
2007
Kim Il Sung, On the development of educational work, Foreign Languages
Publishing House, Pyongyang 1980.
Kim Il Sung, Pour la création d’une littérature et d’un art révolutionnaires,
Editions en langues étrangères de Pyongyang, Pyongyang 1972.
Kim Jong Il: The Cinema and Directing, Foreign Languages Publishing
House, Pyongyang 1987.
Polkowska M., “Sztuka Korei Północnej” (The Art of North Korea), [In]
Nicolas Levi, Korea Północna: Poszukując Prawdy (North Korea: In the
Research of the Truth), Kwiaty Orientu, Warszawa 2011
Pulikowski K., Wostocznyj Ekspress. Po Rosii s Kim Czen Irom, Gorodiec,
Moscow 2002.
Schönherr J., Films for the Great Leader?, “DailyNK.com”, 24th April 2010.
Szabłowski W., Fidyk Stories, „Gazeta Wyborcza”, 30th August 2008.
Shinn Shul Il, Kim Jong Il and Cinema Politica, My friend Publisher, Seoul
2002.
The true story of Kim Jong Il, The Institute for South North Korean Studies, Seoul 1993.
Yi Hyo In, A History of Korean Cinema : from Liberation through the 1960’s,
Korean Film Archive, Seoul, 2005.
NAUKI SPOŁECZNE
SOCIAL SCIENCES
European policy on the development of Small
and Medium-sized enterprises from the perspective
of the Executive Agency for Small and Medium-sized
Enterprises
Dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE
Abstract
The new financing perspective in the European Union described
for the years 2014–2020 and new economic and political challenges of
Europe and the globalizing world demand new legal and institutional
solutions. In that perspective, changes in financing policy of research programs aimed at innovative technologies and products. Small and Medium-sized enterprises demand a particular support which not always may
bear the funds of reaching and implementation of innovative technologies by themselves, especially those ecological ones, fights administrative
difficulties connected with quite high financial costs. For this purpose
for a long time established the life of executive agencies, including The
Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises. The Agency
was entrusted the management of numerous EU’s programs, so far spread
on other decentralized institutions or being subject directly to the Commission. The newly created Agency remains the structure similar to the
existing similar institutions
Keywords:
European agencies, EU’s programs, Small and Medium-sized enterprises,
EU’s law, EU’s institutions
Introduction
The European Union, within its management activities decides to
transfer some of its competences to decentralized units, called agencies
that are seated in particular member states (Sitek M., 2010) That is why one
of basic principles of decentralization of administration in a democratic
170 |
Magdalena Sitek European policy on the development…
state (Cieślak and others, 2002), in this case an over-national organization, is being accomplished. Executive agencies were implemented on the
basis of the decree of the European Council No 58/2003 from December
19th, 2002 creating the statute of executive agencies to whom some tasks
within community programs management shall be mandated. Art. 308 of
the Treaty establishing the European Union is the basis of that regulation.
Moreover, also the motion of the Commission1 and the opinion of the
European Parliament2 and the European Financial Tribunal3 (Sitek and
Dobrzańska, 2009) have been considered in that matter. Pursuant to art.
9 of decree No 58/2003, an internal regulation is an internal act of the
Control Committee. The agencies are appointed for a defined period and
their seats, according to art. 5 of the decree No 58/2003 is located beside
the European Commission, namely in Brussels or Luxembourg4. Executive agencies are appointed by the European Commission. The Committee
for Executive Agencies supports any activities of the Commission towards
executive agencies, including supervising activities. The Committee acts
on the basis of decisions 1999/468/WE and the internal regulations. The
basic task of executive agencies is realization of tasks connected with realization of the EU’s programs. Moreover, pursuant to art. 6 of the decree
No 58/2003 the tasks entrusted to the executive agencies include:
1) management of some or all phases of a project in relations with particular projects in the context of performing the EU’s program and conducting necessary controls through adopting proper decisions while
using powers transferred to the agencies by the Commission;
2) adopting instruments of performing budget in relation to incomes and
expenditures as well as conducting all necessary activities to perform
the EU’s program on the basis of the powers transferred by the Commission, particularly activities connected with providing orders and
admitting grants;
3) collecting, analyzing and transferring all necessary information to
manage the performance of the EU’s program to the Commission.
One of those agencies is the Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises which is the subject of this dissertation.
The EU’s policy towards Small and Medium-sized
Enterprises
It has been observed for a long time that the main driving force in
economic development in particular regions and EU’s states belongs to
| 171
Small and Medium-sized enterprises with regards to an important role
of micro enterprises. They respond approaching social changes the most
and social problems caused by them, especially in the area of fighting
unemployment. Thus, the EU has been undertaking numerous supporting
activities for the sector of economic entities for a long time. Among many
activities undertaken by the EU, the most important ones are as follows
(Mikołajczyk, 1999):
– Simplification of administration procedures especially through decrease if their expenditure absorption, e.g. the decrease of taxes, labor
expenditures or environmental protection costs,
– Perfection of financial and fiscal environment within simplifying
adopting grants for innovations, new technologies or promotion of
new products, including ecological ones,
– Europeisation and internationalization of Small and Medium-sized
enterprises through advisory services and supporting research, e.g.
aiming at searching new sale markets.
Supporting Small and Medium-sized entrepreneurs within implementing new and innovative technologies is of particular significance
(Mikołajczyk, 2007). Creating the new Executive Agency for Small and
Medium-sized Enterprises by the European Commission should be
noticed in that area.
Appointing a new Executive Agency for Small
and Medium-sized Enterprises
The Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises was
appointed on the basis of the executive decision KE 2013/771/UE from
December 17th, 20135. Simultaneously, the decision 2004/20/WE6 was
reversed therefore, the function of Executive Agency for Intelligent
Energy, that dealt with management of the EU’s activities in the area of
renewable energy and energetic efficiency (Antczak, 2011), has terminated. Also the decision 2007/372/WE7, which the European Commission
has changed the name for the Executive Agency for Competitiveness and
Innovativeness pursuant to. The range of its competence for new products
and programs in the area of innovativeness of enterprise and mobilities
was widened pursuant to the communicate from June 29th, 20118 Budżet
z perspektywy »Europy 2020« (The budget from the perspective of “Europe
2020”). In that communicate, the European Commission proposed to use
existing executive agencies for realizing the EU’s programs in wider range
172 |
during the period overwhelmed the next long-term financial frames.
Decreasing the expenditures on program management in relation to
internal management, namely directly by the EU’s bodies also influenced
the decision to appoint a new agency. It is the saving of about 100 million Euros. Those savings let increase significantly the indicators of quality use of the EU’s programs. Combining the management of Small and
Medium-sized Enterprises management, being parts of the program Horizon 2020, into one additionally provides one place of access for potential
beneficiaries and shall guarantee unanimous providing of services.
Pursuant to art. 3 of the European Commission decision 2013/771/
UE, the Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises tasks
is management of such programs as:
– The program for competitiveness of enterprises and small and
Medium-sized enterprises (COSME) for the years 2014–20209;
– The program of actions for environment and climate (LIFE) for the
years 2014–202010;
– The European Fishery and Marine Fund (EFMF) overwhelming an
integrated marine policy, control, scientific advice and knowledge11;
– The frame program within scientific research and innovativeness for
the years 2014–2020 (Horizon 2020), included in “Part II – A leading
position in industry” and Part III – Social challenges”12.
The Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises inherited the following activities overwhelmed by CIP program, namely:
– Intelligent Energy for Europe,
– The Eco-innovativeness Initiative,
– The European Network of Entrepreneurs,
– IPorta Project,
– The European Information Office.
The tasks of the Agency
The tasks entrusted to and performed by the Agency focus mainly on
management of some or all phases of program realization. The Agency
may also manage some or all phases during realization of particular projects pursuant to proper programs of works adopted by the Commission.
However, the Commission’s power of attorney for the Agency is necessary.
Another tasks of the Agency is adopting executive budget acts in
relation to the incomes and expenditures and performing any operations
necessary to manage the program. Also in this case, it is necessary for the
| 173
Commission to entitle the Agency to it in the act of transferring the powers. The Agency may also support the realization of a particular program
if the Commission entrusts the power of attorney to the Agency during transferring the powers. Finally, the Agency may be responsible for
providing assistant administrative and logistic services. The power must
result from the act of transferring the powers for the bodies realizing the
program and within the programs mentioned in the act.
The structure
The Agency was appointed on January 1st, 2014. The Control Committee and Director are the bodies. Pursuant to art. 4 par. 1 of the decision of the Commission 2013/771/UE the members of the Committee are
appointed for two years. However, pursuant to art. 4 par. 2, the Director is appointed for five years. According to art. 5 of the decision of the
Commission 2013/771/UE, the Commission supervises the Agency. The
Agency is obliged to submit report from its activity, especially concerning
the progress in the EU’s program realization or a part of those programs
it is responsible for according to the agreements and frequency described
in the act of transferring the powers. Pursuant to the regulation of the
Commission No 1653/200413 the agency has own operational budget
to be performed individually (art. 6 of the decision of the Commission
2013/771/UE). The Agency employs administrative and substantial staff.
Art. 7 par. 3 of the decision of the Commission 2013/771/UE regulates
that it does not influence the rights and duties of the staff employed so far
in the Executive Agency for Competitiveness and Innovativeness which
is an ancestor of the Agency. The employees and those transferred from
other EU’s institutions do not lose their current classification. The same
rules concern the director of the Agency if he/she moves from other EU’s
institution.
Conclusions
The new financing perspective in the EU described for the years
2014–2020 and new economic and political challenges of Europe and the
globalizing world demand new legal and institutional solutions. In that
perspective, changes in financing policy of research programs aimed at
innovative technologies and products. Small and Medium-sized enterprises demand a particular support which not always may bear the funds
174 |
of reaching and implementation of innovative technologies by themselves,
especially those ecological ones, fights administrative difficulties connected with quite high financial costs.
Thus, there have been executive agencies appointed for a longer time.
Also, in that area there are new bodies adjusted to the new needs. That
is why, in January 1st, 2014 the Executive Agency for Small and Medium-sized Enterprises started its functioning which is the ancestor of
previous Executive Agency for Competitiveness and Innovativeness. The
Agency was entrusted the management of numerous EU’s programs, so
far spread on other decentralized institutions or being subject directly
to the Commission. The Agency shall manage most part of the Horizon
2020 program. In this way, it shall reach not only higher effectiveness and
the EU’s public funds management but also higher financial savings and
increase the effectiveness of allocated assets. The newly created Executive
Agency for Small and Medium-sized Enterprises remains the structure
similar to the existing similar institutions, remaining proper regulations
for employees of the EU bodies’ staff.
On that level, it is hard to determine is the solutions undertaken by the
Commission are proper. However, we should hope, the adopted assumptions concerning management effectiveness and public funds savings in
relation to the development of one of the most economic sector of small
and Medium-sized enterprises in the EU shall be realized.
References
Antczak A., Unia Europejska, Bezpieczeństwo-Strategia-Interesy, Wydawnictwo WSGE, Józefów 2011, p. 20
Cieślak Z. and others, Prawo administracyjne, Warszawa 2002, pp.
101–102.
COM(2011) 500 final.
http://europa.eu/agencies/index_pl.htm [2014-05-04].
Journal of Laws C 120 E from 24.4.2001, p. 89 and Journal of Laws C
103 E from 30.4.2002, p. 253. Pursuant to art. 2 of the decree of the
Council 1999/468/WE from 28 June 1999. Establishing conditions to
perform the executive powers entrusted to the Commission, decisions
| 175
on establishing the executive agency should be adopted pursuant to
the decision 1999/468/WE.
Journal of Laws C 345 from 6.12.2001, p. 1.
Journal of Laws L 140 from 1.6.2007, p. 52.
Journal of Laws L 341 from 18.12.2013, p. 74–76.
Mikołajczyk B., Polityka Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw. in: Studia Europejskie 2(1999), p. 35–48. The article can be
also found on the website: http://www.ce.uw.edu.pl/pliki/pw/2-1999_
Mikolajczyk.pdf [reading: 2014-05-04].
Mikołajczyk B., Przedsiębiorczość i innowacje w polityce Unii Europejskiej
wobec małych i średnich przedsiębiorstw. in: group work Innowacyjność w budowaniu gospodarki wiedzy w Polsce, Warszawa 2007, p.
137- . The article can be also found on the website http://www.instytut.info/images/stories/ksiazki/02_innowacje_gow/r11.pdf [reading:
2014-05-04].
Sitek M. and Dobrzańska B. Polsko-angielski mini leksykon zagadnień Unii
Europejskiej, Wydawnictwo WSGE, Józefów 2009
Sitek M., Instytucje i organy Unii Europejskiej w świetle postanowień Traktatu Lizbońskiego, Wydawnictwo WSGE, Józefów 2010
Endnotes
1. Journal of Laws C 120 E from 24.4.2001, p. 89 and Journal of Laws C 103 E from
30.4.2002, p. 253. Pursuant to art. 2 of the decree of the Council 1999/468/WE from
28 June 1999. Establishing conditions to perfom the executive powers entrusted to the
Commission, decisions on establishing the exectuive agency should be adopted pursuant to the decision 1999/468/WE.
2. The opinion submitted on 5 July 2001. (not published in the Journal so far).
3. Journal of Laws C 345 from 6.12.2001, p. 1.
4. http://europa.eu/agencies/index_pl.htm [2014-05-04].
5. Journal of Laws L 341 from 18.12.2013, p. 74–76.
6. Journal of Laws L 5 from 9.1.2004, p. 85.
8. COM(2011) 500 final.
9. COM(2011) 834 final.
10. COM(2011) 874 final.
11. COM(2011) 804 final.
12. COM(2011) 809 final.
Programmes Supporting the Process of Social
Rehabilitation of Prisoners in Prisons
(Selected Examples)
Programy wspierające proces readaptacji społecznej
skazanych w zakładach karnych
(Wybrane przykłady)
Anna Witkowska-Paleń
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
[email protected]
Abstracts
This article has review character. Its analysis concentrates on selected
programmes of social rehabilitation of prisoners which are realized in
polish prisons. These programmes are formed by penitentiary personnel
and usually have original project. They allow to overcome the barriers to
social rehabilitation of prisoners. The author analyses the programmes
and projects which are realized in two penitentiary institutions in Podkarpackie Voivodship – in prison for women functioning in Remand Prision
in Nisko and in prison for men in Rzeszów-Załęże.
The starting point of discussion are in this article the main problems
of prisoners that hinder them effective social rehabilitation and therefore
there are the barriers of proper functioning in society after leaving the
prison. Such problems include first of all the broken or disturbed relationships with family, insufficient education, qualifications and professional
experience, social skills deficit, passivity and helplessness in the implementation of daily affairs, abuse of alcohol and drugs, inability to control
negative emotions, inability to cope with stress and frustration, inability
to build positive relationships with others and on the other hand reluctance to prisoners and their stigmatization in society.
Niniejszy artykuł ma charakter przeglądowy. Ukazuje wybrane programy z zakresu społecznej readaptacji więźniów realizowane w zakładach
karnych. Są to programy autorskie, tworzone przez kadrę penitencjarną
w odpowiedzi na problemy skazanych, stanowiące bariery ich efektywnej
resocjalizacji. Analizie poddano programy i projekty realizowane w dwóch
178 |
Anna Witkowska-Paleń Programy wspierające proces readaptacji społecznej…
jednostkach penitencjarnych w województwie podkarpackim: w zakładzie
karnym dla kobiet funkcjonującym na terenie aresztu Śledczego w Nisku
oraz w zakładzie karnym dla mężczyzn w Rzeszowie-Załężu.
Punktem wyjścia rozważań uczyniono wiodące problemy, utrudniające społeczną readaptację więźniów, stanowiąc tym samym bariery ich
bezkonfliktowego włączania się w życie społeczne po opuszczeniu zakładu
karnego. Do takich problemów zaliczyć należy przede wszystkim: zerwane
lub zaburzone więzi z rodziną, niski poziom wykształcenia, brak kwalifikacji i doświadczenia zawodowego, deficyt umiejętności społecznych,
bierność i bezradność w realizacji spraw życia codziennego, skłonność do
uzależnień (nadużywanie alkoholu i zażywanie środków odurzających),
brak umiejętności kontrolowania negatywnych emocji, radzenia sobie ze
stresem w sytuacjach trudnych, nieumiejętność budowania pozytywnych
relacji w otoczeniu społecznym, a z drugiej strony niechęć społeczeństwa
i stygmatyzacja osób karanych w środowisku społecznym.
Keywords:
prison service, offenders, social reintegration, rehabilitation, reintegration
programmes, barriers to prisoner reintegration
więziennictwo, skazani, readaptacja społeczna, resocjalizacja, programy
readaptacji, bariery readaptacji więźniów
Wprowadzenie
Readaptacja społeczna, najogólniej rzecz ujmując, oznacza proces
przywracania więźniów do normalnego, bezkonfliktowego funkcjonowania w społeczeństwie po odbyciu kary pozbawienia wolności (Kierszkowska, 2009, s. 99). W węższym rozumieniu jest to proces przygotowania
skazanego do zwolnienia z zakładu karnego, który przypada na ostatnie
6 miesięcy przed opuszczeniem przez więźnia placówki penitencjarnej
i jest realizowany przez personel więzienny we współpracy z podmiotami
zewnętrznymi (np. kuratorem sądowym) (Szczygieł, 2002, s. 12). W literaturze przedmiotu podkreśla się jednak, że proces „przywracania” więźniów do życia w społeczeństwie powinien być zapoczątkowany możliwie
jak najwcześniej, a więc już na początku ich pobytu w więzieniu (Liszke,
2009, s. 113).
Proces społecznej readaptacji skazanych w zakładach karnych obejmuje szereg różnorodnych oddziaływań o charakterze resocjalizacyjnym,
| 179
profilaktycznym czy terapeutycznym. Najczęściej działania te obejmują:
edukację, mającą na celu poszerzanie czy zdobywanie przez skazanego
kwalifikacji zawodowych, organizowanie zajęć o charakterze kulturalno-oświatowym, umożliwiających rozwijanie zainteresowań skazanych
i promowanie aktywnych sposobów spędzania czasu wolnego, oddziaływania profilaktyczne, kształtujące umiejętności i kompetencje społeczne,
oddziaływania terapeutyczne i wiele innych. Generalnie więc, praca penitencjarna personelu więziennego ze skazanym jest ukierunkowana na
takie przygotowanie go do życia w społeczeństwie otwartym, aby mógł
w nim funkcjonować bez naruszania porządku prawnego (Machel, 2003,
s. 50–51). Należy przy tym pamiętać, że wszelkie oddziaływania wobec
więźnia, zgodnie z międzynarodowymi regulacjami, mogą odbywać się
wyłącznie za zgodą samego skazanego (Szczygieł, 2002, s. 42).
Istotną rolę, wspierającą proces społecznej readaptacji więźniów podczas odbywania kary pozbawienia wolności, pełnią realizowane przez
Służbę Więzienną programy oddziaływań resocjalizacyjnych i readaptacyjnych. Zakłady karne w Polsce każdego roku realizują po kilkaset
takich programów, skierowanych do różnych grup osadzonych. Powstają
one w odpowiedzi na problemy i potrzeby więźniów, a ich zasadniczym
celem jest możliwie najlepsze przygotowanie więźniów do opuszczenia
placówki penitencjarnej. Wiele programów ma charakter cykliczny i jest
realizowanych na przestrzeni wielu lat, inne powstają w odpowiedzi na
szczególne, aktualne problemy więźniów. W realizacji tychże programów
zakłady karne współpracują także z licznymi instytucjami i podmiotami
społecznymi, funkcjonującymi w danym środowisku lokalnym.
Przedmiotem analizy w niniejszym artykule będą wiodące problemy
utrudniające skazanym readaptację społeczną i na tym tle zarysowane
zostaną możliwości oddziaływań penitencjarnych, realizowane w zakładach karnych w formie programów readaptacyjnych. Na potrzeby niniejszego artykułu analizie poddano programy realizowane w dwóch placówkach penitencjarnych w województwie podkarpackim, podległych
Okręgowemu Inspektoratowi Służby Więziennej w Rzeszowie (dalej:
OISW w Rzeszowie). Jedną z tych placówek jest zakład karny dla kobiet
funkcjonujący na terenie Aresztu Śledczego w Nisku, o pojemności do
93 miejsc dla osób tymczasowo aresztowanych oraz odbywających kary
pozbawienia wolności (Wójtowicz, 2009, s. 131). Druga placówka to
Zakład Karny w Rzeszowie-Załężu, będący największą jednostką penitencjarną w regionie (o pojemności do 1002 osadzonych). Jest to zakład
karny dla mężczyzn. W jego strukturze funkcjonuje 11 oddziałów, m.in.
180 |
dla recydywistów penitencjarnych, skazanych odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy, skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, skazanych uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych czy skazanych
stwarzających poważne zagrożenie społeczne (Zakład Karny w Rzeszowie-Załężu, http://www.sw.gov.pl/).
Niniejszy artykuł ma charakter przeglądowy, zaś wybrane bariery społecznej readaptacji skazanych oraz programy penitencjarne, stanowiące
próbę niwelowania tych barier, zostaną nakreślone jedynie w zarysie, stanowiąc tym samym przyczynek do dalszej, pogłębionej analizy.
Programy prorodzinne (wspierające życie rodzinne
skazanych)
Zaburzone, osłabione czy całkowicie zerwane przez pobyt w zakładzie karnym więzi rodzinne utrudniają społeczną readaptację skazanych.
Nawet stosunkowo krótkotrwały pobyt w więzieniu dezorganizuje życie
rodzinne, zaś wieloletni – prowadzi do stopniowego zatracania umiejętności pełnienia ról rodzinnych i rodzicielskich (np. roli małżonka czy
rodzica). Dotyczy to szczególnie osadzonych kobiet, które na czas pobytu
w więzieniu, tracą więzi ze swoimi dziećmi powierzanymi pod opiekę osobom trzecim bądź placówkom opiekuńczo-wychowawczym (Szymanowski, 1995, s. 129). Zerwane lub zaburzone więzi rodzinne utrudniają także
proces readaptacji przebywającym w zakładach karnych mężczyznom.
Ojcowie, przebywający w więzieniach, często tracą autorytet w oczach
dzieci lub też są obwiniani za stygmatyzację całej rodziny w otoczeniu
społecznym, a będącą wynikiem uwięzienia ojca. Co więcej, część rodzin
osób przebywających w zakładach karnych ulega rozbiciu na wskutek
separacji bądź rozwodu, zwłaszcza jeśli w rodzinie tej – jeszcze przed osadzeniem skazanego w zakładzie karnym – występowały konflikty, zjawiska patologiczne czy też osadzenie było wynikiem procesu znęcania się
skazanego nad osobami najbliższymi (Ostrihańska, 2007, 438). Dodatkowym utrudnieniem może być także fakt, iż skazani, zarówno kobiety jak
i mężczyźni, to nierzadko osoby o niskich umiejętnościach pełnienia ról
rodzinnych jeszcze przed osadzeniem w zakładzie karnym. Tworzą oni
rodziny zaburzone, konfliktowe, dotknięte problemem przemocy i uzależnień, cechujące się bezradnością w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i biernością życiową. Nieumiejętność tworzenia wartościowego
środowiska wychowawczego dla własnych dzieci jest zazwyczaj wynikiem
| 181
wzrastania przez te osoby w rodzinach dysfunkcyjnych, dotkniętych zjawiskami patologicznymi (Nielubowicz, Niemiec, 2009, s. 159; Szymanowska, 2003, s. 78).
Personel więzienny, mając świadomość znaczenia udziału rodziny
w procesie resocjalizacji skazanych, dąży do utrzymania, wzmocnienia
czy „uzdrowienia” więzi, łączących więźnia z najbliższymi, szczególnie zaś
z małoletnimi dziećmi.
Przykładem oddziaływań, mających na celu kształtowanie i wzmacnianie więzi osadzonych z rodziną, może być cykliczny program readaptacyjny, zatytułowany Rodzina jest dobra na wszystko, realizowany od
kilku lat w zakładzie karnym dla kobiet w Nisku, a kierowany do więźniarek posiadających nieprawidłowo zinternalizowany system wartości,
wynikający z funkcjonowania w rodzinie patologicznej lub dysfunkcyjnej
i nie posiadających ukształtowanych wzorców prawidłowego pełnienia ról
rodzinnych (matki, żony, gospodyni domowej). W ramach tego programu
zorganizowano m.in. tzw. „Szkołę dla rodziców”, której celem jest wzmacnianie umiejętności wychowawczych więźniarek będących matkami.
Tematyka realizowanych zajęć koncentrowała się wokół trzech głównych
bloków tematycznych, tj.:
• budowanie relacji z dzieckiem – poprzez m.in. kształtowanie umiejętności aktywnego słuchania dziecka, wyrażania wobec niego oczekiwań
w taki sposób, aby dziecko je respektowało, modyfikowania zachowań
niepożądanych u dziecka, konstruktywnego rozwiązywania sporów
czy budowania poczucia wartości u dziecka;
• wspieranie procesu budowania pozytywnych (opartych na więzi i szacunku) relacji pomiędzy dziećmi w rodzinie – tu wyszczególniono
problematykę zazdrości i rywalizacji pomiędzy rodzeństwem czy problem sprawiedliwego traktowania dzieci;
• problemy wieku dorastania – obejmujące zagadnienia młodzieńczego
buntu, potrzeby niezależności u dorastającego dziecka, jak również
problemy młodzieży i zachowania ryzykowne w okresie adolescencji.
Istotnym punktem programu wzmacniania więzi osadzonych kobiet
z rodzinami jest również doroczny, cykliczny piknik rodzinny, organizowany przy współpracy z lokalnymi instytucjami kulturalnymi i oświatowymi. Jest to impreza plenerowa, wyczekiwana przez więźniarki, które
mają okazję spędzenia w zorganizowany sposób czasu z własnymi dziećmi
poza murami więzienia.
Wzmocnieniu więzi matek, odbywających kary pozbawienia wolności z własnymi dziećmi, służyła też unikatowa inicjatywa wychowawców
182 |
z Aresztu Śledczego w Nisku, zrealizowana przy współpracy z Polskim
Radiem Rzeszów oraz Okręgowym Inspektoratem Służby Więziennej
w Rzeszowie. W 2012 r. wydano płytę CD zawierającą nagrania 18 najpopularniejszych w Polsce bajek w interpretacji więźniarek z zakładu
karnego w Nisku. Głównym założeniem projektu było umożliwienie
matkom, odbywającym karę pozbawienia wolności, czytanie bajek swoim
dzieciom „zza krat”, a tym samym wzmacnianie, mimo nieobecności
matki w domu, więzi z własnym dzieckiem. Płyta miała swoją premierę
w dniu 26 maja 2012 r. („Dzień matki”). Część nakładu przekazano do
szkół oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych (np. domów dziecka).
Resocjalizacji skazanych mężczyzn, poprzez wpieranie ich procesu
integracji z rodzinami, służy natomiast program realizowany w Zakładzie
Karnym w Rzeszowie-Załężu, zatytułowany Jestem ojcem. Głównym celem
programu jest podtrzymywanie więzi skazanych z rodzinami, szczególnie
zaś z dziećmi. W ramach programu organizowane są doroczne, wakacyjne
spotkania rodzinne na terenie jednostki. Programowi tych spotkań towarzyszą zabawy, konkursy i gry dla dzieci oraz całych rodzin, jak również
występy i programy artystyczne przygotowane przez osadzonych. W realizacji programu, Zakład Karny w Rzeszowie, podobnie jak wskazana wyżej
placówka penitencjarna dla kobiet, współpracuje z lokalnymi instytucjami
(m.in. charytatywnymi, które są fundatorami nagród i prezentów dla
dzieci).
Programy z zakresu profilaktyki uzależnień
Kolejnym, wiodącym problemem osób, odbywających kary pozbawienia wolności, jest podatność na uzależnienia (nadużywanie alkoholu, sięganie po środki odurzające). Badania kryminologiczne dowodzą, że wiele
przestępstw popełnianych jest w stanie nietrzeźwości sprawcy – przykładowo: częściej niż co drugie zabójstwo, średnio co trzecie pobicie bądź
rozbój oraz ok. ¾ wypadków znęcania się nad osobą najbliższą (tzw.
„przemoc w rodzinie”). Osoby nadmiernie pijące są bardzie podatne na
kolizję z prawem niż osoby pijące umiarkowanie lub wcale (Hołyst, 2009,
s. 580–581).
Nadużywanie alkoholu i zażywanie środków odurzających zaburza
psychospołeczne funkcjonowanie człowieka, powoduje szereg problemów
w życiu osobistym jednostki, sprzyja powstawaniu konfliktów w rodzinie, środowisku koleżeńskim czy w życiu zawodowym. Generalnie skłonność do uzależnień to istotna bariera, która niweczy wszelkie wysiłki
| 183
resocjalizacyjne w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności i stanowi istotny czynnik recydywy. Jak wykazały badania przeprowadzone
przez Aleksandrę Szymanowską w wybranych zakładach karnych „grupą
pijącą najczęściej i to każdy z rodzajów alkoholu byli recydywiści, najrzadziej natomiast osoby odbywające karę pozbawienia wolności po raz
pierwszy” (2003, s. 37). Natomiast grupę, która najczęściej używała narkotyków, „eksperymentowała” z substancjami psychoaktywnymi, stanowili
młodociani więźniowie (Ibidem, s. 51). Problem skłonności do uzależnień dotyczy także kobiet, odbywających kary pozbawienia wolności. Wg
danych Teodora Szymanowskiego ok. ¾ więźniarek nadużywało alkoholu
na wolności, a ponad połowa wykazywała objawy uzależnienia (1995,
s. 133–134). Także badania przeprowadzone przez autorkę niniejszego
artykułu w populacji uwięzionych kobiet w zakładzie karnym w Nisku
dowodzą, że ok. ⅔ z nich nadużywało alkoholu, a co piąta więźniarka
(ok. 20%) była leczona w związku z uzależnieniem. Badania te wykazały również, że co szósta kobieta (16,7%) miała na wolności kontakt
z narkotykami i innymi środkami odurzającymi (Witkowska-Paleń, 2001,
s. 651–652).
Funkcjonariusze Służby Więziennej mają świadomość, że pobyt
w więzieniu nie może być traktowany przez osoby ze skłonnością do nadużywania alkoholu, czy sięgania po środki odurzające jedynie jako czas
przymusowej abstynencji. Dlatego też podkreślają, że okres odbywania
kary w jednostce penitencjarnej, w wypadku skazanych podatnych na
uzależnienia i zaliczanych do tzw. grup ryzyka (tj. wywodzących się ze
środowisk obarczonych ryzykiem uzależnień), to czas, w którym można
poddać osobę skazaną intensywnym oddziaływaniom z zakresu profilaktyki uzależnień (Nielubowicz, Niemiec, 2009, s. 158).
Do mężczyzn odbywających kary pozbawienia wolności w Zakładzie
Karnym w Rzeszowie-Załężu kierowane są dwa programy z zakresu profilaktyki uzależnień. Pierwszy pod nazwą Stop narkotykom, którego odbiorcami są więźniowie, mający w przeszłości kontakt z narkotykami oraz
osadzeni zainteresowani tą problematyką. Istotą programu jest propagowanie wiedzy o uzależnieniach i wzbudzanie wśród osadzonych świadomości na temat szkodliwości zażywania narkotyków, jak również kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów osobistych bez sięgania
po środki odurzające. Także program z zakresu readaptacji społecznej
pod nazwą Trzeźwość to stan umysłu – kierowany do więźniów przejawiających skłonność do nadużywania alkoholu i wykazujących deficyty
w zakresie umiejętności społecznych – koncentruje się wokół profilaktyki
184 |
uzależnień, m.in. poprzez organizowane na terenie zakładu zajęcia o charakterze kulturalno-oświatowym, których celem jest kształtowanie twórczych i prospołecznych postaw i zainteresowań skazanych, wzbudzanie
u nich potrzeby i umiejętności spędzania wolnego czasu w sposób społecznie akceptowany, wolny od używek, pobudzanie do refleksji nad
swoim dotychczasowym życiem, relacjami rodzinnymi i społecznymi
oraz kształtowanie krytycznego stosunku do zachowań przejawianych
pod wpływem alkoholu (np. łamanie prawa, agresja itp.). Zajęcia profilaktyczne są prowadzone przez personel więzienny przy współpracy z lokalnymi organizacjami, działającymi w obszarze profilaktyki i przeciwdziałania uzależnieniom. Ponadto w jednostce od ponad 20 lat funkcjonuje
grupa Anonimowych Alkoholików oraz grupa Anonimowych Narkomanów „Azyl”, którą współtworzą osadzeni, odbywający karę pozbawienia
wolności w oddziale dla skazanych uzależnionych od środków odurzających lub substancji psychotropowych. Każdego roku w zakładzie karnym
w Rzeszowie organizowane są tzw. mityngi otwarte, w których uczestniczą także skazani z grup AA z innych jednostek penitencjarnych podległych OISW w Rzeszowie (m.in. z Przemyśla, Jasła, Medyki) oraz grup
AA, działających w środowisku wolnościowym. Tematem wiodącym tych
spotkań jest podtrzymywanie pozytywnych efektów trwania w trzeźwości
po opuszczeniu zakładu karnego: przykładowo, w 2010 r. mityng otwarty
przebiegał pod hasłem „Opuścić więzienie, nie znaczy być wolnym”,
w 2012 r. – „Czy i jak mam zamiar korzystać z doświadczeń zdobytych na
mityngach AA po wyjściu na wolność”.
W Areszcie Śledczym w Nisku skazane kobiety uczestniczą w cyklicznie realizowanym programie readaptacji społecznej, obejmującym
psychoedukację z zakresu profilaktyki antyalkoholowej. Program nosi
nazwę Trzeźwym okiem i prowadzony jest przez psychologa więziennego.
W szczególności, program kierowany jest do więźniarek, wykazujących
symptomy uzależnienia, osób po przebytej terapii uzależnień (w celu
podtrzymania jej efektów) oraz tych kobiet, które popełniły przestępstwo
w stanie nietrzeźwości. Obejmuje on zajęcia edukacyjne (wykłady, warsztaty) także z udziałem zaproszonych gości – specjalistów od problematyki
uzależnień. Celem organizowanych zajęć jest poszerzenie wiedzy więźniarek na temat uzależnień oraz wpływu alkoholu na różne sfery życia
człowieka. Więźniarki uczestniczą ponadto w spotkaniach grupy anonimowych alkoholików, organizowanych w miejscowej poradni leczenia
uzależnień, oraz służą sobie nawzajem pomocą i wsparciem w ramach
funkcjonującej na terenie zakładu tzw. grupy „Kontakt”. Ważną częścią
| 185
programu jest także doroczny udział więźniarek w rekolekcjach „trzeźwościowych”, organizowanych przez stowarzyszenie Apostolstwo Trzeźwości
„Pokój i Dobro” w Leżajsku.
Programy z zakresu aktywizacji społecznej i zawodowej
Kolejną barierą społecznej readaptacji więźniów jest fakt, iż większość z nich legitymuje się niskim poziomem wykształcenia i nie posiada
kwalifikacji zawodowych. Bardzo często więźniowie nie mają żadnego
doświadczenia zawodowego, bowiem przed osadzeniem w zakładzie karnym pracowali jedynie dorywczo bądź wcale. Dotyczy to i uwięzionych
kobiet, i mężczyzn.
Niski poziom wykształcenia, nieadekwatne do sytuacji na rynku pracy
kwalifikacje lub ich brak minimalizują szanse podjęcia pracy po opuszczeniu przez skazanego więzienia, a tym samym sprzyjają wykluczeniu
i w efekcie powrotności do przestępstwa. Dodatkowo trudności w znalezieniu przez byłego więźnia pracy pogłębiane są przez sam fakt karalności
(stygmat przestępcy) i niechęć potencjalnych pracodawców do zatrudniania osób po wyrokach. Dotychczasowe badania dowodzą, że jedynie ok.
10–15% skazanych znajduje zatrudnienie po opuszczeniu zakładu karnego, przy czym nierzadko wykonują prace nie wymagające szczególnych
kwalifikacji, nisko płatne, prace dorywcze lub znajdują zatrudnienie w tzw.
szarej strefie (Korsak, 2008, s. 5–6; Szymanowska, 2003, s. 26, 29–30).
W zakładach karnych, podlegających Okręgowemu Inspektoratowi
Służby Więziennej w Rzeszowie, od lat są prowadzone cykliczne szkolenia i kursy zawodowe dla osób skazanych. Są one finansowane m.in.: ze
środków z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (Dz.U.2014.1899), w ramach projektów systemowych współfinansowanych przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego
(w latach 2008–2014) czy w 2014 r. – z Norweskiego Mechanizmu Finansowego na lata 2009–2014 (szerzej: Nicgorski, 2014, s. 15–16). W zakładzie karnym dla kobiet w Nisku dotychczas realizowano szkolenia i kursy
w zakresie na przykład opiekuna osób starszych, podstaw obsługi komputera, obsługi kas fiskalnych czy kursu krawieckiego. Mężczyźni osadzeni
w zakładzie karnym w Rzeszowie uczestniczyli w kursach przygotowujących do zawodów: spawacza, tokarza, brukarza, glazurnika i wielu innych.
Oprócz wyposażenia skazanych w odpowiednie kwalifikacje, ułatwiające im aktywizację zawodową po opuszczeniu zakładu karnego, niezmiernie ważna jest sama aktywizacja społeczna więźniów. W literaturze
186 |
przedmiotu podkreśla się, że więźniów cechuje brak umiejętności społecznych, niezaradność i bierność życiowa czy postawy roszczeniowe.
Pobyt w zakładzie karnym (zwłaszcza wieloletni) sprawia, że osoby te
tracą umiejętność rozwiązywania własnych problemów, podejmowania
decyzji w sprawach osobistych, zawodowych, urzędowych. Więzienie
bowiem „skutecznie zabija inicjatywę, pomysłowość, zdolność kierowania własnym życiem i brania za nie odpowiedzialności” (Woźniakowska,
2006, s. 8).
W odpowiedzi na powyższe problemy, które ujawniają także więźniarki
w Areszcie Śledczym w Nisku, zainicjowano w 2012 r. program z zakresu
readaptacji społecznej pod nazwą Urzędnicza dżungla. Jego celem było
kształtowanie wśród osadzonych kompetencji społecznych i umiejętności
realizowania spraw urzędowych. Przy realizacji programu zakład karny
współpracował z lokalnymi urzędami i instytucjami publicznymi (m.in.
urzędem pracy, ośrodkiem pomocy społecznej, urzędem gminny, urzędem skarbowym itp.), na terenie których odbywały się zajęcia praktyczne
związane z wypełnianiem wniosków, druków i formularzy dotyczących
różnych spraw urzędowych. Więźniarki miały więc możliwość zapoznać
się z zakresem i formami działania poszczególnych urzędów i instytucji
publicznych, uczyły się wypełniać różnego rodzaju formularze (np. wniosek o wyrobienie dowodu osobistego), pisać podania o pracę, wnioskować
o przyznanie pomocy materialnej itp.
Natomiast w Zakładzie Karnym w Rzeszowie-Załężu pomoc skazanym w zakresie aktywizacji społeczno-zawodowej świadczy przywięzienny „Klub Pracy”, w którym więźniowie pod okiem trenerów i instruktorów (m.in. przeszkolonych funkcjonariuszy Służby Więziennej) uczą
się aktywnych technik poszukiwania zatrudnienia, pisania dokumentów
aplikacyjnych (życiorys, podanie o pracę), nabywają podstawowych umiejętności z zakresu komunikacji społecznej, przygotowując się w ten sposób do rozmów kwalifikacyjnych z pracodawcą, zapoznają się z zasadami
prowadzenia działalności gospodarczej czy podstawowymi zagadnieniami
z zakresu prawa pracy. Mają również możliwość określenia własnych predyspozycji i kwalifikacji do wykonywania określonych zawodów czy opracowania własnych, indywidualnych planów poszukiwania zatrudnienia po
opuszczeniu zakładu karnego. Projekt ten w latach 2008–2013 był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach
Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i z jednej strony umożliwił przeszkolenie funkcjonariuszy Służby Więziennej do prowadzenia zajęć aktywizacyjnych z osadzonymi, w sposób adekwatny do aktualnych wyzwań
| 187
otwartego rynku pracy, zaś z drugiej – umożliwił organizowanie kursów
specjalistycznych i zajęć aktywizacyjnych dla więźniów. W realizacji tego
programu zakład karny współpracował także z podmiotami zewnętrznymi, np. Ochotniczym Hufcem Pracy w Rzeszowie.
Wolontariat i działalność prospołeczna więźniów
W ostatnich latach w Polsce szczególnego znaczenia w procesie społecznej readaptacji skazanych nabiera wolontariat więźniów oraz ich
udział w akcjach prospołecznych i charytatywnych. Więźniowie opiekują się osobami chorymi, niepełnosprawnymi, dziećmi czy zwierzętami
w schroniskach. Zakłady karne współpracują w tym zakresie z domami
pomocy społecznej, hospicjami, placówkami opiekuńczo-wychowawczymi, schroniskami dla zwierząt itp. Więźniowie aktywnie uczestniczą
też w różnego rodzaju akcjach charytatywnych (Sałapa, 2011, http://www.
sw.gov.pl ).
Resocjalizacja więźniów poprzez angażowanie ich w działalność
wolontariacką, akcje prospołeczne i charytatywne ma ogromne znaczenie
w procesie ich readaptacji, gdyż w warunkach więziennej izolacji nie ma
miejsca na integrację ze środowiskiem społecznym. Dzięki takiej działalności więźniowie nabywają umiejętności współżycia w społeczeństwie,
budowania relacji interpersonalnych z innymi, kształtują swe postawy
otwartości na drugiego człowieka i jego potrzeby oraz uczą się poczucia
odpowiedzialności (Krakowiak, Paczkowska, 2014, s. 59). Praca wolontariacka, udział w akcjach dobroczynnych przynoszą też korzystne zmiany
w sferze poznawczej, emocjonalnej. Więźniowie, biorący udział w takich
akcjach, doznają więcej pozytywnych emocji: poczucia zadowolenia z siebie, empatii, wiary we własne siły i możliwości czy poczucia znaczenia.
Jednocześnie udział więźniów w akcjach na rzecz słabszych i potrzebujących daje im możliwość zadośćuczynienia społecznego (Olejnik, 2009,
s. 100–101). Co więcej, włączanie więźniów w działania prospołeczne
sprzyja przełamywaniu stereotypowych wyobrażeń społeczeństwa o osobach skazanych, jednocześnie kształtuje też pozytywny osąd, dotyczący
samych zakładów karnych jako jednostek resocjalizacyjnych.
Na kanwie tych rozważań należy także nadmienić, że wolontariat
więźniów w Polsce jest swoistym fenomenem na skalę europejską. Traktuje o tym m.in. artykuł autorstwa ks. Piotra Krakowiaka, Agnieszki
Paczkowskiej i Roberta Witkowskiego (2012) opublikowany w European
Journal of Palliative Care.
188 |
Przykładem włączania więźniów w działania prospołeczne może
być realizowany od 2012 r. w Areszcie Śledczym w Nisku projekt pod
nazwą Lalka dla Elizy. Adresatką działań jest kilkunastoletnia dziewczynka – Eliza, dotknięta niezwykle rzadką chorobą Niemanna-Picka.
Więźniarki z Niska włączyły się w ogólnopolską akcję szycia lalek, które
następnie licytowane są na aukcji internetowej, zaś pozyskane w ten sposób środki finansują kosztowny proces leczenia chorej dziewczynki. Od
samego początku nagłaśnianie akcji charytatywnej wspierają regionalne
media, zaś do tej pory jednostka przygotowała i przekazała na licytację
kilkadziesiąt lalek. Ponadto, każdego roku w grudniu, w okresie przedświątecznym, więźniarki z Niska przygotowują kartki i ozdoby świąteczne
w ramach zajęć z rękodzieła artystycznego. Część z nich przekazywana
jest do wybranych instytucji współpracujących z placówką, a pozostałe
są przeznaczana na licytację podczas dorocznego finału Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Areszt Śledczy w Nisku od 2005 r. współpracuje
także z Domem Pomocy Społecznej w Stalowej Woli, a więźniarki, jako
wolontariuszki, opiekują się jego pensjonariuszami –osobami starszymi.
Dotychczas wolontariuszkami w placówce było 65 więźniarek, które
wykonywały także prace porządkowe i przy pielęgnacji zieleni na terenie
obiektu oraz prace usługowe w pralni.
Skazani mężczyźni z zakładu karnego w Rzeszowie również angażują
się w działalność prospołeczną. W ramach zajęć z zakresu rękodzieła
artystycznego wykonują prace, które są przekazywane na rzecz Fundacji
Podkarpackie Hospicjum dla Dzieci. Dochód ze sprzedaży tychże prac,
podczas okolicznościowych kiermaszów i aukcji charytatywnych organizowanych przez Fundację, wspiera działalność związaną z opieką nad chorymi dziećmi. Więźniowie z Rzeszowa, podobnie jak więźniarki z Niska,
aktywnie uczestniczą także w Podkarpackim Finale Wielkiej Orkiestry
Świątecznej Pomocy, biorąc udział w pracach porządkowych w trakcie
trwania imprezy na rzeszowskim Rynku Starego Miasta. Mężczyźni z zakładu karnego w Rzeszowie, podobnie jak więźniarki
z Niska, również angażują się w nieodpłatną pomoc na rzecz wybranych
placówek. Od 2004 r. w prace porządkowe i gospodarskie (m.in. pomoc
w kuchni, pralni) w Domu Pomocy Społecznej w Rzeszowie zaangażowanych było 280 skazanych. Podobna liczba więźniów wolontariuszy
współpracowała od 2005 r. ze schroniskiem dla bezdomnych zwierząt
„Kundelek”, wykonując prace porządkowe oraz związane z opieką nad
zwierzętami. Natomiast w czerwcu 2014 r., w oparciu o współpracę ze
schroniskiem, zainicjowano program z zakresu społecznej readaptacji
| 189
skazanych z elementami dogoterapii. Program nosi nazwę Pomóż mi wyjść.
W ramach tego programu, więźniowie poprzez kontakt ze zwierzętami
uczą się panowania nad negatywnymi emocjami oraz kształtują umiejętności konstruktywnego radzenia sobie w sytuacjach trudnych i stresujących. Program realizowany jest w ramach szerszego projektu finansowanego z Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009–2014, w ramach
programu „Wsparcie Służby Więziennej, w tym kary nieizolacyjne”.
Udział więźniów w programach
profilaktyczno-edukacyjnych skierowanych
do społeczeństwa („świadectwa” skazanych)
Ważną rolę w procesie społecznej readaptacji więźniów odgrywać
mogą także projekty o charakterze profilaktyczno-edukacyjnym, kierowane do społeczeństwa, a do udziału w których włączani są skazani,
przedstawiający historie swojego życia, dając tym samym swoiste „świadectwa”, nie tylko ku przestrodze, lecz również w celu podniesienia świadomości społecznej na temat konsekwencji związanych z naruszeniem
prawa. Do tej pory najbardziej rozpowszechnione były programy, w których byli skazani brali udział w spotkaniach z więźniami na terenie różnych placówek penitencjarnych w naszym kraju i dzieląc się z osadzonymi
historią swojego życia, zachęcali innych do zmiany swojego postępowania,
zaświadczając własnym przykładem, iż możliwe jest zerwanie ze światem
przestępczym czy nałogami. Taki program, pod nazwą Powrót do wolności, od ponad 10 lat realizuje Fundacja „Sławek” (http://fundacjaslawek.
org/).
Więźniowie coraz częściej są także angażowani w dawanie świadectwa
swojego życia poza murami więzienia, zaś projekty tego typu kierowane
są do młodzieży, osób ze środowisk zagrożonych czy ogółu społeczeństwa. Mogą być realizowane w formie „tradycyjnej”, a więc bezpośrednich
spotkań więźniów z wybranymi grupami docelowymi, ale także w formie
reportaży, audycji radiowych czy filmów dokumentalnych – jak dowodzi
praktyka OISW w Rzeszowie (o czym będzie mowa poniżej).
Przykładem działań tego rodzaju w Areszcie Śledczym w Nisku może
być innowacyjny projekt związany z przygotowaniem w 2012 r. filmu
dokumentalnego pt. „Odkupione” w reżyserii Michała Szcześniaka. Film
ukazuje losy dwóch bohaterek: Anety – kobiety osadzonej za zabójstwo
w zakładzie karnym w Nisku oraz Heleny – niepełnosprawnej pensjonariuszki Domu Pomocy Społecznej w Stalowej Woli, którą opiekuje się
190 |
więźniarka. Film pokazuje „jak przypadkowe spotkanie osób z «różnych
światów» daje początek przemiany. Aneta pomaga swojej podopiecznej
w wykonywaniu codziennych czynności. Pani Helena wysłuchuje opowieści dziewczyny, mówi jej o swoich przeżyciach, próbuje ją zrozumieć
i udzielić pomocy” (Wójtowicz, 2014, http://www.sw.gov.pl/). W zamyśle
twórców dokumentu jest stworzenie kolejnego filmu, ukazującego dalsze
losy kobiety zwolnionej z zakładu karnego, która po opuszczeniu placówki, po dziewięciu latach pozbawienia wolności, wróciła do rodzinnego
miasta, ułożyła sobie życie – wyszła za mąż i znalazła pracę.
Natomiast przykładem „dawania świadectwa” swojego życia przez
więźniów z zakładu karnego w Rzeszowie może być projekt związany
z organizowaniem na terenie placówki cyklu spotkań osadzonych z młodzieżą szkolną. Przykładowo, w 2014 roku zorganizowano spotkanie dla
młodzieży szkół gimnazjalnych i średnich, którego problematyka dotyczyła profilaktyki uzależnień. Celem tego projektu, na przykładzie historii
życia jednego z osadzonych, było uświadomienie młodzieży konsekwencji
podejmowania zachowań ryzykownych, w tym związanych z nadużywaniem alkoholu i łamaniem prawa (Słysz, 2014, http://www.sw.gov.pl/).
Projektem edukacyjnym o charakterze profilaktycznym, skierowanym do całego społeczeństwa, jest aktualnie realizowany przez Okręgowy
Inspektorat Służby Więziennej w Rzeszowie i Polskie Radio Rzeszów projekt pod nazwą Za to mnie nie wsadzą. Jego ideą jest rozwijanie świadomości społecznej na temat konsekwencji nieprzestrzegania prawa (m.in.
ukazywanie „poważnych konsekwencji z pozoru błahych przewinień”
– jak brzmi podtytuł projektu) oraz kształtowanie właściwych postaw
obywatelskich sprzyjających budowaniu porządku prawnego. W ramach
projektu wyemitowano w Radiu Rzeszów cykl sześciu audycji przedstawiających przykłady przekroczeń prawa. W nagraniach udział wzięli skazani, którzy przybliżyli słuchaczom własne historie. Jednym z tematów
poruszonych w projekcie był problem eurosieroctwa i jego negatywnych
skutków w procesie socjalizacji dziecka. Jak bowiem wskazują funkcjonariusze Służby Więziennej, do więzień zaczynają trafiać dorosłe już „eurosieroty”, które pozbawione w okresie adolescencji dostatecznej opieki ze
strony rodziców, pracujących poza granicami kraju, podejmowały zachowania ryzykowne, ulegały demoralizacji i popełniały czyny przestępcze.
Problem ten zilustrowano w oparciu o historię jednej z więźniarek osadzonych w Areszcie Śledczym w Nisku (Wójtowicz, 2014, http://www.
zatomnieniewsadza.pl/). Do współpracy przy projekcie zaproszono także
ekspertów – sędziów, funkcjonariuszy policji, psychologów, pracowników
| 191
socjalnych i pracowników naukowych Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Każdy reportaż
emitowany na antenie radia poprzedzała i wieńczyła dyskusja z udziałem
zaproszonych ekspertów. Patronat nad programem objęło Ministerstwo
Sprawiedliwości (Wągiel-Linder, 2014, s. 24–27). Projekt posiada także
stronę internetową, która jest miejscem wymiany myśli, doświadczeń
i opinii wszystkich zainteresowanych daną tematyką (http://www.zatomnieniewsadza.pl/).
Te swoiste „świadectwa” dawane przez osadzonych, oprócz tego, że
mają istotny walor edukacyjny i profilaktyczny dla szerszego społeczeństwa, odgrywają także dużą rolę dla samych więźniów – pozwalają im
dokonać refleksji nad własnym życiem, uświadomić sobie i przeanalizować przyczyny, które doprowadziły do wykolejenia i wejścia na przestępczą drogę życia, pozwalają także dostrzec możliwości zmiany swej
sytuacji, a tym samym wzbudzają i podtrzymują pragnienie przewartościowania swojego życia.
Podsumowanie
Zarysowane powyżej programy z zakresu społecznej readaptacji skazanych stanowią jedynie wybrane przykłady możliwych oddziaływań wobec
więźniów. W Areszcie Śledczym w Nisku rocznie realizowanych jest kilkanaście, zaś w Zakładzie Karnym w Rzeszowie-Załężu – z racji dużej pojemności placówki – kilkadziesiąt różnych programów. Większość z nich ma
charakter autorski. Tworzone są przez wychowawców i psychologów więziennych w odpowiedzi na problemy dostrzegane wśród osadzonych. Takie
inicjatywy – jak podkreśla wybitny znawca tej tematyki Henryk Machel
– dowodzą zaangażowania i kreatywności samego personelu więziennego
(2007, s. 227). W dużej mierze programy z zakresu społecznej readaptacji
skazanych są realizowane „bezkosztowo” przez kadrę penitencjarną placówek i z wykorzystaniem istniejących zasobów wewnętrznych zakładu.
Niektóre z nich mają charakter cykliczny – realizowane są od wielu lat
i kierowane zarówno do dotychczasowych adresatów, ugruntowując tym
samym już osiągnięte w pracy z danym więźniem efekty resocjalizacyjne, jak też kolejnych osadzonych, pragnących przystąpić do programu.
Znaczenie tych programów w procesie przywracania więźniów do
życia w społeczeństwie otwartym jest nieocenione. Mogą bowiem odgrywać zasadniczą rolę w przygotowaniu skazanych do efektywnego pełnienia ról społecznych, rodzinnych i zawodowych, stanowiąc alternatywę
192 |
wobec przestępczych i aspołecznych zachowań. Ostatecznie też, mogą
przyczynić się do ograniczenia recydywy wśród osób opuszczających jednostki penitencjarne, a tym samym służyć całemu społeczeństwu, które
ponosi skutki przestępczej działalności. W procesie readaptacji więźniów
istotny jest także udział przedstawicieli społeczeństwa, stąd też tworzone
w zakładach karnych programy zakładają szeroką współpracę przy ich
realizacji z podmiotami funkcjonującymi w danym środowisku lokalnym
– z instytucjami sektora publicznego oraz organizacjami pozarządowymi.
Zaś udział więźniów w akcjach społecznych i charytatywnych oraz swoiste świadectwa obrazujące historie życia skazanych, umożliwiają zbliżanie świata zewnętrznego i tego „spoza krat”. To zaś służy przełamywaniu
funkcjonujących w społeczeństwie negatywnych stereotypów na temat
osób odbywających kary pozbawienia wolności.
Choć w polskich zakładach karnych realizuje się szereg różnorodnych
programów, wspierających proces resocjalizacji i readaptacji społecznej
skazanych, to jednak brakuje systematycznych i pogłębionych badań,
zwłaszcza longitudinalnych, nad ich efektywnością. Nieliczne badania,
ujmujące jedynie wybrane aspekty tej problematyki, dowodzą, że udział
w nich oceniany jest przez samych skazanych pozytywnie, a kształtowane
w ich oparciu umiejętności i kompetencje – jako „przydatne” w życiu na
wolności (Olejnik, 2009, s. 101–102; Nicgorski, 2014, s. 16).
References
Hołyst, B. (2009). Kryminologia. wyd. X, Warszawa: Wydawnictwo
LexisNexis.
Kierszkowska, A. (2009). Problemy readaptacyjne osób opuszczających placówki penitencjarne. Probacja 2, ss. 99–110.
Korsak, M. (2008). Więźniowie na rynku pracy w Polsce. Biuletyn 11. Warszawa: Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Pozyskano
(25.09.2014) z http://rynekpracy.org/files/1bezrobocie. org.pl/public/
biuletyny_fise/080929_biuletyn_nr_11_wiezniowie.pdf.
Krakowiak, P. i Paczkowska, A. i Witkowski, R. (2012). Prisoners as Palliative care volunteers in Poland. European Journal of Palliative Care,
vol. 19, nr 5, ss. 246–251.
Krakowiak, P. i Paczkowska, A. (2014). Włączanie skazanych do wolontariatu opieki paliatywno-hospicyjnej na świecie i w Polsce. Dobre praktyki współpracy systemu penitencjarnego ze środowiskiem opieki paliatywno-hospicyjnej w Polsce. Probacja 2, ss. 47–64.
| 193
Liszke, W. (2009). Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu
z zakładu karnego przez kuratora sądowego. Probacja 3–4, ss. 113–122.
Machel, H. (2007). Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej – casus polski. wyd. II, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Machel, H. (2003). Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna,
Gdańsk: Wydawnictwo Arche.
Nicgorski, M. (2014). Potęga Kapitału Ludzkiego. Forum penitencjarne
04 (191), ss. 15–17.
Nielubowicz, J. i Niemiec, M. (2009). Kobiety w warunkach izolacji penitencjarnej – ZK Kraków Nowa Huta. w: I. Dybalska (red.), Kobieta
w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–
2008 (ss. 155–159). Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych.
Szczygieł, G. (2002). Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie
penitencjarnym. Białystok: Wydawnictwo Temida.
Olejnik, L. (2009). Program pracy wolontarystycznej „Bona” jako metoda
readaptacji społecznej. w: I. Dybalska (red.), Kobieta w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008 (ss. 95–104).
Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych.
Ostrihańska, Z. (2007). Rodzina a proces resocjalizacji więźniów. w: B. Kałdon (red.), Profilaktyka, resocjalizacja, rewalidacja – pomocą rodzinie
(ss. 437–444). Sandomierz-Stalowa Wola: Wydawnictwo Diecezjalne
i Drukarnia w Sandomierzu.
Program świadectwa. Pozyskano (23.09.2014) z http://fundacjaslawek.
org/?page_id=105.
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 lutego 2014 r. w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.Dz.U.2014.1899.
Sałapa, L.A. (2011). Wolontariat więźniów, Pozyskano (26.09.2014)
z http://www.sw.gov.pl/pl/ aktualnosci/aktualnosci-sluzby-wieziennej/
news,6204,wolontariat-wiezniow.html.
Słysz, M. (2014). Spotkania profilaktyczne dla młodzieży. Pozyskano
(29.09.2014) z http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-rzeszow/zaklad-karny-rzeszow-zaleze/news,22849,spotkania-profilaktyczne-dla.html.
Szymanowska, A. (2003). Więzienie i co dalej?. Warszawa: Wydawnictwo
Akademickie „Żak”.
Szymanowski, T. (1995). Kobiety w więzieniu. Problemy przestępczości,
wykonywania kary pozbawienia wolności oraz powrotu do społeczeństwa. Ethos 1 (29), ss. 127–136.
194 |
Wągiel-Linder, G. (2014). Przestroga bez drętwej mowy. Forum penitencjarne 04 (191), ss. 24–27.
Woźniakowska, D. (2006). Skazani i byli skazani na rynku pracy – ocena
problemu z punktu widzenia organizacji pozarządowych. Warszawa:
Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności. Pozyskano (26.09.2014)
z http:// www.fise.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/Raporty/
DWozniakowska_ raport_dot_wiezniow. pdf.
Wójtowicz, S. (2014). Eurosieroty…. Pozyskano (29.09.2014) z http://www.
zatomnieniewsadza.pl/pl /audycje/30-eurosieroty.html.
Wójtowicz, S. (2014). Odkupione. Pozyskano (29.09.2014) z http://www.
sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-rzeszow/areszt-sledczy-nisko/news,23527,odkupione.html.
Wójtowicz, S. (2009). Sukcesy i porażki w procesie resocjalizacji osadzonych
kobiet, w: I. Dybalska (red.), Kobieta w więzieniu – polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008 (ss. 131–142). Warszawa:
Instytut Rozwoju Służb Społecznych.
Witkowska-Paleń, A. (2010). Kobiety – sprawczynie przestępstw (na podstawie analizy akt penitencjarnych w Areszcie Śledczym w Nisku).
w: A. Witkowska-Paleń, J. Maciaszek (red.), Kobieta we współczesnym
społeczeństwie (ss. 635–659). Stalowa Wola: wyd. WZNoS KUL.
Zakład Karny w Rzeszowie-Załężu, Pozyskano (25.09.2014) z http://
www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-rzeszow/
zaklad-karny-rzeszow-zaleze/.
Academic tutoring as a form of supporting foreign
students in adaption to the new living conditions
and study in Poland
Tutoring akademicki jako forma wsparcia studentów
zagranicznych w adaptacji do nowych warunków życia
i nauki w Polsce
Aneta Sylwia Baranowska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
[email protected]
Abstracts
Student migrations are becoming more and more important part of
international translocation of young people, which is exemplified by the
statistics of students’ dynamic mobility. Traveling abroad to acquire higher
education in a foreign country is both an opportunity to progress and
a cause of problems. Foreign students are usually at the periphery of society when they arrive at another country, where the culture and language
are different than in their homeland. Immigrants also feel the weakening
of family and friend bonds. They have to find their way through the new
environment, which may be extremely hard, provided they do not have
any migration supportive social network. This is why, actions to support
student migration societies are crucial. One of the actions may be introducing academic tutoring to tertiary-level schools. Tutoring is a method
of individualized education, based on an individual and supportive relationship between a student and a tutor. The basic assumptions of tutoring
are: taking care of an integral development of a protege, concentrating on
personal problems and needs of a student, eliciting his hidden potential,
bonding with him, and taking into account his values and personal aims
during work. Basing on these principles, tutoring may help educational
migrants to adapt to a new living and academic environment.
Migracje edukacyjne stają się coraz istotniejszą częścią międzynarodowych przemieszczeń młodych ludzi, czego egzemplifikację stanowią
statystyki, pokazujące dynamiczny wzrost mobilności studentów. Wyjazd
zagraniczny w celu zdobycia wykształcenia wyższego poza swoją ojczyzną,
196 |
Aneta Sylwia Baranowska Tutoring akademicki jako forma wsparcia…
mimo że niesie ze sobą szansę rozwoju, to wiąże się także z wieloma
trudnościami. Studenci cudzoziemcy, w momencie przybycia do nowego
państwa, znajdują się zazwyczaj na peryferiach jego społeczeństwa, ponieważ reprezentują inną kulturę, nierzadko mają też problem z władaniem
językiem kraju, do którego wyemigrowali. Imigranci odczuwają również
osłabienie dotychczasowych więzi z rodziną, znajomymi. W obcym im
środowisku, w tym edukacyjnym, muszą się odnaleźć, co w braku migracyjnych sieci wsparcia może okazać się niezwykle trudnym przedsięwzięciem. Dlatego też bardzo ważne są działania wspierające studenckie
środowiska migracyjne. Jednym z nich może być wprowadzenie do szkół
wyższych tutoringu akademickiego, czyli „metody edukacji zindywidualizowanej, opierającej się na indywidualnej, wspierającej relacji z drugą
osobą – tutorem” (Czekierda, 2014). Jego podstawowe założenia, takie
jak: troska o integralny rozwój podopiecznego, koncentracja na indywidualnych problemach i potrzebach studenta, wydobywanie ukrytego
potencjału podopiecznego, nawiązywanie partnerskiej relacji ze studentem czy uwzględnianie w pracy z nim jego wartości i osobistych celów,
mogą pomóc migrantom edukacyjnym w procesie adaptacji do nowego
środowiska życia i studiowania.
Keywords:
educational migration, foreign students, adaptation, academic tutoring,
tutor, intercultural competence
migracje edukacyjne, zagraniczni studenci, adaptacja, tutoring akademicki,
tutor, kompetencje międzykulturowe
Wprowadzenie
Jednym z podstawowych problemów globalnego świata są migracje
ludnościowe (Ptaszek 2009, s. 118), definiowane w literaturze przedmiotu jako „przemieszczenie terytorialne związane ze względnie trwałą
zmianą miejsca zamieszkania” (Okólski, 2004, s. 82). W XXI wieku
jeden mieszkaniec globu na trzydziestu pięciu jest międzynarodowym
migrantem (Maksimczuk, Sidorowicz, s. 2008, s. 39). Współczesne ruchy
migracyjne stanowią wielowymiarowy proces wywoływany przez systemy
gospodarczo-polityczne poszczególnych państw, relacje i stosunki międzynarodowe, ewolucję praw człowieka, a także stan środowiska naturalnego, miejscowych warunków życia i edukacji (Knopek, 2008, s. 19).
| 197
W ostatnim czasie, na skutek dążenia do zwiększenia jakości kształcenia
i wzmacniania jego globalnego zasięgu, szczególnego znaczenia nabiera
ostatni czynnik (Marciniak, 2011, s. 7).
Migracje edukacyjne – zarys problematyki
Migracje edukacyjne rozumiane jako „czasowe przemieszczenie się
ludzi w celu zdobycia wykształcenia poza granicami kraju pochodzenia”
(Żołędowski, 2010, s. 12) lub „cyrkulacja mózgów” (Matysiak, 2009, s. 32)
stają się coraz istotniejszą częścią migracji międzynarodowych. Uczestnikami tak rozumianej zmiany przestrzeni geograficznej są przede wszystkim studenci.
Migracje edukacyjne mogą przybierać formę przemieszczeń zewnętrznych, kontynentalnych, zamorskich i regionalnych (Maryański, za: Danilewicz, 2006, s. 16). Na ogół są one woluntarystyczne i planowane, czyli
świadome, podejmowane dobrowolnie, bez przymusu zewnętrznego,
a z inicjatywy i własnej woli migranta (Kawczyńska – Butrym, 2009,
s. 16). Przeważnie mają charakter pozaekonomiczny i wiążą się z podniesieniem wykształcenia, nauką języka, uzyskaniem kwalifikacji zawodowych, prowadzeniem badań naukowych (Kawczyńska – Butrym, 2009,
s. 19). Migracje edukacyjne należą do migracji legalnych, ponieważ status
migranta jest uregulowany prawnie, np. posiada on w kraju przyjmującym
prawo do zabezpieczenia społecznego czy opieki zdrowotnej. Znaczna
część migracji w celach edukacyjnych ma charakter okresowy – migrant
po osiągnięciu zamierzeń planuje powrót do ojczystego kraju. Okresowe
migracje edukacyjne dzielą się na krótkotrwałe – trwające maksymalnie rok, związane z wyjazdami na staże czy z wymianą studencką oraz
długotrwałe – dłuższe niż 12 miesięcy. Do grupy migrantów długotrwałych należą osoby, które decydują się na odbycie całych studiów poza
granicami swojego kraju pochodzenia (Kawczyńska – Butrym, 2009,
s. 21). Sytuacja takich właśnie jednostek będzie przedmiotem rozważań podjętych w tym artykule.Z najnowszych danych OECD wynika, że
liczba studentów zagranicznych w ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci
zwiększyła się ponad trzykrotnie. W 1990 roku 1,3 mln osób studiowało
na uczelniach wyższych znajdujących się poza krajem ich obywatelstwa,
a w 2011 roku już 4,5 mln (OECD, 2013, s. 1–4). Fakt ten, zwłaszcza
w dobie kryzysu ekonomicznego, może wydawać się dość zaskakujący.
Tymczasem z prognoz australijskich wynika, iż w 2025 roku na świecie poza granicami własnego państwa studiować będzie aż 7,2 miliona
198 |
młodych ludzi, z czego 2/3 pochodzić będzie z Azji (Siwińska, za: Ruda,
2014, s. 25). Warto nadmienić, że już w 2011 roku studenci z tego kontynentu stanowili 53% wszystkich studentów uczących się poza swoją
ojczyzną. Prawie co czwarty student-cudzoziemiec był Europejczykiem
(23%), a co dziewiąty Afrykaninem (12%). Pozostała grupa migrantów
edukacyjnych pochodziła z Ameryki Północnej (4%), Południowej (7%)
i Australii i Oceanii (1%). Z danych OECD wynika, iż do najbardziej
atrakcyjnych krajów docelowych należały Stany Zjednoczone (skupiające 17% wszystkich zagranicznych studentów), Wielka Brytania (13%),
Australia (6%), Niemcy (6%) oraz Francja (6%). Statystyki te pokazują,
że liczna społeczność migrantów edukacyjnych, bo aż ponad 1/3, pragnie
zdobywać wykształcenie wyższe w krajach anglojęzycznych (OECD, 2013,
s. 1–4).
Według Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM) za najważniejsze determinanty wyboru miejsca kształcenia przez studentów
zagranicznych należy uznać: politykę imigracyjną kraju docelowego;
możliwość zatrudnienia w państwie przyjmującym, koszt studiów i utrzymania za granicą; jakość edukacji w kraju migracji i opinie na jej temat;
oferta kształcenia wyższego w rodzimych stronach; uznawalność dyplomów; posiadanie migracyjnych sieci wsparcia, czyli „zbioru powiązań
interpersonalnych łączących migrantów, byłych migrantów i nie migrantów w kraju pochodzenia i przyjmującym za pomocą więzi społecznych”
(Faist, za: Kaczmarczyk, 2005, s. 81); język kraju przyjmującego oraz
język, w którym będą prowadzone zajęcia; jakość życia w państwie studiów; bliskość geograficzna i kulturowa oraz wiązki historyczne kraju
pochodzenia i przyjmującego; infrastruktura i świadczenia społeczne dla
studentów zagranicznych w państwie docelowym; wcześniejszy kontakt
z krajem emigracji (Żołędowski, 2010, s. 20–22, s. 125).
Młodzi ludzie decydują się na wyjazd zagraniczny w celach edukacyjnych z wielu powodów. Dominująca jest chęć nauki i podwyższenia
swoich kwalifikacji. Od kilku dekad widoczne staje się rosnące zainteresowanie młodzieży studiami wyższymi, mającymi zwiększyć jej kapitał
intelektualny i społeczny, a tym samym prawdopodobieństwo uzyskania
zatrudnienia. Niestety, we współczesnych czasach posiadanie dyplomu
akademickiego nie gwarantuje zdobycia zgodnej z wykształceniem pracy,
awansu społecznego czy wymarzonego prestiżu. W związku z tym coraz
liczniejsza grupa młodych ludzi podejmuje studia poza swoją ojczyzną
w celu wzmocnienia swoich szans na rynku pracy (Kawczyńska-Butrym,
2014, s. 19). Innym motywem rozpoczęcia studiów zagranicznych jest
| 199
chęć nabycia nowych doświadczeń kulturowych, możliwość poznania nowego miejsca czy pragnienie wypoczynku (Witt, Radtke, 2011,
s. 161).
W wyniku mobilności studentów jednostki akademickie zmuszane są
do podnoszenia swojej jakości kształcenia, np. ulepszania oferty dydaktycznej poprzez wzbogacenie jej zajęciami prowadzonymi w języku
obcym, zwłaszcza angielskim (Kawczyńska-Butrym, 2014, s. 19). Zatem
dzięki migracjom edukacyjnym zwiększa się konkurencyjność systemu
szkolnictwa wyższego (Ruda,2014, s. 24). Napływ studentów zagranicznych na uczelnie wyższe stanowi także o potencjale naukowym i poziomie nauczania jednostki akademickiej. W związku z tym liczba cudzoziemców podejmujących naukę w danej szkole wyższej uważana bywa za
jeden z najważniejszych wskaźników atrakcyjności tej uczelni (Marciniak,
2011, s. 7).
Umiędzynarodowienie szkolnictwa wyższego generuje wiele skutków nie tylko dla systemów edukacyjnych, ale również dla globalnych
i wewnątrzpaństwowych procesów (Bielecka-Prus, 2014, s. 35). Napływ
studentów zagranicznych postrzegany jest jako zjawisko pozytywne dla
krajów przyjmujących, ponieważ osiągają one szereg korzyści ekonomicznych oraz społecznych z migracji edukacyjnych do ich uczelni.
Dzięki uiszczaniu przez studentów-migrantów czesnego za pobierane
wykształcenie czy wydatków konsumpcyjnych tej społeczności uczących się, zwiększa się budżet państw goszczących. Przykładowo: szacuje
się, że dzięki licznej grupie studentów z Azji Południowo-Wschodniej
gospodarka Australii wzbogaca się o 2 mld dolarów australijskich rocznie
(Chutnik, 2007, s. 22).
Kraje docelowe dzięki stworzeniu możliwości studiowania cudzoziemcom na swoich uczelniach mogą pozyskać wysoko wykwalifikowaną kadrę pracowniczą, przeznaczając na jej edukację mniejsze fundusze niż w wypadku kształcenia rodaków, a także nowych obywateli,
co w dobie coraz bardziej niepokojącego zjawiska, jakim jest niż demograficzny, wydaje się niezwykle korzystne (Żołędowski, 2010, s. 23).
Dzielenie wspólnej przestrzeni z imigrantami stwarza ponadto sposobność do wzbogacenia własnej kultury, a także napływu nowych wzorców konsumpcji, zabaw, świąt, stylów ubierania się (Gocalski, 2008,
s. 30–31).
Udział studentów zagranicznych w życiu społecznym kraju przyjmującego może implikować także negatywne konsekwencje. Należy do nich
przede wszystkim zwiększone prawdopodobieństwo zakłócenia ładu
200 |
społecznego, gdy imigranci i ludność rodzima nie przejawiają wobec
siebie postaw tolerancyjnych. Sytuacja ta może prowadzić do rywalizacji
i konfliktów (Gocalski, 2008, s. 30–31).
Migracje edukacyjne niosą również szereg korzyści i strat dla państw
wysyłających studentów. Do pozytywnych stron odpływu młodych ludzi
w celu zdobycia wykształcenia poza granicami swojej ojczyzny, należą:
transfer pieniędzy zarobionych w innym kraju, zminimalizowanie presji związanej z ewentualnym bezrobociem oraz prawdopodobna reemigracja wysoko wykwalifikowanych pracowników, zwłaszcza w wypadku
studentów z krajów wysoko rozwiniętych (Kaczmarczyk, Okólski, 2005,
s. 80). Natomiast negatywne aspekty migracji edukacyjnych, w odniesieniu do krajów pochodzenia mobilnych studentów, dotyczą głównie
zmniejszenia możliwości rozwojowych państwa oraz braku specjalistów i rąk do pracy w starzejących się społeczeństwach (Gocalski, 2008,
s. 28–30).
Studenci zagraniczni w Polsce
Polska nie jawi się migrującej w celach naukowych młodzieży jako
szczególnie atrakcyjny kraj. Z najnowszego raportu Fundacji Edukacyjnej „Perspektywy” wynika bowiem, iż w Polsce w roku akademickim
2012/2013 studiowało tylko 29 172 obcokrajowców ze 142 krajów. Studenci cudzoziemcy stanowili zaledwie 1,74% wszystkich studentów uczących się na polskich uczelniach. Warto jednak podkreślić, że ich liczba,
w porównaniu z rokiem akademickim 2011/2012, wzrosła aż o 4 tys.
Pomimo to, wydawać by się mogło optymistycznego faktu, nasz kraj
nadal posiada jeden z najniższych współczynników internacjonalizacji
kształcenia wśród państw Unii Europejskiej (http://www.perspektywy.pl/
portal/index.php?option=com_content&view=article&id=1157:raport-st
udenci-zagraniczni-w-polsce-2013&catid=24:wydarzenia&Itemid=119).
Być może wynika to z faktu, że polskie uczelnie wyższe mają trudność
z zaoferowaniem zagranicznym studentom możliwości edukacji w języku
angielskim (Skibińska, 2011, s. 16).
Najwięcej studentów zagranicznych, bo prawie co 3, pochodzi z Ukrainy (9747), dlatego też coraz częściej mówi się o „ukrainizacji” polskich
jednostek akademickich. Warto dodać, że od 2005 roku liczba Ukraińców
uczących się nad Wisłą wzrosła ponad pięciokrotnie. Ponad 10% studentów-cudzoziemców przyjechało na polskie uczelnie z Białorusi (3388)
i podobnie jak w wypadku obywateli Ukrainy ich liczba w Polsce znacznie
| 201
się zwiększyła. 5% studentów zagranicznych edukujących się w naszym
kraju pochodziła z Norwegii, niewiele mniej z Hiszpanii i Szwecji. W roku
akademickim 2012/2013 Polska wydawała się mało atrakcyjnym miejscem
nauki dla Azjatów. Nad Wisłą studiowało bowiem tylko 618 Chińczyków, co stanowiło zaledwie 2,11% wszystkich studentów zagranicznych,
468 Tajwańczyków (1,6%), 217 Hindusów (0,74%), 209 Wietnamczyków
(0,71%) i 201 Malezyjczyków (0,69%). Co trzeci student zagraniczny studiował w Polsce kierunki medyczne, co czwarty ekonomiczne, ponad 16%
społeczne, prawie 13% techniczne, a co dziesiąty humanistyczne. Ponad
połowę wszystkich studentów cudzoziemskich w Polsce stanowiły kobiety
(52,2%). Najwyższy odsetek kobiet kształcących się w Polsce pochodził
głównie ze Wschodu – Rosji (66,4%), Łotwy (65,8%) oraz Kazachstanu
(64,5%) (http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_
content&view=article&id=1157:raport-studenci-zagraniczni-w-polsce-20
13&catid=24:wydarzenia&Itemid=119).
Studenci zagraniczni mogą podejmować w Polsce studia licencjackie,
magisterskie, doktoranckie, podyplomowe, staże habilitacyjne, naukowe,
artystyczne, medyczne staże podyplomowe, szkolenia specjalistyczne,
kursy dokształcające oraz studenckie praktyki zawodowe, a także brać
udział w badaniach naukowych i pracach rozwojowych (Dz. U. nr 190
poz. 1406, ust. 1, pkt 1). Migranci edukacyjni mogą zostać przyjęci na
studia prowadzone w języku polskim lub obcym. Wcześniej jednak muszą
poświadczyć znajomość języka, w jakim pragną się uczyć (Dz. U. nr 190
poz. 1406, ust. 2, pkt 1–4).
Część cudzoziemców ma prawo podejmować w Polsce studia na zasadach obowiązujących obywateli polskich. Do tej kategorii imigrantów
należą:
• cudzoziemcy, którym udzielono zezwolenia na pobyt stały;
• cudzoziemcy posiadający status uchodźcy nadany w Rzeczypospolitej
Polskiej;
• cudzoziemcy korzystający z ochrony czasowej na terytorium RP;
• pracownicy migrujący, będący obywatelami państwa członkowskiego
Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA)
– strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG),
a także członkowie ich rodzin, jeżeli mieszkają na terytorium RP;
• cudzoziemcy, którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na
pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej (Dz. U. 2005 nr
164 poz. 1365, art. 43, ust. 2, pkt 1–5);
202 |
•
cudzoziemcy, którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na
zamieszkanie na czas oznaczony w związku z wykonywaniem pracy
wymagającej wysokich kwalifikacji (Dz. U. 2013 poz. 1650, art. 127);
• cudzoziemcy, którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na
zamieszkanie na czas oznaczony w związku z połączeniem z rodziną
(Dz. U. 2013 poz. 1650, art. 159, ust. 1);
• cudzoziemcy, którzy posiadają zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE udzielone przez inne państwo członkowskie Unii
Europejskiej (Dz. U. 2013 poz. 1650, art. 186, ust. 1, pkt 3);
• cudzoziemcy, którzy są członkiem rodziny cudzoziemca, z którym
przebywali na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej i towarzyszyli mu lub chcą się z nim połączyć (Dz. U. 2013
poz. 1650, art. 186, ust. 1, pkt 4);
• cudzoziemcy, którym udzielono ochrony uzupełniającej na terytorium RP;
• obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich EFTA – stron umowy o EOG lub Konfederacji Szwajcarskiej
i członkowie ich rodzin, posiadający prawo stałego pobytu” (Dz. U.
2005 nr 164 poz. 1365, art. 43, ust. 2, pkt 6a–7).
Ponadto cudzoziemcy, którym przyznano kartę pobytu z adnotacją
„dostęp do rynku pracy”, wizę Schengen lub wizę krajową, wydaną w celu
podjęcia zatrudnienia na terytorium Polski, mogą odbywać studia wyższe, studia doktoranckie oraz korzystać z innych form kształcenia, a także
uczestniczyć w badaniach naukowych i pracach rozwojowych na zasadach
odpłatności. Nie mają oni jednak prawa otrzymywać stypendium socjalnego, stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych oraz zapomóg
(Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, art. 43, ust. 2a).
Natomiast posiadacze ważnej Karty Polaka mogą podejmować powyższe formy kształcenia na zasadach obowiązujących obywateli polskich lub
jak pozostałe kategorie cudzoziemców niewymienione wcześniej, tj. „na
podstawie umów międzynarodowych, umów zawieranych z podmiotami
zagranicznymi przez uczelnie, decyzji ministra właściwego do spraw
szkolnictwa wyższego lub innych ministrów w zależności od typu uczelni
oraz decyzji rektora uczelni”. Obcokrajowcy ci mogą kształcić się w Polsce „jako stypendyści strony polskiej (rządu polskiego), jako stypendyści
strony wysyłającej, bez odpłatności i świadczeń stypendialnych, na zasadach odpłatności lub jako stypendyści uczelni” (Dz. U. 2005 nr 164 poz.
1365, ust. 3–4, 5a).
| 203
Trudności adaptacyjne migrantów edukacyjnych w Polsce
Studenci zagraniczni po przybyciu do Polski, stoją przed koniecznością przystosowania się do nowych warunków egzystencji i studiowania.
Proces ten w literaturze przedmiotu nosi nazwę „akulturacji”, choć często bywa również określany jako powtórna enkulturacja, z tą różnicą, że
dotyczy jednostek, które raz ją przeszły, jednak w innej kulturze, niż ta
w której przyszło im żyć obecnie (Olczak, 2006, s. 41). Przystosowanie
się do nowej kultury rozpatrywane bywa w aspekcie społeczno-kulturowym i psychologicznym. Adaptacja społeczno-kulturowa, określana także
jako praktyczna, dotyczy zdolności „wpasowania się” lub nawiązywania
skutecznych interakcji w nowym środowisku. Z kolei przystosowanie psychiczne odnosi się do „dobrego samopoczucia lub poczucia satysfakcji
podczas przemieszczania się miedzy kulturami” (Colleen, Ward, Nowicka,
za: Chutnik, 2007, s. 66). Akulturacja nie jest łatwym procesem, ponieważ
imigranci trafiają do środowisk wielokulturowych, „w których funkcjonują wzajemnie się ścierający ludzie różnych kultur” (Korczyński, 2014,
s. 15). W związku z tym migranci edukacyjni zmagają się z wieloma trudnościami, będącymi implikacją zmiany miejsca zamieszkania i obcowania
z inną kulturą (Chutnik, 2007, s. 66).
Dłuższy pobyt za granicą i towarzysząca mu zmiana kontekstów kulturowych wiążą się z koniecznością wypracowania wielu podstawowych
umiejętności życia codziennego od początku (Kownacka, 2006, s. 39).
Migrant rozpoczyna bowiem życie w społeczeństwie, którego normy
i wartości są mu nieznane. Spostrzega także, że wiedza i zdolności, które
nabył w rodzimym kraju w obcym miejscu okazują się bezużyteczne,
a nawet sprzeczne z zasadami funkcjonowania mieszkańców kraju przyjmującego (Kawczyńska-Butrym, 2009, s. 80).
Studenci zagraniczni mają także trudność z biegłym posługiwaniem się językiem kraju, do którego wyemigrowali, w interesującym nas
wypadku – polskim (Kubitsky, 2012, s. 59). Źródłem problemów w porozumiewaniu się z rodzimą ludnością kraju przyjmującego jest również
nieznajomość zasad, rządzących komunikacją niewerbalną i relacyjną
w nowej kulturze (Chutnik, 2007, s. 29). Poprawne odczytywanie uczuć
i myśli na podstawie mimiki członków społeczeństwa goszczącego stanowi dla nich ogromne wyzwanie (Kubitsky, 2012, s. 68).
Studenci zagraniczni mają zatem trudność z dopełnieniem różnych
formalności na uczelni czy w urzędach. W ich obliczu są zmuszeni zwracać się o pomoc do innych, często obcych im ludzi, co przy wcześniej
204 |
wspomnianych barierach komunikacyjnych nie jest łatwym przedsięwzięciem (Żołędowski, 2010, s. 157).
Doświadczanie powyższych problemów wiąże się także z przyjęciem
roli osoby niesamodzielnej, wręcz z ponownym wejściem w rolę dziecka.
Sytuacja ta może implikować kolejne trudności, ponieważ osoba dorosła na ogół nie jest przygotowana na czasową zależność od innych, nieustanne przyjmowanie od nich dobrych rad, a nierzadko też krytycznych
uwag (Olczak, 2006, s. 51).
Niejednokrotnie imigranci muszą poradzić sobie również z niezbyt
przychylnym do nich stosunkiem społeczeństwa przyjmującego. Ludność
miejscowa zazwyczaj z niepokojem spogląda na imigrantów, którzy jawią
jej się jako intruzi, chcący pozbawić ją pracy czy tożsamości (Kubitsky,
s. 34).
Z weryfikacji empirycznych podjętych przez Zofię Kawczyńską-Butrym wynika, iż Polacy z reguły pozytywnie odnoszą się do faktu
dzielenia wspólnej przestrzeni z cudzoziemskimi studentami. Podkreślają
możliwość obcowania z odmienną kulturą, przełamywania stereotypów
czy korzyści materialne. Respondenci biorący udział w badaniu dostrzegli
także negatywne strony obecności studentów-obcokrajowców w ich mieście. Zwrócili uwagę przede wszystkim na zajmowanie przez nich miejsca
na uczelni polskim studentom, pobieranie stypendiów z podatków płaconych przez Polaków, zabieranie pracy Polakom (Kawczyńska-Butrym,
s. 134–135).
Z badań przeprowadzonych przez Instytut Polityki Społecznej wynika,
iż ponad połowa studentów zagranicznych uznała stosunek Polaków do
obcokrajowców za dobry, choć wielu respondentów przyznało, że Polacy
postrzegają ich czasami w sposób stereotypowy. Badani studenci przyznali
również, że zdarzyło im się doświadczyć przemocy ze strony Polaków. Na
tego rodzaju zachowania uskarżali się głównie studenci z byłego Związku
Radzieckiego (naśmiewanie się z ich charakterystycznego akcentu) oraz
obywatele krajów Trzeciego Świata (przejawianie wobec nich postaw rasistowskich) (Jaroszewska, 2008, s. 95–97).
Scharakteryzowane powyżej trudności adaptacyjne do nowych
warunków życia i uczenia się, przejawiane przez społeczność migrantów
edukacyjnych, zdają się potwierdzać dociekania empiryczne Sławomira
Łodzińskiego. Na podstawie zdobytego materiału badawczego autor
wyróżnił następujące problemy przystosowawcze tej grupy osób: komunikacja w języku polskim, przyzwyczajenie się do innego klimatu i jedzenia,
tęsknota za najbliższymi i krajem pochodzenia, trudności z zakupami,
| 205
kontakty z Polakami, kłopoty z nauką, warunki finansowe, mieszkaniowe,
higieniczne i sanitarne (za: Żołędowski, 2010, s. 95).
Badania przeprowadzone przez Julię Gorbaniuk również dowodzą szeregu trudności doświadczanych przez studentów zagranicznych
w zaaklimatyzowaniu się do nowego miejsca zamieszkania i studiowania.
Wśród tych najczęściej wymienianych przez respondentów była tęsknota
za domem rodzinnym, niedostateczna znajomość języka polskiego, braki
w wykształceniu na poziomie edukacji średniej, przebywanie w obcym
otoczeniu, samotność, problemy w nawiązywaniu relacji ze społeczeństwem przyjmującym, problemy finansowe i mieszkaniowe (za: Żołędowski, 2010, s. 102).
Badania nad migrantami edukacyjnymi prowadził również Paulo de
Carvalho. Opracował on tzw. indeks adaptacji studentów-cudzoziemców
do warunków życia i nauki w Polsce, uwzględniając trzy jej składowe:
przystosowanie do klimatu, warunków oraz adaptację psychiczną. Z podjętych przez niego weryfikacji empirycznych wynika, iż najmniejsze trudności z przystosowaniem się do życia w Polsce mają obywatele krajów
Europy Wschodniej i Amerykanie. Trochę więcej problemów z adaptacją do życia nad Wisłą przejawiają obcokrajowcy pochodzący z Europy
Zachodniej oraz Azjaci. Niski poziom akulturacji obserwowany jest
u Latynosów i Arabów, najmniejszy natomiast u Afrykanów (Carvalho,
1990, s. 96). Dane te dowodzą, że adaptacja stanowi mniejsze wyzwanie
dla osób pochodzących z bliższych kulturowo rejonów kraju, do którego
wyemigrowali (Chutnik, 2007, s. 64).
Warto również nadmienić, iż wrastanie w nowe środowisko bywa
najtrudniejsze w trakcie pierwszego roku pobytu za granicą, ponieważ
w tym okresie źródłem stresu doświadczanego przez studentów-migrantów nie są wyłącznie różnice językowe, kulturowe i obyczajowe, ale także
problemy związane z przystosowaniem się do obowiązków akademickich,
odmiennych od dotychczasowych zadań szkolnych (Carvalho, 1990,
s. 54). Sytuacja ta zatem multiplikuje poczucie zagubienia.
Konsekwencją zanalizowanej akulturacji jest szok kulturowy (stres
akulturacyjny), definiowany jako „rezultat napotykanych w kulturze
przyjmującej trudności, a jego istotą staje się doświadczanie nieprzyjemnych emocji, które kumulując się, owocują pogorszeniem ogólnego
samopoczucia i satysfakcji z życia i co za tym idzie całości funkcjonowania człowieka” (Bochner, za: Olczak, 2006, s. 42). Stanowi on dynamiczny,
aktywny proces radzenia sobie ze zmianą (Chutnik, 2007, s. 81), negatywną reakcję na nową kulturę (Chutnik, 2007, s. 89).
206 |
Szok kulturowy charakteryzuje się trzema właściwościami: smutkiem
spowodowanym licznymi stratami (domu, środowiska naturalnego, osób,
języka, autonomii i tożsamości), uczuciem stresu i lęku oraz kryzysem
tożsamości (Kubitsky, 2012, s. 37). Do jego symptomów należy także: znudzenie otoczeniem, ogólny niepokój i nieufność, ekstremalne reakcje na
nieistotne sprawy, zmniejszony apetyt, słabsze wyniki w nauce, unikanie
kontaktu z innymi ludźmi, zwłaszcza z osobami poza swojego kręgu kulturowego (Chutnik, 2007, s. 89), przeciążenie układu nerwowego i zmęczenie
i co szczególnie istotne – mniejsza odporność psychiczna (Olczak, 2006,
s. 53). Egzemplifikacją tego może być występowanie u migrantów „choroby
emigracyjnej” lub „syndromu emigranta”, określanych jako „zespół chorobowy, charakteryzujący się występowaniem stanów depresyjnych, mogących prowadzić nawet do samobójstwa, częstymi atakami płaczu, zwłaszcza na wspomnienie domu rodzinnego, lękiem o przyszłość” (Misiak, za:
Kawczyńska-Butrym, 2009, s. 93). Imigranci skarżą się także na problemy
kardiologiczne, np. większe ciśnienie tętnicze, bóle brzucha, głowy, kończyn czy bezsenność. Warto również nadmienić, iż cudzoziemcy często
rekompensują sobie trud zmiany miejsca zamieszkania, podejmując niosące wiele reperkusji dla ich zdrowia zachowania, takie jak: nadużywanie
alkoholu czy zażywanie narkotyków (Kawczyńska-Butrym, 2009, s. 94).
Po przejściu przez fazę szoku kulturowego jednostka stoi przed
koniecznością wyboru odpowiedniej strategii akulturacyjnej, czyli „znalezienia sposobu poradzenia sobie z dwoistością kulturową sytuacji, w jakiej
znajduje się każdy imigrant” (Olczak, 2006, s. 58). Według Johna Berry’ego może wybrać jedną z czterech następujących strategii:
• integrację ze społeczeństwem goszczącym, czyli przyjąć kulturę kraju
docelowego, przy jednoczesnym zachowaniu cennych dla siebie elementów kultury rodzimej;
• asymilację z członkami kultury przyjmującej, a więc zrezygnować
z uczestnictwa w kulturze ojczystej i podtrzymać nową kulturę,
• separację od ludności tubylczej, czyli odrzucić kulturę państwa docelowego i pozostać przy swojej;
• marginalizację, a więc zerwać kontakt z kulturą rodzimą i nie wyrażać chęci do uczestnictwa w kulturze przyjmującej (Berry, za: Olczak,
2006, s. 58–60, Chutnik, 2007, s. 74–75 ).
Migranci edukacyjni muszą także podjąć trud kulturowego uczenia
się, związanego z nabyciem charakterystycznej dla polskiej kultury wiedzy
i umiejętności społecznych, w celu przetrwania i rozwijania się w nowym
otoczeniu (Ward, za: Chutnik, 2007, s. 103).
| 207
Opisane wyzwania, z jakimi muszą zmierzyć się studenci zagraniczni
chcąc odnaleźć się w nowej przestrzeni społecznej, dowodzą, jak niełatwym i skomplikowanym procesem jest akulturacja. Nie ulega wątpliwości
zatem, że migranci edukacyjni stanowią grupę, którą należy objąć kompleksowym wsparciem i działaniami pomocowymi, by jak najskuteczniej
zintegrowała się ze społeczeństwem przyjmującym. Dlatego też w szkołach wyższych, stanowiących znaczącą przestrzeń aktywności studenckiej
migrantów edukacyjnych, powinny być podejmowane czynności, które
pomogą tej zbiorowości oswoić się z nową kulturą. Z dociekań empirycznych przeprowadzonych przez Zofię Kawczyńską-Butrym i Sylwię Rudę
wynika, że nawet sami studenci zagraniczni zgłaszają zapotrzebowanie na
realizację na polskich uczelniach, w których studiują przedmiotu, który
pomoże im zaadaptować się do nowego środowiska życia (Kawczyńska-Butrym, Ruda, 2014, s. 185). Należy twierdzić, mając na względzie
złożoną i zarazem niepowtarzalną sytuację biograficzną imigrantów,
że przedmiot taki powinien przybierać formę indywidualnych spotkań
studenta zagranicznego z nauczycielem. Takie warunki pracy zapewnia
wprowadzenie do szkół wyższych tutoringu akademickiego.
Tutoring akademicki jako metoda pracy ze studentami
zagranicznymi na uczelniach wyższych
Tutoring akademicki jest „jedną z metod edukacji zindywidualizowanej, która opiera się na bezpośrednim spotkaniu tutora ze studentem” (Budzyński, Czekierda i in., 2009, s. 6). Zrodził się on w Anglii
i był odpowiedzią na brak powszechnego systemu szkolnictwa w tym
kraju. Za jego prekursorów uważa się młodych absolwentów i studentów
uczelni oxfordzkich, odpowiedzialnych za edukację dzieci arystokratycznych rodzin. Tutoring polegał wówczas na odbywaniu cyklicznych lekcji
z młodzieżą w jej domu, a od począwszy XVII wieku przybierał również
formę podróży po Europie tutora ze swoimi podopiecznymi. Z czasem
stał się metodą nauczania praktykowaną także na uniwersytetach. Przyczyną takiego stanu rzeczy było przywiązywanie coraz większego znaczenia do edukacji akademickiej przez arystokratyczne rody, czego dowód
stanowiło zapisywanie ich potomków do szkół wyższych. Kształcenie
uniwersyteckie, oparte na podającej metodzie nauczania jaką jest wykład,
sprawiało jednak dużo trudności młodzieży szlacheckiej. Panaceum
na tę sytuację miało stać się właśnie wprowadzenie tutoringu, opartego
na indywidualnym kontakcie studenta z profesorem. W ten sposób na
208 |
uniwersytecie obowiązywały dwa systemy kształcenia: wykład i tutoring.
Dopiero reforma edukacji około 1870 roku zlikwidowała ten podział.
W jej wyniku tutoring stał się powszechną metodą nauczania na uniwersytecie, obowiązującą i dostępną dla wszystkich studentów. Współcześnie
stanowi on podstawową metodę kształcenia na dwóch najstarszych uczelniach wyższych w Anglii – Oxfordzie i Cambridge, przyczyniając się niewątpliwie do ich sukcesu i prestiżu (Pełczyński, 2007, s. 31).
W Polsce idea tutoringu powstała w osiemnastowiecznym Collegium
Nobilium, w którym ówczesne elity doskonaliły się w sztuce argumentowania i wysławiania (Słaboń, 2014, s. 4). Obecnie tutoring akademicki
nie cieszy się na polskich uczelniach tak dużym zainteresowaniem jak
w szkołach wyższych Europy Zachodniej. Jego zasady są wdrażane w niewielu jednostkach akademickich, funkcjonujących w naszym kraju, np. na
Uniwersytecie Warszawskim, na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu, Uniwersytecie Gdańskim, w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, Wyższej Szkole Pedagogicznej im. Janusza Korczaka
w Warszawie.
Podstawowym założeniem tutoringu akademickiego jest troska o integralny rozwój jednostki. Metoda ta polega zatem na wsparciu studenta
w rozwijaniu jego wszystkich zdolności, nie tylko tych związanych z jego
intelektem, ale również z pozostałymi sferami rozwoju (Czekierda, 2012,
s. 45). Dzięki temu studenci zagraniczni mają sposobność nabywania
umiejętności i postaw społecznych, kompetencji emocjonalnych, istotnych
w prawidłowym funkcjonowaniu w nowym otoczeniu społecznym.
Tutor akademicki w trakcie pracy z podopiecznym koncentruje się
zawsze na jego specyficznych, konkretnych, indywidualnych problemach i potrzebach (Barnils, 2011). Takie podejście stwarza niewątpliwie szansę rozwoju dla migrantów edukacyjnych, ponieważ trudności
doświadczane przez nich mają szczególny charakter. Różnią się nie tylko od problemów przeżywanych przez ich rówieśników nie będących
migrantami, ale również od tych przejawianych przez innych studentów
zagranicznych. To jak jednostka zareaguje na zmianę miejsca zamieszkania, kontekstów kulturowych zależy od szeregu czynników. W związku
z tym proces radzenia sobie z sytuacją, w jakiej znalazł się migrant jest
niepowtarzalny i u każdego przebiega inaczej. To oznacza z kolei, że każdy student zagraniczny wymaga innej pomocy. Jedni będą potrzebować
wsparcia w nawiązywaniu satysfakcjonujących relacji z ludnością tubylczą, inni natomiast w radzeniu sobie ze zbyt silną tęsknotą za domem rodzinnym. Wykorzystanie w pracy ze studentami zagranicznymi metody
| 209
tutoringu akademickiego umożliwia skupienie się na tych zróżnicowanych
problemach.
Tutoring akademicki opiera się również na założeniu, że każdy student posiada potencjał, który w odpowiednich warunkach może się uzewnętrznić. Zadanie tutora polega zatem na wydobyciu wszystkich możliwości drzemiących w podopiecznym (Czayka-Chełmińska, 2007, s. 42).
Imigranci po przybyciu do nowego kraju często tracą wiarę w swoje zdolności. Czują się niekompetentni, mają trudność z załatwieniem podstawowych spraw. Ich poczucie własnej wartości jest mocno zaniżone. W obliczu doświadczanych problemów muszą zastosować adekwatne strategie
radzenia sobie z nimi, mające na celu przywrócenie stanu naruszonej
równowagi życiowej (Muszyński, 2008, s. 99). Imigranci często zniechęceni początkowymi porażkami uważają, że nie posiadają odpowiednich
zasobów, by pokonać zaistniałe trudności, czy choćby zminimalizować
reperkusje z nich wynikające. Dlatego tak bardzo ważne jest wzmacnianie ich pewności siebie. Indywidualne spotkania z tutorem umożliwiają
to, ponieważ tutor, zgodnie z założeniami psychologii pozytywnej, skupia
się na mocnych stronach podopiecznego, dzięki czemu ten, mając świadomość ich posiadania, lepiej potrafi wykorzystać swój ukryty potencjał,
a tym samym skuteczniej radzić sobie z trudnościami (Słaboń, 2014, s. 5).
Tutoring akademicki opiera się również na wyjątkowej relacji tutora
z podopiecznym – ucznia z mistrzem. Relacja ta ma wymiar osobisty,
który nadaje tej formie wsparcia studenta szczególnego charakteru. Dzięki
niej tutor i jego podopieczny pracują w atmosferze zaufania i poczuciu
bezpieczeństwa, co z kolei przyczynia się do nabywania przez podopiecznego gotowości do podejmowania nowych wyzwań, zmagania się z tym
co obce, nieznane, niepewne (Słaboń, 2014, s. 5).
Skuteczność tutoringu akademickiego warunkuje ponadto skoordynowana aktywność studenta i nauczyciela, w trakcie której podejmowane
zadania stają się wspólnym przedsięwzięciem (Brzezińska, Rycielska,
2009, s. 25). W tego rodzaju interakcji ważna jest nie tylko osoba prowadzącego zajęcia, ale również student, który przejawia czynną postawę,
bierze udział w planowaniu swojego rozwoju. Poczucie sprawstwa umacnia zatem migranta edukacyjnego w wysokiej samoocenie, co jak zostało
podkreślone wcześniej, ma duże znaczenie w prawidłowej adaptacji do
nowych warunków życia.
O sile tutoringu akademickiego decyduje również to, że opiera się on
na praktyce i doświadczeniu. Warto również dodać, że tutoring to metoda
całościowa i kompleksowa, w której tutor uwzględnia wartości i cele
210 |
osobiste podopiecznego (Czekierda, 2009, s. 17). Jest to bardzo ważne
w pracy z cudzoziemskimi studentami, ponieważ cele, wartości jednostki
są nierzadko zależne od kultury, w której wzrastał. Branie ich pod uwagę
zwiększa więc prawdopodobieństwo osiągnięcia zamierzonych efektów,
a więc przystosowania się studentów zagranicznych do nowego otoczenia.
Tutoring nie stanowi wyłącznie metody indywidualnego kształcenia,
ale także sposób indywidualnego wychowania (Fijałkowski, 2009, s. 9).
W szkołach wyższych można spotkać się zatem z dwoma rodzajami tutoringu: rozwojowym (wychowawczym) oraz naukowym. Celem pierwszego jest wsparcie studenta w odkrywaniu i rozwijaniu jego potencjału,
mocnych stron, wypracowaniu indywidualnej strategii uczenia się i konstruowaniu osobistej ścieżki rozwoju (Budzyński, 2009, s. 32). Natomiast
w tutoringu naukowym, uczestnicy interakcji tutorskiej koncentrują się
przede wszystkim na rozwijaniu u studenta umiejętności krytycznego
myślenia, twórczego analizowania wiedzy, klarownego wyrażania swoich
opinii, sztuki logicznej argumentacji i dyskusji, selekcjonowania informacji, samodzielnego uczenia się oraz zdolności do konstruktywnego radzenia sobie z wyzwaniami i problemami, z którymi przyjdzie mu zmierzyć
się w przyszłości (Słaboń, 2014, s. 5). W pracy z migrantami edukacyjnymi
powinno wykorzystywać się zarówno tutoring rozwojowy, jak i naukowy.
Tutoring akademicki składa się z pięciu etapów. Pierwszym z nich
jest poznanie studenta, jego mocnych stron, talentów, wartości, planów
życiowych, zainteresowań, a także zbudowanie z nim relacji, opartej na
wzajemnym szacunku, akceptacji i dialogu. Na drugim etapie, działania
uczestników interakcji tutorskiej skupiają się na wyznaczeniu celów rozwojowych. Po ich określeniu następuje planowanie rozwoju, a w dalszej
kolejności realizacja podjętych zamierzeń. Ostatni etap tutoringu to ewaluacja, czyli ocena osiągniętych rezultatów (Rowicka, 2014, s. 5–10, Traczyński, 2009, s. 34).
Tutoring praktykowany na prestiżowych brytyjskich uniwersytetach
przybiera formę cyklicznych tutoriali, czyli indywidualnych spotkań
tutora z jednym, dwoma lub rzadziej trzema studentami, odbywających
się z reguły co 2–3 tygodnie przez cały semestr i trwających około godziny
każde. Obowiązkiem zarówno tutora, jak i podopiecznego jest staranne
przygotowanie się do spotkania. Student przed tutorialem pracuje samodzielnie nad wybranym wcześniej przez tutora obszarem lub tematem.
Wnioski z tej pracy najczęściej ujmuje w postaci eseju. W praktyce akademickiej stanowi on formę logicznej, zwięzłej i w czytelnej formie językowej wypowiedzi (Fijałkowski, 2009, s. 7). Esej tutorski składa się ze
| 211
wstępu, w którym student stawia tezę odnoszącą się do tematu wypowiedzi; rozwinięcia, w którym przedstawia argumenty potwierdzające skonstruowaną tezę oraz zakończenia, będącego autorskim podsumowaniem
tematu i wyraźnie podkreśloną odpowiedzią na postawiony problem.
W trakcie pisania eseju student korzysta z pozycji literaturowych, które
uprzednio polecił mu tutor. Przed tutorialem student przekazuje swój esej
tutorowi, który dzięki temu może zaznajomić się z jego treścią i sporządzić listę pytań, na które odpowiedzi chciałby uzyskać od podopiecznego.
Spotkanie z tutorem rozpoczyna się od przedstawienia przez studenta
wyników jego własnej pracy. Sposób tej prezentacji zależy od tutora. Może
on poprosić podopiecznego o przeczytanie swojego eseju lub o wygłoszenie jego najważniejszych tez. Następnie uczestnicy interakcji tutorskiej
podejmują dyskusję, która dotyczy zagadnień poruszonych w pisemnej
wypowiedzi studenta (Słaboń, s. 4, Czekierda 2014.).W praktyce oxfordzkiej w obrębie jednego przedmiotu realizowanych jest od 8 do 12 tutoriali. Studenci Oxbringe przez 3 lata studiów piszą 144 eseje, w każdym
tygodniu 2 (Czekierda, 2014). W trakcie indywidualnych spotkań ze studentem zagranicznym tutor wykorzystuje również inne narzędzia, takie
jak: rozmowa, analiza przypadków krytycznych, wspólne rozwiązywanie
zadań, ćwiczenia praktyczne, aktywne słuchanie (Czekierda, 2014).
Celem tutoriali prowadzonych z migrantem edukacyjnym powinno
być kształtowanie jego kompetencji międzykulturowych, które ułatwią mu
adaptację do nowego środowiska i zapewnią wyższą sprawność działania
(Chutnik, 2007, s. 114). Uwaga tutora powinna zostać skupiona w szczególności na rozwijaniu u podopiecznego: kompetencji społecznej, czyli
empatii, tolerancji, umiejętności pracy w grupie, zdolności do dostosowania się, wychodzenia z inicjatywą, umiejętności komunikacyjnych i przywódczych; kompetencji indywidualnych, a dokładniej motywacji, optymistycznego nastawienia, umiejętności kontrolowania sytuacji, zdolności
do samokrytyki; kompetencji strategicznych, a więc zarządzania wiedzą,
świadomości kosztów i ryzyka, umiejętności organizacyjnych, umiejętności rozwiązywania problemów, gotowości do podejmowania decyzji
oraz kompetencji zawodowych, czyli wiedzy fachowej, znajomości rynku
i prawa, znajomości technologii rynku kraju pobytu (Bolten, za: Chutnik,
2007, s. 118).
Poruszane zagadnienia mogą koncentrować się także na kulturze goszczącej, przepisach społecznych, politycznych i administracyjnych, które
bezpośrednio dotyczą i regulują życie studentów zagranicznych (Chutnik, 2007, s. 127). Ważne jest również omawianie tematów, związanych
212 |
z powrotem do rodzimego kraju. W literaturze przedmiotu coraz częściej pojawia się bowiem określenie „szoku powrotu”. Termin ten opisuje objawy, jakie towarzyszą reemigrantom w trakcie wyjazdu na stałe
w rodzinne strony. Należy do nich m.in. cierpienie fizyczne, niepokój,
apatia, samotność czy poczucie straty (Chutnik, 2007, s. 56). Wskazane
zagadnienia powinny być omawiane w języku dobrze znanym tutorowi
i studentowi zagranicznemu.
W tutoringu akademickim bardzo istotną rolę odgrywa osoba tutora.
Dla studenta pełni on funkcję mistrza. Tutor to przyjaciel w jego rozwoju,
w jego drodze budowania własnych kompetencji zawodowych bądź życiowych. Pomaga mu w zorganizowaniu warsztatu pracy i pobudza refleksję
nad własnym rozwojem, sensem wykonywanych zadań, dokonywanymi
wyborami. Stymuluje samodzielną eksplorację oraz stawia i egzekwuje
wymagania. Stara się przygotować podopiecznego do samodzielności
poprzez wzmacnianie jego odpowiedzialności i poczucia własnej wartości
(Traczyński, 2009, s. 35).
Tutor musi być osobą dobrze przygotowaną merytorycznie, ekspertem
w tej dziedzinie wiedzy, w której porusza się ze studentem (Słaboń, 2014,
s. 5). Należy jednak zaznaczyć, że jego rolę nie musi pełnić wyłącznie
wykładowca akademicki. Metodą tutoringu może pracować także psycholog czy antropolog kulturowy. Ważne, by osoba ta posiadała odpowiednie
kompetencje diagnostyczne, komunikacyjne i osobowościowe (Sitko, 2011,
s. 28), czyli umiała rozpoznać potencjał studenta i zaplanować właściwą
dla niego ścieżkę rozwoju i co ważne – towarzyszyć mu w tym rozwoju.
Tutora powinna także cechować autentyczność, świadomość posiadanych
zasobów, jak i ograniczeń, wiara w podopiecznego (Słaboń, 2014, s. 5).
Każdy tutorial jest spotkaniem przedstawicieli odmiennych kultur,
dlatego też tutor akademicki pracując z obcokrajowcem powinien cechować się również odpowiednim poziomem kompetencji międzykulturowych. Tutor musi posiadać „świadomość kulturową”, wyrażaną poprzez
„szacunek dla kulturowych różnic i umiejętność wchodzenia w pozytywne relacje z osobami odmiennymi kulturowo” (Paszkowska-Rogacz,
2006, s. 12) oraz wrażliwość międzykulturową, czyli zdawać sobie sprawę
z istnienia różnic międzykulturowych i posiadać wyczucie w sytuacjach,
gdy ma z nimi do czynienia (Cieślikowska, 2006, s. 80). Tutor musi
znać także kontekst kulturowy, z którego wywodzi się jego podopieczny
i dostosować do niego metody pracy ze studentem zagranicznym. Przedstawiciele odmiennych kultur inaczej bowiem interpretują takie kategorie jak: czas, otoczenie, zadania życiowe, role płciowe i społeczne, relacje
| 213
międzyludzkie (Olczak, 2006, s. 28), przejawiają także inne style myślenia
i uczenia się (Cieślikowska, 2006, s. 85–86).
Ponadto tutor musi wyzbyć się postaw etnocentrycznych, czyli
postrzegania różnych sytuacji wyłącznie z własnej perspektywy kulturowej oraz wyjaśniania i oceniania zachowań cudzoziemców w odniesieniu
do znanych mu standardów. Tutor powinien przejawiać postawy etnorelatywne, czyli próbować interpretować określone zachowania imigrantów przez pryzmat konkretnego kontekstu kulturowego oraz traktować
różnice kulturowe w kategorii wyzwania (Cieślikowska, 2006, s. 80–83).
W związku z powyższym, tutor pracujący ze studentami z zagranicy,
powinien brać udział w szkoleniach i warsztatach z zakresu kształtowania
umiejętności międzykulturowych.
Zakończenie
Reasumując, zaprezentowana w artykule metoda tutoringu akademickiego stanowi alternatywną formę wsparcia migrantów edukacyjnych w rozwiązywaniu problemów, zwłaszcza w fazie szoku kulturowego,
będących implikacją wyjazdu poza granice własnego kraju i konieczności
wrastania w nowe środowisko społeczno-kulturowe. Udział w tutorialach
stwarza możliwość nabywania przez studentów zagranicznych kompetencji społecznoemocjonalnych oraz umiejętności życiowych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Przyczynia się
do zwiększenia u nich wiary we własne siły i poczucia własnej wartości.
Migrant edukacyjny, przekonany o potencjale w nim drzemiącym, jest
w stanie wyznaczać nowe cele i pokonywać napotkane trudności i przeciwności (Słaboń, 2014, s. 5). Tutoring akademicki może stanowić także
formę pomocy prewencyjno-promocyjnej, mającej na celu niedopuszczenie do powstania większych problemów u jednostki lub przeciwdziałanie ich eskalacji, gdy wystąpiły ich pierwsze objawy (w interesującym
nas wypadku kryzysów migracyjnych) oraz wykorzystanie szans rozwojowych (Piorunek, 2010, s. 62). Tutoring akademicki można uznać również za rodzaj pomocy optymalizacyjnej, której zamierzeniem jest pomoc
„w kontekście realizacji czynności, związanych z wypełnianiem zadań
codziennych, z usprawnianiem bieżącego funkcjonowania” (Piorunek,
2010, s. 62). Może on pełnić także rolę doradztwa międzykulturowego
i stać się tym samym „sposobem pomagania, w ramach którego doceniane są pozytywy wynikające z istnienia różnic pomiędzy ludźmi” (Paszkowska-Rogacz, 2006, s. 12).
214 |
Warto również nadmienić, iż praca metodą tutoringu akademickiego
może przynieść korzyści samym tutorom oraz uczelniom. Wykładowca akademicki dzięki pełnieniu roli tutora podnosi własne kompetencje dydaktyczne, wzbogaca swój warsztat pracy oraz zmniejsza prawdopodobieństwo
doświadczania wypalenia zawodowego (Rowicka, 2014, s. 4). W wypadku
zaś szkół wyższych – wdrożenie do nich opisanej metody zapewnia podmiotowe traktowanie studentów i wysoką jakość kształcenia, poprawia
system wyłaniania oraz kształtowania młodych elit, ulepsza proces wprowadzania studentów w świat wartości i kultury (Kaczmarek, 2013, s. 75).
W związku z tym każda polska uczelnia wyższa, umożliwiająca studentom zagranicznym kształcenie na wydziałach ją tworzących, powinna
rozważyć wzbogacenie programu nauczania migrantów edukacyjnych
o prowadzony metodą tutoringu akademickiego przedmiot, którego
celem będzie rozwijanie kompetencji międzykulturowych cudzoziemskich studentów.
References
Bielecka-Prus, J. (2014). Strategie umiędzynarodawiania uniwersytetów
w Polsce. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie strony księżyca (ss. 35–53). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Brzezińska A. i Rycielska L. (2009). Tutoring jako czynnik rozwoju ucznia
i nauczyciela. w: M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski i A. Zembrzuski (red.), Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (ss. 20–31) Wrocław: Towarzystwo Edukacji
Otwartej.
Budzyński M, Czekierda, P. Traczyński, J. Zalewski, Z. i Zembrzuski A.
(2009). Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej.
Wrocław: Towarzystwo Edukacji Otwartej.
Budzyński M. (2009). Tutoring szkolny – jak przez dialog rozwijać ucznia
i motywować go do nauki. w: M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski i A. Zembrzuski (red.), Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (ss. 32–35) Wrocław: Towarzystwo
Edukacji Otwartej.
Chutnik M. (2007). Szok kulturowy. Przyczyny, konsekwencje, przeciwdziałanie. Kraków: Universitas.
Cieślikowska D. (2006). Problemy integracji osób odmiennych kulturowo.
w: D. Cieślikowska, E. Kownacka, E. Olczak i A. Paszkowska Rogacz
| 215
(red.), Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe (ss. 65–90).
Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej
i Ustawicznej.
Czayka-Chełmińska K. (2007). Metoda tutoringu. w: B. Kaczarowska
(red.), Tutoring. W poszukiwaniu metody kształcenia liderów (ss.
38–43). Warszawa: Stowarzyszenie Szkoła Liderów.
Czekierda P. (2009). Co możemy zyskać w perspektywie społecznej wprowadzając tutoring do szkoły?. w: M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski i A. Zembrzuski (red.), Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (ss. 16–19). Wrocław: Towarzystwo
Edukacji Otwartej.
Czekierda P. (2014). Materiały szkoleniowe Collegium Wratislaviense.
Wrocław.
Danilewicz W. (2006). Sytuacja życiowa dzieci w rodzinach migracyjnych.
Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.
De Carvalho, P. (1990). Studenci obcokrajowcy w Polsce. t. 3. Warszawa:
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Fijałkowski, A. (2009). Z dziejów myślenia o tutoringu – krótki zarys historii indywidualnego kształcenia i wychowania. Kwartalnik Pedagogiczny
(2), ss. 5–33.
Gocalski W. (2009). Migracje. w: W. Gocalski (red.), Barwy i cienie migracji (ss. 7–37). Warszawa: Wojskowa Akademia Techniczna.
How is international student mobility shaping up? (2013). Education Indicators in Focus (5), ss. 1–4.
Jaroszewska E. (2008). Sytuacja cudzoziemców w Polsce w świetle badań
IPS. w: G. Firlit-Fesnak (red.), Migracje międzynarodowe a modernizacja systemu politycznego i społecznego (ss. 95–101). Warszawa: Oficyna
Wydawnicza ASPRA-JR.
Kaczmarczyk P. (2005). Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian.
Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Kaczmarek M. (2013). Tutoring, coaching, mentoring w praktyce akademickiej. Pozyskano (23.11.2014) z http://wydawnictwo.zut.edu.pl/
files/magazines/2/39/467.pdf.
Kawczyńska-Butrym Z. (2009). Migracje. Wybrane zagadnienia. Lublin:
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej.
Kawczyńska-Butrym Z. (2014). Inność Obcego – opis i emocje. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni
– dwie strony księżyca (ss. 121–136) Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
216 |
Kawczyńska-Butrym, Z. i Ruda S. (2014). Zagraniczni studenci o swoich
zagranicznych doświadczeniach. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.),
Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie strony księżyca (ss.
169–188). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Knopek J. (2008). Migracje międzynarodowe jako przedmiot badań politologicznych. w: L. Kacprzak i J. Knopek (red.), Procesy migracyjne:
teoria, ewolucja i współczesność (ss. 17–29). Piła: Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Stanisława Staszica.
Korczyński M. (2014). Edukacyjne uwarunkowania dystansu społecznego
emigrantów polskich w Wielkiej Brytanii wobec wyznawców innych religii. Journal of Modern Science (2), ss. 13–36.
Kownacka E. (2006). Od szoku do adaptacji: psychologiczne konsekwencje wyjazdu za granicę. w: D. Cieślikowska, E. Kownacka, E. Olczak
i A. Paszkowska Rogacz (red.), Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe (ss. 39–63). Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania
Edukacji Zawodowej i Ustawicznej.
Kruk M. (2014). Lublin – miasto wyboru i studiowania. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie
strony księżyca (ss. 155–168). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej.
Kubitsky J. (2012). Psychologia migracji. Warszawa: Wydawnictwo
Difin.
Marciniak B. (2011). Słowo wstępne. w: T. Kaczmarek i J. Wciórka (red.),
Europejski Program Erasmus na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach 1998–2010 (ss. 7–8). Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Muszyński,H. (2008). Opieka w systemie pojęć. w: R. Pawłowska, I. Jundził
(red.), Pedagogika opiekuńcza. Przeszłość – Teraźniejszość – Przyszłość
(ss. 95–108). Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
Okólski M. (2004). Demografia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR.
Olczak E. (2006). Różnice kulturowe w funkcjonowaniu człowieka.
w: D. Cieślikowska, E. Kownacka, E. Olczak i A. Paszkowska Rogacz
(red.), Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe (ss. 23–38).
Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej.
Paszkowska-Rogacz A. (2006). Doradztwo międzykulturowe. w: D. Cieślikowska, E. Kownacka, E. Olczak i A. Paszkowska Rogacz (red.),
| 217
Doradztwo zawodowe a wyzwania międzykulturowe (ss. 11–21). Warszawa: Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej.
Pełczyński Z. (2007). Tutoring wart zachodu. Z doświadczeń tutora oksfordzkiego. w: B. Kaczarowska (red.), Tutoring. W poszukiwaniu
metody kształcenia liderów (ss. 31–34). Warszawa: Stowarzyszenie
Szkoła Liderów.
Piorunek M. (2010). Poradnictwo. Wokół kwestii rudymentarnych. w:
E. Zierkiewicz i V. Drabik-Podgórna (red.), Poradnictwo w kulturze
indywidualizmu (ss. 59–67). Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT.
Ptaszek,S.W. (2009). Współczesna migracja europejska młodych Polaków
– aspekty społeczne. w: W. Gocalski (red.), Barwy i cienie migracji
(ss. 117–147). Warszawa: Wojskowa Akademia Techniczna.
Raport „Studenci zagraniczni w Polsce 2013”. Pozyskano (9.11.2014)
z http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=1157:raport-studenci-zagraniczni-w-polsce-201
3&catid=24:wydarzenia&Itemid=119.
Rowicka A. (2014). Tutoring akademicki. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze (4), ss. 3–11.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 października 2006 r. w sprawie podejmowania i odbywania przez cudzoziemców
studiów i szkoleń oraz ich uczestniczenia w badaniach naukowych i pracach rozwojowych. Dz. U. nr 190 poz. 1406, tekst jednolity.
Ruda S. (2014). Migracje edukacyjne – zasięg i znaczenie. w: Z. Kawczyńska-Butrym (red.), Migracje edukacyjne. Studenci zagraniczni – dwie
strony księżyca (ss. 21–33). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej.
Sitko M. (2011). Tutoring szansą dla systemu edukacji. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze (4), ss. 27–32.
Skibińska B. (2011). 10 lat programu Erasmus w Polsce. w: T. Kaczmarek i J. Wciórka (red.), Europejski Program Erasmus na Uniwersytecie
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach 1998–2010 (ss. 11–23).
Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Słaboń K. (2014). Tutoring – nowatorska metoda pracy z uczniem zdolnym.
Uczyć Lepiej (4), ss. 4–5.
Traczyński J. (2009). Kim jest (mógłby być…) tutor w polskiej szkole?. w:
M. Budzyński, P. Czekierda, J. Traczyński, Z. Zalewski i A. Zembrzuski (red.), Tutoring w szkole między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej (ss. 36–38). Wrocław: Towarzystwo Edukacji Otwartej.
218 |
Tutor – ktoś, kto potrafi dać siebie. Rozmowa z Josepem Marią Barnilsem
przeprowadzona przez P. Czekierdę w 2011 roku. Materiały szkoleniowe
Collegium Wratislaviense (2014).
Tutoring – nauczyciel i uczeń zupełnie inaczej. Rozmowa z Piotrem Czekierdą (2012). Biuletyn Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku
53 (4), ss. 45–48.
Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach. Dz. U. 2013 poz. 1650,
tekst jednolity.
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym. Dz. U.
2005 nr 164 poz. 1365, tekst jednolity.
Witt A. i Radtke M. (2011). Turystyczne aspekty mobilności studentów
Erasmusa. w: T. Kaczmarek i J. Wciórka (red.), Europejski Program
Erasmus na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w latach
1998–2010 (ss. 160–173). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Żołędowski C. (2010). Studenci zagraniczni w Polsce. Motywy przyjazdu,
ocena pobytu, plany na przyszłość. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Economics in terms of financial crisis
Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych
Jakub Kraciuk
Wydział Nauk Ekonomicznych
SGGW Warszawa
[email protected]
Abstracts
The recent financial crisis sparked a lively debate among economists
about the state of economic sciences. Different strands of economics
become the subject of criticism, foremost neoclassical economics. The
paper presents the development of orthodox economics, and shows its
weakness in terms of the analysis of financial crises. The basis of the criticism was primarily the fact that mainstream economics has not been able
to predict financial crises, let alone prevent them. Selected heterodox theories were presented in terms of their approach to the causes of financial
crises. It was pointed out that some economists are of the opinion that an
interdisciplinary, holistic and heterodox approach to economics will allow
for a much better explanation for this knowledge area of economic and
social processes taking place in the world. If the theories are formulated
in isolation from specific social context, cultural system and conditions of
business practice then economics as a science cannot formulate predictive
conclusions for economic policy.
Ostatni kryzys finansowy wywołał wśród ekonomistów ożywiona dyskusję na temat stanu nauk ekonomicznych. Przedmiotem krytyki stały
się różne nurty ekonomii, ale przede wszystkim ekonomia neoklasyczna.
W artykule przedstawiono rozwój ekonomii ortodoksyjnej, a także ukazano jej słabości w aspekcie analizy kryzysów finansowych. Podstawą
krytyki był przede wszystkim fakt, że ekonomia głównego nurtu nie była
w stanie przewidzieć kryzysów finansowych, a tym bardziej zapobiegać
im. Przedstawiono także wybrane teorie heterodoksyjne z punktu widzenia ich podejścia do przyczyn kryzysów finansowych. Wskazano, że część
ekonomistów jest zdania, iż interdyscyplinarne, holistyczne i heterodoksyjne podejście do ekonomii pozwoli na znacznie lepsze wyjaśnianie przez
220 |
Jakub Kraciuk Nauki ekonomiczne wobec kryzysów finansowych
tę dziedzinę nauki procesów gospodarczych i społecznych zachodzących
w świecie. Jeżeli zaś teorie są formułowane w oderwaniu od określonego
kontekstu społecznego, systemu kulturowego i warunków praktyki gospodarczej to ekonomia, jako nauka, nie może formułować predykcyjnych
wniosków dla polityki gospodarczej.
Keywords:
mainstream economics, financial crisis, heterodox theories, a new paradigm
of economics
ekonomia głównego nurtu, kryzysy finansowe, teorie heterodoksyjne, nowy
paradygmat ekonomii
Wstęp
Ostatni kryzys finansowy spowodował ożywiony spór na temat stanu
ekonomii jako nauki. Pojawiła się teza, że współczesna ekonomia poniosła
porażkę, gdyż [Przesławska 2011]:
• nie potrafiła kryzysu przewidzieć,
• nie jest w stanie zaoferować skutecznych środków zaradczych.
Niepowodzenie nauk ekonomicznych może wynikać z tego, że osiągnięty poziom rozwoju tych nauk jest relatywnie niski i nie potrafimy
wypracować spójnej całościowej teorii, wyjaśniającej podłoże i mechanizm ostatniego, jak i wcześniejszych kryzysów finansowych. Jeśli nie
rozumie się mechanizmu, to jego wykorzystanie do ingerowania w rzeczywistość oraz do prognozowania tej rzeczywistości jest obciążone wieloma ryzykami [Gorynia 2009].
O ogólnym kryzysie ekonomii mówią zwłaszcza przedstawiciele nurtów heterodoksyjnych, tzw. ekonomii alternatywnej. Wskazują oni przede
wszystkim na kryzys ekonomii, tzw. głównego nurtu, ukazując jednocześnie, że są pewne nurty myślowe w teorii ekonomii, w których takiej
sytuacji kryzysowej się nie obserwuje, a ich ewolucja przebiega w sposób
naturalny i spokojny. Celem artykułu jest ukazanie stanu rozwoju wybranych nurtów nauk ekonomicznych w aspekcie ich odniesienia do kryzysów finansowych.
| 221
Ekonomia głównego nurtu wobec kryzysów finansowych
Nie ulega wątpliwości, że ekonomiści zostali zaskoczeni przez ostatni
kryzys. To, że go nie przewidzieli, lub że przewidzieli go w jakimś stopniu tylko nieliczni spośród nich, nie jest czymś wyjątkowym na tle wcześniejszych doświadczeń historycznych. Znacznie bardziej kłopotliwe jest
dla ekonomistów natomiast to, że gdy kryzys już wybuchł, to mieli oni
poważne problemy ze spójnym i w miarę powszechnie przez nich samych
akceptowanym wyjaśnieniem jego przyczyn, mechanizmów oraz skutków. Co istotne, dotyczyło to ekonomistów heterodoksyjnych, ale przede
wszystkim ekonomistów głównego nurtu [Wojtyna 2011, s. 171].
Współcześnie można odnotować nasilającą się debatę wokół aktywnej
roli, jaką w powstawaniu kryzysu odegrała neoliberalna ideologia i związana z nią ekonomia. Polaryzacja stanowisk badaczy w tej dziedzinie jest
znaczna: począwszy od negacji tej roli, a skończywszy na jej zdecydowanej
afirmacji. Część badaczy uważa, że rzeczywistej przyczyny kryzysu należy
upatrywać w strukturalnych zmianach, jakie nastąpiły w globalnej gospodarce, w minionych kilkudziesięciu latach, mających swe podłoże w ideologii neoliberalnej i związanej z nią ekonomii głównego nurtu [http://
kolegia.sgh…].
Od prawie 250 lat nauka ekonomii rozwija się w wyznaczonym przez
Adama Smitha kierunku analizy funkcjonowania rynku i jego „niewidzialnej ręki”. Klasyczna myśl liberalna, a następnie szkoła neoklasyczna
i neoliberalizm dokonali interpretacji gospodarki, jako odrębnego od
całości społeczeństwa subsystemu z własnymi konstytuującymi tę odrębność cechami strukturalnymi, takimi jak: prywatna własność, funkcje
użyteczności podmiotów gospodarczych, elastyczne ceny oraz równowaga
rynkowa. O ile angielscy klasycy ekonomii politycznej A. Smith i J. S. Mill
uwzględniali w rozważaniach jeszcze szeroko rozumiane instytucjonalne
warunki ramowe przebiegu procesu gospodarowania i ich wpływ na
zachowania podmiotów gospodarczych, to wraz z „rewolucją marginalistyczną”, czyli odkryciem przez H. H. Gossena oraz wprowadzeniem do
myślenia ekonomicznego przez S. Jevonsa i C. Mengera pojęcia użyteczności krańcowej oraz rachunku marginalnego, badacze teoretycy zaczęli
koncentrować swoje wysiłki na samym przebiegu procesu gospodarowania. Zainteresowanie ekonomistów przebiegiem procesu gospodarowania
redukowano do problematyki funkcjonowania modelowego rynku, jako
mechanizmu ogólnogospodarczej koordynacji i alokacji dóbr oraz zasobów [Pysz 2009]. Podwaliny pod teorię równowagi ogólnej, wokół której do dzisiaj skupia się zainteresowanie myślicieli szkoły neoklasycznej,
222 |
zostały położone przez L. Walrasę, natomiast ukoronowaniem marginalnego sposobu myślenia ekonomicznego było uznanie kryterium V. Pareto
za kryterium optymalnej alokacji w skali ogólnogospodarczej. Po przeformułowaniu w latach 1950–1970 ogólnej teorii równowagi L. Walrasa
na podstawie zastosowania w ekonomii nowej metody badania matematycznego, tj. metody aksjomatycznej, przez G. Debreu i K. Arrowa,
aksjomatyczna neowalrasowska teoria równowagi ogólnej uzyskała
w ekonomii pozycję teorii fundamentalnej, na podstawie której powinny
być budowane wszelkie inne teorie ekonomiczne [Hockuba, Brzeziński
2005, s. 307].
Ekonomia klasyczna wykreowała układ instytucjonalny, umożliwiający
swobodne działanie podmiotów, a zarazem osiąganie optimum gospodarczego i społecznego w formie efektywnej alokacji zasobów i sprawiedliwego podziału dochodu. Jednak z biegiem lat liberalizm, nie tracąc swej
wiary w rynek i wolność jednostki, ewoluował w kierunku idei akcentującej konieczność rozwiązywania również kwestii socjalnych, co znalazło
odzwierciedlenie m.in. w koncepcjach państwa opiekuńczego oraz społecznej gospodarki rynkowej. Ukształtowany w końcu lat czterdziestych
dwudziestego wieku neoliberalizm stał się odpowiedzią na dokonujący się
proces globalizacji ekonomicznej. Dostarczył też odpowiedzi na gospodarcze bolączki lat 70. w postaci stagflacji i nadmiernie rozbudowanego
welfare state, których nie można było już eliminować za pomocą instrumentarium ekonomii Keynesa. Skutkowało to powstaniem monetaryzmu
i ekonomii podaży, których podstawą stały się idee gospodarki wolnorynkowej i konstytucyjnego zagwarantowania własności prywatnej, wolności i społeczeństwa otwartego, zaś liberalizm socjalny ustąpił miejsca
liberalizmowi rynkowemu. Zwycięstwo neoliberalizmu w latach osiemdziesiątych i związanej z nim ekonomii głównego nurtu, było tak przekonujące, iż uznano, że wyraża on naturalny porządek rzeczy, stanowiąc
podstawę polityki ekonomicznej w rozwiniętych krajach i programów
gospodarczych organizacji międzynarodowych. W latach dziewięćdziesiątych doszło do symbiozy neoliberalnej wizji establishmentu z naturalnym
dążeniem kapitału do swobodnego poszukiwania w świecie najwyższej
stopy zwrotu. Państwo w znacznym stopniu świadomie ustępowało pola
kapitałowi, intensyfikując powszechne poczucie niepewności, które było
zrozumiałą reakcją na sytuację pozbawioną jasnych mechanizmów kontroli. O ile wspomniana symbioza dobrze służyła kreacji nowych instytucji formalnych, o tyle okazała się zgubna dla procesów gospodarczych
w przyszłości [Jakubik http://kolegia.sgh.. …].
| 223
Za teorię, która kontynuowała tendencje głównego nurtu ekonomii do
przekształcenia tej nauki w logikę wyborów, uznać można hipotezę o efektywności i samoregulacji rynków finansowych. Jej istota sprowadza się do
tezy, że na rynkach papierów wartościowych zarówno ich sprzedawcy, jak
i nabywcy zachowują się racjonalnie, uwzględniając przy podejmowaniu
decyzji wszystkie ogólnie dostępne, istotne informacje. Według tej teorii
samoregulacja rynku finansowego dana jest niejako sama z siebie. Samoregulujący się proces rynkowy zapewnia alokację kapitału do kierunków
zastosowania o najwyższej efektywności.
Ta hipoteza niejako „racjonalizowała” zapoczątkowane jeszcze
w latach 70. XX wieku stopniowe wychodzenie instytucji finansowych
krajów zachodnich na bardzo słabo albo w ogóle nieregulowany rynek
międzynarodowych transakcji finansowych. Na rynkach tych posługiwano się w miarę upływu czasu coraz bardziej skomplikowanymi i jednocześnie coraz mniej zrozumiałymi dla nabywców, a częściowo nawet
i sprzedawców, instrumentami finansowymi. O przejrzystości rynków
finansowych nie mogło już być mowy. Konsekwencją tego był fakt, że
w ostatnich trzydziestu latach w świecie wydarzyło się około stu kryzysów
bankowych [Pysz 2009].
Krytyka ekonomii głównego nurtu w kontekście kryzysów
finansowych
Już w 2008 roku pojawiły się poglądy o nadchodzącym ostatecznym
kryzysie gospodarki kapitalistycznej, wobec którego nauki ekonomiczne
są bezradne. Do krytyków ekonomii, jako nauki, należeli w szczególności
P. Krugman i J. Stigliz. P. Krugmana wyraził obawę, że makroekonomia
z ostatnich 30. lat była „spektakularnie bezużyteczna w najlepszym przypadku, zaś w najgorszym bezwzględnie szkodliwa”. W opublikowanym
we wrześniu 2009 w „New York Timesie” artykule dokonał oceny stanu
wiedzy ekonomicznej w kontekście załamania gospodarczego [Krugman
2009]. P. Krugman wykazywał, że przyjmowane w ekonomii, a w szczególności w ujęciach szkoły chicagowskiej, rozstrzygnięcia teoretyczne
przetransferowane do praktyki gospodarczej miały negatywny wpływ na
rozwój wydarzeń, które ostatecznie doprowadziły do kryzysu na wielką
skalę. P. Krugman, zwolennik podejścia keynesowskiego, skrytykował
zarówno koncepcję monetarystyczną, która stanowiła podbudowę teoretyczną decyzji A. Greenspana, pełniącego przez wiele lat funkcję przewodniczącego FED, jak i hipotezę efektywności rynków finansowych
224 |
E. F. Famy, zgodnie z którą przyjmuje się, że ceny aktywów zawsze w pełni
odzwierciedlają dostępne informacje i w związku z tym stanowią precyzyjny bodziec do alokacji zasobów. Zdaniem P. Krugmana wiara w efektywny rynek finansowy uniemożliwiła wielu, a może i większości ekonomistów dostrzeżenie największej bańki finansowej w historii, do której
napompowania przyczyniła się w znacznej mierze teoria efektywnego
rynku [Zboroń http://odpowiedzialnybiznes…].
Zdecydowanej krytyce poddał współczesną gospodarkę kapitalistyczną
i ekonomię oraz jej fundamenty J. Stiglitz. Jego krytyka obejmuje dwa
generalne problemy. Pierwszy z nich dotyczy regulacji państwa w gospodarce rynkowej, drugi – przydatności teoretycznych modeli opartych na
koncepcji homo economicus i „niewidzialnej ręki rynku” A. Smitha oraz
modelu L. Walrasa z jego rozszerzenia neoklasycznego. J. Stiglitz podważył zasadność funkcjonowania liberalnej gospodarki kapitalistycznej
z punktu widzenia osiąganych przez nią efektów społecznych. Uważa on,
że mechanizm tej gospodarki promuje przedsiębiorczość oraz maksymalizację zysku przez przedsiębiorstwa, pogoń za maksymalizacją dochodu
przez gospodarstwa domowe, który przekształca się przy danych cenach
w pogoń za użytecznością. Ta użyteczność jednakże nie jest zrealizowana,
bowiem ci, którzy osiągają upragniony dochód nie mają czasu, aby go
wydać. Racjonalne zachowania gospodarstw domowych i poszczególnych
członków społeczeństwa, tak jak zakładają ekonomiści homo economicus
wcale nie czynią ludzi szczęśliwszymi. Rynek, według J. Stiglitza, nie jest
w stanie zapewnić efektywnej alokacji zasobów kapitału i siły roboczej
[Bukowski 2011].
W kontekście swojej krytyki współczesnej gospodarki kapitalistycznej
J. Stiglitz dokonał krytyki ekonomii. Podstawowym zarzutem J. Stiglitza są
nierealne założenia modeli ekonomicznych. Według niego nie uwzględniają one w ogóle lub też w niedostatecznym stopniu asymetrii informacji
oraz możliwości powstawania baniek spekulacyjnych. Zarówno Szkoła
Chicagowska, jak również Nowa Szkoła Keynesowska stosują uproszczone założenia w swoich modelach. Mankamentem Nowej Szkoły Keynesowskiej jest nieudana według J. Stiglitza próba włączenia do analizy
makroekonomicznej modeli mikroekonomicznych, opartych na dużej
liczbie uproszczonych założeń oraz koncepcji oczekiwań. Wnioski formułowane przez obie szkoły są podobne, pomimo że Szkoła Chicagowska
nie uwzględnia roli państwa w gospodarce, zaś Nowa Szkoła Keynesowska
przypisuje mu pewną rolę w stabilizowaniu gospodarki i utrzymaniu stabilności płac [Stiglitz 2010, s. 259–261].
| 225
Istotne miejsce w krytyce współczesnej ekonomii finansowej, w kontekście kryzysu finansowego, zajmuje hipoteza efektywnego rynku (efficient-markets hypothesis) E.F. Fama. Według ogólnej wersji tej hipotezy
ceny aktywów finansowych odzwierciedlają wszystkie dostępne informacje. Krytycy zarzucają tej koncepcji, że jest oparta na uproszczonym
modelu doskonałego rynku finansowego oraz, że z założenia eliminuje
możliwość powstawania baniek spekulacyjnych. Należy jednak pamiętać,
że symetrie informacji zakłada się w wariancie tzw. mocnej hipotezy efektywności rynku (strong efficiency). Nie ma takiego założenie przy średniej (semi-strong efficiency) czy też słabej (weak efficiency). Ponadto, jak
podkreśla R. Lucas, termin „efektywny” oznacza, że jednostki używają
informacji w swoim własnym prywatnym interesie. Nie odnosi się to do
społecznie pożądanej wyceny aktywów finansowych. Niestety, często myli
się pojęcie „ efektywny rynek” w kontekście hipotezy E. F. Famy ze „społecznie efektywnym rynkiem”. Warto również podkreślić, że E. F. Fama
przeprowadził testy predykcji, dotyczące zachowań cen aktywów finansowych na podstawie swojej hipotezy i wypadły one pozytywnie.
Wybrane teorie heterodoksyjne w aspekcie kryzysów
finansowych
Termin ekonomia heterodoksyjna odnosi się do teorii ekonomicznych
i wspólnot ekonomistów, które są na różne sposoby alternatywne wobec
głównego nurtu ekonomii i zwykle przez ten nurt odrzucane [Cholewa
2010]. Twórcy heterodoksyjni stosują opisową i historyczną metodę
badawczą, odrzucają koncepcję homo oeconomicus i analizują zjawiska
gospodarcze w wielu aspektach (społecznych, politycznych, psychologicznych, historycznych itp.). Do ekonomii heterodoksyjnej zalicza się: szkołę
historyczną, instytucjonalizm wraz z jego współczesnymi odmianami,
ekonomię ewolucyjną, szkołę neoaustriacką oraz teorię wyboru publicznego J. Buchanana. Ekonomię behawioralną, która nie jest spójna teorią,
a raczej projektem składającym się z różnych hipotez narzędzi i technik,
można również zaliczyć do nurtu heterogenicznego [Polowczyk 2010].
Tradycyjne nauki ekonomiczne i finansowe w przeważającej większości odrzucały możliwość wpływu emocji jednostki na podejmowane
przez nią decyzje inwestycyjne. Opierały się one na założeniach stanowiących, że ludzie zawsze zachowują się racjonalnie oraz obiektywnie prognozują przyszłe wydarzenia na rynku. Pojawiało się jednak coraz więcej dowodów na ograniczenia ludzkiej racjonalności. Liczne odstępstwa
226 |
od efektywności rynku, podważyły słuszność wielu klasycznych modeli
ekonomicznych oraz przyczyniły się do powstania i rozwoju ekonomii
behawioralnej, będącej nowym nurtem w dziedzinie nauk ekonomicznych
[Ekonomia behawioralna…]. Nurt behawioralny nie ma na celu dostarczania wytycznych racjonalnego postępowania, jak czyni to standardowa
teoria ekonomiczna, lecz opis i wyjaśnienie mechanizmów sterujących
rzeczywistymi decyzjami ludzi, a wynikającymi z czynników natury
psychologicznej i instytucjonalnej. Realizacji tego celu służy wiele teorii.
Wspólną podstawą każdej z nich jest założenie, że ludzie nie dysponują
doskonałą informacją ani nieograniczonymi możliwościami jej przetworzenia – w realnym świecie informacje są niepełne, niejasne, skomplikowane, mogą wystąpić problemy z ich interpretacją, a ze względów praktycznych często nie ma możliwości porównania wszystkich możliwych
opcji wyboru w każdym z istotnych aspektów. Z powyższych względów
nie można powiedzieć, że ludzie podejmują działania optymalne z punktu
widzenia racjonalności rzeczowej. Zamiast dążyć do osiągnięcia maksymalnej użyteczności czy zysku, zadowalamy się jedynie ich wystarczająco
satysfakcjonującym poziomem [Solek 2010, s. 248].
Teorie behawioralne kryzysów finansowych akcentują rolę zachowań
inwestorów, jako przyczyny tych kryzysów. Zachowania uczestników
rynku finansowego, które prowadzą do kryzysu finansowego cechują:
efekt zarażenia (ang. contagion), pokusa nadużycia (ang. moral hazard),
selekcja negatywna (ang. adverese selection), instynkt stadny, samospełniająca się przepowiednia, zjawisko runu na banki. Według tej teorii
najważniejszym czynnikiem prowadzącym do powstawania kryzysów
finansowych są zbiorowe zachowania inwestorów. Zachowania takie mogą
prowadzić do wybuchu kryzysu walutowego, poprzez gwałtowny odpływ
z kraju kapitałów spekulacyjnych. Błędy inwestorów na poziomie zagregowanym mogą też znajdować odzwierciedlenie w cenach walorów. Gdyby
inwestorzy nie działali w sposób zbiorowy i nie popełniali jednocześnie
podobnych błędów o podłożu psychologicznym, ich działania w dużej
mierze neutralizowałyby się wzajemnie, a rynek pozostawałby efektywny.
Podobnie jak w wypadku nurtu behawioralnego również cechą wielu
myślicieli szkoły austriackiej też jest rozszerzenie perspektywy badawczej daleko poza zainteresowania stricte ekonomiczne. Prace Austriaków obejmowały również takie obszary, jak analiza funkcjonowania
otoczenia instytucjonalnego czy efekty interwencjonistycznej działalności rządów. Zwolennicy szkoły austriackiej postrzegają wpływ prawa
na gospodarkę w większości jako destrukcyjny. Wykorzystywanie więc
| 227
prawa jako narzędzia, służącego zarządzaniu procesami społecznymi, na
bazie austriackiej teorii o rozproszonej wiedzy wydaje się nieefektywne
lub wręcz szkodliwe. Tam gdzie obecnie dostrzega się wady i słabość
rynku Austriacy dostrzegają wady i słabość rządu. Sprzeciwiają się przede
wszystkim popularnej tezie, że za obecny kryzys odpowiedzialny jest nieskrępowany, wolny rynek. Po pierwsze dlatego, że według nich obecnie
w żadnym państwie na świecie nie funkcjonuje nieskrępowany wolny
rynek, a po drugie dlatego, że przyczyną ostatniego kryzysu nie był wolny
rynek, zachłanność konsumentów lub bankierów, ale przede wszystkim
błędna polityka monetarna banków centralnych, utrzymywanie systemu
bankowego opartego na systemie rezerw cząstkowych i oczywiście sam
pieniądz, którego wartość jest dowolnie kształtowana wolą władzy [Kaczmarczyk http://mises…]. Wobec tego, według przedstawicieli szkoły
austriackiej, za ostatni kryzys finansowy nie odpowiada wolny rynek,
a jedynie błędne interwencje rządowe, pusty pieniądz i błędna polityka gospodarcza. Wszyscy Austriacy uważają, że pieniądz i bankowość
powinny być pozostawione wolnemu rynkowi i że rządowe interwencje
w tym zakresie mogą jedynie zaszkodzić. Według Misesa, gdy bank centralny obniża sztucznie stopy procentowe poniżej poziomu rynkowego,
to wypacza sektor dóbr kapitałowych i wywołuje cykl koniunkturalny,
który prędzej lub później musi skończyć się gospodarczym spadkiem, gdy
błędne inwestycje pojawią się na rynku [de Soto http://www.mises …].
Z austriackiej teorii cyklu wynika, że jeśli stopy procentowe znajdują się
na właściwym poziomie, czyli odzwierciedlają naturalną stopę procentową, to nie będzie regularnie występował w gospodarce cykl koniunkturalny. Jeżeli więc władze sztucznie obniżą stopę procentową – wywołają
nieunikniony cykl koniunkturalny.
Końcowy okres XX wieku oraz pierwsza dekada wieku XXI to czas
wyraźnego wzrostu zainteresowania ideą instytucji na gruncie ekonomii.
Ten istotny wzrost znaczenia kwestii instytucjonalnych może być przypisany przemianom w gospodarce światowej, takim jak transformacja
ustrojowa w Europie Środkowowschodniej, czy ostatni globalny kryzys
finansowy [Kargul 2012]. Bezsilność ekonomii neoklasycznej w walce
z kryzysem kieruje uwagę na nową ekonomię instytucjonalną, która daje
większe szanse na jego przezwyciężenie. Istotą podejścia instytucjonalnego do gospodarki jest unikanie ponadczasowych modeli opartych na
nierealistycznych założeniach, tzw. faktach stylizowanych. Według niego
rozwój gospodarczy nie zależy tylko od takich czynników jak praca, kapitał czy postęp techniczny. Każda gospodarka znajduje się w konkretnym
228 |
otoczeniu instytucjonalnym, które tworzą wartości kulturowe, religia,
uwarunkowania historyczne czy system społeczny, mogące zaważyć na
porażce czy sukcesie danego kraju. Przedstawiciele ekonomii instytucjonalnej są zdania, że jednostka nigdy nie może działać w warunkach
pełnej (idealnej) racjonalności. Poszukuje ona zawsze lepszych rozwiązań
od obecnie stosowanych, co nie oznacza, że optymalnych w sensie modelowym. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy, jest nierówny dostęp do
informacji (tzw. asymetria informacyjna) różnych uczestników wymiany
rynkowej. Kolejnym ograniczeniem jest to, że niemal wszystkie decyzje podejmowane są w warunkach ryzyka. W efekcie tego można raczej
mówić o niepełnej (ograniczonej) racjonalności. Ekonomia instytucjonalna wzbogaca także teorię funkcjonowania przedsiębiorstw. Firma jest
tu definiowana całościowo wraz z jej wewnętrzną strukturą, systemami
zarządzania czy pracownikami. Pozwala to uwzględnić taki czynnik,
jak między innymi wpływ różnicy interesów pomiędzy zarządzającymi
przedsiębiorstwem a jego właścicielami (tzw. koszty agencji). Tradycyjne
koszty funkcjonowania przedsiębiorstw, takie jak materiały czy płace,
zostają tu uzupełnione o koszty, które towarzyszą każdej transakcji,
a które nie są uwzględniane w większości analiz. Te dodatkowe koszty to
tzw. koszty transakcyjne [Kargul 2012]. Nowa ekonomia instytucjonalna
zwróciła uwagę na to, że jeżeli homo oeconomicus działa w oderwaniu od
określonego kontekstu społecznego, czyli niezależnie od warunków praktyki gospodarczej i systemu kulturowego, to ekonomia, jako nauka, nie
może formułować predykcyjnych wniosków dla polityki gospodarczej.
W związku z tym, w paradygmacie ekonomii głównego nurtu, obok indywidualizmu metodologicznego, powinno się wprowadzić, jako komplementarny, holizm metodyczny [Noga http://www.obserwatorfinansowy…
]. Ponadto, jak dowodzą ekonomiści tego nurtu, źródłem dobrobytu społecznego jest nie tylko gospodarka, ale też kapitał społeczny, kapitał intelektualny, więzi interpersonalne i powszechnie akceptowane instytucje,
zapewniające ład gospodarczy i ład społeczny. Uwzględnienie tego paradygmatu z pewnością przyczyniłoby się do zmniejszenia ryzyka powstawania kryzysów finansowych.
Zakończenie
Ostatni kryzys finansowy przyczynił się do zintensyfikowania
i zaostrzenia debaty ekonomicznej na temat zmian paradygmatu ekonomii.
Do debaty ekonomistów dołączyli również studenci. W opublikowanym
| 229
manifeście studenci ekonomii z Uniwersytetu w Manchesterze opowiedzieli się za programem, „który wychodzi od zjawisk gospodarczych i daje
studentom narzędzia do oceny, które metody badawcze będą najskuteczniejsze”, zamiast modeli matematycznych opartych na nierealistycznych
założeniach. Twierdzą oni, że „główny nurt ekonomii wyklucza wszystkie sprzeczne opinie, a kryzys jest prawdopodobnie ostateczną ceną za
to wykluczenie. Alternatywne spojrzenia, takie jak np. postkeynesizm,
czy szkoła austriacka (oraz wiele innych), są wg nich marginalizowane.
W efekcie studenci nie mają świadomości ograniczeń neoklasycznej teorii i praktycznie nie wiedzą o alternatywach wobec niej. Według studentów celem powinno być „połączenie dyscyplin typowo ekonomicznych
z naukami spoza tej dziedziny wiedzy”. Ekonomia nie powinna abstrahować od psychologii, polityki, historii czy filozofii. Studenci są szczególnie
chętni do badania takich kwestii, jak nierówności, rola etyki i uczciwości w ekonomii (w kontrze do nadmiernego nacisku na maksymalizację
zysku) czy ekonomiczne konsekwencje zmian klimatycznych [Skidelsky
http://www.project-syndicate...].
Obecny stan badań w zakresie teorii ekonomii powinien mobilizować
ekonomistów do intensyfikacji prac nad modelem makroekonomicznym,
który w zadowalający sposób opisywałby współczesną gospodarkę. Dynamizm przemian w światowej gospodarce wymusza też zmiany paradygmatu ekonomii i wzmocnienia jej funkcji, jako nauki społecznej. Oznacza
to, że prawa ekonomiczne nie mogą abstrahować od aspektów społecznych, stąd konieczność holistycznego i interdyscyplinarnego, zarazem
heterogenicznego podejścia w ekonomii.
References
Bukowski S.I., 2011, Globalna recesja i kryzys finansowy czy kryzys ekonomii?, Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica 248.
Cholewa Ł., 2010, Kryzys finansowy we współczesnych pismach ekonomistów heterodoksyjnych, Ekonomiczne Problemy Usług nr 43, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 43.
De Soto J. H., Spór metodologiczny (Methodenstreit) Szkoły Austriackiej,
http://www.mises.pl/280 stan na 20.10.2014.
Ekonomia behawioralna, http://m.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/
ekonomia-behawioralna/ stan na 30.10,2014
Gorynia M., Kowalski T., 2009, Nauki ekonomiczne a kryzys gospodarczy,
Studia ekonomiczne nr 3-4 (LXII–LXIII).
230 |
Hockuba Z., Brzeziński M., 2005, Oskara Langego syntezy teorii ekonomicznych [w:] Sadowski Z., (red.) Oskar Lange a współczesność,
Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa.
Jakubik W., Neoliberalizm a światowy kryzys gospodarczy, http://kolegia.
sgh.waw.pl/pl/KAE/struktura/IRG/publikacje/Documents/pim88_2.
pdf stan na 29.10.2014.
Kaczmarczyk H., Szkoła Austriacka w ekonomii i naukach społecznych, http://mises.pl/pliki/upload/sa_ens_kaczmarczyk.pdf stan na
25.10.2014.
Kargul A., 2012, Ekonomia jako nauka w świetle światowych przemian społeczno-gospodarczych, Kwartalnik nauk o przedsiębiorstwie 3.
Krugman P., 2009, How Did Economists Get It So Wrong?, „The New York
Times”, September 6.
Polowczyk , 2009, Podstawy ekonomii behawioralnej, Przegląd organizacji,
nr 12.
Przesławska G., 2011, Ekonomia w czasach kryzysu, [w:] Kundera J., Globalizacja, europejska integracja a kryzys gospodarczy, Instytut Nauk
Ekonomicznych Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Pysz P., 2009, Ekonomia przed kryzysem gospodarki światowej i po nim,
Studia ekonomiczne nr 3–4 (LXII–LXIII).
Skidelsky R., Pokryzysowa ekonomia, http://www.project-syndicate.pl/
artykul/pokryzysowa-ekonomia,915.html stan na 20.10.2014.
Solek A., 2010, Ekonomia behawioralna a ekonomia klasyczna, Zaszyty
Naukowe nr 8 PTE, Kraków.
Stiglitz J., Freefall E., 2010, America, Free Markets, and the Sinking of the
World Economy, W.W. Norton & Company New York, London.
Wojtyna W., 2011, Czy w wyniku kryzysu finansowego ekonomia bardziej
otworzy się na psychologię, [w:] Kozłowski P., (red.), Węzeł polski.
Bariery rozwoju z perspektywy ekonomicznej i psychologicznej, Instytut
Nauk Ekonomicznych PAN, Instytut Psychologii PAN, Warszawa.
Zboroń H., Dyskurs o społecznej odpowiedzialności badaczy ekonomistów
(z kryzysem w tle), http://odpowiedzialnybiznes.pl/artykuly/dyskurso-spolecznej-odpowiedzialnosci-badaczy-ekonomistow-z-kryzysemw-tle/ stan na 22.10.2014.
Safety of the public finances in Poland
Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce
Janusz Soboń
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolski
[email protected]
Abstracts
The Polish public finance requires the reform at present. There at present is probably no not a single one sphere of our social life, in which the
official authority is in the state in an optimal way or at least decently to
perform one’s functions towards the society and the economy. Units of
the sector of the public finance to a lesser degree are endangered with
loss of the ability to continue activity, because aren’t subject to the recipes
associated with the bankruptcy of the business entity. However it doesn’t
mean that they cannot be liquidated, when their further activity is threatening the financial liquidity and the solvency of the superior organ. What
the public finance is supposed to enable the optimum performance of her
function in relation to. States should and so be adapted for the being of
the political and social-economic system and to correspond to his level of
development of civilization.
In the article a security system of the public finance was presented in
Poland with the division into the security system strategic and operating,
control in the sector of the public finance and responsibility for the breach
of discipline of the public finance, as well as conditioning of overcoming
the crisis in the public finance you.
Polskie finanse publiczne wymagają reformy. Obecnie nie ma chyba
ani jednej sfery naszego życia społecznego, w której władza publiczna jest
w stanie optymalnie lub chociaż przyzwoicie wypełniać swoje funkcje
wobec społeczeństwa i gospodarki. Jednostki sektora finansów publicznych w mniejszym stopniu zagrożone są utratą zdolności do kontynuowania działalności, gdyż nie podlegają przepisom związanym z upadłością
podmiotu gospodarczego. Nie oznacza to jednak, że nie mogą zostać
zlikwidowane, gdy ich dalsza działalność będzie zagrażała płynności
finansowej i wypłacalności organu nadrzędnego. W związku z czym
232 |
Janusz Soboń Bezpieczeństwo finansów publicznych w Polsce
finanse publiczne mają umożliwiać optymalne wykonywanie jej funkcji.
Powinny być zatem dostosowane do istoty ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa oraz odpowiadać jego poziomowi rozwoju
cywilizacyjnego.
W artykule przedstawiono system bezpieczeństwa finansów publicznych w Polsce z podziałem na system bezpieczeństwa strategicznego
i operacyjnego, kontrolę w sektorze finansów publicznych oraz odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych, a także uwarunkowania przezwyciężania kryzysu w finansach publicznych państwa.
Keywords:
finances, control, discipline, crisis, improvement
finanse, kontrola, dyscyplina, kryzys, naprawa
Wstęp
Mówiąc o bezpieczeństwie sektora finansów publicznych, należałoby
przed wszystkim zwrócić szczególna uwagę na czynniki oraz zjawiska
finansowe, które mogą doprowadzić do nieprawidłowego wydatkowania środków finansowych, powstania kryzysu finansowego lub nawet do
nieprzestrzegania dyscypliny finansów publicznych państwa, a w konsekwencji do zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu i bezpieczeństwie
finansów publicznych.
System bezpieczeństwa finansów publicznych
W polskim systemie finansów publicznych istnieje zagwarantowany
ustawą konstytucyjną oraz ustawą o finansach publicznych system bezpieczeństwa finansów publicznych. Na ten system bezpieczeństwa składa
się system bezpieczeństwa strategicznego i bezpieczeństwa operacyjnego.
System bezpieczeństwa strategicznego sprowadza się do kwestii
finansów publicznych i jest treścią zapisów w konstytucji oraz w ustawie
o finansach publicznych. Wymienione ustawy nakładają na rząd, jako
główny podmiot odpowiedzialny za stan finansów publicznych, następujące rygory (Owsiak, 2005):
– ogólne zadłużenie państwa, czyli państwowy dług publiczny powiększony o wymagalne zobowiązania skarbu państwa z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji, nie może przekroczyć 3/5 PKB;
| 233
– zakaz udzielania przez Narodowy Bank Polski pożyczek na potrzeby
bieżące rządu;
– zakaz zwiększania przez sejm wielkości deficytu budżetu państwa
w stosunku do deficytu zawartego w projekcie ustawy budżetowej
opracowanej przez rząd;
– obowiązek zapisania w corocznej ustawie budżetowej maksymalnej kwoty
udzielanych przez skarb państwa poręczeń i gwarancji kredytowych
– nakaz regulowania zobowiązań państwa z tytułu zaciągniętych przez
państwo pożyczek i kredytów przed innymi wydatkami;
– obowiązek przestrzegania procedur ostrożnościowych i sanacyjnych;
– zakaz zaspokajania roszczeń wobec państwa osób trzecich z tytułu
wpisanych w budżecie państwa dochodów z określonych źródeł lub
wydatków wpisanych w budżecie.
Jeśli chodzi o system bezpieczeństwa operacyjnego, to gwarantuje on
różne zapisy, znajdujące się w ustawach oraz w aktach wykonawczych,
które dotyczą zasad gospodarowania środkami publicznymi. W tym systemie respektowane są obowiązki, takie jak (Błaszczuk, 2006):
– obowiązek przestrzegania ustawy o zamówieniach publicznych;
– obowiązek respektowania zasady jawności i przejrzystości finansów
publiczny;
– obowiązek przestrzegania dyscypliny finansów publicznych;
– obowiązek prowadzenia audytu wewnętrznego;
– obowiązek zwracania pożyczek z budżetu państwa ,
– obowiązek tworzenia rezerw w budżecie państwa.
W systemie bezpieczeństwa finansów publicznych występuje doktryna
jednorodnego traktowania finansów centralnych, finansów regionalnych
oraz finansów lokalnych, której specyfika wyraża się w konstrukcji sektora
finansów publicznych, sporządzaniu skonsolidowanego bilansu sektora
finansów publicznych oraz ocenie stanu całego sektora według wymienionych kryteriów bezpieczeństwa strategicznego.
Kontrola w sektorze finansów publicznych
System kontroli finansowej został oparty na uznanych międzynarodowych standardach oraz na zasadzie odpowiedzialności zdecentralizowanej, stwarzając tym samym warunki do poprawy efektywności gospodarowania środkami publicznymi na poziomie poszczególnych jednostek,
w szczególności w zakresie zwiększenia skuteczności realizacji zadań, na
które zostały przeznaczone środki publiczne.
234 |
Publiczna Wewnętrzna Kontrola Finansowa, w skład której wchodzą:
kontrola finansowa i audyt wewnętrzny, wbudowane w struktury poszczególnych jednostek sektora finansów publicznych oraz mechanizmy centralnej koordynacji systemu, zawarte w strukturze Ministerstwa Finansów,
stanowi zintegrowany system zapewniania prawidłowego funkcjonowania
jednostek sektora finansów publicznych, stwarzający możliwość poprawy
efektywności gospodarowania środkami publicznymi na poziomie
poszczególnych jednostek.
System jest nowoczesnym narzędziem zarządzania w jednostkach
sektora finansów publicznych oraz wymiernym efektem procesu dostosowania prawa polskiego do wymogów Unii Europejskiej, a ponadto, jako
integralny element systemu kontroli funduszy unijnych, zabezpiecza możliwość właściwego wykorzystywania środków pochodzących z budżetu
Unii Europejskiej, pomimo panującego kryzysu finansowego w Polsce
(Owsiak, 2013).
Kontrola finansowa jest rodzajem kontroli, wyodrębnionym ze
względu na jej przedmiot, którym są zjawiska i procesy finansowe. Kontrola zjawisk i procesów w sferze finansów publicznych jest określana
terminami kontroli finansowej w sektorze finansów publicznych lub kontroli finansów publicznych. O ile kontrola finansowa służy przede wszystkim badaniu prawidłowości gospodarki finansowej zarówno w sektorze
publicznym, jak i niepublicznym, o tyle kontrola finansów publicznych
dotyczy procesów związanych z gromadzeniem i rozdysponowaniem środków publicznych oraz gospodarowaniem mieniem (Kurowski i in., 1999).
Kontrola finansowa obejmuje:
– zapewnienie przestrzegania procedur kontroli oraz przeprowadzenie
wstępnej oceny celowości zaciągania zobowiązań finansowych i dokonywania wydatków;
– badanie i porównanie stanu faktycznego ze stanem wymaganym
pobierania i gromadzenia środków publicznych, zaciągania zobowiązań finansowych i dokonywania wydatków ze środków publicznych,
udzielania zamówień publicznych oraz zwrotu środków publicznych;
– prowadzenie gospodarki finansowej oraz stosowanie procedur.
Szczególne znaczenie w zakresie efektywnego wykorzystania środków publicznych, ze względu na znaczną ich mobilność, jak i łatwość
z jaką można je sprzeniewierzyć, ma kontrolna funkcja państwa. Funkcję tę w państwie demokratycznym wykonują różne podmioty, wykorzystując rozmaite techniki. Najogólniej kontrolę dzieli się na kontrolę
wewnętrzną, a więc taką, którą realizują organy kontroli danej organizacji
| 235
oraz zewnętrzną, wykonywaną przez specjalnie powołane instytucje kontrolne (Osiatyński, 2006).
Wszystkie podmioty, funkcjonujące w sektorze finansów publicznych,
posiadają własną kontrolę wewnętrzną, zajmującą się między innymi
zagadnieniami finansowymi. W każdej z nich funkcje kontrolne spełniają
także główni księgowi, do których należy (Brdulak, 2008):
– przeprowadzanie kontroli wstępnej, a więc poprzedzającej zaistnienie
danego zdarzenia finansowego;
– bieżąca kontrola funkcjonalna;
– kontrola realizacji planów finansowych;
– następna kontrola operacji gospodarczych, mająca miejsce po ich
zaksięgowaniu.
Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów
publicznych
Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych,
to odpowiedzialność osób winnych popełnienia czynów wymienionych
w ustawy o finansach publicznych. Osoby te pełnią różne funkcje w sferze
wykonywania budżetu i dysponowania środkami publicznymi (Grześkiewicz, 2014).
Osobą, która może ponosić odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest kierownik jednostki sektora finansów
publicznych, tj. kierownik jednostki budżetowej, zakładu budżetowego,
innej jednostki, główny księgowy lub inny pracownik takiej jednostki.
Ustawa o finansach publicznych mówi, że odpowiedzialność ponoszą
pracownicy sektora finansów publicznych oraz inne osoby, dysponujące
środkami publicznymi, w tym odpowiedzialne za gospodarowanie środkami publicznymi, przekazanymi podmiotom spoza sektora finansów
publicznych.
Według ustawy, naruszeniem dyscypliny finansów publicznych jest
popełnienie czynu, polegającego na (Alińska i Pietrzak, 2011):
– zaniechaniu ustalenia należności Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innej jednostki sektora finansów publicznych;
– przekroczeniu zakresu upoważnienia do dokonywania wydatków ze
środków publicznych;
– przekroczeniu uprawnień do dokonania zmian w budżecie lub
w planie jednostki budżetowej, zakładu budżetowego, gospodarstwa
pomocniczego jednostki budżetowej lub funduszu celowego;
236 |
– niezgodnym z przeznaczeniem wykorzystaniu środków publicznych
otrzymanych z rezerwy budżetowej, dotacji z budżetu czy funduszu
celowego;
– niezgodnym z przeznaczeniem wykorzystaniu środków funduszu
celowego;
– niedokonanie pełnej i terminowej wpłaty do budżetu przez zakład
budżetowy lub gospodarstwo pomocnicze jednostki budżetowej;
– przekroczeniu zakresu upoważnienia do zaciągnięcia zobowiązań
obciążających budżet;
– wypłaceniu wynagrodzeń w jednostce sektora finansów publicznych
bez jednoczesnego wykonania, wynikającego z ustaw szczególnych,
a ciążącego na pracodawcy, obowiązku pobrania, odprowadzenia lub
opłacenia świadczeń lub składek;
– naruszeniu zasad udzielania dotacji z budżetu;
– przeznaczeniu dochodów uzyskanych przez jednostkę budżetową na
wydatki ponoszone w tej jednostce;
– naruszeniu zasady, formy lub trybu postępowania przy udzieleniu
zamówienia publicznego;
– zaniechaniu przeprowadzenia i rozliczenia inwentaryzacji lub dokonaniu inwentaryzacji w sposób niezgodny ze stanem rzeczywistym;
– zawinionej zwłoce w złożeniu przez rzecznika dyscypliny finansów
publicznych wniosku o ukaranie oraz zawinionej zwłoce w prowadzeniu przez komisję orzekającą postępowania w sprawie o naruszenie
dyscypliny finansów publicznych;
– zwłoce lub zaniechaniu wykonania prawomocnego orzeczenia komisji
orzekającej w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych.
Przy tym kierownik jednostki lub inny przełożony pracownika ponosi
także taką odpowiedzialność w przypadku dopuszczenia do naruszenia
dyscypliny finansów publicznych przez zaniedbanie obowiązków w zakresie nadzoru (Ostaszewski, 2010).
Odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest
ponoszona zarówno za umyślne, jak i nieumyślne działania i zaniechania.
W sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych stosuje się
odpowiednio niektóre przepisy kodeksu wykroczeń. Odpowiedzialność
za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest jednak niezależna od
innej odpowiedzialności, określonej przepisami prawa (Głuch, 2006).
| 237
Kary za naruszenie finansów publicznych
Karami za naruszenie dyscypliny finansów publicznych jest upomnienie, nagana, kara pieniężna, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych związanych z dysponowaniem środkami publicznymi za okres od roku do 5 lat
(Ruśkowski i in., 2014).
Karę pieniężną wymienia się w wysokości od jednomiesięcznego do
trzymiesięcznego wynagrodzenia pracowniczego. Ukaranie karą zakazu
pełnienia funkcji kierowniczych wyklucza, przez czas określony w orzeczeniu o ukaraniu, możliwość pełnienia następujących funkcji w jednostce sektora finansów publicznych (Owsiak, 2013):
– kierownika, zastępcy kierownika lub dyrektora generalnego członka
zarządu;
– skarbnika, głównego księgowego lub zastępcy głównego księgowego;
– kierownika lub zastępcy kierownika komórki bezpośrednio
odpowiedzialnej za wykonywanie budżetu lub planu finansowego.
Ponadto ukaranie pracownika jednostki sektora finansów publicznych
za naruszenie dyscypliny finansów publicznych karą nagany lub karą
pieniężną jest równoznaczne z jego ujemną oceną kwalifikacyjną, przewidzianą w odpowiednich ustawach i rodzi skutki przewidziane w tych
ustawach.
Stronami postępowania w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów
publicznych są obwiniony i rzecznik dyscypliny finansów publicznych,
jako oskarżyciel (Kosikowski i Ruśkowski, 2008). Obwinionym jest osoba,
wobec której rzecznik dyscypliny finansów publicznych złożył wniosek
o ukaranie. Postępowanie w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów
publicznych jest dwuinstancyjne.
Organami, orzekającymi w pierwszej instancji, są resortowe komisje
orzekające w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych
przy ministrach i przewodniczących komitetów, komisje orzekające przy
wojewodach oraz komisje orzekające przy regionalnych izbach obrachunkowych (Ziółkowski, 2012).
Organem drugiej instancji jest Główna Komisja Orzekająca przy
Ministrze Finansów. Środkami zaskarżenia rozstrzygnięć, wydanych
przez komisje orzekające pierwszej instancji, są odwołania lub zażalenia
(Malinowska-Misiąg i Misiąg, 2007). Członkowie komisji orzekających
są w zakresie orzekania niezawiśli i podlegają tylko ustawom (Alińska
i Pietrzak, 2011). Kierownik jednostki sektora finansów publicznych oraz
kierownik jednostki nadrzędnej, a także organ kontroli, obowiązany jest
niezwłocznie zawiadomić właściwego rzecznika dyscypliny finansów
238 |
publicznych o ujawnionym naruszeniu dyscypliny finansów publicznych
(Grześkiewicz, 2014).
Postępowanie w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych wszczyna przewodniczący komisji orzekającej pierwszej instancji
na podstawie wniosku o ukaranie, złożonego przez rzecznika dyscypliny
finansów publicznych, Ministra Finansów, Najwyższą Izbę Kontroli lub
prezesa regionalnej izby obrachunkowej w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku o ukaranie. Przewodniczący komisji orzekającej pierwszej
instancji wszczyna postępowanie, wyznacza skład orzekający i termin
rozprawy lub wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania
(Kosikowski i Ruśkowski, 2008).
W postępowaniu przed organami orzekającymi w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych stosuje się jeszcze odpowiednio
niektóre przepisy kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
Zakończenie
Zastosowanie odpowiedniego sytemu bezpieczeństwa finansów oraz
systemu kontroli finansów publicznych, prowadzi do znacznego zmniejszenia zagrożeń.
W związku z powyższym, można mieć nadzieje, że przytoczone czynniki dotyczące bezpieczeństwa finansów publicznych w Polsce, będą stanowić przestrogę dla podmiotów, zajmujących się finansami publicznym,
przed konsekwencjami związanymi z naruszeniem prawa.
References
Alińska A., Pietrzak B., Finanse publiczne a kryzys finansowy, CeDeWu
Sp. z o.o., Warszawa 2011
Błaszczuk D. J., Ryzyko kryzysu finansowego w Polsce, Wydawnictwo
POLTEX, Warszawa 2006 r.
Brdulak J., Zarządzanie w jednostkach sektora finansów publicznych,
Szkoła Głowna Handlowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008,
Głuch M., Dyscyplina finansów publicznych, Wydawnictwo Grupa
Wydawnicza INFOR, Warszawa 2006
Grześkiewicz W., Finanse publiczne z elementami prawa podatkowego,
Difin S.A., Warsawa 2014
Kosikowski C., Ruśkowski E., Finanse publiczne i prawo finansowe,
Wydawnictwo Wolters Kluwer Polscka, Warszawa 2008
| 239
Kurowski L., Ruśkowski E., Sochacka-Krysiak H., Kontrola finansowa
w sektorze finansów publicznych, wyd. PWE, Warszawa 1999.
Malinowska-Misiąg E., Misiąg W., Finanse publiczne w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2007
Osiatyński J., Finanse publiczne. Ekonomia i Polityka, Wydawnictwo
PWN, Warszawa 2006 r.
Ostaszewski J., Finanse, Centrum Doradztwa i Informacji Difin Sp. z o.o.,
Warszawa 2010
Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i Praktyka, Polskie Wydawnictwo
Naukowe, Warszawa 2013
Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2005 r.
Ruśkowski E., Salachna J. M., Finanse publiczne. Komentarze praktyczne,
Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2014
Ziółkowska W., Finanse publiczne. Teoria i zastosowanie, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2012
Livelihoods in the discussion about economic safety
in peripheral regions
Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)
w dyskusji o bezpieczeństwie ekonomicznym
regionów peryferyjnych1
Mirosława Czerny
Uniwersytet Warszawski
[email protected]
Andrzej Czerny
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
[email protected]
Abstracts
In the discussion on the possibilities for emerging from a state of
backwardness and underdevelopment that may be available to rural parts
of developing countries, and in the search for a concept that might help
reduce poverty levels in these same areas, reference is made to various
strands of thought through which authors basically evoke one or other of
the fundamental “schools” of development present in the subject literature
for more than three decades now. Last two decades at least have brought
a downward trend for the numbers working in agriculture in the world as
a whole, the share of the overall workforce engaged in this kind of activity
remains considerable in many developing countries. Agriculture continues to represent a basic source of income, thanks to which large groups
of people in rural areas continue to have upkeep. And while today’s world
has a globalized system of food production, there remain – and continue
in a strong position – the two key systems of farm production, i.e. commercial (albeit of differing magnitudes and production profiles) and subsistence (thanks to which the populations living in underdeveloped, poor
and marginalized rural areas continue to be able to maintain their lives,
if “only just”).
The concept of livelihood used in this study is very useful in helping us
understand the process of the accumulation – and the accessing – of certain non-material features and material goods known in general as assets,
242 |
Mirosława Czerny, Andrzej Czerny Zabezpieczenie egzystencji (livelihoods)…
which allow each household or each community to devise a strategy by
which the basic existential needs are to be safeguarded. These are also
sought in the context of features of the surroundings in which communities operate. It is accepted that the environment defined in this way is variable and vulnerable to all kinds of change, be this institutional, political
or environmental (Carney 1998).
W geografii rozwoju ważnym zagadnienie, które jest szeroko omawiane w literaturze są kwestie ubóstwa, zacofania i braku możliwości
rozwoju na szczeblu lokalnym, w regionach trudnodostępnych, zamieszkanych przez ludność tubylczą. Oprócz czynników lokalizacyjnych przyczyn tej sytuacji szuka się w historii gospodarczej i politycznej regionów,
a szczególnie w procesach politycznych odpowiedzialnych za redystrybucję ziemi rolnej od czasów kolonialnych. Reformy rolne realizowane
w krajach andyjskich w latach 60. XX wieku nie zmieniły radykalnie tej
sytuacji i w dalszym ciągu istnieją rzesze rolników gospodarujących na
niewielkich poletkach (minifundios). Stąd też projekty rozwojowe kładą
duży nacisk na promowanie działalności pozarolniczej na obszarach wiejskich, także w krajach globalnego Południa Kwestia ta ma fundamentalne
znaczenie dla poprawy warunków życia ludności wiejski i zwiększenia jej
aktywów (Kinsey 2002).
Liczba osób, pracujących w rolnictwie, wykazuje wprawdzie w skali
globalnej od co najmniej dwóch dekad wyraźną tendencję spadkową, jednak w dalszym ciągu w krajach rozwijających się ich udział w zatrudnieniu jest znaczny. Rolnictwo w dalszym ciągu stanowi podstawowe źródło
utrzymania znacznych grup ludności regionów wiejskich. We współczesnym, zglobalizowanym systemie produkcji żywności utrzymują się i nie
schodzą ze swoich silnych pozycji dwa najważniejsze systemy produkcji
rolnej: gospodarstwa towarowe (różnej wielkości i o różnym profilu produkcji) oraz gospodarstwa subsystencyjne, dzięki którym utrzymuje się
ludność wiejska obszarów nierozwiniętych, ubogich, zmarginalizowanych.
Keywords:
rural development, livelihood, poverty, global South, Peru
rozwój wsi, zabezpieczanie egzystencji (livelihood), ubóstwo, globalne Południe, Peru
| 243
Wprowadzenie – wieś w krajach rozwijających się
W dyskusji na temat wychodzenia z zacofania i niedorozwoju regionów wiejskich w krajach rozwijających się oraz poszukiwań koncepcji,
zmierzających do zmniejszenia poziomu ubóstwa na tych obszarach,
pojawiają się różne wątki, w których przedstawiane są też koncepcje
rozwoju i w których autorzy nawiązują do wielu szkół „rozwojowych”
obecnych w literaturze przedmiotu od ponad trzech dekad. Wśród licznych tematów poruszanych w związku z utrzymującym się ubóstwem,
zwraca się uwagę także na dwie kwestie, rzadziej obecne w literaturze.
Pierwsza to znaczenie radykalnej, wprowadzanej z zewnątrz redystrybucji (jak to jest pokazane obecnie w literaturze) na terenach wiejskich,
w tym przede wszystkim redystrybucji ziemi. Kwestia ma fundamentalne
znaczenie dla poprawy warunków życia ludności wiejski i zwiększenia jej aktywów (Kinsey 2002). Niestety, w krajach Ameryki Łacińskiej
stanowi ona w dalszym ciągu tabu lub tak trudny do przeprowadzenia
projekt, że prawie nie jest obecna w politykach rządowych. Drugą kwestią, powszechnie obecną w dyskusji nad wychodzeniem z niedorozwoju,
jest wszechobecne przeświadczenie, że zaangażowanie rodzin rolniczych
w szerokie spektrum działalności nierolniczej jest coraz szersze, wydaje
się być trwałym modelem zabezpieczenia livelihoods i stale wzrasta
(Kinsey 2002).
Liczba osób pracujących w rolnictwie wykazuje wprawdzie w skali globalnej od co najmniej dwóch dekad wyraźną tendencję spadkową, jednak
w dalszym ciągu w krajach rozwijających się ich udział w zatrudnieniu
jest znaczny. Niezależnie od wskaźników, dotyczących zmian w strukturze
zatrudnienie w krajach globalnego Południa, rola rolnictwa w systemie
gospodarczym nie spada, a w większości tych krajów w dalszym ciągu
jest bardzo duża. Składa się na to wiele przyczyn, wśród których między
innymi można wskazać na następujące:
1. Rolnictwo w dalszym ciągu stanowi podstawowe źródło utrzymania
znacznych grup ludności regionów wiejskich. We współczesnym, zglobalizowanym systemie produkcji żywności, utrzymują się i nie schodzą ze swoich silnych pozycji dwa najważniejsze systemy produkcji
rolnej: gospodarstwa towarowe (różnej wielkości i o różnym profilu
produkcji) oraz gospodarstwa subsystencyjne, dzięki którym utrzymuje się ludność wiejska obszarów nierozwiniętych, ubogich, zmarginalizowanych. Między nimi jest oczywiście cały wachlarz możliwych
gospodarstw o różnym stopniu utowarowienia. Dla milionów mieszkańców regionów peryferyjnych, niedoinwestowanych, zamieszkałych
244 |
przez ludy tubylcze lub ubogich kolonistów, własne gospodarstwo
rolne w dalszym ciągu stanowi podstawę egzystencji;
2. Miasta nie są w stanie wchłonąć wszystkich ubogich mieszkańców terenów wiejskich. Często miasto stanowi rynek pracy jedynie
dla niektórych członków rodzin wiejskich. Przy utrzymujących się
ogromnych dysproporcjach społecznych rolnictwo daje możliwość
utrzymania rodziny, czego miasto często nie może oferować. Stąd
utrzymywanie się szerokiego sektora rolnictwa subsystencyjnego,
biednego, o niskich nakładach kapitału i środków technicznych na
produkcję rolną jest powszechne;
3. Programy pomocowe skierowane są do sektorów ubogich. Znaczna
część tych programów stawia sobie za cel poprawę warunków życia
ludności wiejskiej. Niezliczona liczba organizacji pozarządowych,
kościelnych i innych – krajowych i międzynarodowych działa na wsi
w krajach rozwijających się. Ich działalność jest na rękę miejscowej
władzy lokalnej, gdyż organizacje te realizują część zadań, które w normalnych warunkach powinny być wykonywana przez lokalne władze.
Często wspierają gospodarstwa rodzinne, nie towarowe, dzięki czemu
ich obecność w krajobrazie wiejskim jest znacząca.
4. Utrzymanie ludności na wsi stanowi cel polityczny. Wiele rządów
utrzymuje rozległy sektor rolny – subsystencyjny, niedorozwinięty,
w którym znaczna część ludności to analfabeci, gdyż taką ludnością
jest łatwo manipulować, a w konieczności podejmowania dużych
inwestycji w sektorze pozarolniczym, łatwo jest ją usunąć z terenów
cennych, np. ze względu na odkryte złoża surowców lub z uwagi na
poszerzenie areału upraw towarowych (głównie soi).
Z powyższego wynika, że analiza koncepcji i dyskusji dotyczących
wsi, rolnictwa i społeczności wiejskiej stanowią ważną kwestię nie tylko
badawczą, ale również polityczną i gospodarczą. Pozwala to na włączenie się geografów do dyskusji na temat teoretycznych podstaw rolnictwa
i systemów produkcji na wsi oraz ich roli w procesach rozwoju w zglobalizowanym świecie. Nie wynika to jedynie z funkcji, jaką spełnia rolnictwo w systemie produkcji żywności. Ważniejszą kwestią w badaniach nad
rozwojem i ubóstwem jest poznanie interakcji między kapitałem ludzkim
a zasobami przyrody, nieodzownymi do właściwego funkcjonowania systemów rolnych oraz rozwijania nowych funkcji na terenach wiejskich,
nie tylko związanych z produkcją żywności (Mora-Delgado 2006). Cechy
specyficzne, charakteryzujące każdy wiejski system społeczny oraz system
produkcji rolnej, wiedza na temat lokalnych uwarunkowań gospodarki
| 245
rolnej, umiejętności stosowania różnych strategii przeżycia w sytuacjach
kryzysu i zagrożenia płodów rolnych, metody reprodukcji i utrzymania
poziomu życia w różnych etapach rozwoju społecznego itp., także stanowią przedmiot analizy w geografii rozwoju i zrównoważonych strategii
rozwoju wsi. (ibid.).
Koncpecja livelihood
Livelihood (lub livelihoods) – koncepcja i termin rozpowszechnione
w języku angielskim od lat 90. XX w. W wolnym tłumaczeniu na język
polski oznaczają metody i sposoby zabezpieczenia egzystencji przez
gospodarstwa domowe (rodziny). W języku hiszpańskim przyjęło się
określenie „sposoby życia” (modos de vida).
Termin ten posiada różne konotacje. DFID (1999) w raporcie skierowanym do organizacji pomocy rozwojowej, opierając się na wcześniejszych pracach Chambers i Conwav (1992), ogólnie zakłada, że przez
livelihoods rozumieć należy możliwości, aktywa (do których wchodzą
zasoby zarówno materialne jak i społeczne) i działania niezbędne do
zabezpieczenia codziennych potrzeb mieszkańców (do zdobycia środków
do życia). Livelihood jest zrównoważony, kiedy może wytrzymać obciążenia i kłopoty, dosięgające gospodarstwo domowe i po pewnym czasie
samodzielnie wrócić do równowagi (wyzdrowieć). Jednocześnie też może
utrzymać i polepszyć swoje możliwości i aktywa, zarówno obecnie, jak
i w przyszłości, bez uszkodzenia istniejących podstaw egzystencji oferowanych przez środowisko naturalne.
Podobnie FAO (Steward Carloni, 2006), w przewodniku dla misji
i organizacji pozarządowych, pracujących na terenach wiejskich w krajach
o wysokim poziomie ubóstwa, opiera się na tej definicji, również podkreślając znaczenie zdolności i możliwości, tkwiących w gospodarstwie
domowym lub we wspólnocie wiejskiej, w przezwyciężeniu trudności
i kłopotów zarówno dnia codziennego, jak i nagłych poważnych kryzysów, spowodowanych czynnikami zewnętrznymi (naturalnymi, ekonomicznymi, politycznymi).
Koncepcja livelihood oznacza sposób myślenia o celach, zakresach
i priorytetach rozwoju. Okazała się ona na tyle atrakcyjna dla badaczy
zajmujących się zagadnieniami niedorozwoju i ubóstwa, że niektóre organizacje pomocowe uznały ją za ważne narzędzie, umożliwiające określenie poziomu niedorozwoju, najważniejszych potrzeb i braków występujących w danej wspólnocie lub gospodarstwie domowym oraz pozwalające
246 |
nakreślić najważniejsze cele polityki prorozwojowej. W raporcie DFID
(DFID, 1999, str. 1) autorzy wręcz twierdzą, że dzięki zastosowaniu
w praktyce koncepcji teoretycznej można promować rozwój na poziomie
lokalnym, zwiększając tym samym skuteczność pomocy rozwojowej.
Jest to koncepcja bardzo użyteczna w zrozumieniu procesu akumulowania i dostępu do pewnych cech niematerialnych i dóbr materialnych,
zwanych ogólnie aktywami, które pozwalają na zdefiniowanie każdemu
gospodarstwu domowemu lub większej wspólnocie strategii działania
zmierzającej do zabezpieczenia podstawowych potrzeb egzystencjalnych.
Rozpatrywane są one w kontekście cech otoczenia, w których te wspólnoty funkcjonują. Przyjmuje się, że to otoczenie jest zmienne i wrażliwe
na wszelkie zmiany – instytucjonalne, polityczne, środowiskowe. (Carney, 1998). Pozwala na zintegrowaną analizę strategii życia gospodarstw
domowych szczególnie na terenach wiejskich (Chambers y Conway 1992;
Bebbington 1999). Często służy za model koncepcyjny, przyjmowany
przez organizacje międzynarodowe i pozarządowe, działające w krajach
rozwijających się i mające za zadanie wspieranie i badanie kwestii rozwoju
i walki z ubóstwem (Karl, 2002; Toner y Franks, 2006).
Według Chambers i Conway (1992) sposób życia to możliwości,
aktywa (zasoby materialne i społeczne) i działania niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb jednostki i rodziny. Ellis (2000) kładzie
nacisk na zróżnicowanie strategii, które są rozwijane w ramach szukania
możliwości przetrwania na terenach wiejskich i je definiuje, jako „proces, za pomocą którego wiejskie gospodarstwa rolne tworzą coraz wyraźniej [bardziej] zróżnicowane port folio działań i aktywów dla przeżycia
i polepszenia warunków swojego życia”. (Ellis, 2000, str. 23).
W odróżnieniu od innych podejść, to dotyczące sposobów życia
[livelihoods] wywodzi się z gospodarstwa domowego jako jednostki społeczno-ekonomicznej i analitycznej, określając jej zaopatrzenie w pięć
form kapitału lub aktywów livelihood.
W celu zrozumienia relacji między aktywami oraz wyjaśnienia
związku między dostępnością do aktywów a rozwojem zrównoważonym
oraz funkcjonowania gospodarstwa domowego w określonym otoczeniu,
zarówno przyrodniczym, jak i w kontekście politycznym i instytucjonalnym, autorzy raportu DFID przedstawili, powszechnie dziś cytowany
Sustainable Livelihoods Framework (Ryc. 1).
Jest to prosty model graficzny, który poza tym, że pokazuje wzajemne
relacje w systemie livelihood, to jeszcze łączy tę koncepcję z inną, równie popularną w badaniach nad rozwojem i ubóstwem, a mianowicie
| 247
koncepcją wrażliwości społecznej (vulnerability). Lewa strona tego schematu to pięciobok, symbolizujący pięć najważniejszych aktywów, które
stanowią podstawę egzystencji – kapitał ludzki, kapitał przyrodniczy,
kapitał finansowy, kapitał społeczny i kapitał fizyczny. Jednocześnie na
te aktywa wpływa silnie otoczenie, zwane tu kontekstem wrażliwości
– wstrząsy (shocks),sezonowość (seasonality), trendy (trends) i zmiany
(changes). Na jakość, wielkość oraz możliwość kumulowania aktywów
znaczny wpływ mają, oprócz procesów zewnętrznych, także polityki
i instytucje. Baza (lub zbiór aktywów) jest wrażliwa na polityki i instytucje, które stanowią otoczenie każdego gospodarstwa domowego lub
wspólnoty wiejskiej. Kontekst polityczny i instytucjonalny świadczą nie
tylko o porządku prawnym państwa, ale też o skuteczności egzekwowania prawa i prawidłowego wypełniania swoich funkcji przez instytucje państwowe na wszystkich szczeblach terytorialnych. Livelihood,
szczególnie w krajach o niestabilnej sytuacji politycznej oraz nieskutecznie egzekwowanych przepisach prawa, wpływają więc też na wrażliwość społeczną. Grupy społeczne i jednostki są tu bardziej narażone
na gwałtowne, nieoczekiwane zdarzenia, często wynikające z nieobecności lub słabości państwa w różnych dziedzinach życia, niż w krajach
rozwiniętych.
Ryc. 1. Struktura livelihood
Źródło: Steward Carloni A. (2006). Rapid guide for mission “Analysing local
institutions and livelihoods, GUIDELINES, FAO.
W zrozumieniu tego na czym polega livelihood i jakie metody stosować do jego analizy, oprócz pięciu rodzajów kapitału analizuje się również, według poglądów specjalistów z FAO (Stewart Carloni, 2006, str. 9),
następujące kwestie:
248 |
–
–
–
–
–
kontekst wrażliwości (the vulnerability context);
aktywa (livelihood assets);
instytucje (institutions);
strategie (livelihood strategies);
resultaty (livelihood outcomes).
Kontekst wrażliwości odnosi się, według autorów FAO (ibid.), do zdarzeń nieprzewidywalnych , które mogą zagrozić istniejącemu livelihood.
W regionach słabych ekonomicznie lub wrażliwych na kryzysy z powodu
niepewnej sytuacji politycznej, każde zdarzenie zewnętrzne, lub którego
przyczyny tkwią wewnątrz danego obszaru lub grupy społecznej, może
gwałtownie zachwiać niestabilną równowagą egzystencji i sprawić, że
gospodarstwa domowe znajdą się w nędzy. Kontekst wrażliwości może być
jakby wpisany w daną lokalizację, a ludzie tam mieszkający żyją pod stała
presją tego kontekstu ,np. na terenach sejsmicznych, obszarach nawiedzanych przez huragany, na terenach zalewowych. Zdarzenia, które następują
są gwałtowne, trudno przewidywalne, nie zawsze ich siła jest właściwie oceniana przez mieszkańców, którzy nie podejmują wcześniej akcji
obronnych (np. nie ewakuują się). Kontekst wrażliwości wynika również
ze zmieniających się warunków przyrodniczych, np. pod wpływem zmian
klimatycznych, kiedy brak j opadów nasila erozję gleby. Proces ten postępuje wolniej, niż wyżej wspomniane zjawiska, ale prowadzi do zubożenia
livelihoods, a w długiej perspektywie do biedy. W badaniach naukowych,
przeprowadzonych w wybranych regionach andyjskich, było ważne, tak
jak to też podkreśla FAO (ibid.), określenie, czy kłopoty i większe zagrożenia dotyczą całej wspólnoty, czy pojedynczych gospodarstw domowych.
Aktywa to jeden z najważniejszych elementów całej koncepcji livelihood. Zakłada ona bowiem, że każde gospodarstwo domowe i cała wspólnota posiada zasoby, czy też dobra, które może wykorzystać, żeby poprawić swój poziom życia. Z punktu widzenia teorii rozwoju jest to założenie
bardzo ogólne. Geografia bada różne środowiska i zakłada, że są takie,
które nie umożliwiają poprawy warunków życia. Wprawdzie nauki humanistyczne przyjmują ten punkt widzenia, to jednak badania terenowe
w Peru pokazały, że wspólnoty nie posiadają żadnych aktywów, albo nie
traktują swoich umiejętności jako aktywów.
Przykłady aktywów przedstawione w przewodniku FAO (FAO, 2006)
są listą wszelkich możliwych składników danego środowiska życia, które
zdaniem autorów mogą polepszyć livelihood. Wszystkie aktywa są równie
ważne w utrzymaniu livelihood i tworzeniu lepszego środowiska życia.
Jednocześnie w sytuacji rzeczywistej proporcje między poszczególnymi
| 249
kapitałami, ich wagą i znaczeniem, są odmienne. Każda wieś, wspólnota
rolna lub gospodarstwo domowe przez długie lata tworzyły swoje aktywa,
a ich wielkość zależała od całego splotu relacji charakterystycznych dla
danego obszaru. Już same podziały społeczne, wynikające z przeszłych roli
i stosunków społecznych, ukształtowały podziały w dostępie do aktywów.
To właśnie fakt ukształtowania się regionów historycznych, opartych
na wspólnej przeszłości i przeżyciu wspólnie pewnych wydarzeń, wzmacnia więzi we wspólnocie i stanowi ważne aktywa w sytuacjach kryzysowych. Jednak obok przeszłości istotną rolę w procesach rozwoju odgrywa
kontekst polityczny i instytucjonalny. Zarówno instytucje, jak i polityka
stanowią zbiór czynników zewnętrznych, które wpływają na relacje między aktywami, a tym samym na kształt livelihood.
Ilustracją tego, jak polityka i otoczenie instytucjonalne wpływa na
livelihoods ludności ubogiej, ułatwiając lub utrudniając dostęp do aktywów, jest większość krajów Ameryki Łacińskiej. Zapewne w innych częściej świata jest podobnie. Szczególnie widoczne są te relacje, które spychają na margines życia społecznego ludność wiejską oraz nie włączają
jej w główny nurt życia gospodarczego i politycznego kraju. Ludność ta
jest oficjalnie dyskryminowana i pozbawiona opieki ze strony państwa.
Ubodzy mają trudności z dostępem do wiedzy, kapitału, informacji, także
do wszelkich aktywów materialnych (ziemi, bydła, lasów, wody, etc.). Te
gospodarstwa domowe, które posiadają więcej aktywów lub lepszy do nich
dostęp (jak ziemię, wodę, bydło, sprzęt rolniczy, pieniądze oraz dostęp do
edukacji i szkoleń) oraz przynależą do lokalnych lub regionalnych sieci
społeczno-politycznych, towarzyskich, kulturalnych, etc., cechują szersze
możliwości dostosowawcze do zmieniającej się globalnej lub regionalnej
sytuacji gospodarczej i do przystosowywania się do zmieniających się
uwarunkowań egzystencji.
Stewart Carloni (2006, str. 4) twierdzi, że istnieje sprzężenie zwrotne
między kontekstem wrażliwości a własnością aktywów. Z jednej strony
pojawiające się kłopoty, trudności, kryzysy, etc. przyczynić się mogą do
utraty aktywów; z drugiej strony aktywa, będące w posiadaniu rodziny
lub wspólnoty wiejskiej, mogą chronić livelihoods przed właśnie pojawiającymi się trudnościami. Kapitał ludzki jest mniej wrażliwy na sytuacje
kryzysowe, gdyż trudno jest go utracić.
Wraz z dyskusją na temat zrównoważonego livelihood oraz wrażliwości społecznej pojawiła się także kwestia wytrzymałości [resistance]
gospodarstw domowych i społeczności lokalnych. Jest to ciekawy, być
może jeszcze w niewystarczającym stopniu wyjaśniony wątek – dlaczego
250 |
przez wieki jedne społeczeństwa lub społeczności lokalne przetrwały,
a inne zanikły. Ten wątek wiążę się z dzisiejszą dyskusją o tym, co się
dzieje, gdy głęboki kryzys dotyka rodziny lub wsie. Czy są one w stanie
przetrwać. Ogólnie przyjmuje się, że większe, bogatsze, bardziej zróżnicowane aktywa sprzyjają procesowi odbudowy i długiego trwania.
Posiadania zapasów żywności, licznych stad bydła, lub innych zasobów
pozwala przetrwać kryzys. W braku takich aktywów, lub gdy są one słabe,
częściej dochodzi do emigracji, ucieczki, przesiedleń, co w konsekwencji
powoduje brak ciągłości trwania. Wytrzymałość i odporność to zdolność
gospodarstwa lub większej liczebnie społeczności do przeciwstawienia się
kłopotom. Ich wrażliwość na nie jest wyższa.
W wypadku posiadania ograniczonych aktywów (niewiele ziemi,
niewiele zwierząt, ograniczony kapitał fizyczny i finansowy, słaba, mało
wydajna siła robocza w rodzinie, niski poziom edukacji lub całkowity
brak możliwości konkurowania na rynku) (Stewart Carloni (2006: 7)
poziom wrażliwości grup społecznych jest znaczny.
Strategiami livelihood są „zakres i połączone działania oraz wybory
mieszkańców dla zabezpieczenia środków do życia i osiągnięcie zamierzonych celów” Stewart Carloni (Stewart Carloni, 2006, str. 4). Każde
gospodarstwo domowe oraz każda wspólnota planuje kroki, które mają
albo utrzymać status quo, albo przyczynić się do wzrostu poziomu życia.
Ogólne strategie są podobne dla wszystkich gospodarstw – wzrost dobrobytu rodziny. Jednak możliwości wyboru przez poszczególne rodziny są
różne i zależą od celów osobistych, zasobów oraz dostosowania strategii
do rzeczywistych możliwości gospodarstwa. Strategie są krótkoterminowe,
średnioterminowe i długoterminowe. Do krótkoterminowych należą te,
które mają zapewnić środki do życia rodzinie. Strategie średnioterminowe
obejmują kilka lat i plany np. z rozbudową mieszkania (domu). Natomiast
strategie długoterminowe to plany dotyczące przyszłości rodziny czy
gospodarstwa domowego, przy założeniu poprawy jakości kapitału społecznego (np. lepszej edukacji dzieci).
Każde gospodarstwo domowe przyjmuje własną strategię livelihood.
Wszystkie działania realizowane przez gospodarstwo domowe, zmierzające do utrzymania poziomu życia lub jego poprawy, tworzą system
livelihoods. Dokładna analiza systemów livelihoos stanowi ważny element
badań nad niedorozwojem, zarówno na terenach wiejskich, jak i w miastach. W tym wypadku założono, że to obszary wiejskie są szczególnie
dotknięte niedorozwojem. Przyjmuje się również, że w strategii przeżycia, przyjmowanej przez mieszkańców zmarginalizowanych regionów
| 251
wiejskich, większość członków gospodarstwa domowego otrzymuje wynagrodzenie za swoją pracę, łącząc dochody z produkcji rolnej, hodowli
oraz działalności pozarolniczej na miejscu lub poza miejscowością stałego
zamieszkania. Dochody uzyskane przez poszczególne osoby, wchodzące
w skład gospodarstwa domowego, są łączone i służą do utrzymania całej
rodziny. Czasem niewielką ich część (na własne potrzeby) zostawiają
sobie osoby, które te dochody uzyskują.
Poza zajęciami(działalnością produkcyjną), które przynoszą dochody
i są przeznaczone na utrzymanie rodziny, pozostają zajęcia mieszczące się
z kategorii reprodukcji które należy wykonywać każdego dnia lub w regularnych odstępach czasu, np. zaopatrzenie w wodę, opał, opieka nad
dziećmi, itp. Do systemu livelihoods należą też prace na rzecz wspólnoty,
wspólnie wykonywanie pracy np. przy utrzymaniu drogi do wsi lub utrzymywaniu porządku i bezpieczeństwa (np. rondas campesinas – organizacje mieszkańców, których celem jest zapobieganie przestępczości na wsi).
Wśród mieszkańców Andów tradycja prac wspólnych jest bardzo długa
i wręcz wpisana w system relacji społecznych. Każdy dorosły członek
wspólnoty jest zobowiązany do brania udziału w pracach na rzecz tejże.
Np. po zimie, to jest okresie silnych opadów, wiele dróg jest uszkodzonych lub nieprzejezdnych w niektórych miejscach. Cała wspólnota bierze
udział w naprawie drogi.
Jak dalej podkreśla w swojej pracy Stewart Carloni (2006: 5), na strategie livelihoods, przyjmowane przez gospodarstwa domowe, ogromny
wpływ mają instytucje lokalne, które nie tylko stoją na straży przestrzegania porządku i prawa, ale przede wszystkim powinny wspierać wszelkie
inicjatywy oddolne, zmierzające do polepszenia warunków życia mieszkańców i ułatwiać mieszkańcom dostęp do informacji, wiedzy, kredytów
i umożliwiać partycypację społeczną. Instytucje lokalne otrzymują informacje na temat programów, projektów, inicjatyw, działań NGO i innych
organizacji, które są zainteresowane realizacją zadań w regionie. Powinny
zatem ocenić właściwie te inicjatywy i zaprosić mieszkańców do dyskusji na temat ich preferencji. Przekaz informacji powinien być uczciwy
i kompetentny. Także właściwie naświetlona powinna być kwestia korzyści i zagrożeń. Instytucje lokalne, poprzez dostęp i kontrolę przepływu
informacji i decyzje, dotyczące działań gospodarczych w regionie, wpływają więc na strategie gospodarstw domowych w kwestii planowanych
livelihoods.
W ostatecznym wyniku, wzajemne relacje między gospodarstwem
domowym a instytucjami lokalnymi, przyczyniają się do realizacji przez
252 |
gospodarstwa domowe strategii livelihoods, zmierzających do utrzymania bezpieczeństwa żywnościowego, odpowiedniego poziomu dochodów,
dobrego stanu zdrowia, akumulacji aktywów, a także dobrych relacji między członkami gospodarstwa domowego a członkami lokalnej wspólnoty
(Stewart Carloni, 2006, str. 5).
Baza aktywów, którymi dysponują gospodarstwa domowe, jak wspomniano wyżej, jest inna w gospodarstwach ubogich i inna w gospodarstwach dobrze prosperujących. Te różnice wynikają w dużym stopniu
z istniejącej polityki (zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym),
instytucji i procesów, od których zależą możliwości wykorzystywane
przez gospodarstwa domowe (Stewart Carloni 2006: 6). Ograniczony
dostęp do ziemi, wody, zasobów naturalnych i innych aktywów ogranicza opcje livelihoods gospodarstw najuboższych. Brak aktywów w nagłych
wypadkach sprawia, że są one wrażliwe na kłopoty, które powodują negatywne rezultaty w livelihoods i prowadzą do spadku aktywów gospodarstw
domowych. W następstwie tego sytuacja gospodarstw domowych stale
się pogarsza i trudno im się wydostać z kręgu ubóstwa. Te gospodarstwa,
które posiadają szerszą bazę aktywów są mniej wrażliwe na sytuacje kryzysowe i są w stanie obronić swoje livelihoods. To pozwala gospodarstwom
znajdującym się w lepszej sytuacji gospodarczej podejmować strategie
przedsiębiorczości i wybierać korzystne opcje livelihoods.
Dylematy rozwoju obszarów wiejskich
w Ameryce Łacińskiej
Rozwój terenów wiejskich, w tym produkcji rolnej w Ameryce łacińskiej, coraz częściej definiowany jest w literaturze przedmiotu jako „nowa
wiejskość” (nueva ruralidad). W koncepcji tej autorzy wskazują na możliwość zintegrowania koncepcji rozwoju wsi i rzeczywistych polityk i strategii stosowanych do promowania tego rozwoju (Echeverria, Ribero, 2002).
Pojawiają się próby wskazania na instrumenty i narzędzie, które umożliwiają skuteczne zarządzanie terenami wiejskimi oraz sprawiają, że władze
lokalne są skłonne bardziej zaangażować się w działania na rzecz lokalnych społeczności (zamiast myśleć jedynie o własnej karierze politycznej).
Tym samym uznają, że zróżnicowanie działalności, przynoszącej dodatkowe dochody mieszkańców (produkcyjnej i usługowej), jest kluczowe
w walce z ubóstwem i likwidacji opóźnienia w rozwoju w stosunku do
innych (centralnych) regionów kraju. Innymi słowy, podejście do badań
nad rozwojem z punktu widzenia oceny działań terytorialnych danej
| 253
społeczności prowadzi do zmian w relacjach społecznych, wytworzonych
wcześniej na konkretnym obszarze (Schneider, Peyré, 2006). Dostarczanie
przez ludność wiejską dóbr i usług, wykraczających poza tradycyjną produkcję rolną, stwarza nowe możliwości akumulowania aktywów na wsi,
a także sprzyja takiemu gospodarowaniu zasobów, które mogą prowadzić
do ich ochrony. Miejscowa ludność, nie chcąc zbyt szybko tracić zasobów, które wykorzystuje, stara się je chronić. Niestety, ta uwaga nie odnosi
się do wszystkich sytuacji i miejsc, gdzie eksploatacja zasobów stanowi
dodatkowe źródło dochodów. Zwraca się także uwagę na zachowanie
krajobrazu naturalnego, który ceniony jest przez miejscową ludność i jak
się dalej okaże, często ten walor jest wymieniany jako aktyw w regionie
badań w północnym Peru. Społeczności lokalne doceniają także znaczenie
dóbr kultury i możliwość ich wykorzystania w procesie rozwoju, chociaż
czasem spotykano się z opinią, że lepiej, żeby nie odkryto na ich terenie
zabytków kultury materialnej z czasów prekolumbijskich, gdyż może to
spowodować zabranie przez państwo ziemi, która należy do wspólnoty
lub pojedynczej rodziny, w celu ochrony zabytków.
Z drugiej strony, jak twierdzą Gómez Dmetrio W., Sánchez Vera E.,
Espinoza Ortega A., Herrera Tapia F. (2013), instrumenty wsparcia stosowane w promowaniu rozwoju terenów wiejskich, polityki publiczne realizowane w wielu regionach Ameryki Południowej oraz strategie zarządzania terytorialnego nie odegrały poważnej roli i nie przyniosły poważnych
rezultatów w tworzeniu i implementacji działań (strategii, polityk, inwestycji) na rzecz rozwoju. Modele i wzorce normatywne, przygotowane do
zastosowania w krajach rozwijających się, rzadko okazują się być skutecznym instrumentem w zarządzaniu i wspieraniu strategii rozwoju (ibid.).
Rozwój obszarów wiejskich w Ameryce Południowej stanowi
przedmiot badań i dyskusji nie tylko ze strony naukowców, ale przede
wszystkim polityków, którzy dostrzegli mieszkańców wsi, jako ważnych
wyborców, świadomych swoich decyzji. W czasach, kiedy wieś południowoamerykańska charakteryzowała się wysokim poziomem analfabetyzmu
łatwo było manipulować jej mieszkańcami. Dzisiaj, kiedy walka z analfabetyzmem przyniosła pozytywne rezultaty (co nie znaczy, że zniknął
ten problem całkowicie, o czym będzie mowa dalej), ludność wiejska
zaczęła stanowić ważny elektorat wszystkich partii politycznych. Wpływy
globalnych procesów ekonomicznych i społecznych sprawiły, że wieś
południowoamerykańska coraz intensywniej przyłącza się do globalnych
sieci dystrybucji i handlu towarów. Jednak w tym procesie napotyka na
wiele trudności i barier, które powinny zostać rozwiązane na poziomie
254 |
lokalnym. Od lat 80. XX w. środowisko wiejskie Ameryki Południowej
doświadcza znacznych zmian, szczególnie w sferach politycznej, ekonomicznej i społecznej (Mora 2009: 9). Według Berdegué et al. (2008: 13)
te zmiany spowodowane są koniecznością dostosowywania swoich strategii przetrwania do nowych globalnych warunków i tworzenia odpowiedniego zaplecza (głównie politycznego), by mieć łatwiejszy dostęp do
rynków globalnych. Nowe strategie, podejmowane przez mieszkańców,
okazały się nie zawsze skuteczne ze względu na wieloletnie zaniedbania
w integrowaniu rynków lokalnych drobnych producentów z rynkiem krajowym i międzynarodowym. Wytworzyła się sytuacja, w której lokalne
rynki rolne znalazły się w warunkach opuszczenia i niepewności.
Ocena wpływu polityk i strategii rozwoju wsi jest bardzo trudna.
Różne potrzeby odbiorców, a także różne, niezintegrowane ze sobą projekty, realizowane przez różne instytucje, nie sprzyjają tworzeniu spójnej
koncepcji rozwojowej. Jednocześnie wieś szuka nowych możliwości rozwoju i inwestycji w działalność pozarolniczą. Programy rozwoju sektorowe lub celowe, realizowane w celu stworzenia palety nowych możliwości w tworzeniu dóbr i usług, zmieniają tradycyjne modele życia rodzin
i całych wspólnot wiejskich. Jednak ich wielkość i fragmentaryczność
(stosowane są niekiedy na niewielkich fragmentach jednostki administracyjnej) nie dostarczają pełnej wiedzy na temat ich skuteczności. Poza
tym, często po pewnym sukcesie programu w pierwszym roku (najwyżej 2-3 latach) jego funkcjonowania, kiedy nie ma już dalszego wsparcia
zewnętrznego (bo eksperci się wycofują, pieniądze się skończyły, organizacja realizująca program przenosi się do innego regionu), pewna część
mieszkańców rezygnuje z dalszej realizacji projektu.
Kraje Ameryki Południowej podejmują różne strategie rozwoju sektora wiejskiego. Jedne z nich są bardziej zawansowane pod tym względem
(jak np. Meksyk) (Skoczek 2013), inne dopiero w wyniku ogólnego polepszenia się stanu gospodarki po 2010 roku zaczynają wprowadzać programy i strategia poprawy warunków życia na terenach wiejskich. Do tej
grupy należy Peru, gdzie wcześniej, cały ciężar pomocy niesionej wiejskim
regionom peryferyjnym, spoczywał na barkach organizacji pozarządowych. O ile programy rządowe skierowane na poprawę efektów produkcji
są coraz bardziej skuteczne, o tyle kształtowanie mechanizmów działań
międzysektorowych i między różnymi instytucjami centralnymi a regionalnymi nie jest tak skuteczne. Wielokrotnie, podczas prowadzonych
wywiadów, dawano temu dowód w relacjach o trudnościach, jakie napotykają jeszcze ciągle rolnicy. Nacisk w programach rozwoju wsi kładziony
| 255
jest na edukację, ochronę zdrowia, zwiększenie produkcji rolnej, rozbudowę infrastruktury wiejskiej, poprawę warunków życia ludności (w tym
higienicznych), rozwój społeczny (Czerny 2008).
Polityki rządu centralnego i regionalnego dominuje podejście klienteli styczne do zarządzania projektami i przyznawania środków. Rząd
centralny finansuje przedsięwzięcia z zakresu infrastruktury drogowej,
telekomunikacyjnej i wodnej. Także w jego gestii jest edukacja. Z punktu
widzenia wiejskich regionów peryferyjnych ta działalność jest oceniana
jako niewystarczająca. Realizacja celów publicznych nie jest ukierunkowana (lub nie wspiera) na zwiększenie aktywów produkcyjnych. W pewnym sensie następuje jedynie wsparcie wzmocnienia aktywów społecznych. Dzieje się to za pomocą subsydiów dla regionów wiejskich. (Nuevo
Plan,… 2013). Programy wzmacniające aktywa produkcyjne są wdrażane
dzięki porozumieniu trzech stron: rolników indywidualnych, władz
regionu i władz centralnych.
Najważniejszym zadaniem polityki władz regionalnych lub centralnych jest zaspokojenie popytu na środki żywności na obszarach najuboższych. Badany region należy do najuboższych w Peru mimo dobrych
warunków środowiska naturalnego, jakie tam istnieją. Efekty tych działań
nie są spójne, a ich skuteczność zależy przede wszystkich od uwarunkowań politycznych i lokalnych relacji władzy i wspierania określonych grup
interesu.
Mieszkańcy starają się osiągnąć podstawowy cel – zabezpieczenie
najważniejszych potrzeb rodziny: zabezpieczenie w żywność, możliwość
edukacji dzieci i korzystanie z opieki zdrowotnej. Podejmując działalność
w sektorze pozarolniczym narażeni są na różnego typu niedogodności
związane z brakiem wykształcenia, koniecznością dalekich dojazdów do
pracy lub ponoszenia dodatkowych opłat np. za noclegi w innym mieście,
brakiem znajomości rynku pracy, brakiem wsparcia ze strony bliskich. Te
i inne problemy mogą zniechęcać część ludzi do szukania pracy dodatkowej poza miejscem zamieszkania. Jednak na miejscu o dodatkowe zarobki
jest jeszcze trudniej, co wynika między innymi z ograniczonego rynku
pracy, sezonowości zatrudnienia, braku kapitału na rozpoczęcie własne
działalności, braku organizacji wspierających taką działalność.
Gospodarstwa domowe najczęściej są w stanie przezwyciężyć niedogodności i zabezpieczyć livelihood, chociaż nie we wszystkich warunkach.
Gwałtowne zjawiska środowiskowe i polityczne mogą spowodować utratę
takich zdolności. W badanym regionie duża, liczna rodzina stanowi podstawę zabezpieczenia egzystencji. Wzajemna pomoc członków rodziny
256 |
jest wpisana w kod kulturowy mieszkańców regionu. Zrównoważony
system gospodarowania na wsi obejmuje więc działalności gospodarcze,
które nie ograniczają się tylko do rolnictwa i są wykonywane przez wielu
członków rodziny. Strategie, polegające na rozszerzaniu źródeł dochodów,
umożliwiają zmianę tradycyjnych praktyk produkcyjnych i wykorzystywanie aktywów do zaspokojenia nowych potrzeb, pojawiających się wraz
ze zmianami wynikającymi z nowego modelu życia i konsumpcji. Także
uodparniają one rodzinę na sytuacje pojawiającej się niepewności i zagrożeń zarówno ze strony warunków środowiskowych, jak i polityczno-gospodarczych. Badania pokazały jak mieszkańcy podchodzą do nowych
uwarunkowań społeczno-gospodarczych oraz jakie strategie obierają.
Programy wsparcia livelihood w krajach
rozwijających się
Bieda i niedorozwój, które szczególnie dotykają regiony i duże liczebnie grupy społeczne w krajach rozwijających się sprawiły, że w dyskusji na
temat poprawy warunków życia tej ludności oraz zwiększenia efektywności gospodarki w regionach peryferyjnych i zacofanych nawiązuje się do
koncepcji livelihood i możliwości jej zoperacjonalizowania i wprowadzanie w programach pomocowych. Np. w wielu nowych projektach i programach FAO zakłada się, że organizacja ta może mieć większy wpływ na
redukcję ubóstwa i poprawy jakości życia w regionach zacofanych, jeśli
będzie wdrażała systemowo nowe koncepcje naukowe walki z ubóstwem
(Programa de Apoyo a los Modos de Vida, 2004).
W pracach naukowych na temat livelihood analizuje się, jak wspomniano już wcześniej, mocne strony danej społeczności i regionu
– warunki środowiska, umiejętności, aktywa, potencjał ludzki. W analizie
potencjału lokalnego dla rozwoju znacznie bardziej przydatna, od ogólnej koncepcji livelihood, jest koncepcja sustainable livelihood. Podkreśla
się w niej bowiem, że podejście przez pryzmat koncepcji rozwoju zrównoważonego do zagadnień potencjału lokalnego i jego wykorzystania
(sposobów, błędów w eksploatacji, historii wykorzystania zasobów), jest
właściwsze, jeśli podkreśla się kontekst kulturowy oraz właśnie specyfikę
warunków środowiska naturalnego. Zastosowanie tego podejścia przyczyniło się do opracowania ram analitycznych w badaniach sytuacji ludności
wiejskiej. Koncpecja livelihood jest szczególnie skuteczna w analizie ubóstwa i zrozumienia jego genezy oraz trwania. Także wydaje się być właściwa przy ocenie zakresu vulnerability mieszkańców peryferii wiejskich.
| 257
Tym samym więc pozwala na lepsze poznanie i zrozumienie kontekstu
procesów rozwoju oraz różnorodnych trajektorii ich przebiegu, w zależności od regionu (Programa de Apoyo a los Modos de Vida, 2004).
Zgodnie z takim podejściem jest również przygotowany przez zespół
naukowców z Peru i z Polski Plan Rozwoju Zrównoważonego Frias.
W analizie obecnej sytuacji, ludność szczególnie narażoną na ubóstwo
i jej potrzeby stawia się w centrum programu. Szczególną rolę nadaje się
kwestii partycypacji społecznej nie tylko w procesie konsultacji planu, ale
już na etapie formułowania najważniejszych zagadnień i potrzeb mieszkańców. Liczne warsztaty, które przeprowadzono i omówiono wcześniej,
potwierdzają opinię o konieczności takich szerokich konsultacji. Także
konieczność stymulowania tworzenia związków i organizacji, wspierających inicjatywy lokalne, okazała się być zgodna z założeniami FAO (Programa de Apoyo a los Modos de Vida, 2004).
Powszechny dostęp do zasobów, jak wynika z przedstawionej wcześniej analizy, jest kluczowym elementem we wszelkich strategiach i programach redukowania ubóstwa i wspierania rozwoju zrównoważonego.
Mieszkańcy terenów wiejskich położonych peryferyjnie, którzy nie mają
dostępu do zasobów lub dostęp ten jest im ograniczany (np. dostęp do
wody, do ziemi) są znacznie bardziej vulnerable i podatni na niekorzystne
sytuacje, które pogłębiają procesy niedorozwoju oraz wszelkiego typu
braki. Nie są też zdolni do akumulowania zasobów oraz rekuperacji po
przebytych kryzysach lub innych klęskach nawiedzających region (Czerny
Córdova-Aguilar 2014, Córdova-Aguilar 2013)
Ważnym elementem programu rozwoju jest wskazywanie zainteresowanym możliwości wykorzystania ich aktywów oraz dostępu do istniejących zasobów naturalnych. Jak podkreśla też tekst FAO – Programa de
Apoyo a los Modos de Vida (2004) – należy wspierać inicjatywy, zmierzające do tworzenia związków producentów i lokalnych towarzystw
handlowych.
Projekty, realizowane zarówno we Frias, jak i w innych dystryktach
w prowincji Piura, koncentrują się na:
– realizacji prac, które ułatwiają lub umożliwiają dostęp do zasobów
(głównie wody);
– poprawie warunków życia mieszkańców (głównie przez promowanie
budowy łazienek i latryn w gospodarstwach wiejskich);
– zachęcaniu (uczeniu) partycypacji społecznej (czasami nie jest to
konieczne, ponieważ mieszkańcy sami się organizują, jak to pokazano
w rondas campesinas);
258 |
– pokazaniu korzyści, wynikających z dywersyfikacji livelihood oraz włączenia kobiet do aktywności ekonomicznej;
– rozwiązywaniu konfliktów o zasoby, szczególnie o wodę.
Wnioski
W programie rozwoju skorzystano więc z analizy livelihood oraz
materiałów zebranych podczas badań terenowych w celu uzasadnienia
propozycji rozwoju zgodnie z koncepcją sustainable livelihoods. O ile analizy dostępu do zasobów są szczegółowe, to do pełnej oceny możliwości
sustainable livelihoods brakuje jednak studiów z zakresu funkcjonowania
prawa na poziomie lokalnym. Z obserwacji wynika, że prawo dostępu do
zasobów jest często łamane poprzez fizyczne ograniczenia dostępu (płoty,
bariery, ochrona, organizowane przez prywatnych właścicieli, często
uzurpatorów do dysponowanie zasobami); poprzez naciski ze strony grup
interesów lub kapitału na mieszkańców terenów wiejskich by sprzedali
swoją ziemię (jeśli się temu opierają niekiedy używa się siły i mieszkańców wypędza z ich ziemi); przez działania polityków, którzy łamią prawo
nie dopuszczając wszystkich mieszkańców do użytkowania lokalnych
zasobów.
Strategie wzmocnienia mechanizmów i narzędzi instytucjonalnych,
które nie tylko dają prawo mieszkańcom do szerokiego udziału w dyskusji
na temat rozwoju, ale powinny spełniać postulaty ludności i wzmacniać
ich udział w opracowywaniu polityk i programów rozwoju lokalnego, stanowią ważny element sustainable livelihood.
Zbyt intensywne użytkowanie ziemi rolnej w niektórych częściach
badanego regionu prowadzi do erozji i spadku produktywności gleby.
W dłuższym okresie może to doprowadzić do zmniejszenia produkcji i obniżenia się bezpieczeństwa żywnościowego w regionie. Niskie
zainteresowanie innymi formami działalności, często obserwowana
bierność i brak chęci do działań, wykraczających poza tradycyjne prace
na roli sprawiają, że wyjście z kręgu niedorozwoju wydaje się dzisiaj
trudne.
References
Bebbington A. (1999). Capitals and Capabilities: A Framework for Analyzing Peasant Viability, Rural Livelihoods and Poverty. World Development, Vol. 27, No. 12, pp. 2021–2044.
| 259
Berdegué, J.A., Biénabe, E., and Peppelenbos, L. (2008). Innovative Practice in Connecting Small-scale Producers with Dynamic Markets
www.regoverningmarkets.org
Carney, D. (ed.). (1998). Sustainable Rural Livelihoods: What contribution
can we make? London: Department for International Development.
Chambers, R. iConway, G.R. (1992). Sustainable Rural Livelihoods: Practical Concepts for the 21st Century, Discussion Paper 296. Brighton,
UK: Institute of Development Studies
Córdova-Aguilar H. Czerny M. (2014). Development in Marginal Areas:
Vulnerabilty in rural development as exemplified by the district Frías,
Northwestern Peru. Journal of Latin American Geography
Córdova-Aguilar H. (2013). Nuevo Plan de Desarrollo Local Concertado del
Distrito de Frías, Provincia de Ayabaca, Piura, 2013–2025. Lima, Municipalidad Distrital de Frías, Sociedad Geográfica de Lima, CIGA-PUCP.
Czerny M. (2008). “Estudios territoriales: nuevos enfoques relacionados
con los conceptos de vulnerabilidad y de la aseguración de la existencia de la sociedad” (livelihood). 2008. In: El Desarrollo Hoy en
América Latina. El Colegio de Tlaxcala, México, pp. 145–158.
DFID. (1999). Sustainable Livelihoods and Poverty Elimination. London:
Department for International Development.
Echeverria R., Ribero M. (200). Nueva Ruralidad. Visión del Territorio en
América Latina y el Caribe. San José, IICA.
Ellis, F. (2000). Rural Livelihoods and Diversity in Developing Countries.
Oxford: Oxford University Press.
Gómez-Demetrio W., Sánchez-Vera E., Espinoza-Ortega A., HerreraTapia F. (2013). El papel de los activos productivos en modos de vida
rurales. La obtención de indicadores. Convergencia. Revista de Ciencias Sociales, UAEM, vol. 20, núm. 62, pp. 71–105.
Programa de Apoyo a los Modos de Vida. Resumen del Programa. (2004).
ORGANIZACIÓN DE LAS NACIONES UNIDAS PARA LA AGRICULTURA Y LA ALIMENTACIÓN. Programa de Apoyo a los Modos
de Vida (LSP). Un Programa interdepartamental para incrementar el
apoyo hacia el mejoramiento de los modos de vida de la población
rural pobre.
Kinsey B. H. (2002). Survival or Growth? Temporal Dimensions of Rural
Livelihoods in Risky Environments. Journal of Southern African Studies, Vol. 28, No. 3, Special Issue: Changing Livelihoods, pp. 615–629.
Mora-Delgado J. (2007). Sociedades campesinas, agricultura y desarrollo
rural. Revista Luna Azul, No. 24, pp. 1–7.
260 |
Schneider, S. and Peyré, I.G. (2006). Territorio y enfoque territorial: De
las referencias cognitivas a los aportes aplicados al análisis de los procesos sociales rurales. In: Manzanal, Neiman, G., Lattuada, M. (Eds.),
Desarrollo rural. Organizaciones, Instituciones y Territorio. Ciccus,
Buenos Aires, pp. 7–102.
Skoczek M. (ed.). (2013). Zmiany społeczno-gospodarcze w regionach
tubylczych Meksyku i ich percepcja przez mieszkańców. Przypadek
Regionu Mazahua. Warszawa, WGSR, Uniwersytet Warszawski.
Stewart Carloni A. (2006). Guía rápida para misiones. Analizar las instituciones locales y los medios de vida. FAO. Roma. http://www.fao.org/
docrep/009/a0273s/a0273s00.htm#Contents, 14.02.2014.
Endnotes
1. Artykuł opracowany w ramach projektu „Zabezpieczenie egzystencji (livelihood)
– nadzieja i uwarunkowania nowego paradygmatu dla badań nad rozwojem” NCN
2011/01/B/HS4/03248
Process management in a local bank
– a practical process model
Zarządzanie procesami w lokalnym banku
– praktyczny model procesów
Bogusław Bujak
[email protected]
Abstracts
This article presents certain aspects of process management in financial institutions – particularly in small and local banks. The aim of the
author is to present and propose practical application of an universal processes model that can be identified within the day-to-day operations of
the banks.
The use of a designed process structure, in local banks practice, may
enable them to achieve relatively fast, effective and efficient outcomes
while minimizing their own resource expenditures. The organizational
units responsible for the implementation of a process model will also
receive assurance that created process architecture ensures consistency
and completeness of their banking business.
This study may be useful both for those responsible in the banks for
the process of preparing, maintaining and developing process maps, as
well as for organizational units carrying out the actual implementation of
process architecture model.
This material can also be used as a pattern; the same it can be successfully used in the practice of other financial institutions carrying out
banking operations.
Artykuł przedstawia wybrane aspekty, dotyczące zarządzania procesowego w instytucjach finansowych, w szczególności w małych, lokalnych
bankach. Celem autora jest przedstawienie i zaproponowanie do stosowania w praktyce uniwersalnego modelu procesów, które można zidentyfikować w ramach codziennej działalności operacyjnej, prowadzonej przez
banki.
Wykorzystanie zaprojektowanej struktury procesowej w praktyce
lokalnych banków może umożliwić im osiągnięcie stosunkowo szybko,
262 |
Bogusław Bujak Zarządzanie procesami w lokalnym banku…
skutecznych i efektywnych rezultatów przy jednoczesnej minimalizacji
własnych nakładów zasobowych. Komórki organizacyjne, odpowiedzialne
za implementację modelu procesowego, otrzymują narzędzie zapewniające, że stworzona architektura gwarantuje zachowanie spójności i kompletności opisu prowadzonej działalności.
Opracowanie to może być pomocne zarówno dla osób odpowiedzialnych w bankach za proces przygotowania, utrzymania i rozwijania mapy
procesów, jak również dla jednostek realizujących faktyczne wdrożenia
modelu architektury procesowej.
Ten materiał może także stanowić wzorzec; tym samym może być
z sukcesem wykorzystywany w praktyce innych instytucji finansowych,
realizujących czynności bankowe.
Keywords:
management, process, banking, operating model, risk, business model, map
zarządzanie, proces, bankowość, model operacyjny, ryzyko, model biznesowy, mapa
Wprowadzenie
W okresie ostatnich kilkunastu lat można zaobserwować wyjątkowo
dynamiczne przemiany następujące w ramach rynku usług finansowych,
a będące następstwem z jednej strony – gwałtownego rozwoju w obszarze technologii teleinformatycznych i poziomu wiedzy klientów (z uwagi
na ułatwiony dostęp do informacji), z drugiej natomiast – postępującego
procesu globalizacji i europeizacji rynków. Efektem zaistniałej sytuacji
jest dychotomiczny podział klasyfikacyjny instytucji finansowych, obejmujący duże organizacje (działające zazwyczaj w skali międzynarodowej)
oraz małe organizacje, na ogół funkcjonujące w środowisku lokalnym.
Rynek usług i produktów finansowych należy do regulowanych sektorów
gospodarki, z tego względu każda z instytucji podlega (co do zasady)
tym samym przepisom prawa oraz wytycznym organów nadzoru (Bujak
B. 2014, ss. 383–400). W sektorze bankowym w Polsce, zagadnienia,
dotyczące zapewnienia jego stabilności i bezpieczeństwa, leżą w gestii
Komisji Nadzoru Finansowego, z uwzględnieniem założeń Komitetu
Stabilności Finansowej i Narodowego Banku Polskiego, a także regulacji
prawnych Unii Europejskiej (Sitek M. 2012, ss.187–202; Szpringer, 1997,
s. 51). Ustawodawca nałożył szereg obowiązków, dotyczących procesu
| 263
zarządzania, których spełnienie jest warunkiem koniecznym do prowadzenia działalności bankowej. Zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r.
Prawo bankowe oraz Dyrektywą 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe, system zarządzania bankiem
musi obejmować, co najmniej systemy: zarządzania ryzykiem oraz kontroli wewnętrznej. Zapewnienie skutecznego procesu zarządzania ryzykiem w banku stanowi, z jednej strony, podstawę jego bezpieczeństwa
(Ferszt-Piłat K. 2012, ss. 111–124, Niedziółka I. 2012, ss. 93–104), z drugiej natomiast umożliwia osiąganie odpowiedniej efektywności działania.
Wagę tego zagadnienia podnosi także Komisja Nadzoru Finansowego,
w ramach podjętej uchwały nr 258/2011 z dnia 4 października 2011 r.
Wymaga to zapewnienia, ze strony organu zarządzającego bankiem, prowadzenia odpowiedniej polityki zarządzania wszystkimi istotnymi rodzajami ryzyka. Wiąże się to z koniecznością posiadania narzędzi umożliwiających właściwą identyfikację, ocenę i pomiar, a także zapewniających
adekwatne postępowanie z poszczególnymi ryzykami.
Jeden z elementów zarządczych w działalności bankowej stanowi
mapa ryzyka, której skuteczność jest uzależniona od znajomości funkcjonujących w banku procesów.
W dużych instytucjach zarządzanie procesowe jest zazwyczaj elementem modelu operacyjnego, gwarantującym prawidłową realizację celów
biznesowych. W lokalnych (zazwyczaj małych) organizacjach może jednak stanowić pewnego rodzaju wyzwanie. Organizacje te koncentrują się
na prowadzeniu działalności operacyjnej i pozyskiwaniu klientów, z jednoczesnym stałym monitorowaniem (ograniczaniem) kosztów działalności wspierającej. Nieczęsto zdarza się, by posiadały one w swoich strukturach komórki odpowiedzialne za zarządzanie procesami.
W związku z powyższym niniejszy materiał może stanowić wytyczne,
umożliwiające zbudowanie modelu procesowego w bankach, które ze
względu na skalę prowadzonej działalności nie posiadają własnych zasobów dedykowanych do zarządzania procesami, a mają potrzebę posiadania modelu, który będzie im gwarantował kompleksowe ujęcie całej
organizacji.
Zarządzanie procesami
Potrzeba zarządzania procesami w banku (i w każdej innej organizacji) wynika wprost z konieczności odejścia od tradycyjnego podejścia
264 |
funkcjonalnego, niespełniającego swojej roli w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo oferuje wiele różnorodnych produktów lub usług. Kierunkiem zmian
jest podejście procesowe, zorientowane na przepływach pracy niezbędnych do dostarczenie produktu końcowego (Rummler G.A., Brache A.P.
2000). Model procesowy umożliwia zredukowanie czasu przebiegu procesów, ograniczenie ich kosztów, wzrost jakości procesów i oferowanych
produktów końcowych, a także wzrost produktywności wykorzystywanych zasobów, co przekłada się na wzmocnienie przewagi konkurencyjnej.
W najogólniejszym ujęciu wskazuje się na trzy kategorie procesów
(Niedzielski E. 2010): tzw. procesy zarządcze (decydujące o kierunkach
prowadzonej działalności), procesy działalności podstawowej (w ich
wyniku powstają produkty lub usługi, stanowiące dla organizacji wartość
dodaną) oraz procesy wspierające (umożliwiające realizowanie procesów
podstawowych i zapewniające ich sprawne funkcjonowanie).
Terminem proces określany jest ciąg realizowanych po sobie czynności (rysunek 1), na podstawie impulsu wejściowego (IN), które mają na
celu wytworzenie określonego dobra na wyjściu (OUT).
Rysunek 1. Podstawowy schemat procesu
Źródło: opracowanie własne.
W działalności prowadzonej przez instytucje kredytowe (banki, kasy
oszczędnościowo–kredytowe, przedsiębiorstwa inwestycyjne), impuls
wejściowy może być inicjowany przez pracownika (np. w wyniku wypełnienia wniosku o kredyt przez pracownika obsługującego bezpośrednio
klienta) lub może być wywoływany automatycznie (np. poprzez uruchomienie procesu przetwarzania danych w systemach informatycznych).
W wyniku procesu może zostać wytworzony jeden lub kilka efektów,
przeznaczonych dla klienta wewnętrznego (np. innego pracownika, zajmującego się dokonywaniem oceny zdolności kredytowej) lub zewnętrznego (np. kredytobiorcy).
| 265
Bank, z racji szerokiego spektrum prowadzonej działalności, charakteryzuje się rozbudowaną strukturą organizacyjną i złożoną architekturą
operacyjną (Majorana F., Morelli A. 2012, ss. 78–79). Złożoność siatki
powiązań i wzajemnych korelacji między wykonywanymi w niej czynnościami jest wprost proporcjonalna do liczby oferowanych produktów
i usług. Zrozumienie, a tym samym efektywne zarządzanie taką organizacją jest możliwe jedynie pod warunkiem posiadania mapy procesów.
Sam fakt zbudowania mapy procesów w banku nie stanowi jeszcze
gwarancji sukcesu. Niezbędne jest wdrożenie procesu zarządzania procesami, a w tym zarządzanie mapą procesów. Determinantami użyteczności
mapy jest zapewnienie, że będzie ona spójna, jednorodna, kompleksowa
i obowiązująca w całej organizacji. Mapa jest odzwierciedleniem wizji
instytucji, powinna zatem być na tyle jasna i czytelna, aby każdy ją rozumiał i, co równie ważne, by potrafił zidentyfikować realizowane przez
siebie zadania w ramach umieszczonych na niej procesów. Powinna ona
służyć organizacji w ramach procesu zarządzania ryzykiem w celu identyfikacji i zapewniania mechanizmów kontrolnych oraz w procesie sprawowania kontroli wewnętrznej do planowania działań kontrolnych.
Klasyczne podejście budowania architektury procesów obejmuje:
w pierwszym etapie – ich zdefiniowanie, a w drugim – zidentyfikowanie ich wzajemnych powiązań. W miejscach połączeń procesów
powstają węzły, tworzone przez produkty (OUT) procesu poprzedzającego i impulsy (IN) procesu następnego. Pomiędzy IN i OUT, w każdym
z procesów, przypisuje się do poszczególnych czynności niezbędne do ich
wykonania zasoby (ludzkie, organizacyjne, techniczne, finansowe, itd.),
poziom ich użycia (niezbędny czas potrzebny na realizację czynności,
konieczne do zaangażowania środki, itd.), a także czynniki sukcesu (parametry dotyczące jakości czy wydajności). Sukces zastosowania takiego
podejścia jest uzależniony od kompletności utworzonej mapy.
Z racji uwarunkowań historycznych model organizacyjny banku
bazuje na podejściu hierarchiczno-funkcjonalnym. W związku z tym
każda z komórek organizacyjnych odpowiada za szereg zadań i na ich
realizacji się koncentruje, nie dostrzegając często zadań wykonywanych
w innych komórkach. Spojrzenie zadaniowe ogranicza także możliwości zwiększania skuteczności i efektywności prowadzonej działalności.
Wsparciem instytucji w tak określonym procesie są regulacje wewnętrzne,
regulaminy i analizy przebiegów w systemach teleinformatycznych.
Niewystarczające doświadczenie osoby (zespołu) dokonującej identyfikacji i opisu procesów może prowadzić do sytuacji, w której zostaną
266 |
pominięte kluczowe elementy procesów lub nawet, w sytuacjach skrajnych, niektóre z procesów nie zostaną w ogóle zidentyfikowane. W projekcie budowy mapy procesów konieczne jest korzystanie z osób, będących rzeczywistymi ekspertami w zakresie poszczególnych rodzajów
działalności. Tym bardziej, że instytucja kredytowa nie może opierać się
jedynie na realizowanych w niej czynnościach.
W wielu procesach wymagane jest uwzględnienie w fazie wejściowej (IN) czynników zewnętrznych, o charakterze normatywnym (np.
regulacje prawne, obowiązki sprawozdawcze, czy konieczność realizacji
wytycznych nadzorczych). Konieczne jest zatem inne spojrzenie na bank,
nie przez pryzmat organizacji, a poprzez holistyczne ujęcie instytucji,
poprzez ujęcie jej jako „czarnej skrzynki”. Rozpatrując organizację jako
całość, można dokonać identyfikacji oczekiwanych efektów wyjściowych
i wymaganych dla nich impulsów wejściowych, co jednocześnie jest
wyznacznikiem działalności podstawowej, tzw. core business. Takie podejście, zgodnie z logiką end to end, umożliwia wielopoziomowe spojrzenie
na organizację, w wyniku którego możliwe jest przeprowadzenie analizy
skuteczności, wydajności działań oraz odpowiedzialności za niezbędne
czynności. Znajomość celu prowadzonej działalności daje możliwość zdefiniowania głównych grup procesów.
W małych organizacjach, jedną z najskuteczniejszych metod budowania mapy procesów w ich działalności jest wykorzystanie doświadczeń
innych. Niestety, w praktyce (prawie) każda organizacja posiada inne produkty, usługi, inną strukturę organizacyjną i w konsekwencji inną mapę
procesów. Optymalnym podejściem jest zatem wykorzystanie uniwersalnego modelu procesów, obejmującego szerokie spektrum procesów możliwych do zidentyfikowania w działalności bankowej i dostosowanie go do
prowadzonej działalności.
Proponowany praktyczny model procesów nie tylko zapewnia odpowiednie odzwierciedlenie działalności bankowej, ale również uwzględnia
zapisy regulacji i przepisów prawnych oraz wytycznych instytucji nadzorczych, wyrażanych w ramach wydawanych rekomendacji nadzorczych.
Zastosowanie zaprezentowanej klasyfikacji umożliwia przeprowadzenie,
w stosunkowo krótkim okresie czasu, mapowania zdefiniowanych procesów w organizacji, poprzez przypisanie poszczególnych ich elementów do
odpowiednich komórek organizacyjnych. W efekcie możliwe jest wypracowanie zindywidualizowanej mapy procesów, zgodnej z profilem i charakterem działalności instytucji.
| 267
W instytucji kredytowej można wskazać cztery główne grupy procesów (tzw. Poziom „0” Mapy procesów), w ramach których można wyróżnić kilkanaście metaprocesów (tzw. Poziom I Mapy procesów), a następnie, wykonując operację drill down, kilkadziesiąt procesów (tzw. Poziom
II Mapy procesów). W szczególnie skomplikowanych obszarach, można
dodatkowo wydzielić podprocesy (tzw. Poziom III Mapy procesów).
Grupy procesów – Poziom „0”
Analiza literatury oraz wyniki badań i analiz struktur procesów
w instytucjach kredytowych prowadzą do pierwszego podziału działalności – podziału na grupy procesów. Można wśród nich wyróżnić:
• procesy zarządcze, obejmujące budowanie strategii i definiowanie
linii biznesowych, zarządzanie regulacjami wewnętrznymi, planowanie, kontroling biznesowy, zarządzanie relacjami z interesariuszami
instytucji i, szczególnie ważne w instytucji kredytowej, zarządzanie
ryzykiem;
• procesy operacyjne, dotyczące działalności marketingowej, zarządzania ofertą i obsługą klienta oraz obejmujące działalność stanowiącą
core business, jak sprzedaż i zarządzanie produktami (kredytowymi,
depozytowymi, inwestycyjnym) itd.;
• procesy wspierające, dotyczące działalności wspomagającej prowadzenie biznesu, w tym działalność teleinformatyczna (niezwykle istotna)
czy administracyjno-logistyczna.
Każda ze wskazanych grup podlega dalszemu podziałowi na metaprocesy, stanowiące Poziom I modelu procesowego.
Metaprocesy – Poziom I
W definiowaniu metaprocesów należy zaznaczyć, że ich klasyfikacja
i przypisanie do poszczególnych grup procesów ma charakter umowny
i stanowi pewną wypadkową dobrych praktyk rynkowych. Możliwe jest
dokonywanie innego grupowania, aczkolwiek istotne jest zapewnienie
kompletności struktury. Z tego względu rekomenduje się pozostawienie
w mapie wszystkich ujętych w modelu procesów, nawet wtedy, gdy wyniki
wstępnej analizy sugerują, iż nie są one w banku realizowane. Takie działanie pozwoli na utrzymanie spójności mapy oraz zapewni jej elastyczność przy podejmowania decyzji o rozszerzeniu lub zmianie zakresu prowadzonej działalności.
268 |
W ramach grupy procesów zarządczych proponowane jest uwzględnienie dwóch metaprocesów:
• zarządzanie strategiczne;
• zarządzanie ryzykiem i adekwatnością kapitałową.
Grupa procesów operacyjnych może obejmować następujące metaprocesy:
• zarządzanie sprzedażą i administracja produktem;
• marketing i zarządzanie wsparciem sprzedaży;
• prowadzenie obsługi rozliczeniowej.
W ramach grupy procesów wspierających można wyróżnić:
• zarządzanie teleinformatyką;
• zarządzanie zasobami ludzkimi;
• obsługa finansowo-księgowa;
• obsługa podatkowa;
• obsługa prawna i zapewnianie zgodności z przepisami;
• zarządzanie administracją i logistyką;
• przeciwdziałanie przestępstwom;
• pozostałe procesy wsparcia.
Procesy – Poziom II
Zakreślenie struktury metaprocesów umożliwia przeprowadzenie
ich dalszego, głębszego podziału i uzyskanie faktycznej listy procesów,
realizowanych w banku. Z uwagi na pewnego rodzaju swobodę alokacji
metaprocesów do grup procesów, poniższa klasyfikacja procesów zostanie
odzwierciedlona w odniesieniu wyłącznie do metaprocesów.
Proponowana typologia obejmuje:
• zarządzanie strategiczne:
– planowanie strategiczne,
– zarządzanie relacjami inwestorskimi,
– zarządzanie relacjami ze związkami zawodowymi,
– audyt wewnętrzny,
– zarządzanie strukturą organizacyjną,
– zarządzanie procesami,
– zarządzanie projektami;
• zarządzanie ryzykiem i adekwatnością kapitałową:
– zarządzanie ryzykiem kredytowym,
– zarządzanie ryzykiem rynkowym,
– zarządzanie ryzykiem płynności,
– zarządzanie ryzykiem operacyjnym,
•
•
•
•
•
| 269
– zarządzanie ryzykiem braku zgodności,
– zarządzanie pozostałymi rodzajami ryzyk,
– zarządzanie kapitałem;
zarządzanie sprzedażą i administracja produktem:
– zarządzanie linią produktów detalicznych,
– zarządzanie linią biznesową produktów korporacyjnych;
marketing i zarządzanie wsparciem sprzedaży:
– zarządzanie produktami i usługami,
– zarządzanie kanałami sprzedaży,
– wsparcie sprzedaży,
– marketing,
– zarządzanie reklamacjami;
prowadzenie obsługi rozliczeniowej:
– obsługa rachunków bankowych,
– obsługa operacji gotówkowych,
– obsługa zleceń płatniczych,
– obsługa rozliczeń operacji dokonywanych kartami,
– obsługa transakcji negocjowanych,
– obsługa operacji na rynku międzybankowym,
– obsługa rozliczeń kanałów sprzedaży,
– obsługa rozliczeń umów z dostawcami;
zarządzanie teleinformatyką:
– planowanie strategii informacyjnej i bezpieczeństwa środowiska
teleinformatycznego,
– zarządzanie operacyjne teleinformatyką,
– zarządzanie projektami teleinformatycznymi,
– zarządzanie rozwojem i utrzymaniem aplikacji,
– zarządzanie rozwojem i utrzymaniem infrastruktury teleinformatycznej,
– zarządzanie rozwojem i utrzymaniem systemów operacyjnych,
– zapewnianie eksploatacji środowiska teleinformatycznego,
– zapewnianie wsparcia użytkownikom,
– zarządzanie bezpieczeństwem teleinformatycznym;
zarządzanie zasobami ludzkimi:
– planowanie strategii zarządzania zasobami ludzkimi,
– zarządzanie rekrutacją i selekcją pracowników,
– zarządzanie rozwojem i szkoleniami pracowników,
– zarządzanie systemami motywacyjnymi, lojalnościowymi i wynagradzania pracowników,
270 |
•
•
•
•
•
•
– obsługa kadrowo-płacowa,
– obsługa spraw socjalno-bytowych;
obsługa finansowo-księgowa:
– planowanie i kontrola finansowa,
– księgowość ogólna,
– sprawozdawczość finansowa,
– rachunkowość zarządcza;
obsługa podatkowa:
– zarządzanie polityką podatkową,
– obsługa kalkulacyjna podatku,
– obsługa rozliczeń i płatności podatku,
– zarządzanie monitorowaniem zmian w przepisach podatkowych,
– zapewnianie współpracy z organami podatkowymi;
obsługa prawna i zapewnianie zgodności z przepisami:
– reprezentacja prawna,
– bieżąca obsługa prawna,
– zarządzanie monitorowaniem otoczenia prawnego;
zarządzanie administracją i logistyką:
– zarządzanie majątkiem trwałym,
– zarządzanie ubezpieczeniami majątkowymi,
– zarządzanie procesem zakupowym,
– zarządzanie archiwum;
przeciwdziałanie przestępstwom:
– zarządzanie procesem przeciwdziałania i obsługą przestępstw
wewnętrznych,
– zarządzanie procesem przeciwdziałania i obsługą przestępstw
zewnętrznych;
pozostałe procesy wsparcia:
– zapewnianie bezpieczeństwa osób i mienia,
– zapewnianie bezpieczeństwo pracy (bhp, ppoż).
Podprocesy – Poziom III
W większości zdefiniowanie i odzwierciedlenie w banku procesów
wskazanych na Poziomie II Mapy jest wystarczające. Wyjątkiem są procesy
związane z zarządzaniem sprzedażą i administracją produktem. Z uwagi
na rozbudowany charakter produktów i usług bankowych niezbędne jestdokonanie ich głębszego podziału w celu wydzielenia podprocesów, dotyczących poszczególnych linii biznesowych czy kategorii produktowych.
| 271
Poziom ten powinien odzwierciedlać faktycznie funkcjonujące
w banku linie produktowe i może obejmować:
• w ramach linii produktów detalicznych:
– depozyty i rachunki,
– kredyty gotówkowe,
– kredyty i pożyczki hipoteczne,
– produkty inwestycyjne,
– pozostałe produkty;
• w ramach linii biznesowej produktów korporacyjnych:
– depozyty i rachunki,
– kredyty obrotowe,
– kredyty i pożyczki hipoteczne,
– kredyty inwestycyjne,
– produkty inwestycyjne,
– produkty rozliczeniowe,
– pozostałe produkty.
W bankach, posiadających rozbudowane struktury organizacyjne, istnieje
niejednokrotnie konieczność dokonania dalszego podziału na podprocesy
niektórych z pozostałych procesów. W celach poznawczych przedstawiono
poniżej możliwy podział klasyfikacji kilku najczęściej wydzielanych procesów:
• zarządzanie ryzykiem kredytowym:
– zarządzanie ryzykiem kredytowym i ryzykiem koncentracji,
– klasyfikacja i wycena ekspozycji kredytowych,
– zarządzanie wierzytelnościami,
– zarządzanie zabezpieczeniami;
• zarządzanie ryzykiem rynkowym:
– zarządzanie ryzykiem stopy procentowej,
– zarządzanie ryzykiem walutowym,
– zarządzanie ryzykiem papierów wartościowych,
– zarządzanie ryzykiem cenowym instrumentów finansowych;
• zarządzanie ryzykiem operacyjnym:
– zarządzanie ryzykiem operacyjnym,
– zarządzanie ryzykiem przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy
i finansowaniu terroryzmu,
– zarządzanie ryzykiem reputacji,
– zarządzanie ryzykiem outsourcingu;
• zarządzanie majątkiem trwałym:
– planowanie majątku,
– obsługa procesu zakupu majątku,
272 |
– zapewnianie utrzymania majątku,
– monitorowanie stanu majątku,
– zarządzanie likwidacją majątku.
Przedstawiona klasyfikacja procesów, stanowiąc praktyczny, a zarazem
uniwersalny model procesowy dla banku, umożliwia nie tylko prowadzenie działań zmierzających do zwiększania skuteczności i podnoszenia
efektywności organizacji, ale także daje podstawę do sprawnego zarządzania ryzykiem. Znajomość struktury procesów umożliwia przeprowadzanie analizy ryzyka z jednoczesnym weryfikowaniem istniejących (bądź
koniecznych do wdrożenia) mechanizmów kontrolnych.
Podsumowanie
Współczesne instytucje finansowe, w tym banki, nie mają już możliwości pozostania w modelu innym niż procesowy. Konieczność ta wynika
zarówno ze złożoności ich działalności, jak również znajduje swoje
odzwierciedlenie w wytycznych Komisji Nadzoru Finansowego, zgodnie
z którymi bank powinien mieć zdefiniowaną strukturę, a także procesy
(Rekomendacja M 2013, ss. 16–25), które powinny być udokumentowane
i regularnie oceniane.
Wprowadzenie w banku faktycznego modelu zarządzania procesowego wymaga co najmniej zrealizowania następujących elementów
(Kowalczewski W., Nazarka J. 2006, s. 68):
• przeprowadzenia identyfikacji celów, procesów i działań organizacji;
• wyznaczenie właścicieli procesów wraz z przydzieleniem im odpowiednich uprawnień i odpowiedzialności;
• wprowadzenia zmian organizacyjnych, obejmujących likwidację
typowych struktur pionowych na rzecz struktur procesowych lub
macierzowych;
• wprowadzenia definicji i ról w procesach w miejsce dotychczasowych
stanowisk;
• zdefiniowania kryteriów i parametrów procesów, będących podstawą
ich oceny;
• wdrożenia narzędzi, służących zbieraniu, przetwarzaniu i dystrybucji
informacji.
Jednym z najistotniejszych czynników sukcesu wprowadzenia modelu
procesowego w banku jest jego wspieranie przez najwyższą kadrę kierowniczą. W przypadku braku lub niewystarczającym wsparciu organu zarządzającego zmiana podejścia nie jest możliwa.
| 273
Zbudowanie własnej mapy procesów, na bazie zaprezentowanego praktycznego modelu, zapewnia kompletność i spójność opisu działalności.
Pozwala nie tylko zdiagnozować aktualny stan organizacji i zweryfikować
realizowane czynności, ale również umożliwia przeprowadzenie identyfikacji działań, które mogą zostać poddane optymalizacji (uproszczeniu).
Należy zaznaczyć, że zapewnienie długofalowego sukcesu i aktualności modelu procesowego, wymaga od organizacji wdrożenia cyklicznych
procedur przeglądu mapy procesów, w celu jej aktualizacji i dostosowywania do zmian, zachodzących w banku oraz jego otoczeniu.
References
Bujak B., Produkty bankowe w regulacjach nadzorczych – aspekty formalnoprawne tworzenia produktu bankowego, W: Journal of Modern
Science: tom 1/20/2014 (ss. 383 – 400), Józefów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi.
Ferszt-Piłat K. (2012), Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym społeczeństwie, W: Journal of Modern Science: tom 3/15/2012
(ss. 111–124), Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi.
Kowalczewski W., Nazarka J. (2006), Instrumenty zarządzania współczesnym przedsiębiorstwem, Warszawa: Wydawnictwo Difin (passim).
Majorana F., Morelli A. (2012), Lean banking: zastosowanie Six Sigma w świecie finansowym z przykładami, Kraków: Wydawnictwo M (ss. 78–79).
Niedzielski E. (2010), Istota zarządzania procesami, Materiał z konferencji
otwarcia projektu E-Administracja warunkiem rozwoju Polski, Olsztyn – Stare Jabłonki: Międzynarodowe Centrum Biznesu i Administracji Publicznej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie.
Niedziółka I. (2012), Bezpieczeństwo konsumentów europejskich w świetle
działania Europejskich Centrów Konsumenckich, W: Journal of Modern
Science: tom 2/13/2012 (ss. 93–104), Józefów: Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi.
Rummler G.A., Brache A.P. (2000), Podnoszenie efektywności organizacji.
Jak zarządzać „białymi plamami” w strukturze organizacyjnej, Warszawa: Wydawnictwo PWE (passim).
Sitek M. (2012), Prawne i instytucjonalne ramy polityki karnej UE, W:
Journal of Modern Science: tom 1/12/2012 (ss. 187–202), Józefów:
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide
De Gasperi.
274 |
Szpringer W. (1997), Europejskie regulacje bankowe, Seria Biblioteka bankowca, Warszawa: Wydawnictwo Twigger (s. 51).
Akty prawne i funkcjonalne źródła prawa
Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (wersja przeredagowana) (ze zm.) (Dz.
U. L 177 z 30.6.2006, str. 1).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. 1997 nr 140,
poz. 939 ze zm.).
Uchwała Nr 8/2013 Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 8 stycznia
2013 r. w sprawie wydania Rekomendacji M dotyczącej zarządzania
ryzykiem operacyjnym w bankach, Warszawa 2013.
Uchwała nr 258/2011 Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 4 października 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad funkcjonowania systemu
zarządzania ryzykiem i systemu kontroli wewnętrznej oraz szczegółowych warunków szacowania przez banki kapitału wewnętrznego
i dokonywania przeglądów procesu szacowania i utrzymywania kapitału wewnętrznego oraz zasad ustalania polityki zmiennych składników wynagrodzeń osób zajmujących stanowiska kierownicze w banku,
Warszawa 2011.
Concepts of energy security against the events
of the 21st century
Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego
na tle wydarzeń XXI wieku1
Michał Łęski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Abstracts
In this publication, the Author shows different looks at the energy
security, both in Polish literature and in foreign sources. In addition, he
emphasizes the events taking place in the Ukraine from 2014 – a conflict with the Russian Federation. The Author in his analysis of what the
energy security is, also includes very real dangers of open armed conflict,
happening right behind of the Polish border and in the pessimistic scenario may also start in Poland. Apart from military and historical aspect,
other aspects unbound directly with the situation of our eastern neighbor
are also presented in this paper. In the context of the energy security, the
Author has also included the world tendencies of the power consumption and social requirements of goods, including the energy. This applies
particularly to energy as the basis of access to the means of social communication and freedom of expression.
In the article has been also mentioned several scientific approaches in
defining energy security taking into account the economics of supply and
environmental sustainability policies.
W niniejszej publikacji Autor przedstawia różne spojrzenia na bezpieczeństwo energetyczne dostępne zarówno w literaturze polskiej, jak
w źródłach zagranicznych. Uwzględnia przy tym wydarzenia na Ukrainie,
toczące się od roku 2014, związane z konfliktem z Federacją Rosyjską.
Bardzo realne zagrożenie otwartym konfliktem zbrojnym tuż za nasza
granicą oraz w wariancie pesymistycznym również na terenie Polski, skłania Autora do analizy tego, czym jest bezpieczeństwo energetyczne. Poza
aspektami militarnymi oraz historycznymi, przedstawiane są również
inne – niezwiązane bezpośrednio z sytuacją naszego wschodniego sąsiada.
276 |
Michał Łęski Postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego na tle wydarzeń XXI w.
W kontekście bezpieczeństwa energetycznego Autor wspomina również
o światowych tendencjach konsumpcji energii oraz społecznych wymaganiach co do poziomu dostarczanych dóbr – w tym głównie energii. Innym
poruszonym przez Autora problemem jest dostępność do środków komunikacji elektronicznej i ich roli w możliwym konflikcie zbrojnym. Dotyczy
to w szczególności energii jako podstawie dostępu do środków komunikacji społecznej i wolności słowa. W artykule zostało także przytoczonych
kilka naukowych podejść w definiowaniu bezpieczeństwa energetycznego,
uwzględniających ekonomikę dostaw oraz politykę zrównoważonego rozwoju środowiska.
Keywords:
security, energy security, threats, the Polish security, notion of energy security
bezpieczeństwo, bezpieczeństwo energetyczne, zagrożenia, polskie bezpieczeństwo, definicja bezpieczeństwa energetycznego
Wstęp
Prawdopodobnie każda osoba słysząc pojęcie „bezpieczeństwo energetyczne” posiada własny (najczęściej w szczegółach odmienny) pomysł
na jego rozwinięcie. Literatura fachowa w ujęciu ilościowym wiele od
tego stanu się nie różni. Istnieją liczne publikacje podejmujące próbę
stworzenia pełnej definicji bezpieczeństwa energetycznego. Jednakże wieloaspektowość samego słowa „bezpieczeństwo”, jak i złożoność samego
problemu, skutecznie te próby utrudniają. Dyskusja o bezpieczeństwie
energetycznym często jest podnoszona dopiero w sytuacji jego rzeczywistego lub potencjalnego naruszenia. Postrzegane jest wtedy głównie
w relacji do chwilowej sytuacji ekonomicznej czy politycznej. Trzeba
nadmienić jednak, że potoczne rozumienie bezpieczeństwa energetycznego, często przedstawianego jako „pewność dostaw”, nie oddaje jego
pełnego znaczenia dla bezpieczeństwa państwa czy regionu. Obserwowany ostatnio konflikt rosyjsko-ukraiński, którego kolejne etapy
w różnym stopniu nasilenia miały miejsce przez ostatnie 10 lat, jest tego
doskonałym przykładem. Ostatni akt agresji rozpoczęty w 2014 roku,
a jednocześnie dodatkowa groźba użycia przez głównego aktora tych
wydarzeń, czyli Federację Rosyjską, dominującej pozycji eksportera gazu,
nakazuje wielowymiarowe myślenie o budowaniu narzędzi, wspierających omawiany w tym artykule temat. W dalszej części publikacji Autor
| 277
zwięźle przedstawił różne perspektywy postrzegania bezpieczeństwa
energetycznego, gdyż najbardziej oczywiste jego sformułowanie, czyli
uprzednio wspomniana groźba ograniczenia dostaw, nie jest wystarczające w nowoczesnej, zglobalizowanej i wzajemnie zależnej od siebie
gospodarce.
Bezpieczeństwo energetyczne
Człowiek od zawsze używał sił przyrody do swoich potrzeb. Wzniecanie ognia do przygotowywania posiłków to pierwszy przykład, którym
można zobrazować użycie energii przez ludzi pierwotnych. Proces zwiększana konsumpcji energetycznej przez wieki przebiegał stopniowo i równomiernie, głównie z uwagi na proporcjonalność liczby osób zamieszkujących Ziemię w stosunku do jej „możliwości wytwórczych”, a tym samym
niskich potrzeb ilościowych ludzkości w produkcji samej energii (Łęski,
2013). W historii dziejów można wymienić sześć historycznych etapów
zmian zużycia energii: pierwotny, myśliwski, wczesnoagrarny, późnoagrarny, przemysłowy, technologiczny (Szpilewicz, 1974, s. 7–10 oraz
Dobosiewicz, 1994, s. 344–348, [w:] Pronińska, 2012, s. 21). Dotychczasowo każdy z nich charakteryzował się wzrostem konsumpcji energetycznej. W etapie pierwszym – przed odkryciem ognia – człowiek zużywał
2 tys. kcal na dobę. Po odkryciu ognia zużycie to wzrosło do 5 tys. kcal.
W kolejnym etapie, energia, która była do dyspozycji człowieka wzrosła
do 10 tys. kcal dzięki użyciu zwierząt pociągowych. Wykorzystanie wiatru
i wody (dzisiaj szeroko określanych jako odnawialne źródła energii) podniosło ilość możliwej do wykorzystania energii do 26 tys. kcal na dobę.
Etap przemysłowy przyniósł potrojenie (77 tys. kcal), natomiast kolejny
– techniczny – ponowne podwojenie zużywanej energii (Pronińska, 2012,
s. 22). Dlatego też, pomimo wielu regionalnych oraz globalnych prób
implementacji narzędzi, zmierzających do ograniczenia zużycia energii,
świat nieustannie je zwiększa.
Powyższy wniosek można oprzeć na analizie danych przedstawianych przez U.S. Energy Information Administration, czyli International
Energy Statistics. Wzrost konsumpcji energii nie jest jednak trendem
uniwersalnym i jednolitym we wszystkich regionach. Dane International Energy Statistics opublikowane do roku 2012 wskazują na spadek
konsumpcji energii w Ameryce Północnej oraz w Europie od roku 2010.
Według Autora wpływ na ten fakt może mieć wielość inwestycji produkcyjnych umiejscowionych w Azji oraz na Półwyspie Indyjskim, jak
278 |
również bieżąca polityka energetyczna USA, Kanady oraz Unii Europejskiej, dążąca do zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii w miksie energetycznym.
Tabela 1. Całkowita wartość konsumpcji energii pierwotnej
(w biliardach BTU)
Region
1980
1990
2000
2010
2012
Ameryka Północna
91,60005 100,14338 118,23279 118,31787 116,19085
Ameryka Środkowa
i Południowa
11,53629
14,51948
20,81142
27,11692
28,67436
Europa
71,71779
76,28899
81,21436
84,06116
81,44999
Polska
5,06796
3,95022
3,62445
4,04936
3,90525
46,73513
60,91372
39,08837
43,35726
46,09322
5,83738
11,24957
17,33964
29,59326
32,21324
6,8022
9,51202
12,03961
16,64959
17,33527
Euroazja
Środkowy Wschód
Afryka
Azja i Oceania
Świat
48,91851
74,35584 109,54975 188,88078 202,11891
283,14735 346,98299 398,27595 507,97684 524,07583
Źródło: US Energy Information Administration
Jednocześnie, licząc od roku 1980, czyli od momentu prowadzenia
przedstawianych statystyk, w porównaniu do roku 2012, nieustannie
notowano wzrost globalnego zużycia energii. Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli, obserwuje się następujące zmiany w poszczególnych
regionach świata:
• Ameryka Środkowa i Południowa – niemalże potrojona konsumpcja
energii;
• kraje Euroazji – pomimo około 30% wzrostu pod koniec lat 80-tych,
zużycie energii powróciło do poziomu z roku 1980;
• w tym okresie znaczący wzrost zanotowały również państwa Bliskiego
Wschodu – blisko 600% oraz Azji i Oceanii – 400%;
• wzrost konsumpcji energii na kontynencie afrykańskim wyniósł
ponad 100%.
Globalna konsumpcja energii przez ostatnie 35 lat również wzrosła
i to blisko dwukrotnie. Polska w tym czasie utrzymała względnie stały
poziom konsumpcji. Tak dynamiczny skok konsumpcji w Azji czy
w Afryce wg Autora należy łączyć z ich rozwojem i zwielokrotnieniem
| 279
PKB, głównie na skutek produkcji przenoszonej tam z rejonów o wyższych kosztach pracy. W wypadku Azji nie można też zapomnieć o bardzo wysokiej dynamice wzrostu demograficznego. Według danych ONZ,
w latach 1991–2010, wzrost liczby ludności Azji wraz z europejską częścią
Rosji wyniósł 25,6%, podczas gdy w tym samym okresie w Europie, bez
części rosyjskiej, zanotowano 12,2% (Cerić, 2013). Przedstawione powyżej dane pokazują, że pomimo chwilowego spadku zużycia energii w krajach wysoko rozwiniętych, światowa tendencja jest wzrostowa oraz stała
od blisko 35 lat. Wobec tego faktu, przedmiot niniejszego artykułu, a więc
bezpieczeństwo energetyczne, nabiera niebagatelnego znaczenia również
w państwach, które do tej pory mogły myśleć o tym problemie w kategoriach drugorzędnych.
Bezpieczeństwo energetyczne jako zjawisko i element życia gospodarczego obecnego w mediach, dysputach akademickich oraz rozmowach prywatnych, najczęściej poruszane jest subiektywnie. Z punktu
widzenia Polski, widzianej jako geograficzny sąsiad wielkiego mocarstwa
o dominującej pozycji eksportera energii w regionie oraz jednego ze
światowych liderów w tym obszarze, analiza zagrożeń wydaje się szczególnie ważna. Dodać trzeba, że to mocarstwo jest niestabilne politycznie, w którym nie zawsze decyzje opierane są na podstawie dokładnej
analizy ekonomicznej i jej skutków. Uwzględniając również zaszłości
historyczne, te bardziej odległe, jak i z ostatnich 30 lat, bezpieczeństwo
energetyczne może być kojarzone w Polsce raczej z zagrożeniem energetycznym lub z ryzykiem energetycznym. Jego podmiotem, w wypadku
nieprzewidywalnej polityki naszego głównego dostawcy ropy naftowej
oraz gazu ziemnego, mogą stać się odbiorcy końcowi – konsumenci
oraz cała gospodarka krajowa. Według danych przedstawionych przez
Ministerstwo Gospodarki z 2014 roku, odpowiednio 95% oraz 80%
polskiego importu tych kluczowych surowców pochodzi z Federacji
Rosyjskiej.
Mówiąc o polskim bezpieczeństwie energetycznym należy również
wspomnieć o znaczeniu słowa „bezpieczeństwo”. Słownik języka polskiego wskazuje jako jego definicję „stan niezagrożenia” (Słownik…,
2012). Józef Kukułka określił je jako stan pewności istnienia państwa
i ludzi w wymiarze podmiotowym, przedmiotowym i proceduralnym
(Kukułka, [w:] Cziomer, 2008, s. 15). Takie ujęcia można ogólnie określić
jako ujęcia pozytywne. Ujęcie negatywne, które jak wspomniano uprzednio, często można zauważyć w debacie publicznej w Polsce (ciągła obawa,
poczucie zagrożenia), określa bezpieczeństwo raczej jako brak zagrożeń
280 |
wewnętrznych wartości lub strachu, obaw że staną się one celem ataku
(Zięba, 1989, s. 49–50 [w:] Cziomer, 2008, s. 15).
Oczywistym stwierdzeniem jest, że osiągnięcie stanu bezpieczeństwa, przy uwzględnieniu otaczających uwarunkowań wewnętrznych,
jak i zewnętrznych, jest jednym z podstawowych celów każdego rządu.
Kluczem do skutecznej ochrony racji stanu oraz interesów obywateli, jest
zidentyfikowanie potencjalnych zagrożeń – czynników mogących wpłynąć na bezpieczeństwo. W literaturze wymienia się co najmniej kilka
rodzajów bezpieczeństwa, które jednocześnie są zbiorem otwartym i ciągle ewoluującym. W pierwszej kolejności należy wymienić bezpieczeństwo polityczne, militarne, ekonomiczne, ekologiczne, społeczne i ideologiczne oraz oczywiście wielowymiarowe bezpieczeństwo energetyczne.
Jako nowy element, niewymieniony powyżej, można wyróżnić również
bezpieczeństwo technologiczne, często określane jako cyberbezpieczeństwo. Przykładem wspomnianej ewolucji i potencjalnego zagrożenia może
być tzw. bomba milenijna, związana z rozpoczęciem nowego tysiąclecia
i obawą o stabilność systemów informatycznym na całym świecie – zagrożenie przecież nieznane kilkadziesiąt lat temu. Ową „bombą” miała być
reakcja systemów komputerowych, obsługujących gospodarstwa domowe,
banki, administrację rządową czy nawet elektrownie atomowe, na zmianę
daty z 31 grudnia 1999 roku na 1 stycznia 2000 roku. W pierwszej sekundzie nowego tysiąclecia, oprogramowanie komputerów miało zanotować
wartości zerowe zarówno w polach czasu, jak i roku (w programach często
występującego w zapisie tylko dwucyfrowym), co rzekomo miało doprowadzić do ryzyka ich uszkodzenia i nieprawidłowego funkcjonowania. Jak
się okazało, dziesiątki milionów dolarów wydanych na testy i poprawki
aplikacji, instalowane po to, aby nie dopuścić do niepożądanych reakcji,
były tylko przesadną reakcją na spekulacje producentów oprogramowania
komputerowego.
Można zatem wskazać, że oprócz zmiany stosunków politycznych
państwa i ryzyka dyplomatycznego, zagrożenia oraz ich katalog ulegają
zmianie, do czego powinien być przygotowany każdy rząd pod każdą szerokością geograficzną świata. Rozwój naukowo-technologiczny, ewolucja
relacji prawno-międzynarodowych, zmiana charakteru konfliktów zbrojnych z wojny totalnej (otwartej) na konflikty o precyzyjnym użyciu sił,
konflikty hybrydowe (Deterring…, 2014) czy też coraz większe połączenie i zależności państw (głównie) rozwiniętych, niesie za sobą pogłębione
ryzyko rynkowe. Było ono też szczególnie widoczne chociażby podczas
kryzysu bankowego w Stanach Zjednoczonych w roku 2008 (Economic
| 281
Crisis…, 2009). Powyższe sytuacje to nowe zagrożenia, którym czoło
stawiać muszą rządzący w Europie i na świecie, a wśród nich występuje
oczywiście omawiane bezpieczeństwo energetyczne.
Definiowanie bezpieczeństwa energetycznego
Jako dwa podstawowe paradygmaty badawcze bezpieczeństwa energetycznego często określa się spojrzenie geopolityczne oraz liberalne. Pierwsze z nich odnosi się do otaczającego środowiska energetycznego, położenia geograficznego oraz zależności politycznych, społecznych, a często
również historycznych. Drugie podejście natomiast koncentruje się na
aspekcie ekonomicznym, w szczególności na relacjach importer-eksporter, znaczeniu i sile poszczególnych gospodarek krajowych czy organizacji
rynku (Pronińska, 2012, s.14). Przykłady obu punktów widzenia można
dość łatwo wyodrębnić na podstawie obserwacji relacji energetycznych
Unii Europejskiej oraz innych krajów europejskich i ich współpracy
z Federacją Rosyjską. Wszakże Rosja chętnie wykorzystuje swoją geopolityczną pozycję, bogactwo złóż, poprzez gospodarkę nastawioną na czerpanie zysku z eksportu surowców energetycznych, do uzależnienia ekonomicznego państw-importerów. Przez to pośrednio, a nawet bezpośrednio,
wpływa na ich politykę bezpieczeństwa już nie tylko energetycznego,
ale także militarnego. Państwa-importerzy w obawie przed konsekwencjami energetycznymi dla swojej gospodarki, mogą ulec krótkowzrocznej
pokusie liberalizacji swojego podejścia do zagrożeń militarnych, których
podmiotem w 2014 roku stała się Ukraina. Zamiast spodziewanej solidarności polityki bezpieczeństwa Unii Europejskiej, wobec potencjalnego
zagrożenia III wojną światową, którą może w tzw. czarnym scenariuszu
dopuszczać Rosja (Chivers, 2014), kraje takie, jak np. Węgry (Rettman,
2015), Grecja (Higgins, 2015), Włochy czy mniejszy Cypr (Rettman,
2014), poprzez swoich najwyższych przedstawicieli, wprost opowiadają się
za osłabieniem sankcji gospodarczych wobec łamiącej podstawowe zasady
prawa międzynarodowego Federacji Rosyjskiej. Co ciekawe i w pewien
sposób ironiczne, temat bezpieczeństwa energetycznego nie był tak żywy
od lat 70-tych, a został wysunięty na czoło międzynarodowej debaty
w roku 2006 podczas spotkania G8 w St. Petersburgu właśnie przez Rosję
(Farshadgohar, Badpar, 2013).
Idąc o krok dalej, partykularyzację narodowych interesów i umiejscowienie na mapie Europy głosów przełamujących solidarność UE można
hipotetycznie połączyć z planowanym przebiegiem gazociągu South
282 |
Stream, budowanym przez największego rosyjskiego eksportera tego
surowca, czyli koncern Gazprom. Jak podkreślają specjaliści, przebieg
trasy tego gazociągu ciężko uzasadnić ekonomicznie oraz inaczej aniżeli
chęć wpłynięcia na warunki dostaw surowca do państw Europy Środkowo-Wschodniej. Miałaby to być swoistego rodzaju kara za ich politykę
skierowaną ku Europie Zachodniej oraz Stanom Zjednoczonym (Paszyc,
2010). Przedstawiona poniżej mapa obrazuje przebieg istniejących rurociągów w Europie. Linią przerywaną zaznaczono gazociąg Nord Stream,
ułożony na dnie Morza Bałtyckiego, omijający Polskę oraz byłe republiki
radzieckie od północy, linią pogrubioną natomiast – planowany przebieg
gazociągu South Stream.
Mapa 1. System gazociągów w Europie
Źródło http://energeopolitics.com/
| 283
Powyższe przykłady ilustrują jak bardzo łatwo energetyka, w połączeniu z dużym potencjałem militarnym kraju dominującego na rynku
energii, może stać się niebezpiecznym narzędziem o wymiarze bojowym
(agresywnym) w stosunkach międzynarodowych. Wobec tego, wspomniany podział na kategorie geopolityczne oraz ekonomiczne można
łatwo rozszerzyć o te strategiczne (militarne).
W publikacji wydanej w pierwszej dekadzie XXI wieku autorstwa
Pawła Czerpaka pt. Bezpieczeństwo energetyczne, (Czerpak, 2010 [w:]
Cziomer, 2008) znajduje się następujący wywód: „Pojęcie bezpieczeństwa
energetycznego jest ściśle powiązane z polityką trwałego rozwoju, czynnikami ekonomicznymi, rozwojem rynków energetycznych oraz społeczno-ekonomicznymi zmianami w transporcie czy technologiach informatycznych itp. Bezpieczeństwo energetyczne lub bezpieczeństwo dostaw energii
można zdefiniować jako dostępność energii w każdym czasie, w różnych
formach, w wystarczającej ilości i po rozsądnej cenie i/lub cenie możliwej
do zapłacenia. Bezpieczeństwo energetyczne ma charakter wewnętrzny
(zrównoważenie popytu i podaży, z uwzględnieniem środowiska, konsumentów oraz politycznych i ekonomicznych wymogów), oraz zewnętrzny
(zapełnienie luki wynikającej z różnicy między krajową produkcją a krajowymi potrzebami).” Ze względu jednak na zakres oraz szczegółowość
poruszanych kwestii tak szeroki opis trudno uznać za zwartą definicję,
która może być szerzej stosowana. Raczej należałoby go traktować jako
wskazówkę dotyczącą obszarów, jakimi zajmuje się bezpieczeństwo
energetyczne.
Drugim elementem (poza bezpieczeństwem) poruszanym w powyższym opisie jest energia. W publikacji Międzynarodowe bezpieczeństwo
energetyczne w XXI wieku Erhard Cziomer oraz Marcin Lasoń określają
energię jako „występowanie w określonej substancji (stałej lub cieczy)
potencjału zdolnego do wytworzenia ciepła i ruchu”. Można rozróżnić
energię pierwotną, wtórną oraz końcową (użytkową). Energia pierwotna
dzieli się na nieodnawialną (ropa naftowa oraz inne oleje mineralne, gaz
ziemny, energia jądrowa oraz węgiel – kamienny i brunatny), jak również
odnawialną (słoneczną, wodną i wietrzną). Ostatni element, czyli energię odnawialną znacznie szerzej zdefiniowano w polskiej ustawie z dnia
10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (Dziennik Ustaw 1997, nr 54,
poz. 348 z późn. zm.). Artykuł 3, ust. 20 zawiera następujące określenie
odnawialnych źródeł energii „Źródło wykorzystujące w procesie przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, aerotermalną,
geotermalną, hydrotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek
284 |
oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu pochodzącego ze składowisk
odpadów, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub
oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątków roślinnych
i zwierzęcych.” Powyższy, szczegółowy opis różni się znacząco od bardzo
lakonicznej definicje energii zawartej w art. 3 ust. 1 tej samej ustawy, która
mówi, iż energia oznacza: „energię przetworzoną w dowolnej postaci”.
Łącząc opisy źródeł energetycznych i ich rodzajów, zawartych w literaturze, z definicjami ustawowymi, tworzy się szerszy zakres pojęcia bezpieczeństwo energetyczne, a co za tym idzie rozszerza się również katalog potencjalnych zagrożeń. W celu zilustrowania powyższego, można
posłużyć się następującym przykładem: rozszczelnienie zbiornika paliw
skutkuje zanieczyszczeniem wód (rzek) ropą naftową, doprowadzając co
najmniej do spadku wydajności lub zatrzymania pracy turbin wodnych
w elektrowni wodnej. Stosując bardzo proste i bezpośrednie przełożenie
– zagrożenie techniczne oraz środowiskowe może wpływać, choćby czasowo, na energetykę i pewność dostaw energii.
Ponownie, kierując swoje kroki ku ustawie Prawo energetyczne,
a dokładniej do przepisu zawartego w artykule 3 ust. 13, dostrzega się,
co zresztą nie jest zaskoczeniem biorąc pod uwagę charakter ustawy,
zawężenie sektorowe bezpieczeństwa energetycznego. Według polskiego
ustawodawcy bezpieczeństwo energetyczne należy definiować jako „stan
gospodarki umożliwiający pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska”.
Jest to ujęcie, które skupia się na aspektach czysto gospodarczych, a swoim
zakresem obejmuje elementy pojawiające się w publikacjach specjalistycznych, a mianowicie wspomniane już wcześniej: pewność dostaw, ekonomikę tychże oraz ochronę środowiska. Wobec tego można zauważyć, iż
ustawodawca w tym wypadku rozsądnie uwzględnił elementy najczęściej
definiujące bezpieczeństwo energetyczne, zarówno w literaturze polskiej,
jak i światowej.
Kontekst społeczny
Mówiąc o bezpieczeństwie energetycznym nie należy zapominać
o odniesieniu jego zakresu do ciągle rosnących potrzeb społecznych oraz
poziomu wygody, do którego przywykły społeczeństwa w gospodarkach
rozwiniętych. W kontekście tematu niniejszego artykułu nie jest już
wystarczające zapewnienie tylko bezpieczeństwa dostaw w postaci energii
| 285
cieplnej czy też elektrycznej do urządzeń gospodarstwa domowego czy
produkcji przemysłowej. Poprzez stałość i ciągłość dostaw społeczeństwa
zachodnie przyzwyczaiły się do dostępności dóbr uznawanych dla nich
za naturalne, tj. chociażby nieprzerwany dostęp do Internetu, a w tym do
informacji na portalach informacyjnych, branżowych czy społecznościowych oraz innych elektronicznych środków komunikowania się (Nesterenko, 2013). Zadaniem każdego dziennikarza jest informowanie opinii
publicznej o wydarzeniach, bezpośredni dostęp do informacji, z pominięciem cenzury tyrana, często ukazujących zbrodnie, w tym te przeciwko
ludzkości. Są to przykłady realizacji swobody wypowiedzi – wolności
słowa (Badźmirowska-Masłowska, 2013). W dzisiejszym świecie ochrona
tych wartości jest możliwa głównie poprzez stały dostęp do sieci. Brak
dostępu online może okazać się niezwykle istotny podczas potencjalnego
starcia militarnego. Takie wnioski można było zresztą wysunąć z konfliktu
libijskiego z roku 2011. Wtedy też powstało wiele stron zakładanych na
portalu Facebook, które osiągały dziesiątki tysięcy „fanów”, budując tym
samym platformy wymiany informacji w walce z reżimem Mu’ammar al-Kaddafi-ego. Z kolei zdjęcia oraz materiały wideo, umieszczane błyskawicznie w serwisie Twitter, w tej samej sekundzie znajdowały swoje miejsce w czołówkach serwisów informacyjnych na całym świecie. Co więcej,
nawet NATO używało i zachęcało do używania serwisów społecznościowych, aby skuteczniej namierzać cele (Bradshaw, 2011).
Jak widać rzecz teoretycznie prozaiczna, gdyż niezwiązana bezpośrednio z podstawowymi potrzebami ludzkimi, jak pożywienie czy ciepło, a mianowicie dostęp do środków komunikacji poprzez sieć Internet,
w najnowszej historii konfliktów zbrojnych zdążyła już odegrać niebagatelną rolę. Odnosząc do tego sytuację naszego kraju trzeba wspomnieć, że
w roku 2015 Biuro Bezpieczeństwa Narodowego RP wydało biuletyn pod
tytułem Doktryna cyberbezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej (BBN,
2015). Już we wstępie publikacja ta definiuje jej przedmiot „Bezpieczeństwo cyberprzestrzeni RP jest to część cyberbezpieczeństwa państwa,
obejmująca zespół przedsięwzięć organizacyjno-prawnych, technicznych,
fizycznych i edukacyjnych mających na celu zapewnienie niezakłóconego
funkcjonowania cyberprzestrzeni RP wraz ze stanowiącą jej komponent
publiczną i prywatną teleinformatyczną infrastrukturą krytyczną oraz
bezpieczeństwa przetwarzanych w niej zasobów informacyjnych.” Wiadome jest, że komunikacja oraz systemy ochronne mogą działać tylko
dzięki dostarczeniu energii elektrycznej. Nie można zatem mówić o pewnych aspektach bezpieczeństwa bez wspominania i łączenia ich z innymi.
286 |
Podsumowanie
Stworzenie dobrego i pełnego pojęcia bezpieczeństwo energetyczne
to proces nieustający. W ujęciu najprostszym to po prostu bezpieczeństwo pewności dostaw danego surowca. Elementem dodatkowym, niemniej ważnym, jest oczywiście cena, za którą przyjdzie nam, w Polsce,
czy innym krajom za ten surowiec zapłacić. Wszakże cena determinuje
dostępność surowca oraz ilość, która z tego kierunku może popłynąć do
odbiorcy. Wpływa ona na to, czy można oprzeć potrzeby na tym partnerze, czy też istnieje potrzeba ciągłej dywersyfikacji źródeł (w znaczeniu
państw/kierunków). W końcu trzeba pamiętać o dziedzictwie środowiskowym oraz zapisanej w dokumentach europejskich oraz Konstytucji RP
zasadzie zrównoważonego rozwoju. Przyszłe pokolenia, niezależnie od
dzisiejszej sytuacji, również muszą mieć zapewnioną możliwość korzystania z posiadanych zasobów naturalnych. Obecna polityka UE oraz Polski, zmierzająca do dywersyfikacji źródeł surowców, kierunków dostaw
(importu) oraz postawienia na energetykę z odnawialnych źródeł energii,
daje nadzieję na zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego w długiej
perspektywie.
Endnotes
1. Tekst przygotowany na podstawie tłumaczenia artykułu opublikowanego w monografii
„Socio-economic relations between Europe and Asia in the 21st century”, ISBN 978-8362753-53-6, Wydawnictwo WSGE, Józefów 2014
References
Badźmirowska-Masłowska, K., (3/18/2013), Status prawny a bezpieczeństwo mediów w sytuacjach współczesnych konfliktów, Journal of
Modern Science, s. 287
Bradshaw, T., Blitz, J. Anti-Gaddafi forces add Twitter to armoury,
Financial Times (London), (2011), dostęp (20.03.2015) pod adresem
http://www.ft.com/cms/s/0/73b8b1c4-9770-11e0-af13-00144feab49a.
html#axzz3VDTZ1DQs
Cerić, D. (3/18/2013), Renewable primary energy production in Europe
and Asia a geographical overview, Journal of Modern Science, s. 465
Chivers, C. J., Defying Moscow, Ukraine Threatens to Blockade ProRussian Militants, Andrew Higgins, New York Times, (2014), dostęp
(20.03.2015) pod adresem http://nyti.ms/1lMpPkG
| 287
Czerpak, P. (2010), Bezpieczeństwo energetyczne [w:] Cziomer, E., (2008).
Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, Kraków, s. 15
Cziomer, E., (2008). Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI
wieku, Kraków
Deterring hybrid warfare: a chance for NATO and the EU to work together?,
NATO Review Magazine, (2014) dostęp (20.03.2015) pod adresem
http://www.nato.int/docu/review/2014/also-in-2014/Deterringhybrid-warfare/EN/index.htm
Dobosiewicz Z., Olszewski T. (1994). Geografia ekonomiczna świata [w:]
Pronińska, K. M. (2012). Bezpieczeństwo energetyczne w stosunkach
UE-Rosja, Geopolityka i ekonomia surowców energetycznych (s. 21),
Warszawa
Economic Crisis in Europe: Causes, Consequences and Responses, European
Economy, 7/2009, (2009), dostęp (20.03.2015) pod adresem http://
ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication15887_en.pdf
Farshadgohar, N., Badpar, F., (JoMS 3/18/2013), Security in the TwentyFirst Century Case Study: Energy, Journal of Modern Science, s. 398
Higgins, A. Greece Steps Back Into Line With European Union Policy on
Russia Sanctions, New York Times, (2015), dostęp (20.03.2015) pod
adresem http://nyti.ms/1yRbvMq
Kukułka, J. (1997). Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, Warszawa: Wydawnictwo PWN [w:] Cziomer, E., (2008). Międzynarodowe
bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, Kraków, s. 15
Łęski, M., (JoMS 3/18/2013), Regulacje prawa energii odnawialnych we
Wspólnotach Europejskich, Journal of Modern Science, s. 448
Nesterenko, G. (3/18/2013), Internet portals and their role in the development of the energy sector, Journal of Modern Science, s. 313
Paszyc E. (28.01.2010) Nord Stream i South Stream nie rozwiążą problemów Gazpromu, Ośrodek Studiów Wschodnich
Pronińska, K. M. (2012). Bezpieczeństwo energetyczne w stosunkach UE-Rosja, Geopolityka i ekonomia surowców energetycznych, Warszawa
Słownik języka polskiego PWN. (2012). Warszawa
Szpilewicz, A. (1974). Surowce dla przyszłości. Paliwa i energia [w:] Pronińska, K. M. (2012). Bezpieczeństwo energetyczne w stosunkach
UE-Rosja, Geopolityka i ekonomia surowców energetycznych (s.21),
Warszawa
Rettman A., Russia targets Cyprus, Hungary, and Italy for sanctions veto,
EU Observer, (2014), dostęp (20.03.2015) pod adresem https://euobserver.com/foreign/126879
288 |
Rettman, A., Orban-Putin summit to test meaning of EU sanctions, EU
Observer, (2015), dostęp (20.03.2015) pod adresem https://euobserver.
com/foreign/127316
Zięba R. (1989) Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach
międzynarodowych. Sprawy międzynarodowe, nr 10, s. 49–50 [w:]
Cziomer, E., (2008). Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne
w XXI wieku, Kraków
Inne źródła
Ustawa prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia1997, Dziennik Ustaw nr
54, poz. 348 z późn. zm., dostęp (20.03.2015) pod adresem http://isap.
sejm.gov.pl/Download?id=WDU19970540348&type=3
Doktryna cyberbezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej (BBN, 2015),
dostęp (20.03.2015) pod adresem http://www.bbn.gov.pl/ftp/dok/01/
DCB.pdf
Tabele
Tabela 1. Całkowita wartość konsumpcji energii pierwotnej (w biliardach BTU), źródło: US Energy Information Administration, dostęp
(20.03.2015) pod adresem http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/iedindex3.cfm?tid=44&pid=44&aid=2&cid=regions&syid=1980&eyid=2012&
unit=QBTU
Mapy
Mapa 1. System gazociągów w Europie, dostęp (20.03.2015) pod adresem
http://energeopolitics.com/
Modern standards of justice
Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości
Piotr Kluz
Marta Lech
Abstracts
In the European legal culture evolved into a model of justice. This
model reflects a legal tradition derived from Roman law and Canon law.
It was based on the so-called principles, which include: openness of
procedures, impartiality, discretion, professionalism and openness of procedures and the same proceedings. Thereby, it aspire to objectification
procedural steps, while judges detach from judgments or decisions. These
standards have been saved in a number of acts of international law and in
the constitutions of the various states, including the Constitution of Polish
Republic. Modern judicial system provides advanced and equal access for
all people not only to courts and tribunals but also to a just and public
assessment of the case by a proper, independent and impartial court. In
other words, it is one of the most fundamental human rights.
W europejskiej kulturze prawnej wykształcił się pewien model
wymiaru sprawiedliwości. Jest on odzwierciedleniem tradycji prawnej,
wyrosłej na gruncie prawa rzymskiego i prawa kanonicznego. Został
oparty na tak zwanych zasadach, do których zalicza się: jawność postepowania, bezstronność, dyskrecja, profesjonalizm oraz jawność procedur
i samych postępowań. Przestrzeganie tych zasad ma na celu dążność do
obiektywizacji czynności procesowych i oderwanie sędziów od subiektywnych ocen czy decyzji. Standardy te zostały zapisane w wielu aktach
prawa międzynarodowego, a także w konstytucjach poszczególnych
państw, w tym w Konstytucji RP. Nowoczesny wymiar sprawiedliwości
zapewnia na wyższym poziomie równy dostęp wszystkich ludzi do sądów
290 |
Piotr Kluz, Marta Lech Nowoczesne standardy wymiaru sprawiedliwości
i trybunałów oraz do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy
przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Jest to jednocześnie jedno
z najbardziej fundamentalnych praw człowieka.
Keywords:
standards of justice, constitution, international law, Polish law.
standardy wymiaru sprawiedliwości, konstytucja, prawa międzynarodowe,
prawo polskie
Standardy wymiaru sprawiedliwości
w świetle Konstytucji RP i prawa międzynarodowego
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, w hierarchii aktów normatywnych, w systemie prawnym naszego państwa zajmuje najwyższe miejsce.
Jednak trzon standardów, dotyczących systemu wymiaru sprawiedliwości, jest zawarty w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. W Konwencji można doszukać się podmiotowego określenia wymiaru sprawiedliwości. Zawarte standardy w art. 6 Konwencji
określają, jakimi przymiotami powinien cechować się sąd. Według tych
norm, każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia
jego sprawy, w rozsądnym terminie, przez niezawisły i bezstronny sąd
ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach
o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Jak podkreśla S. Sagan, według
orzecznictwa Trybunału Europejskiego, sądem jest organ orzekający
w sprawach oddanych do jego kompetencji i czyniący to na podstawie
prawa oraz określonej procedury (Sagan 2003, s. 183). Jest on wyposażony w prawo do wydawania orzeczeń, które mają moc obowiązującą
i podlegają egzekucji za pomocą instrumentów, będących w posiadaniu władzy państwowej. Sąd może być złożony – całkowicie lub częściowo – z osób niebędących zawodowymi sędziami (Serzhanova 2014,
s. 153 n.).
Według Konwencji organ sądowy powinien być niezawisły. Niezawisłość sądu rozpatrywana jest w dwóch płaszczyznach, z jednej strony
chodzi o niezależność od władzy wykonawczej (niezależność sądownictwa), z drugiej zaś – o niezawisłość od stron i różnego rodzaju grup
nacisku (niezależność sędziowska). Niezawisłość sądu jest niezwykle
ważnym jego przymiotem, zwłaszcza wobec wielości systemów wymiaru
| 291
sprawiedliwości, które nierzadko ze sobą konkurują (Rentkova, Tomoszek
2011, s. 153 n.).
W swoim orzecznictwie Europejski Trybunał Praw Człowieka i Obywatela sformułował trzy warunki niezawisłości sądu. Według Trybunału
powinno się badać; po pierwsze, sposób mianowania sędziów oraz długość ich kadencji; po drugie, mechanizmy zabezpieczające ich przed naciskami zewnętrznymi ; po trzecie, czy dany organ daje wrażenie i oznaki,
że funkcjonuje w sposób niezawisły. Standardy te stały się obecnie
powszechnie uznawane. Można powiedzieć, że nabrały charakteru globalnego (Dammacco 2011, s. 102 n.).
Profesjonalizm, jakim posługują się sędziowie podczas orzekania,
stwarza domniemanie niezawisłości. W składzie orzekającym danego sądu
mogą zasiadać osoby spoza judykatury, w szczególności osoby mianowane
przez organy władzy wykonawczej. Taka struktura składu nie narusza
prawa do rzetelnego procesu, chyba że członkowie organu orzekającego,
podlegają służbowo jednej ze stron. Zachowywanie zewnętrznych oznak
niezawisłości, w kontekście wypełnienia wszystkich trzech wymienionych
wyżej warunków, a zwłaszcza warunku ostatniego, ma sprzyjać budowaniu zaufania, jakim powinny cieszyć się sądy w demokratycznym społeczeństwie (Wyrok ETPC z dnia 22 października 1984 r., 8790/79).
Bezstronność sądu, Trybunał rozpatruje często łącznie z niezawisłością, jednak odrębność stanowi stosunek sędziego do sprawy. Wypowiadając się na ten temat, ETPC wskazał, że bezstronność oznacza brak uprzedzeń lub stronniczości i sformułował dwa aspekty pojęcia: „podejście
subiektywne, które polega na ustaleniu osobistego przekonania danego
sędziego w danej sprawie oraz podejście obiektywne, które oznacza rozstrzygnięcie, czy dawał on dostateczne gwarancje wykluczające wszelką
uzasadnioną wątpliwość w tym względzie” (Wyrok ETPC z dnia 1 października 1982 r., 8692/79,). Osobista, subiektywna bezstronność każdego
z sędziów, którą zawsze się bada jako pierwszą, Trybunał wskazuje, że
domniemanie bezstronności jest wzruszalne, zawsze gdy istnieją dowody,
że jest inaczej, a sędzia jest lub może być stronniczy. Zasada bezstronności
odnosi się do również do sędziów, którzy udzielają wypowiedzi do środków masowego przekazu.
Dyskrecja i profesjonalizm
Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazuje, że osoby sprawujące
wymiar sprawiedliwości, powinny zachowywać najwyższą dyskrecję jeśli
292 |
chodzi o sprawy, z jakimi mają do czynienia, aby zachować obraz bezstronnych sędziów. Ta dyskrecja powinna w szczególności zniechęcać je
do zabierania głosu w mediach (prasie) na temat prowadzonej sprawy,
nawet w celu odpowiedzi na prowokacje. Takiego postępowania, zdaniem
ETPC, wymaga zarówno interes wymiaru sprawiedliwości, jak i szczególny charakter funkcji sędziowskiej (Wyrok ETPC z dnia 16 września
1999 r.). Sugerująca ocena rozstrzygnięcia, wydana przez członka składu
orzekającego lub przewodniczącego, zdaniem Trybunału, narusza prawo
do rzetelnego procesu (Wyrok ETPC z dnia 28 listopada 2002 r.).
Niewątpliwie niezwykle istotną kwestią jest rzetelne i profesjonalne
podejmowanie czynności i rozpoznawanie spraw przez dobrze przygotowaną kadrę orzeczniczą. Z pewnością system nominacyjny oraz system
szkoleń permanentnych sędziów oraz referendarzy sądowych sprawia,
że do sprawowania wymiaru sprawiedliwości powoływana jest kadra
bardzo dobrze wykształcona i przygotowana do pełnienia urzędu, co nie
wyklucza kontroli w formie wizytacji, czy lustracji lub w formie oceny
indywidualnej.
Bezstronność
Bezstronność powinno badać się w sensie obiektywnym, jako dopełnienie, czy niezależnie od osobistego zachowania sędziego istnieją fakty,
wskazujące na możliwość podważenia jego bezstronności. Kształtuje to
wizerunek w sferze postrzegania sądu, jakie wrażenie sprawia. Niezwykle ważną kwestią jest apolityczność sędziego, w praktyce niezależność
od polityki czy biznesu. Dzisiaj coraz większy nacisk na wymiar sprawiedliwości wywierają media, co również może mieć negatywny wpływ na
niezawisłość sądów (Łęski, Wójcicka 2014, s. 247 n.).
Do zasady bezstronności odnosi się również możliwość wyłączenia
sędziego. Każdy sędzia, wobec którego istnieje podejrzenie co do bezstronności, powinien wyłączyć się z udziału w sprawie. W rozumieniu
EKPC sąd powinien to uczynić, zwłaszcza gdy oskarżony złożył odpowiedni wniosek o wyłączenie, chyba że wniosek ten jest oparty na przesłankach, które wydają się z góry „w sposób oczywisty pozbawione sensu”
(Wyrok ETPC z dnia 23 kwietnia 1996 r., 16839/90).
Udział sędziego w postępowaniu w sprawie na jego wcześniejszych
etapach, w opinii ETPC, nie stwarza przesłanek do naruszenia zasady
bezstronności. Udział sędziego w postępowaniu na wcześniejszych etapach i jego znajomość sprawy musi mieć jednak charakter obiektywny
| 293
i znaczący – nie następuje naruszenie prawa do rzetelnego procesu, jeśli
na przykład sędzia, w postępowaniu przygotowawczym, jedynie przesłuchał dwóch świadków, lecz nie podjął żadnych decyzji merytorycznych
w sprawie, ani nie oceniał dowodów (Wyrok ETPC z dnia 22 lutego
1996 r.).
Naruszenie zasady bezstronności może nastąpić, gdy sędzia orzekający ma związek ze stroną przeciwną lub w sytuacji organizacyjnej
podległości członków składu orzekającego w sprawie wobec osób, co do
których bezstronności wysuwane są lub można wysuwać uzasadnione
wątpliwości. W tym kontekście ważnym czynnikiem bezstronności sądów
jest ocena pracy sędziów w świetle norm międzynarodowych. Jednym
z mierników oceny jest właśnie bezstronność sędziego (Kluz, Lech 2015,
s. 321 n.).
Rezygnacja z prawa do bezstronnego sądu jest dopuszczalna, jeśli
nastąpiła w sposób niebudzący wątpliwości i przy spełnieniu minimalnych warunków formalnych, z uwzględnieniem znaczenia tego prawa.
Bezstronność uważana jest za zasadę gwarantującą rządy prawa i pozwalającą zapewnić zaufanie, jakim sądy muszą się cieszyć w demokratycznym społeczeństwie.
Konwencja stwierdza, że dla rzetelności procesu sądowego ważne jest
ustalenie, czy sąd orzekający w danej sprawie został ustanowiony ustawą.
Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której organizacja systemu sądownictwa w społeczeństwie demokratycznym jest pozostawiona dyskrecji
władzy wykonawczej i doprowadzenia do tego, aby sfera ta była regulowana na mocy ustawy przyjętej przez parlament (Raport Komisji z dnia
12 października 1978 r., 7360/76).
W moim przekonaniu jest to również zachowanie zasady rządów
prawa. Tworzenie wszelkiego rodzaju sądów ad hoc jest niezgodne z konwencją. Prawo do rzetelnego procesu sądowego nie zakazuje tworzenia
sądów specjalnych, pod warunkiem, że mają one podstawę w obowiązującym prawie i zapewniają poszanowanie gwarancji rzetelnej procedury.
Publiczny charakter postępowania
Niezwykle duże znaczenie dla wymiaru sprawiedliwości ma publiczny
charakter postępowania. Artykuł 6 ust. 1 EKPC stanowi, że każdy ma
prawo do publicznego rozpatrzenia jego sprawy oraz że postępowanie przed sądem jest jawne. Jawność postępowania można rozpatrywać
w dwóch płaszczyznach.
294 |
Pierwsza, to jawność procedury i postępowania przed sądem, druga
zaś dotyka jawności ogłoszenia wyroku. Jawność postępowania przed
organami sądowymi chroni strony przed wymiarem sprawiedliwości
sprawowanym w tajemnicy, bez publicznej kontroli. Jest to również jeden
ze sposobów zachowania zaufania do sądów. Powodując, iż wymiar sprawiedliwości staje się widoczny, jego publiczny charakter przyczynia się
do osiągnięcia celu art. 6 ust. 1 „rzetelnego procesu sądowego, którego
gwarancje są jedną z fundamentalnych zasad każdego demokratycznego
społeczeństwa, w rozumieniu Konwencji” (Wyrok ETPC z dnia 21 lutego
1975 r., 4451/70, Golder v. Wielka Brytania, § 36; tak samo w wyroku
ETPC z dnia 8 grudnia 1983 r., 8273/78, Axen v. Niemcy, § 25 i w wyroku
ETPC z dnia 8 grudnia 1983 r., 7984/77, Pretto i inni v. Włochy, p. 11,
§ 21).
Ogłoszenie wyroku może mieć duże znaczenie, gdy sprawą są zainteresowane media. Artykuły oraz publikacje prasy nie mogą jednak prowadzić do osłabienia – choćby nieświadomie – szans na rzetelny proces lub
zachwiania publicznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości. Komentarze oraz wywiady powinny przyczyniać się do poszerzania zaufania do
szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości.
W doktrynie wyróżnia się jeszcze kilka elementów, które składają
się na podstawowe standardy wymiaru sprawiedliwości. Moim zdaniem
przytoczone przymioty rzetelnego procesu ukazują jak istotne są standardy dla wymiar sprawiedliwości w demokratycznym społeczeństwie.
Wnioski podsumowujące
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zawiera zasady organizacji
i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Jak podkreśla S. Sagan obejmują one: status prawny i organizacyjny organów sądowych, postępowanie przed sądami oraz status prawny sędziego (Sagan 2003, s. 189). Zasady
właściwości, niezależności, bezstronności oraz niezawisłości znajdują się
zarówno w Konwencji Praw Człowieka i Obywatela, jak i w Konstytucji.
B. Szmulik (Szmulik, Żmigrodzki 2001, s.115) przytacza gwarancje, które
mogą również posłużyć jako przymioty nieodzowne wymiarowi sprawiedliwości. Są nimi:
1. Gwarancje o charakterze organizacyjnym: oddzielenie organizacyjne
sądów od organów innych władz, ustawowe określenie zakresu jurysdykcji poszczególnych sądów, dostarczenie przez państwo środków
umożliwiających sądom prawidłowe wypełnianie ich funkcji.
| 295
2. Gwarancje o charakterze funkcjonalnym: zakaz ingerencji organów
innych władz w orzecznictwo sądów (wyjątek stanowi tu przyznanie
Prezydentowi prawa łaski), zakaz wydawania ustaw z mocą wsteczną,
pozostawienie wyłącznie sądowi decydowania o tym, czy przedłożona
mu sprawa należy do jego kompetencji.
3. Gwarancje o charakterze procesowym: jawność postępowania sądowego, tajność narady sędziowskiej, swobodna ocena dowodów, instytucja wyłączenia sędziego od udziału w konkretnej sprawie.
4. Gwarancje dotyczące pozycji sędziego: sposób powoływania sędziów,
sposób opróżniania stanowiska, niedopuszczalność przeniesienia,
immunitet sędziowski, status materialny, niepołączalność stanowiska
sędziego, apolityczność.
Zakres konstytucyjnych gwarancji nie jest jednakowy we wszystkich
krajach. Jest bowiem zależny od charakteru postępowania. Jego najszerszy
zakres obejmuje sytuację sądowego wymiaru sprawiedliwości. Aby sprawnie funkcjonował wymiar sprawiedliwości zawsze potrzebna jest możliwość stworzenia określonych zasad oraz gwarancji urzeczywistniających
jego naturę w danym państwie. Sprawny wymiar sprawiedliwości, do którego obecnie się dąży, gwarantuje również wyższą jakość życia człowieka
(Calamussi 2007, s. 116 n.).
References
Calamussi M., La qualità della vita del dentuto nel sistema del giusto processo, [w:] B. Sitek i inni (red.), Prawo do życia a jakość życia w wielokulturowej Europie, t. 2, Olsztyn-Bari 2007, s. 116–125.
Dammacco F., Globalization, human rights and international justice.
On the role of international Jurisdiction, [w:] B. Sitek i inni (red.),
Human rights, spiritual values and global economy, South Jordan 2011,
s. 102–129.
Kluz P., Lech M., Ocena pracy sędziów w Polsce w świetle norm międzynarodowych, Journal of Modern Science 1/24/2015, s. 321–332.
Łęski M., Wójcicka M., Neutralność polityczna urzędników, Journal of
Modern Science 3/22/2014, s. 459–474.
Rentkova L., Tomoszek M., Legal Pluralism – reflection of multiculturalism and globalization in law? [w:] B. Sitek i inni (red.), Human rights,
spiritual values and global economy, South Jordan 2011, s. 153–107.
Sagan S., Prawo Konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, wyd. drugie,
Warszawa 2003.
296 |
Sawicka M., Prawo do sądów w sprawie administracyjnej na tle unormowań Konstytucji RP, Studia Prawnoustrojowe 25(2014), s. 247–260.
Serzhanova V., Organizacja i funkcjonowanie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, Journal of Modern Science 1/20/2014, s. 153–182.
Szmulik B., Żmigrodzki M., Ustrój organów ochrony prawnej, Lublin 2001.
Orzecznictwo:
Wyrok ETPC z dnia 28 listopada 2002 r., nr 58442/00, Lavents v. Łotwa;
Wyrok ETPC z dnia 16 września 1999 r., nr 29569/95, Buscemi v. Włochy;
Wyrok ETPC z dnia 23 kwietnia 1996 r., nr 16839/90, Remli v. Francja;
Wyrok ETPC z dnia 22 lutego 1996 r., nr 17358/90, Bulut v. Austria;
Wyrok ETPC z dnia 22 października 1984 r., nr 8790/79, Sramek v.
Austria;
Wyroku ETPC z dnia 8 grudnia 1983 r., nr 8273/78, Axen v. Niemcy;
Wyroku ETPC z dnia 8 grudnia 1983 r., nr 7984/77, Pretto i inni v.
Włochy;
Wyrok ETPC z dnia 1 października 1982 r., nr 8692/79, Piersack v. Belgia;
Wyrok ETPC z dnia 21 lutego 1975 r., nr 4451/70, Golder v. Wielka
Brytania;
Raport Komisji z dnia 12 października 1978 r., nr 7360/76, Zand v.
Austria.
The low turnout of students as one of the causes
of school failure
Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn
niepowodzeń szkolnych
dr Barbara Antczak
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie
[email protected]
Abstracts
In most schools, there is a big problem of low turnout of students. The
aim of this article is to examine the quality of secondary school activity
through the analysis of students’ attendance, reasons for their absence,
the attitude of parents towards this phenomenon and to identify ways to
prevent it. Low attendance of students is a big problem in most schools
reported by both teachers and parents. It directly affects the academic
performance, reducing its level and quality, and thus, the results of the
work of the school. It is therefore necessary to look into the issue and
investigate its causes. For this purpose, a survey was used for students of
second and third classes in both high school and technical school in the
Secondary School No. 7 in Warsaw. The study was conducted in spring
of 2013 and was answered by students and their parents. The conducted
survey provided valuable information to analyze the problem. Lessons
learned from the survey enabled the implementation of the recovery plan
which is designed and expected to improve attendance of students and the
quality of performance of the school (better learning outcomes and annual
external examinations). The main research objectives of the article are the
identification of the reasons of the low turnout of students, determination
of the parents’ attitude to this problem and the ways of preventing it.
W większości szkół dużym problemem wychowawczym jest niska
frekwencja oraz samowolne opuszczanie zajęć przez uczniów. Celem
artykułu jest zbadanie jakości pracy szkoły ponadgimnazjalnej poprzez
analizę frekwencji uczniów, powodów ich absencji, stosunku rodziców do
tego zjawiska oraz określenie sposobów przeciwdziałania temu. Zła frekwencja uczniów to duży problem w większości szkół zgłaszany zarówno
298 |
Barbara Antczak Niska frekwencja uczniów jako jedna z przyczyn…
przez nauczycieli, jak i rodziców. Wpływa ona bezpośrednio na wyniki
w nauce, obniżając tym samym poziom i jakość, a co za tym idzie, wyniki
pracy szkoły. Należy zatem przyjrzeć się temu problemowi i zbadać jego
przyczynę. W tym celu posłużono się badaniem ankietowym, skierowanym do uczniów klas drugich i trzecich zarówno liceum, jak i technikum
w Zespole Szkół nr 7 w Warszawie. Badanie przeprowadzono wiosną
2013 roku. Wzięli w nim udział uczniowie oraz ich rodzice. Przeprowadzona ankieta dostarczyła wielu cennych informacji, pozwalających na
analizę problemu. Wyciągnięte wnioski umożliwiły wdrożenie systemu
naprawczego, co docelowo, w ciągu kilku lat, ma poprawić frekwencję
uczniów, a tym samym jakość pracy placówki oświatowej (lepsze wyniki
nauczania końcowo roczne oraz egzaminów zewnętrznych). Głównym
celem badawczym jest identyfikacja przyczyn niskiej frekwencji uczniów,
określenie stosunku rodziców do absencji dzieci oraz sposobów jej
przeciwdziałania.
Keywords:
absence, quality, teaching, effectiveness, reasons of failure
absencja, jakość, nauczanie, efektywność, przyczyny niepowodzeń
Wstęp
Zreformowana polska szkoła znajduje się w szczególnym miejscu
swojej historii wobec nowych wyzwań, które niesie ze sobą przynależność
Polski do Unii Europejskiej oraz wymagań jakie stawia XXI wiek. „Przyłączenie się Polski do Unii wymaga zatem proeuropejskiej orientacji w edukacji” (Ćwikliński 2005). Była i nadal jest to niepowtarzalna szansa dokonania autentycznych, głębokich przeobrażeń w funkcjonowaniu szkół.
Wprowadzenie przez Ministra Edukacji Narodowej mierzenia jakości
pracy szkoły dało szansę na diagnozowanie, ocenianie i opiniowanie oczekiwań edukacyjnych klientów szkoły (czyli rodziców i uczniów) i działań, spełniających te oczekiwania. Całościowe podejście do problemu
w postaci mierzenia jakości pracy szkoły zaangażowało w ten proces
dyrektora, nauczycieli, uczniów, rodziców oraz władze oświatowe i samorządowe, zatem wszystkich, którzy mogą mieć wpływ na efekty jej pracy.
Zaczął zacierać się podział na ocenianych i oceniających, kontrolowanych i kontrolujących. Ale czy to rzeczywiście wystarczy? Czy problemy
i wyzwania jakie stoją przed szkołą może rozwiązać rozporządzenie? Czy
| 299
szkoła sama nie powinna poszukiwać sposobów podwyższania poziomu
kształcenia i dostosowania go do wymogów XXI wieku, zachęcać młodzieży do chodzenia do szkoły i uczestniczenia w zajęciach, uczyć twórczego myślenia, niezamykania się na to co nowe, nieoczekiwane i pozornie radykalne (Toffler 1997).
Celem artykułu jest zbadanie jakości pracy szkoły ponadgimnazjalnej poprzez analizę frekwencji uczniów, powodów ich absencji, stosunku
rodziców do absencji dzieci oraz określenie sposobów przeciwdziałania
temu zjawisku. Absencja uczniów to duży problem w większości szkół,
zgłaszany zarówno przez nauczycieli, jak i rodziców. Wpływa ona bezpośrednio na wyniki w nauce, obniżając tym samym poziom i jakość
szkoły. Należy zatem przyjrzeć się temu problemowi i zbadać jego przyczynę. W tym celu posłużono się badaniem ankietowym skierowanym
do uczniów klas drugich i trzecich zarówno liceum, jak i technikum
w Zespole Szkół nr 7 w Warszawie. Badanie przeprowadzono na wiosnę
2013 roku, a wzięli w nim udział uczniowie oraz ich rodzice. Przeprowadzona ankieta dostarczyła wielu cennych informacji pozwalających na
analizę problemu. Wyciągnięte wnioski z ankiety umożliwiły wdrożenie
systemu naprawczego, co docelowo, w ciągu kilku lat ma, poprawić frekwencję uczniów, a tym samym jakość pracy placówki oświatowej.
Analiza przeprowadzonych badań
Główne problemy badawcze, zawarte w artykule, dotyczą przyczyn
niskiej frekwencji uczniów, powodów opuszczania zajęć, stosunku rodziców do absencji dzieci i sposobów jej przeciwdziałania. Pierwsze z postawionych w badaniu pytań dotyczyło właśnie powodów absencji (można
było zaznaczyć maksymalnie 3 odpowiedzi).
Wyniki nie były specjalnie zaskakujące. Jak widać głównym powodem
nieobecności uczniów w szkole jest choroba (70%), a drugim są wagary
(50%). Pokazuje to skalę problemu z jakim muszą się zmierzyć władze
szkolne, nauczyciele i rodzice.
W tym okresie życia młodzież jest niezwykle wyczulona na stosunki
panujące w jej najbliższym otoczeniu. Potrzeba akceptacji grona rówieśniczego jest ogromna. Jeśli atmosfera w klasie jest nieprzychylna, to często
również z tego powodu młodzież unika szkoły, choć rzadko się do tego
przyznaje (wykres 2).
300 |
Wykres 1. Powody nieobecności w szkole (w %)
Źródło: badania własne
Wykres 2. Największe problemy mające miejsce w klasie (w %)
Źródło: Antczak B., Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle?, Journal
of Modern Science t.1/12/2012, WSGE Józefów.
| 301
Ogólny brak chęci chodzenia do szkoły i konflikty między poszczególnymi osobami są największymi problemami w klasie. Jeśli chodzi o brak
dyscypliny w szkole, młodzież nie myśli o drylu wojskowym, ale o sprawiedliwych, konsekwentnych, przejrzystych zasadach funkcjonowania, w tym
o kontaktach nauczyciel – uczeń. Aż 11% uważa, że problemem jest konflikt z wychowawcą. Wnioski jakie się same nasuwają powinny sugerować
nauczycielom bardziej życzliwe podejście do ucznia, aby zwiększyć jego
poczucie bezpieczeństwa i zażegnać wszelkie konflikty i niedomówienia
oraz zawieranie kontraktu z klasą, wprowadzanie jasnych i przejrzystych
zasad na wszystkich lekcjach. Wśród odpowiedzi „inne”, jako największe
problemy w klasie, wymieniano: gadulstwo, głupie zabawy, brak solidarności klasowej, „wyścig szczurów”, nieporozumienia, zazdrość, zła opinia
o klasie, plotki, brak szacunku, brak życzliwości (szerzej Antczak 2012).
Z drugiej strony należałoby zbadać, co sprawiłoby radość (zadowolenie)
z chodzenia do szkoły. Prezentuje to wykres 3.
Wykres 3. Powody zadowolenia uczniów ze szkoły (w %)
Źródło: Antczak B., Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle?, Journal
of Modern Science t.1/12/2012, WSGE Józefów.
Jak wynika z ankiety, zgrana klasa, dobre i bardzo dobre oceny oraz
ciekawe lekcje sprawią, że uczniowie nareszcie poczują autentyczną radość
z przychodzenia do szkoły. Realizować to można poprzez motywowanie
uczniów pozytywnymi ocenami i pochwałami (na zasadzie marchewki,
a nie kijka; szerzej Kamińska 2012), organizowaniem ciekawych zajęć,
302 |
takich jak: kółko wokalne, filmowe, teatralne, szachowe, fotograficzne
i inne. Różnorodne badania potwierdzają, że nagrody bardziej niż kary
wpływają na kształcenie aktywnej postawy dziecka, pozwalają budować
klimat oparty na wzmocnieniu pozytywnym oraz traktowaniu dziecka
podmiotowo. Prowadzi to do kształtowania aktywnej postawy, pozwala
zaakceptować własną osobę, wpływa na zaradność i aktywny stosunek do
obowiązków (Święcicka-Domańska 2004).
Kontynuując temat zajęć pozalekcyjnych, w następnym pytaniu poruszono tę problematykę. Głównym celem było sprawdzenie na jakie zajęcia uczniowie chcieliby uczęszczać, bądź już uczęszczają (por. Antczak
2013). Analizując wyniki, trzeba stwierdzić, że niestety aż 32% młodzieży
w ogóle nie jest zainteresowana tego typu zajęciami. Wśród pozostałych
uczniów największym zainteresowaniem cieszyły się zajęcia z gimnastyki
(15%), zajęcia taneczne (10,5%), teatralne (7%), turystyczne (7%) i koło
dziennikarskie (3,5%).
Wykres 4. Udział w zajęciach pozalekcyjnych wg zainteresowań uczniów
(w %)
:ĂŬŝĞǌĂũħĐŝĂƉŽǌĂůĞŬĐǇũŶĞƐČĚůĂŝĞďŝĞŝŶƚĞƌĞƐƵũČĐĞ͍
ĂĚŶĞ͖ϯϮ͕Ϭй
/ŶŶĞ͖Ϯϱ͕Ϭй
<ŽųŽƚƵƌǇƐƚǇĐǌŶĞ͖
7,0%
<ŽųŽ
ĚǌŝĞŶŶŝŬĂƌƐŬŝĞ͖
3,5%
<ŽųŽƚĞĂƚƌĂůŶĞ͖
7,0%
'ŝŵŶĂƐƚǇŬĂ͖
15,0%
ĂũħĐŝĂƚĂŶĞĐǌŶĞ͖
10,5%
0,0%
5,0%
10,0%
15,0%
20,0%
25,0%
30,0%
35,0%
Źródło: Antczak B., Aktywność uczniów na rzecz własnego rozwoju, jak również
rozwoju szkoły, Journal of Modern Science t.4/19/2013, WSGE Józefów.
| 303
Powracając do problemu absencji uczniów w szkole zadano pytanie:
jak często opuszczasz zajęcia?, a następnie: jakich zajęć unikasz?. Na
pierwsze pytanie 49% odpowiedziało, że raz na tydzień, 11% – dwa razy
na tydzień, 26,5 – częściej, a 13,5 – nie opuszczam. Z satysfakcją należy
odnotować, że 13,5% uczniów zaznaczyło odpowiedź „nie opuszczam
zajęć”, to prawie co siódmy.
Tabela 5. Częstotliwość opuszczania zajęć przez uczniów (w %)
W odpowiedzi na drugie pytanie młodzież przede wszystkim wskazała matematykę (26,5%), w-f (25,5%) i 48% inne przedmioty (wykres 6).
Zapytano także, z jakich przyczyn opuszczasz lekcje?: 24% odpowiedziało,
że nie nauczyło się do sprawdzianu, 16,5%, że nie chciało się iść do szkoły,
15% z powodu choroby (wykres 7). Oprócz tego niepokojący jest również
fakt, że aż 14% osób przyznało się do uzależnienia od gier komputerowych (szerzej Badźmirowska-Masłowska 2012).
304 |
Wykres 6. Zajęcia unikane przez uczniów (w %)
Wykres 7. Główne przyczyny opuszczania zajęć szkolnych wg uczniów
(w %)
Bardzo niepokojącym zjawiskiem jest przyznawanie się uczniów
(oczywiście anonimowo), że aż w 35% rodzice usprawiedliwiają wagary
(wykres nr 8) i ponad połowa robi to 3–4 razy (i więcej) na semestr
(wykres nr 9). Z punktu widzenia wychowawczego ta statystyka jest nie
| 305
do przyjęcia i źle świadczy o współpracy szkoła – dom oraz o tym, że od
najmłodszych lat dziecko uczy się nieuczciwości i kłamstw, i to w sprawach, które je bezpośrednio dotyczą.
Wykres 8. Usprawiedliwianie wagarów przez rodziców (w %)
Wykres 9. Częstotliwość usprawiedliwiania wagarów przez rodziców
(w %)
Wykres 10 przedstawia powody, jakie podają rodzice, jako przyczyny
nieobecności dziecka w szkole (można było zaznaczyć max trzy odpowiedzi). Dwie główne odpowiedzi, to choroba i wizyty kontrolne u specjalisty.
306 |
Tego typu usprawiedliwienie jest trudne do poważenia przez wychowawcę
i choć według przepisów rodzic może tylko wnioskować do wychowawcy
o usprawiedliwienie, przy takiej argumentacji, nauczyciel nie może zachować się inaczej jak usprawiedliwić.
Wykres 10. Powody nieobecności w szkole dziecka wg rodzica (w %)
Wykres 11. Usprawiedliwianie wagarów przez uczniów bez zgody rodzica
(w %)
| 307
1/5 respondentów przyznaje, że usprawiedliwia swoje wagary bez
zgody rodziców. Najczęściej robi to 1–2 razy na semestr (wykres 11, 12).
Nie świadczy to dobrze o uczniach i rodzicach w kontekście tego, że nie
wiedzą o niczym, a przede wszystkim nie orientują się co dziecko robiło
w tym czasie.
Wykres 12. Częstotliwość usprawiedliwiania wagarów przez uczniów
bez zgody rodzica (w %)
Wykres 13, będący porównaniem opinii rodziców i dzieci na temat
powodów nieobecności w szkole, jasno pokazuje, iż rodzice, jak już wspomniano, mają znikomą (a w zasadzie jej brak) wiedzę na temat wagarów
swoich dzieci, widać tu największe rozbieżności. Duża różnica jest również w wypadku wizyt kontrolnych u lekarza. Można z tego wnioskować, iż młodzież nadużywa tego usprawiedliwienia, a rodzice na to się
godzą.
Jak wynika z wykresu 14 i 15 tylko 6% rodziców potwierdza usprawiedliwianie wagarów swojego dziecka i robi to w większości wypadków 1–2
razy na semestr.
308 |
Wykres 13. Porównanie powodów nieobecności dzieci w szkole
wg rodziców i uczniów (w %)
Wykres 14. Usprawiedliwianie wagarów dziecka przez rodzica
(w %)
| 309
Wykres 15. Częstotliwość usprawiedliwiania wagarów swojego dziecka
przez rodzica (w %)
Podsumowanie i wnioski
Przeprowadzone badania ankietowe wykazały, że najczęstszym powodem nieobecności ucznia w szkole jest choroba. Tą odpowiedź wskazało
78% rodziców i 70% uczniów. Drugim najczęściej wymienianym powodem są wizyty u lekarzy specjalistów. 50% uczniów wskazało wagary jako
przyczynę swojej absencji, nikt z rodziców nie wskazał tego powodu.
Pozostałe przyczyny nieobecności młodzieży to sprawy rodzinne,
wyjazdy, utrudnienia komunikacyjne. 60% badanych uczniów opuszcza
lekcje z powodu sprawdzianu lub kartkówki. Wydaje się, iż opuszczanie
lekcji z powodu zapowiedzianych prac pisemnych jest jedną z podstawowych przyczyn absencji uczniów. 20% młodzieży przyznało się do samodzielnego usprawiedliwiania swoich wagarów, najczęściej 1–2 razy na
semestr. Na podstawie przeprowadzonej ankiety skierowanej do uczniów
i ich rodziców stwierdzono, że 30% przebadanych uczniów przyznało, iż
rodzice usprawiedliwiają ich wagary, 15% badanych zadeklarowało, że jest
to 1–2 razy na półrocze, 5% – że 3–4 razy na semestr, zaś 15% uczniów
odpowiedziało, że częściej. Na to samo pytanie skierowane do rodziców
pozytywnie odpowiedziało jedynie 6% badanych.
Jak wskazują wyniki badań wagary są istotnym problemem i częstym
powodem absencji uczniów. Zazwyczaj są to nieobecności krótkie, często
310 |
jedno czy też kilkugodzinne lub nieprzychodzenie na pierwsze lekcje. Jest
to związane z unikaniem zapowiedzianych prac pisemnych, odpytywania
z lektury, jak również spóźnianiem się na pierwsze lekcje.
W celu poprawienia niskiej frekwencji na lekcjach w szkole powinny
zostać wdrożone następujące działania:
• informowanie o problemach pedagoga i dyrekcję szkoły;
• pogadanki z uczniami i rodzicami – uświadamianie rodzicom skali
problemu poprzez prezentację wyników ankiet;
• zaplanowanie przez dyrektora obserwacji lekcji, na których jest najwięcej nieobecności;
• konsekwentne przestrzeganie przez wychowawcę zasad i terminów
przyjmowania usprawiedliwień;
• pilnowanie niekontrolowanego wychodzenia uczniów ze szkoły podczas trwania lekcji.
Dzięki zbadaniu frekwencji uczniów placówka poznała swoje słabe
strony i może wdrożyć system naprawczy. Jest nadzieja, że podjęte działania zmniejszą w znaczącym stopniu absencje uczniów na lekcjach.
Z doświadczenia wiadomo, że przekłada się to bezpośrednio na wyniki
w nauce, podnosi poziom i skuteczność nauczania, co wpływa na lepsze
rezultaty na maturze i egzaminie z przygotowania zawodowego uczniów
technikum, a w konsekwencji podnosi renomę szkoły. Poprzez lepsze
relacje z nauczycielami, życzliwą atmosferę w szkole, możliwość ciągłej
obserwacji ucznia i natychmiastowe reagowanie można osiągnąć większą
skuteczność stosowanych metod wychowawczych.
References
Antczak B., (2013). Aktywność uczniów na rzecz własnego rozwoju, jak
również rozwoju szkoły, Journal of Modern Science t.4/19/2013, WSGE
Józefów.
Antczak B., (2012). Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle?,
Journal of Modern Science t.1/12/2012, WSGE Józefów.
Badźmirowska-Masłowska K., (2012). Ochrona dzieci i młodzieży przed
negatywnym wpływem mediów audiowizualnych w świetle dokumentów Unii Europejskiej, [w:] (red.) Ćmiel S. Przestępczość nieletnich
– teoria i praktyka, WSGE Józefów.
Ćwikliński A., (2005). Zmiany w polskiej edukacji w okresie globalizacji,
integracji i transformacji systemowej, Wydawnictwo Naukowe UAM
Poznań.
| 311
Krajewska A., (2012). Karać czy nagradzać – dylematy współczesnej edukacji, [w:] (red.) Dziurzyński K. Dylematy współczesnej edukacji, WSGE
Józefów.
Święcicka-Domańska J., Odnaleźć radość bycia rodzicem, Niebieska Linia
nr 6/2004.
Toffler A., (1997), Trzecia fala, PIW Warszawa.
Constitutional Position of the People’s Advocate
in Romania
Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii
Dr hab. Viktoriya Serzhanova, prof. nadzw. UR
Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rzeszów
[email protected]
Abstracts
One of the most important tasks of a contemporary democratic state,
being at the same time a challenge for it, is guaranteeing its citizens fundamental rights and freedoms and enabling them their realization. The
level of preserving individuals’ rights undoubtedly depends upon whether
the state is able to create an effective system of their protection. In the
modern world, along with judicial protection of rights and freedoms,
there has been commonly introduced a so-called Nordic model of their
non-judicial preserving exercised by the institution of an Ombudsman.
Usually, Ombudsmen are independent supreme state authorities which
have constitutional basis. As a rule, they act on the central level and are
connected with the Parliaments. In Romania such an institution was created after the political system transformation in 1997 and was called the
People’s Advocate (Avocatul Poporului). The paper aims at analyzing the
constitutional position of the People’s Advocate in Romania. The work
particularly focuses on the origin of the Romanian Ombudsman, legal
grounds of his organization and functioning which determine the present-day shape of the institution, as well as its place in the system of state
authorities.
Jednym z najważniejszych zadań, a zarazem wyzwań współczesnego
państwa demokratycznego, jest zagwarantowanie swoim obywatelom
podstawowych praw i wolności oraz umożliwienie im korzystania z nich.
Stopień przestrzegania praw jednostki bez wątpienia zależy od tego, czy
państwo jest zdolne utworzyć skuteczny system ich ochrony. We współczesnym świecie, obok sądowej ochrony praw i wolności, upowszechnił
się tzw. nordycki model ich pozasądowej ochrony, realizowany przez
314 |
Viktoriya Serzhanova Pozycja ustrojowa Adwokata Ludu w Rumunii
instytucję ombudsmana. Zazwyczaj ombudsmani są niezależnymi naczelnymi organami państwowymi, mającymi umocowanie konstytucyjne.
Z reguły działają na szczeblu centralnym i związani są z parlamentem.
W Rumunii taki organ został utworzony po przemianach ustrojowych
w 1997 r. i nosi nazwę Adwokat Ludu (rum. Avocatul Poporului). Celem
niniejszego opracowania jest analiza pozycji ustrojowej Adwokata Ludu
w Rumunii. Przedmiot pracy stanowi geneza rumuńskiego ombudsmana,
podstawy prawne jego organizacji i funkcjonowania, nadające obecny
kształt tej instytucji, a także pozycja, jaką zajmuje w systemie organów
państwowych.
Keywords:
the People’s Advocate in Romania, non-judicial protection of human rights
and freedoms, origin of the Ombudsman, constitutional position
Adwokat Ludu w Rumunii, pozasądowa ochrona praw i wolności człowieka
i obywatela, geneza ombudsmana, pozycja ustrojowa
Wstęp
Skuteczność systemu ochrony praw i wolności konstytucyjnie gwarantowanych jednostce w państwie demokratycznym jest nie tylko podstawowym czynnikiem determinującym stopień ich przestrzegania, ale
także jednym z najważniejszych celów i zadań współczesnego państwa.
Tradycyjny model takiej ochrony, realizowany przez władzę sądowniczą
i nazywany sądową ochroną praw i wolności, nie jest obecnie jedyną
drogą dochodzenia przysługujących obywatelom praw, gdyż coraz częściej państwa dodatkowo umożliwiają swoim obywatelom korzystanie
z upowszechnionego we współczesnym świecie tzw. nordyckiego modelu
ochrony pozasądowej, który jest zazwyczaj wykonywany przez instytucję
ombudsmana. Najczęściej jest to samodzielny i niezależny naczelny organ
państwowy, który znajduje swoje zakotwiczenie w konstytucji, a w systemie organów państwowych plasuje się na szczeblu centralnym. Z reguły
jego działalność związana jest w pewnym stopniu z władzą ustawodawczą,
a szczególnie z wykonywaną przez parlamenty współczesne funkcją kontrolną. W Rumunii taką instytucję utworzono po transformacji ustrojowej
w 1997 r. i określono mianem Adwokata Ludu (rum. Avocatul Poporului).
Celem niniejszego opracowania pozostaje analiza pozycji ustrojowej
Adwokata Ludu w Rumunii. Przedmiotem pracy jest przedstawienie
| 315
zarówno genezy i ewolucji ombudsmana w Rumunii, jak i obecny kształt
tej instytucji, a także jego miejsca w systemie naczelnych organów państwowych oraz relacji z innymi organami. W szczególności została przeprowadzona analiza i egzegeza aktów normatywnych odnoszących się
bezpośrednio lub pośrednio do funkcjonowania Adwokata Ludu, stanowiących jednocześnie postawy prawne jego działania, a także determinujących pozycję ustrojową instytucji.
Geneza oraz podstawy prawne działalności Adwokata Ludu
Debata nad wprowadzeniem instytucji Adwokata Ludu w Rumunii
została zainicjowana w 1991 roku w trakcie prac nad nową ustawą zasadniczą (Pop, 1995, ss. 125–136; Criste, 2009, s. 60; Dragoş, Neamţu, Balica,
2010, s. 60). W tym okresie instytucja Adwokata Ludu nie była jeszcze
znana w Rumunii i stanowiła absolutne novum w rumuńskim prawodawstwie i rzeczywistości ustrojowej. Przez wiele lat pojęcie to wciąż pozostawało dosyć abstrakcyjne i enigmatyczne. Mimo że miejsce dla Adwokata
Ludu w konstytucji rumuńskiej znalazło się już w 1991 roku, musiało
minąć kolejnych kilka lat, zanim rozpoczął on w pełni swoja działalność,
a obywatele mogli zacząć korzystać z tego najbardziej współczesnego
i skutecznego, jak się wydaje, środka zaskarżania wadliwego działania
administracji publicznej oraz rozstrzygania wynikających z tego sporów
(Mariany, 2008, dostępnym pod adresem internetowym http://www.
sustz.com/Proceeding08/Papers/SOCIAL%20STUDIES/Jurj_Liliana_
Mariana_1.pdf).
Współcześnie instytucja Adwokata Ludu jest wciąż jeszcze nowym
mechanizmem ustrojowym w Rumunii, nieznanym w historii jej państwowości w okresie poprzedzającym lata 1990. Organ ten został skonstruowany wedle modelu ombudsmana znanego w krajach nordyckich i upowszechnionego w innych państwach Europy Północnej i Zachodniej. Jego
podstawowym zadaniem jest ochrona praw i wolności przysługujących
osobom fizycznym, szczególnie w razie ich naruszenia przez działalność
urzędników organów administracji publicznej (Muraru, 2004). W rumuńskiej Konstytucji nie ma bezpośredniej i pełnej definicji tej instytucji, zaś
zakres jej kompetencji, procedurę powoływania i odwoływania, organizację urzędu oraz pozostałą materię związaną z jego działalnością reguluje
stosowna ustawa organiczna (Pop, 1995, ss. 1 i n.).
Instytucja Adwokata Ludu w Rumunii została utworzona na podstawie przepisów rumuńskiej ustawy zasadniczej z 21 listopada 1991 r.
316 |
(obowiązuje od 8.12.1991 r.; Mon. Urz. Cz. I, nr 233 z 21.11.1991 r.).
Obszernej nowelizacji, zwłaszcza przepisów dotyczących Adwokata
Ludu i jego pozycji ustrojowej, dokonano na mocy ustawy nr 429/2003
o zmianie Konstytucji Rumunii, obowiązującej od 29 października 2003 r.
– Mon. Urz. Cz. I, nr 758; w języku polskim tekst rumuńskiej ustawy
zasadniczej: Brodziński, Kosma, 1996 – stan prawny mocno nieaktualny;
w języku angielskim z uwzględnieniem wszystkich dotychczasowych
poprawek znajduje się na stronach internetowych parlamentu rumuńskiego pod adresem http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=371; por.
także Dragoş, Neamţu, Balica, 2010, s. 60; również Criste, 2011, ss. 217
i n..; z najnowszych opracowań polskojęzycznych o konstytucji rumuńskiej pisze Burakowski, 2014; z nieco starszych opracowań por. również
Brodziński, 2006).
W obecnie obowiązującym stanie prawnym Konstytucja Rumunii
poświęca bezpośrednio Adwokatowi Ludu cały IV rozdział zatytułowany
Adwokat Ludu (art. 58-60), zamieszczony w Tytule II ustawy zasadniczej
nazwanym Podstawowe prawa, wolności i obowiązki (Criste, 2009, s. 60).
Pośrednio zaś do ombudsmana mają zastosowanie również przepisy:
art. 0 Prawo do zrzeszania się, zawartego w rozdziale II Podstawowe prawa
i wolności ww. Tytułu II ustawy zasadniczej; art. 65 Posiedzenia Izb (ust. 2
pkt i), zamieszczonego w Tytule III Organy władzy publicznej, rozdział I
Parlament, część I Organizacja i funkcjonowanie; art. 143 Kwalifikacje do
zajmowania stanowiska oraz 146 Kompetencje Konstytucji, zawarte w jej
Tytule V Trybunał Konstytucyjny.
Art. 58 ustawy zasadniczej określa cel i zadanie Adwokata Ludu został,
oraz długość trwania jego kadencji. Stanowi, iż jest on powoływany na
okres pięcioletniej kadencji, a do jego zadań należy przede wszystkim
ochrona praw i wolności osób fizycznych, jak również szereg innych
szczegółowych uprawnień. Zgodnie z tym przepisem Adwokata Ludu
obowiązuje zakaz podejmowania jakiejkolwiek innej działalności odpłatnie bądź nieodpłatnie, zarówno w organach i instytucjach państwowych
czy publicznych, jak i w przedsiębiorstwach o charakterze prywatnym.
Wyjątek stanowi praca dydaktyczna na wyższych uczelniach. W sprawach
szczegółowej organizacji urzędu Konstytucja odsyła do stosownej ustawy
organicznej.
Art. 59 reguluje tryb działania Adwokata Ludu, określając jego podstawowe zasady procedowania. Mianowicie, Adwokat Ludu może wszcząć
postępowanie z urzędu lub na wniosek obywatela, będącego stroną
pokrzywdzoną, w wypadku naruszenia jego praw czy wolności. Organy
| 317
publiczne są zobowiązane udzielać mu wszelakiej pomocy niezbędnej
w jego działaniach.
W art. 60 została zdeterminowana pozycja Adwokata Ludu w relacjach z parlamentem, gdyż wynika z niego obowiązek składania rocznego
sprawozdania z jego działalności, a w razie konieczności – na wniosek
parlamentu – również z większą częstotliwością. Sprawozdanie takie
powinno zawierać propozycje Adwokata Ludu, dotyczące zmian w ustawodawstwie, które miałyby na celu zapewnienie obywatelom skuteczniejszej ochrony ich praw i wolności.
Art. 40 odnosi się do statusu Adwokata Ludu, gdyż zakazuje, między
innymi również jemu, przynależności do partii politycznych.
W art. 65 ust. 2 pkt i) rumuńskiej ustawy zasadniczej został uregulowany trybu wyboru Adwokata Ludu. Zgodnie z jego postanowieniami
ombudsmana powołują na wspólnym zgromadzeniu obie izby parlamentu
– Izba Deputowanych oraz Senat.
Art. 143 ustawy zasadniczej determinuje kwalifikacje, które powinien
posiadać kandydat na urząd ombudsmana. Są takie same, jak w wypadku
kandydata na stanowisko sędziego Trybunału Konstytucyjnego, a mianowicie jest wymagane posiadanie wykształcenia prawniczego, wyróżnianie
się wysokim poziomem kwalifikacji i umiejętności zawodowych oraz
doświadczeniem i 18-letnim stażem pracy w zawodzie prawniczym lub na
stanowisku nauczyciela akademickiego.
Natomiast art. 146 Konstytucji wymienia Adwokata Ludu wśród podmiotów, które są uprawnione do wnoszenia skarg do Trybunału (Muraru,
Vlădoiu, Muraru, Barbu, 2009, s. 185).
Pierwsza, i jak dotychczas jedyna, do dziś obowiązująca ustawa organiczna, szczegółowo regulująca organizację, kompetencje oraz działalność
Adwokata Ludu pochodzi z 1997 r. Została uchwalona dopiero 6 lat od
wejścia w życie ustawy zasadniczej. Tyle lat potrzeba było do powołania
pierwszego rumuńskiego ombudsmana, ponieważ brakowało przepisów umożliwiających wykonanie stosownych postanowień Konstytucji.
Ustawa organiczna nr 35/1997 pochodzi z 20 marca 1997 r. i nosi tytuł
„O organizacji i funkcjonowaniu Adwokata Ludu” (Mon. Urz. Cz. I, nr 48
z 20.03.1997 r. ze zm.; w wersji anglojęzycznej Law no. 35 from 1997 on
the Organisation and Functioning of the Institution of the Advocate of
the People dostępna jest na stronie internetowej instytucji pod adresem
http://www.avp.ro/index.php?option=com_content&view=article&id=48
&Itemid=40&lang=en). czterokrotnie, w większym lub mniejszym zakresie była zmieniana bądź uzupełniana przez ustawy: nr 125/1998 (Mon.
318 |
Urz. Cz. I, nr 229 z 24.06.1998 r.); nr 181/2002 (Mon. Urz. Cz. I, nr 268
z 22.04.2002 r.); nr 233/2004 (Mon. Urz. Cz. I, nr 533 z 22.06.2004 r.) oraz
nr 258/2010 (Mon. Urz. Cz. I, nr 847 z 17.12.2010 r.).
Obecnie tekst ustawy obejmuje 38 artykułów, ułożonych w siedem części (rozdziałów, sekcji), a ponadto aneks, który stanowi jej część integralną:
Część I (art. 1 – 5). Przepisy ogólne;
Część II (art. 6 – 9). Urząd Adwokata Ludu;
Część III (art. 10 – 12). Zastępcy Adwokata Ludu;
Część IV (art. 13 – 29). Uprawnienia Adwokata Ludu;
Część V (art. 30 – 32). Odpowiedzialność, niepołączalność stanowiska,
immunitet;
Cześć VI (art. 33 – 35). Jednostki w strukturze organizacyjnej urzędu
Adwokata Ludu;
Cześć VII (art. 36 – 38). Przepisy przejściowe i końcowe;
Aneks. Biura terenowe Adwokata Ludu.
Analiza i egzegeza treści ustawy prowadzi do wniosku, iż zawarte
w niej regulacje szczegółowo normują: zasady wewnętrznej organizacji
i działania instytucji, procedurę wyboru Adwokata Ludu i jego ustąpienia ze stanowiska, kompetencje i działalność samego ombudsmana i jego
zastępców, procedury i zasady ponoszenia przez nich odpowiedzialności
za wykonywanie swoich uprawnień, ich status prawny i pozycję ustrojową, a także źródła finansowania instytucji.
Kolejnym, istotnym z punktu widzenia działalności Adwokata Ludu
aktem rangi podstawowej jest jego Regulamin. Pochodzi z 17 kwietnia
2002 r. i nosi tytuł „Regulamin organizacji i funkcjonowania instytucji
Adwokata Ludu”. Stanowi akt prawa wewnętrznego. Zgodnie z procedurą
określoną w art. 38 ustawy o Adwokacie Ludu został przyjęty na mocy
decyzji nr 5/2002 przez Stałe Biuro Izby Deputowanych i Senatu na wniosek Adwokata (Mon. Urz. Cz. I, nr 922 z 11.10.2004 r., nowelizowany
w 2007r. i 2011 r., tj. Mon. Urz. Cz. I, nr 692 z 29.09.2011 r.; w wersji
anglojęzycznej Regulation from 17 April 2002 on the Organization and
Functioning of the People’s Advocate Institution dostęny jest na stronie
internetowej Adwokata Ludu pod adresem http://www.avp.ro/index.
php?option=com_content&view=article&id=48&Itemid=40&lang=en).
W swojej treści i strukturze wewnętrznej jest nieco bardziej rozbudowany od ustawy, albowiem składa się z 41 artykułów, ujętych w siedem
części. Niektóre z nich zostały podzielone na rozdziały. Nadto regulamin
zawiera 3 aneksy, które przedstawiają schemat organizacji urzędu oraz
dwa rodzaje wzorów skarg do ombudsmana.
| 319
Szczegółowo treść i struktura kształtują się następująco:
Cześć I (art. 1 – 3). Przepisy ogólne;
Cześć II. Kierownictwo instytucji:
Rozdział I (art. 4 – 5). Adwokat Ludu,
Rozdział II (art. 6 – 7). Zastępcy Adwokata Ludu,
Rozdział III (art. 8). Dyrektor Generalny;
Cześć III (art. 9 – 13). Organizacji wewnętrzna;
Część IV. Działalność urzędu:
Rozdział 1 (art. 14 – 15). Rejestry ombudsmana,
Rozdział 2 (art. 16 – 25). Postępowanie w sprawie skarg, działanie
z urzędu;
Cześć V (art. 26 – 33). Status prawny urzędników;
Cześć VI (art. 34 – 37). Odpowiedzialność dyscyplinarna;
Cześć VII (art. 38 – 41). Przepisy końcowe;
Aneks 1. Struktura urzędu Adwokata Ludu;
Aneks 2. Wzór ustnej skargi złożonej przez poszkodowanego lub pełnomocnika;
Aneks 3. Wzór ustnej skargi złożonej za pośrednictwem gorącej linii.
Analiza przepisów regulaminu pokazuje, że zawarte w nim postanowienia określają zasady wewnętrznej organizacji i działania urzędu,
ustalają jego strukturę organizacyjną, determinują zadania poszczególnych jednostek organizacyjnych oraz uprawnienia urzędników, ich status prawny i odpowiedzialność dyscyplinarną za wykonywane zadania,
a także zasady postępowania przed nimi.
Wśród innych aktów prawa wewnętrznego do Adwokata Ludu znajdują swoje zastosowanie również normy zawarte w regulaminie połączonych izb parlamentu rumuńskiego (art. 1 pkt. 21, 3 i 38 ust. 7) – tj.
Regulaminie wspólnych zgromadzeń Izby Deputowanych oraz Senatu
Nr 4 z 3.03.1992 r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 34 z 4.03.1992 r. ze zm.; w wersji
anglojęzycznej Regulation on the Joint Meetings of the Chamber of Deputies and of the Senate dostępny jest na stronach internetowych parlamentu
rumuńskiego pod adresem http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=877).
Określają procedurę wyboru Adwokata Ludu, ustalając tryb przeprowadzania głosowania w parlamencie nad kandydaturą na to stanowisko.
Spośród innych aktów prawnych, niezwiązanych bezpośrednio z działalnością Adwokata Ludu, do ombudsmana stosuje się przepis kodeksu
postępowania cywilnego (art. 329), zgodnie z którym znajduje się on
wśród podmiotów uprawnionych do składania wniosków do Generalnego Prokuratora Wysokiego Trybunału Kasacyjnego i Sprawiedliwości,
320 |
mających na celu zainicjowanie przed Najwyższym Sądem Kasacji
i Sprawiedliwości postępowania w sprawie wywołującej rozbieżność
w orzecznictwie.
Pozycja prawnoustrojowa rumuńskiego ombudsmana
Szczegółowa analiza powyższych przepisów, a także praktyki funkcjonowania instytucji ombudsmana w Rumunii, na pierwszy rzut oka
pozwala na jednoznaczne określenie jego pozycji prawnoustrojowej jako
samodzielnego i niezależnego organu państwowego, znajdującego swoje
umocowanie w Konstytucji. Znalezienie natomiast dla niego miejsca
w tradycyjnej, upowszechnionej współcześnie formule konstytucyjnej
zasady podziału władzy nie jest łatwe i wywołuje daleko idące wątpliwości.
Organizacja władzy publicznej we współczesnym państwie, w tym również organów państwowych, nie do końca odpowiada założeniom klasycznego, tzw. monteskiuszowskiego trójpodziału władz, jest bowiem o wiele
bardziej od niego złożona. Pierwotnie formuła ta przewidywała podział
władzy na trzy segmenty funkcjonowania państwa: w obrębie legislatywy,
egzekutywy i judykatywy, a także wzajemne się ich równoważenie. Problematyczne pozostaje umiejscowienie w tym modelu takich organów
ochrony prawa, jak np. ombudsmanów, w tym również Adwokata Ludu
(por. Sagan, Serzhanova, 2013, s. 123; także Malinowska, 2007, s. 147),
albowiem nie dają się one zaliczyć do żadnej z tak wyodrębnionych sfer
aktywności państwa. Z jednej strony ombudsman wykonuje funkcje kontrolne nad aktywnością władzy wykonawczej i w tym związany jest z władzą ustawodawczą sprawowaną przez parlament, choć sensu stricte w jej
obrębie się nie znajduje, z drugiej zaś – realizuje uprawnienia zbliżone
w swoich w formach do władzy sądowniczej (Sagan, Serzhanova, 2013,
s. 123; także Malinowska, 2007, s. 147 za Garlicki, 1999, s. 357).
W doktrynie polskiej upowszechniło się stanowisko, że ombudsmani
powinni być zaliczani do grupy organów ochrony prawa, które są uplasowane w pewnym stopniu poza klasyczną formułą podziału władz, w ten
sposób tworząc odrębną grupę organów państwowych od nich niezależnych. W świetle postanowień polskiej ustawy zasadniczej, ta tzw. „czwarta”
grupa uzyskała miano: „organy kontroli państwowej i ochrony prawa”
(patrz Rozdział IX polskiej ustawy zasadniczej z 2.04.1997r. – Dz. U.
Nr 78, poz. 483 ze zm.). Rozwiązanie takie może wydawać się równie
właściwe w odniesieniu do Adwokata Ludu. Warto jednakże pamiętać, iż
zarówno funkcjonalnie, jak i strukturalnie znajduje się on najbliżej władzy
| 321
ustawodawczej. Jeśli zaś chodzi o wykonywane przez niego zadania, których adresatem są obywatele i ochrona ich praw, to w tym kontekście nie
sposób nie dostrzec, że są one bliskie funkcjom realizowanym przez władzę sądowniczą (por. Malinowska, 2007, s. 147; Dragoş, Neamţu, Balica,
2010, s. 61 i n.).
Nie do końca jednoznacznie można też ustalić, czy Adwokat Ludu jest
w pełni niezależnym organem państwowym, jedynie w pewnym stopniu
powiązanym z parlamentem, czy też, zgodnie ze spotykanym w literaturze
przedmiotu stanowiskiem, należy go uznać za zewnętrzny organ władzy
ustawodawczej, przy pomocy którego parlament sprawuje funkcję kontrolną nad działalnością rządu i podległej mu administracji. W takiej sytuacji formalnie zachowywałby on pełnię samodzielności i byłby niezależny
od wszelkich innych organów władzy publicznej, ale w praktyce swojego
funkcjonowania cieszyłby się jedynie określonym stopniem niezależności
od parlamentu. W doktrynie brakuje jednoznacznego stanowiska odnośnie pozycji takiego modelu ombudsmana z tej perspektywy.
Adwokat Ludu wydaje się pozostawać organem powiązanym z parlamentem w sensie strukturalnym i funkcjonalnym, jednocześnie zaś można
by stwierdzić jego pełną niezależność od pozostałych organów władzy
publicznej. Powiązań strukturalnych dowodzi przede wszystkim procedura obsadzania stanowiska Adwokata Ludu, którego dokonuje parlament
w zakresie wykonywania przez niego funkcji kreacyjnej. O powiązaniach
takich świadczy również ciążący na Adwokacie Ludu obowiązek składania
sprawozdań przed parlamentem, ponoszona przed nim odpowiedzialność
oraz decydowanie izb o jego ponownym wyborze. O powiązaniu funkcjonalnym można natomiast mówić głównie w zakresie realizowania przez
parlament funkcji kontrolnej nad władzą wykonawczą (por. Patyra, 2005,
s. 437; także Malinowska, 2007, s. 147).
Uwzględniając powyższe rozważania, należy niewątpliwie stwierdzić,
że Adwokat Ludu jest samodzielnym organem państwowym, zachowującym niezależność również od parlamentu, a nade wszystko od wszelkich
organów państwowych, w tym zarówno organów administracji rządowej, jak i organów władzy sądowniczej oraz szeroko rozumianych organów władzy publicznej. Stwierdzenie to imputuje niezależność nie tylko
od organów państwowych, ale również od organów niepaństwowych
(szerzej o tym Trociuk, 2005, s. 28–29; także Malinowska, 2007, s. 147).
Konsekwencją tego jest fakt, iż organy te nie dysponują żadnymi środkami pozwalającymi im na kierowanie Adwokatem Ludu lub wywieranie
jakiegokolwiek wpływu na jego działalność. Umożliwia to zachowanie
322 |
przez ombudsmana dystansu do tych organów, a także oddziaływanie na
nie i podległe im struktury i jednostki organizacyjne, bowiem został on
wyposażony w szereg stosownych do tego mechanizmów i instrumentów
prawnych. Nadto niezależność Adwokata Ludu rozumiana może być również jako oddzielenie go w sensie ustrojowym i funkcjonalnym od wszystkich organów władzy publicznej z wyjątkiem parlamentu, a w szczególności od takich organów państwowych, jak: administracja, sądownictwo,
prokuratura (por. Skrzydło, 1997, s. 202; także Malinowska, 2007, s. 147).
Można by także wysunąć tezę, że Adwokat Ludu pozostaje organem
niezawisłym, gdyż podlega w swojej działalności wyłącznie przepisom
ustawy zasadniczej i ustaw zwykłych, a czyjekolwiek instrukcje czy polecenia nie mogą wiązać go w jego działalności. Wśród istotnych gwarancji niezależności i niezawisłości Adwokata Ludu pozostaje immunitet,
chroniący go co do sporządzanych przez niego opinii oraz podejmowania
innych działań w związku z pełnieniem funkcji, a także przed pociąganiem do odpowiedzialności karnej. Niezawisłość rozumieć też należy
jako bezstronność, wewnętrzną samodzielność i niezależność oraz odporność na wpływy społeczne i polityczne (szerzej por. Witkowski, 1998,
s. 430–432).
Zakończenie
Reasumując powyższe rozważania, należy raz jeszcze zaznaczyć, iż
Adwokat Ludu w Rumunii pozostaje względnie nową instytucją ustrojową, wprowadzoną na mocy obecnie obowiązującej ustawy zasadniczej
z 1991 roku, która w pełni zaczęła funkcjonować dopiero w 1997 roku.
Jej utworzenie jest wyrazem dążenia państwa do zapewnienia należytego
przestrzegania gwarantowanych w konstytucji i ustawach praw i wolności, przysługujących obywatelom, szczególnie w relacjach z organami
władzy państwowej. Na podstawy prawne organizacji i działania Adwokata Ludu, które determinują również jego pozycję ustrojową, składają się
przede wszystkim postanowienia konstytucyjne, ale również stosownej
ustawy organicznej o Adwokacie Ludu z 1997 roku oraz szeregu innych
aktów podstawowych, w tym szczególnie jego Regulamin urzędowania.
Odnosząc się zaś do pozycji ustrojowej rumuńskiego ombudsmana, warto
raz jeszcze podkreślić, że nie należy sensu stricte zaliczać go do organów
zewnętrznych parlamentem, pomimo istnienia bliskich z nim powiązań, gdyż mogłoby to prowadzić do pewnej sprzeczności z właściwą mu
niezależnością i niezawisłością w relacjach z innymi organami władzy
| 323
publicznej. Adwokat Ludu jest zatem samodzielnym i niezależnym organem państwowym, stojącym na straży praw i wolności jednostki, którego
zadaniem jest dbanie o ich przestrzegania w działalności organów administracji publicznej. Biorąc zaś pod uwagę miejsce w systemie organów
państwa, plasuje się on na pozycji organu naczelnego, który ma oparcie
w konstytucji.
Akty normatywne
Kodeks postępowania cywilnego – ustawa nr 134/2010 (Mon. Urz. Cz. I,
nr 365 z 30.05.2012).
Konstytucja Rumunii z 21 listopada 1991 r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 233
z 21.11.1991 r., zmieniona przez ustawę nr 429/2003 – Mon. Urz.
Cz. I, nr 758 z 29.10.2003).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78,
poz. 483 ze zm.).
Regulamin Nr 4 wspólnych zgromadzeń Izby Deputowanych i Senatu
z 3 marca 1992 r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 34 z 4.03.1992 r. ze zm.).
Regulamin z 17 kwietnia 2002 r. organizacji i funkcjonowania Adwokata
Ludu (t. j. Mon. Urz. Cz. I, nr 692 z 29.09.2011).
Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu Adwokata Ludu nr 35/1997
z 20.03.1997r. (Mon. Urz. Cz. I, nr 48 z 20.03.1997 ze zm. przez
ustawy: nr 125/1998 – Mon. Urz. Cz. I, nr 229, z 24.06.1998; nr
181/2002 – Mon. Urz. Cz. I, nr 268, z 22.04.2002; nr 233/2004 – Mon.
Urz. Cz. I, nr 533, z 22.06.2004; nr 258/2010 – Mon. Urz. Cz. I, nr 847,
z 17.12.2010).
References
Brodziński, W. – wstęp, Kosma, A. – tłumaczenie. (1996). Konstytucja
Rumunii. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Brodziński, W. (2006). System konstytucyjny Rumunii. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Burakowski, A. (2014). System polityczny współczesnej Rumunii. Warszawa–Kraków: Instytut Studiów Politycznych PAN, Ośrodek Myśli
Politycznej.
Criste, M. (2009). The Protection of the Fundamental Rights through the
Advocate of the People.“Annales Universitatis Apulensis. Series Jurisprudentia”, nr 12.
324 |
Criste, M. (2011). Instituţii constituţionale contemporane. Timişoara: Editura de Vest.
Dragoş, D. C., Neamţu, B., Balica, D. (2010). The Romanian Ombudsman
and its Interaction with the Courts – an Exploratory Research. “Transylvanian Review of Administrative Sciences”, No 37E/2010.
Garlicki, L. (1999). Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, wyd. 3,
Warszawa: Liber.
Malinowska, I. (2007). Rzecznik Praw obywatelskich w systemie ochrony
praw i wolności w Polsce. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Mariana, J. L. (2008). The People’s Advocate (Romanian Ombudsman), referat wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Union
of Scientists”, Stara Zagora, 5–6 czerwca 2008, http://www.sustz.com/
Proceeding08/Papers/SOCIAL%20STUDIES/Jurj_Liliana_Mariana_1.
pdf
Muraru, I. (2004). Avocatul poporului – instituţie de tip Ombudsman.
Bucureşti: All Beck.
Muraru, I., Vlădoiu, N. M., Muraru, A., Barbu, S-G. (2009). Contencios
constituţional. Bucureşti: Ed. Hamangiu.
Patyra, S., (2005) Rzecznik Praw Obywatelskich, [w:] Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin: Verba.
Pop, V. (1995). Avocatul Poporului – Instituţie fundamentală a statului de
drept. Timişoara: Perenia.
Sagan, S., Serzhanova, V. (2013). Nauka o państwie współczesnym, wydanie 3 rozszerzone. Warszawa: Lexis-Nexis.
Skrzydło, W. (red.). (1997). Ustrój i struktura aparatu państwowego i samorządu terytorialnego. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Trociuk, S. (2005). Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Warszawa:
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich; Łódź: „Master”.
Witkowski, Z. (1998). Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw
Dziecka, [w:] Prawo Konstytucyjne, red. Z. Witkowski, Toruń: Wydawnictwo TNOiK .
Social networks in local community:
resources for social work in community development
Локальные сети социальных связей: ресурсы социальной
работы в микросоциуме1
Лифинцев Дмитрий Валентинович
доктор педагогических наук, профессор кафедры психологии
и социальной работы Балтийского федерального университета
им И.Канта (г.Калининград, Россия)
Серых Анна Борисовна
доктор педагогических, доктор психологических наук,
профессор, заведующая кафедрой психологии и социальной
работы Балтийского федерального университета им И.Канта
(г.Калининград, Россия)
Лифинцева А.А.
кандидат психологических наук, доцент кафедры психологии
и социальной работы Балтийского федерального университета
им И.Канта (г.Калининград, Россия)
[email protected]
The paper analyzes the theoretical foundations and principles underlying the social work in micro social environment. It is shown that at the
a significant part of the professional discourse and social work methodolatry is based on theories and approaches explaining social reality in terms of struggle and conflict, development through reform and
deconstruction of power. This methodological orientation, based on the
principles of empowerment and participation is focused on stimulating
the natural forms of social activity and self-organization in local communities. Community development reformulated as constructing social
relations in local communities can mobilize resources for collective
action and social support to overcome the adverse social conditions and
circumstances.
326 |
Лифинцев Д.В., Серых А.Б., Лифинцева А.А. Локальные сети…
В статье анализируются теоретические основания и принципы,
лежащие в основе социальной работы в микросоциальной среде.
Показано, что в настоящее время значительная часть профессионального дискурса и методология социальной работы за рубежом
опирается на социальные теории и подходы, объясняющие социальную реальность в терминах борьбы и конфликтов, развития через
реформы и деконструкции власти. Такая методологическая установка, опираясь на принцип активизации клиента и принцип участия социальных изменениях, позволяет стимулировать естественные формы социальной активности и самоорганизации в локальных
сообществах. Развитие социальных связей в локальных сообществах
позволяет мобилизовать ресурсы коллективных действий и социальной поддержки, направленные на преодоление неблагоприятных
социальных условий и обстоятельств.
local communities, social work, community development, principle of
empowerment and participation
локальные сообщества, социальная работа, развитие локальных
сообществ, принцип активизации и участия
Микросоциум может быть представлен как система социальных связей, в которых человек реализует свои базовые социальные и материальные потребности и посредством коммуникаций
организует ценностный обмен с социальной средой. Это ближайшее пространство и социальное окружение, в которых протекает
жизнь человека и которые непосредственно влияют на его развитие
и повседневную жизнедеятельность. Влияние микросоциума на процесс социализации человека на различных этапах его жизни зависит от объективных характеристик микросоциума и субъективных
характеристик самого человека.
Одним из современных подходов к описанию и интерпретации
множества социальных связей и процессов, происходящих в микросоциуме, являются концепция социальных сетей, которая позволяет
рассматривать социальные структуры и практики сквозь призму
социальных контактов, объединяющих членов общества.
Социальная работа с локальными сообществами представляет
собой направление профессиональной практики, которая имеет
| 327
давнюю историю. Не будем преувеличение сказать, что рождение
профессии социального работника во многом стало результатом
деятельности активистов различных общественных движений,
не только защищавших права различных социальных групп, но
и выступавших за масштабные социальные реформы. Начиная с
конца 19 века можно проследить две тенденции в теории и практики
социальной работы. Эти тенденции можно проследить вдоль линии,
разделявших два взгляда на природу социальных и индивидуальных
проблем и, соответственно, теории, за ними стоящие.
Первый подход можно обозначить как линию Мери Ричмонд,
первой предложившей модель социальной помощи ориентированную на индивидуальную адаптацию клиента и написавшую первый
учебник по социальной работе, предложив социальным работникам
взять за основу модель работы врача. В этой системе представлений,
корень страданий клиентов находится в том, что их адаптационные
возможности недостаточны или оказались нарушены. Общество
рассматривается как данность, а ресурсы человека ограничены возможностью изменить только свою собственную жизнь и повлиять
на свое непосредственное окружение. Поэтому задача социального
работника заключается в том, чтобы обнаружить, какие именно
обстоятельства мешают человеку нормально функционировать
и найти ресурсы их изменения – это могут быть ресурсы самого или
его непосредственного окружения.
Второй подход опирается на идеи Джейн Адамс – другой крупнейшей фигуры в истории социальной работы. С ее именем связано
становление социальной работы как практики, направленной на
трансформацию социальных институтов и на расширение социальных возможностей для уязвимых социальных групп. В рамках такого мировоззрения, источником человеческих страданий
видится несправедливое или неэффективное общественное устройство, плохо функционирующие социальные институты и дискриминационные социальные нормы и практики. Поэтому социальных работников Дж. Адамс видела в роли, своего рода, социальных
активистов, которые должны были инициировать и координировать
проекты, направленные на реформирование социальных институтов и их адаптацию к нуждам и потребностям людей.
Уже первые профессиональные дискуссии показали, что противопоставление индивидуального и социального, когда речь о благополучии человека не правомерно. Социальный работник в силу
328 |
профессиональных задач оказывается посредником между индивидом и обществом, и в силу этого не имеет возможности игнорировать ни факторы индивидуальности, определяющие предпочтения
человека и его формы поведения, ни факторы социальной среды,
влияющие на обстоятельства жизни больших групп людей не зависимо от их воли. За прошедшие десятилетия теория и практика
социальной работы обогатились десятками моделей и подходов
к пониманию природе помощи в человеческом обществе. Дуализм
профессиональной миссии признан отличительной профессии, но
до сих пор теоретические дискуссии, не смотря на все декларации
о комплексном или системном подходе, сохраняют вынужденное
расщепление методологических принципов и приоритетных целей
работы. До начала 1970-х годов в теории и практике социальной
работы доминировали индивидуалистические подходы, ориентированные, преимущественно, на помощь в разрешении проблем социального функционирования посредством форм и методов индивидуальной работы или работы с малыми группами. Хотя ценностные
установки социальных работников всегда включали идеалы защиты
прав клиентов и принципов социальной справедливости, в их практике преобладали психологические подходы с акцентом на индивидуальный контакт и помощь в адаптации.
Но за прошедшие сорок лет в профессиональном дискурсе
социальных работников доминирующие позиции стали занимать
социологические концепции и социал-реформисткие (в терминах М.Пэйна) (М.Пэйн, 2007) подходы, предлагающие социальные
и политические объяснения индивидуальным проблемам клиентов.
Эти подходы в качестве основой метафоры для описания помощи
используют не идею «лечения» проблемы клиента, а идею борьбы
– за свои права, за человеческое достоинство, за возможность изменить социальные обстоятельства, за удаление социальных препятствий, мешающих росту и развитию. В настоящее время методология
социальной работы в значительной части, если не в большинстве,
научных работ и учебных пособий ориентирована на создание программ помощи, построенных на принципе, который обозначается
cловом Empowerment. Это английское слово имеет много нюансов
значений и перевести его однозначно на русский вряд ли возможно.
Проще всего объяснить его как принцип «активизации клиента»
и придания его усилиям коллективной и институциональной поддержки. Этот принцип как раз и построен на метафоре помощи
| 329
клиенту «в борьбе» за преодоление различных жизненных затруднений, причем эта борьба может иметь как индивидуальный, так
и коллективный, политический характер, направленный на утверждение социальных прав и расширение поля возможностей для больших социальных групп.
Что касается развития социальной работы как профессиональной практики в России, то на данный момент времени, ее развитие
остается в дискурсе патерналистской заботы, в первую очередь со
стороны государства. Система понятий, которыми оперирует отечественное законодательство («малоимущие», «инвалиды», «социальная защита», «социальное обслуживание»), подчеркивает пассивный характер, реактивный и распределительный характер помощи
и фокусируется в основном на финансовых выплатах или различных видах натуральной помощи. Социальные работники, по сути,
вынуждены выполнять технические функции в государственной
системе распределения субсидий и социальных услуг. Хотя в последние годы появилась отчетливо выраженное понимание, что профессиональная практика в сфере социальной работы требует, помимо
технических навыков, и серьезных психологических компетенций,
понимания механизмов человеческого поведения, в отечественных
профессиональных дискуссиях почти не обсуждается проблематика
активизации клиентов, усиления их социальной активности и поддержки общественных инициатив. Малоизвестными остаются у нас
современные формы социального планирования и подходы, направленные на развития связей в локальных сообществах.
В общем виде, социальная работа в локальных сообществах
– это направление практики социальной работы, посредством которого индивиды, группы и организации вовлекаются в целенаправленные спланированные действия для решения социальных проблем
(Brager G., Specht H., 1973, p.363). Содержательно это определение отсылает к сфере практики, где одна социальных работников
занимается многочисленными аспектами социального планирования, разработкой и реализаций программ социальной развития на
муниципальном или региональном уровне, координацией политики и стратегии действий различных институтов образования,
здравоохранения, социального благосостояния, социальной оценкой политических решений и т.д. Другая часть социальной работы
в этой сфере связана с реализацией задач развития внутренних
ресурсов локальных сообществ, системы связей и коммуникацией
330 |
в ней, позволяющих объединять людей и обеспечивающих кооперацию, взаимопомощь и солидарность жителей при решении общих
проблем.
Термин «сообщество» в этом контексте представляет приблизительный лексический эквивалент английского community (общество, сообщество, община). В социальных науках им обозначают
средний (промежуточный между обществом и группой) уровень
социальных общностей. Его можно определить как ограниченную
общность людей, локально проживающих на одной территории и/
или объединенную общими социальными признаками (пол, возраст,
этническая принадлежность и т.д.) и интересами и имеющую ценностно-нормативную субкультуру. Примером сообществ являются
жители одного города, района, поселка, двора и микрорайона и т.п.
Или же общественные и неформальные объединения молодежи
и подростков, ассоциации и общественные организации женщин,
многодетных семей, военных пенсионеров и т.д.
Социальная работа в общине как профессиональная деятельность может иметь множество различных целей и изменять свои
цели по мере изменения ситуации и условий жизнедеятельности
конкретной общности людей. Однако опираясь на данные зарубежных исследований (Rubin H. J., Rubin I., 2008, р.464), (Glisson Ch.A.,
Dulmus C.N., Sowers K. M., 2012) можно утверждать, что приоритетными целями социальной работы в общине являются:
– развитие социальных связей в местной общине и организация
системы взаимопомощи и кооперации определённой общности
людей;
– разработка, внедрение и оценка эффективности различных
социальных программ и планов деятельности различных организаций, связанных с вопросами социального благосостояния
населения;
– защита гражданских прав различных депривированных групп
населения и оказание информационной и организационной
поддержки инициатив в области социального благосостояния
населения.
В рамках социальной работы с локальными сообществами особое значение придается именно развитию социальных связей между
членами сообщества и стимулированию их способности к самоорганизации и расширению потенциала сотрудничества. Такие задачи
могут иметь решающее значение в проектах развития местных,
| 331
«соседских» сообществ, объединяющих жителей небольших территорий и связанных соседскими отношениями.
С точки зрения социальной работы, развитие локальных сообществ представляется как попытка использовать сети социальных
связей, образующих структуру местных отношений для мобилизации ресурсов изменений или улучшения социальной инфраструктуры и повышения благополучия социальной среды. Деятельность
социального работника здесь сфокусирована на координации взаимодействий людей между собой в рамках общественных проектов
и инициативных групп, организации коллективных действий, создающих ткань жизни сообщества.
В обобщенном виде под социальными сетями в настоящее время
понимается система социальных взаимодействий человека и характеристики его социальных связей с другими людьми (Glisson Ch.A.,
Dulmus C.N., Sowers K. M. (Eds.) 2012.).
Свойства социальной сети могут быть представлены через
целый ряд их количественно измеряемых характеристик, в числе
которых:
1. масштаб или размер (количество членов социальной сети);
2. плотность (степень, в которой члены социальной сети связаны
друг с другом);
3. тип связи (отношения, которые определяется на основе традиционной ролевой структуры социальных групп и институтов:
например, родственные отношения, работа, соседи и т.п.);
4. однородность (степень схожести социальных характеристик членов в социальной сети);
5. дисперсия (географическая дистанция между членами социальной сети).
Динамически система социальных связей внутри социальной
сети описывается через:
1. частоту контактов (количество прямых «face-to-face» контактов
и/или контактов по телефону или E-mail с членами своей социальной сети);
2. сложность (количество типов транзакций и/или социальная поддержка, имеющая место в данных социальных связях; например
одно взаимодействие с членом социальной сети может включать,
как эмоциональную, так и инструментальную поддержки);
3. продолжительность (временная продолжительность социальных
связей человека);
332 |
4. реципрокность (степень «двусторонности», взаимности социальных связей внутри социальной сети; пространство, в котором
транзакции являются однонаправленными или реципрокными);
5. эмоциональную близость (степень эмоциональной близости
в межличностных взаимодействиях с членами социальной сети).
Таким образом, социальные сети представляют собой, прежде
всего, механизм передачи информации, услуг и ресурсов между
людьми. Но также они выполняют и более широкие социальные
функции, связанные социализацией (в ее различных проявлениях, в
то числе и криминальных). Чаще всего социальные сети поддержки
рассматриваются как мощный ресурс социального благополучия
семей и индивидов.
В контексте социально-педагогической деятельности в микросоциуме организация социальных сетей поддержки может представлять собой метод работы, заключающийся в развитии контактов
клиента (ребенка, подростка, взрослого) с локальными сообществами и социумом с целью использования ресурсов неформальной
взаимопомощи и поддержки со стороны ближайшего окружения,
позволяющий дополнить и поддержать формальные аспекты социальной помощи.
Естественные социальные сети поддержки можно успешно
использовать, для того, чтобы дополнить и поддержать формальную социальную помощь. Ключевой ресурс в этом процессе – это
поиск и привлечение к сотрудничеству фигур из непосредственного окружения клиента или внешнего социума, которые обладают
достаточными материальными, эмоциональными или социальными
ресурсами, необходимые клиенту. Такими фигурами могут стать,
например, родственники, соседи или друзья клиента, сотрудники
какой-либо организации, имеющие возможность уделять клиенту
часть своего времени и внимания. Эти люди могут помочь специалисту лучше понять систему отношений клиента и через этот процесс содействовать расширению его социальных контактов и улучшению социального функционирования.
Базовым для данной модели является принцип активизации
и стимулирования ресурсов индивидуальных, групповых и общественных действий (упомянутый нами выше принцип Empowerment)
для решения общезначимых проблем в рамках локальной общности людей. Другой важнейший принцип – это принцип участия
(participation), основанный на представлении о том, что социальные
| 333
проблемы (бедность, преступность, плохие школы, наркомания,
общественная апатия и равнодушие) могут быть локализованы
на местном уровне общими усилиями через вовлечение людей
в обсуждение проблем и в совместную деятельность по их решению.
По сути, речь идет о возможности определять политику развития на
локальной территории. В этом смысле термин «политика» используется в своем первоначальном значении как деятельность, направленная на поддержание жизни города или поселения («полиса»).
Элементы такой микрополитики – это различные формы самоорганизации граждан для на решение какой-либо общей проблемы.
В этом смысле политика – это не столько сфера борьбы за власть,
сколько способы осуществлять договоренности и совместно действовать для защиты общих интересов.
Реализация этих принципов подразумевает необходимость
для социального работника создавать условия для взаимодействия различных общественных групп и официальных организаций, поддерживать структуры планирования и принятия решений
в сообществе, стимулировать ответственное лидерство, развивать
социальные связи с сообществе, поддерживать общественные дискуссии и обсуждения, фокусированные достижение договоренностей между заинтересованными участниками.
В сферу профессиональных задач социального работника в рамках этого подхода входит помощь, во-первых, в установлении контакта и организации взаимодействия между активистами, готовыми
поддерживать своей инициативой процесс изменений в сообществе,
и, во-вторых, информационная, организаторская и консультативная
поддержка проектов. Общественным проектам, как правило, необходимо найти: 1. финансовую поддержку; 2) экспертную поддержку
квалифицированных специалистов; 3) социальную поддержку, обеспечивающую участие в проекте более широкой группы. Социальный работник может быть консультантом и координатором проекта,
поддерживая общественные инициативы и в рамках фандрайзинга,
и на этапе разработки плана действий и поиска экспертных оценок,
и в рамках мобилизации ресурсов сообщества для коллективных
действий по реализации проекта. Социальный работник может
помочь инициативным группам определить источник проблемы,
сформулировать реалистичные цели, этапы и стратегию действий,
найти источники финансовой поддержки проекта. Немаловажная
часть работы также состоит в том, чтобы предоставить активистам
334 |
информационную поддержку и организовать компанию, привлекающую внимание к проблеме.
Таким образом, в рамках концепции социальной работы по организации локальных сообществ профессиональная роль специалиста
видится в том, что выступает в качестве координатора действий
активистов и инициативных групп, готовых на себя взять ответственность за изменения, необходимые сообществу и помогает установить каналы коммуникации между, по меньшей мере, четырьмя
субъектами социальных действий и принятия решений по поводу
проблемных социальных ситуаций: местных жителей, инвесторов
или спонсоров проекта, государственных чиновников и специалистов-экспертов, обеспечивающих информационную и юридическую
поддержку общественных инициатив.
Brager, G., Specht, H. (1973) Community organizing. N.Y.: Columbia
University press, p. 363.
Brown, Ch., O’Day, M. (1980) Services to Elderly / Handbook of Social
Services (Ed. by N. Gilbert and H. Specht). – N.Y., p. 102–149.
Fischer, C.S., Jackson, R.M., Steuve,C.A., Gerson, K., Jones, L.M., Baldassare M. (1977) Networks and places. New York.
Glisson, Ch.A., Dulmus, C.N., Sowers K. M. (Eds.) ( 2012). Social Work
Practice with Groups, Communities, and Organizations: EvidenceBased Assessments and Interventions. Hoboken, NJ: John Wiley &
Sons, Inc
Rubin, H. J., Rubin, I. (2008). Community Organizing and Development
(4th Edition). Boston. Pearson. p. 464.
Лифинцев, Д.В., Лифинцева, А.А. (2011) Концепции социальной поддержки: позитивные и негативные эффекты социальных связей
в контексте субъективного благополучия человека. Вестник балтийского федерального университета имени и.Канта 11, с. 74–80.
Лифинцев, Д.В., Серых, А.Б., Лифинцева, А.А. (2012) Понятие «личность-в-ситуации» в теории социальной работы. Наука и бизнес:
пути развития 10, с. 11–14.
Пэйн, М. (2007) Социальная работа: Современная теория. Москва:
Академия.
| 335
Endnote
1. Исследование выполнено при финансовой поддержке РГНФ в рамках научноисследовательского проекта «Теоретико-методологические основы социальнопедагогической деятельности по развитию социальных связей в микросоциуме»
(проект 11-06-00441а)
The role of the contemporary higher education
in the implementation of the euro in Poland
dr Paweł Sitek
Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
[email protected]
Abstract
It must be accepted that Poland has used 25 years of political and economic freedom to generate the development of country in many areas.
The passage of years has confirmed the stability of Polish and our credibility for investors, which is one of the most important determinants of
development. Currently, after the election campaign for the European
Parliament, it can be observed, that in Poland, despite the noticeable economic growth, rising the living standards and a numbers of similar circumstances, Polish society falls into irrational contestation, negation and
they change the current achievements into the populist and dangerous
socio-economic figures. Poland in its stability is a young country and it
needs to maintain the exchange course toward stabilization. It is essential,
urgent and economically safe for Poland to access to the euro zone. The
political factor supporting this idea is exhausted and sometimes in crises.
Therefore, it is necessary to give the support to activities that promote
the entry into the euro zone. That kind of support should be given by
the institution of higher education – colleges and universities with of economic, financial or political profiles, A good example of such activities in
that field are action undertaken by the Alcide De Gasperi University of
Euroregional Economy in Józefów.
Keywords:
the euro zone, economic security, the idea of higher education, the European
Union, wise citizenship
Introduction
Poland with many positive results, after 25 years of transition and
10 years of membership in the EU, now is a situation of the internal
338 |
Paweł Sitek The role of the contemporary higher education…
decision-making stalemate when it comes to joining the euro zone. Recalling the provisions and regulation of the Maastricht Treaty and then the
Lisbon Treaty, it must be recalled that Poland is obliged to enter into the
Economic and Monetary Union.
The political party – Civic Platform (PO), in coalition with Polish
Peasants’ Party (PSL) is currently governing in Poland for second term.
Based on the facts, there is a need to emphasize a number of positive
changes and developments in the field of public finance and other sectors
of the economy. There have been notable changes in the sizes of investments done both by the public and private sector. It is particularly difficult
and yet very crucial to finally prepare Poland to join the euro zone in the
term of finance and economy. However, the process of social and political
preparation is also extremely difficult.
This analysis will cover some part of the legal and financial issue but
above all we will appeal to the idea of higher education, the its role and
possibilities of giving the real support in this process by colleges and universities. (Illeris 2006, pp. 24–32).
It is noticeable in Poland the tiredness of the current ruling coalition.
Also, a large-scale social phenomena focused on total negation and postulating a change of revolutionary character is rising up. In the history
of humanity, the revolutionary changes are questionable assessment and
we have to agree with it. There is a need in Poland to not make revolutionary changes but to practice the policy of “small steps” in one chosen
direction. The social context for it is becoming more and more unfavorable. In the political game, the compensated fight between PIS and PO can
be observe, in which the first of them definitely says “No” for the euro
zone and the second party (PO), because of the loss of public support,
begins to put the change in time. In both election variants it means stopping the civilization development of Poland and the stagnation of our
country.
The political scientists plotting their own scenarios, public people are
given speeches with the original thesis, but there is no real solution for
this problem. In this kind of “stalemate”, it is a need to go back to the positive work. The issues of the euro zone are not suitable for considerations
specific to the nature of political discourse festival. Society manipulated
in part and in part not having the knowledge is a very unpredictable electoral voice. Therefore, there is a demand for a permanent commitment of
colleges and universities in the discussion and in the transfer of technical
knowledge to broad masses of students who along with their families can
| 339
make real electoral changes and give a signal of support for the introduction of the euro zone in Poland.
The school function in the past and now
From the earliest times, the expectations towards school and education were always large. Mistakenly, in these expectations, the importance
and role of the family from which the children come is omitted. A little
citizen is staring learning in schools but still is getting the basic profiling
in the family home. A consistent point of view can be found among theorists that higher education in particular should primarily lead graduate
to the development of ability of independent and comprehensive thinking
in many areas.
It is natural that the foundations of science have been given by ancient
states. Educational systems and methods were modified during passing
years (see: Kot, 1996, pp. 46–97).
Starting from Sparta, it can be observed that the historical background
prejudge the purposes of education. The specific needs of the country in
specific military threats caused that the education system puts the emphasis on fundamental physical education for military purposes, where the
aspect of the development of the minds had less importance in the universal scale. Naturally, the education was in the hands of the state and
the state, by its own priorities, could rapidly deploy these needs into the
education system.
A significant change can be seen in the difference in the education
system in Athens. Athens State in geopolitics had not such threats as
Sparta, so they developed a citizen model with the emphasis on peace and
internal development of human being. Finally, the Democratic Republic
of Athens (fifth century BC) emphasized that education focused on the
comprehensive and harmonious development of the child with regard to
its individuality and aspirations. The assumption was made the Athenian
school system had been educated in three areas:
1. intellectual,
2. moral and,
3. physical.
Another important period in the development of higher education
which depends on the historical background was Ancient Rome. It is
assumed that after the bloom of the Roman Empire, it means, after the
conquest of the Hellenistic East (Egypt, Macedonia, etc) there has been
340 |
expansive growth and change in education. There has been widespread
of mathematics, technology, astronomy, the development of agrarian
knowledge and the beginning of general trend in education. The attention
should be paid to the details of the mentioned era. Namely, the specialized
Roman legions, the exclusion of other lands with respect to cultural otherness, etc. necessitated greater knowledge and tolerance. It was necessary
to increase the scope of education for an effective policy of conquest and
for providing administrative stability with the respect to the difference of
conquered lands and people. It is worthy to point out that physical education so important during Sparta time, in Ancient Rome lost its importance
and the education of the citizen with strong mind was being promoted.
This brief review of three periods, Sparta, Athens and Rome, with
their own dependences, shows that the state heavily used the determined
by itself strategy to form and create the education program and objectives.
It is natural that the determinants of the country security had big influence on the education system. Many agreed that it should be done also
currently.
Evidently, n the twenty-first century and in the globalization era and
the time of state and private education, the new conditions are created.
Although, the common denominators of the characteristics of universal values should remain stable. First of all, the values that regardless of
political and religious factors constitute the safety of the modern state. Of
course, the limitation must be made that the political system of the state is
consistent with the axiology defined by society.
The issue of the introduction of the euro in Poland is very complex as it
was already mentioned. In addition, the matter is even more complicated
due to the fact that in the case of changing the currency, the changes in
the Constitution of 1997 must be made. In Polish conditions, this means
having a qualified majority in parliament, which it has not happened since
1997. Simply put, it is not currently possible from the political point of
view. On the one hand, the largest opposition party, clearly aiming to take
power, announce that joining the euro area means the loss of Polish sovereignty attribute. At the same time the opposite side of the political scene
is defined voice “that the entry into the euro zone will more strengthen
Poland than missile shield”.
The problem of entering into the euro zone is extremely important for
the safety of current and future Poland and in the context of political realities we have to reflect on the importance of higher education in the substantive preparation of citizens for the changeover It would be a change
| 341
which actually stems from the historical background and geo-political
conditions in which Poland exists. Current higher education in Poland
has a large variety in terms of founding bodies, directions and strategies
for education. It is worth paying attention to education in full-time, distance learning, the Universities of the Third Age for the elderly, etc.
The lifelong learning plays an important role. There is a report from
the Conference “Lifelong education and higher education in the twenty-first century” (Frąckowiak, 2004, p. 263). This report brought a very
realistic assessment and crucial conclusions. According to them, there
is a need to for changes in the higher education institution so that they
could become institutions of learning throughout entire life. These
changes relate primarily to:
– more flexible approach to the admissions;
– development of distance education;
– training and teaching methods;
– creating a system that will accept experience gained by adults in
non-formal education;
– modalities for granting educational loans;
– universities need to be closer to the local community.
There should be remodeling of colleges and universities toward the
needs and expectations of people who want to grow and develop. At
the same time, the aspect of the separation of education from a practical dimensions, in the sense of connecting the practical and theoretical
knowledge, is noticed. In addition, the most of specialization could make,
at least at the minimum level, the connection to civil or state matters.
The big problem is that they do not do it and that is significant error of
the globalization period. The number of people with higher education is
very high but the social phenomena, in particular the election attendance
shows that the same people are isolated from domestic and civil matters.
A drawback of higher education systems is its traditional model. It
means that the system expects from the student to learn a particular field
of knowledge, to demonstrate the mastery of this knowledge and the end.
The variety of specialization and issues allows the acquisition of formal
and non-formal knowledge. However, the opportunity to present own
view by the student or verifying the position within the group become
neglected by latest methods (test, e-learning). Undoubtedly, there are
many benefits flowing from the participation of universities and colleges
in educational programs offered by the European Union. Higher education is an important element of the idea of comprehensive education, as
342 |
they have the potential to be used for better realization of that idea. Therefore, it is not surprising that we want to see higher education institutions
as an important and decisive factor for the direction of the development
of the civic education idea.
It is worth to mention that today, we have today such specialization
as: economics, finance, accounting, banking, internal security, law, public
administration, political science, management, and many others. All these
directions are predisposed to give to a student the opportunity to present
and verify their views on the public interest matter.
We can give here an example of 24 year old person studying national
security. This student has some failure and problem in labor market and
he postulates the comeback to the nationalization of workplaces in Poland.
This is a young person who is left with his real problems and when listening to the opposition leader’s promises, in his helplessness, he is able to
support something even irrational but what can give him hope. In the
context of national security study, there are lot of thematic panels allow
discussion on this issue. Such discussions are necessary from the national
security point of view. The adoption of this concept on a mass scale by the
opposition party will change country’s political system and going back to
the central economy, one-party system and also the return of all associated economic distortions. Such situation must change the status of the
internal security of the country.
Finally, it can be concluded that the school has an incomparable range
of qualities, allowing involvement in the implementation of the euro in
Poland. Namely, school from the beginning of the education system to the
higher education is characterized by:
– reaching out to a broad age range (from a small child to the very
mature person very)
– enjoying the public trust,
– enjoying the political neutrality,
– through educational cycles, it has the ability to conduct deepened
block about the euro currency.
Contemporary College is obliged enter into the process of
implementation of the euro in Poland
Current historical background situates Poland as a member of the
NATO and the EU member located on the eastern border of the European Union. This is a very important and significant in the consequences
| 343
fact. At the same time, the truth is that the European Union is one of the
most important economic areas of the world from the generated GDP and
external trade volume point of view. Poland, along with its geographical
location has no other real strong and safe economic community in neighborhood. In a sense, the conclusion is entitled that Poland must cooperate
closely with the European Union and every concept of isolation of Poland,
even under the pretext of concern for the misunderstood “independence”
is contrary to the Polish national interest when it comes to contemporary
Polish position.
Referring to the function of education and its missions undertaken
in ancient times, today the claim should be to formulate that the current
higher education in Poland is distanced from binding to its mission of
civic education. Of course, the origin of this negative phenomenon is easy
to diagnose. Poland is a relatively young democracy therefore the number
of institutions also universities, sensing people’s anticipation are distancing themselves from political and party themes. Unfortunately, this is
a dangerous confusion of concepts. This will cause the weakening of social
attitudes and consequently the weakening of the national security in favor
of overcoming extreme populist or national groups. Extremely important
from the point of view of economic security is the issue of Polish accession to the euro zone (see: Sitek, 2008, pp. 203–215).
The value of the currency and economic condition of the area, which
this currency represents is dependent on the legal and economic conditions. According to stable and reliable sources, it must be noted that the
euro currency is stronger than the Polish zloty. Over the past 20 years, the
increasingly stronger link between financial markets in the world could
be observed, it was also true in the European Union. The result is this tendency is the globalization of financial markets (banking system, insurance
system, the securities). In practice, this means the participation of crossborder actors in effecting the transaction. Naturally, this eliminates the
occurrence of foreign exchange risks, accelerating the trade of goods and
services, but also carries some risks (International Monetary Fund, 2002).
You have to agree with the view that the Polish accession to the euro
area is a strategic issue and certainly consistent with the Polish raison
d’etat . Leaving aside the discussion of concerns and benefits or risks , it
is necessary to adopt the view that Poland has no alternative (Stępniak,
2002, p. 59). A country wishing to join the euro zone must meet the convergence criteria (the Maastricht criteria). Stability of the monetary union
guarantees the receiving countries will meet stringent requirements that
344 |
are difficult to push in national politics due to the need for strict fiscal
policy. Poland and each country joining the monetary union must achieve
a considerable degree of convergence, which applies to both nominal values (for example: inflation), as well as some real values (synchronization
of business cycles). In order to ensure stability within the euro zone, a list
of the convergence criteria was created that determine whether a country is prepared to adopt the common currency. There are four economic
conditions:
1. The price stability criterion – inflation is not higher than 1.5 percentage points above the average level of inflation in the three countries
with the lowest average,
2. The fiscal criterion – the budget deficit no greater than 3% of GDP and
public debt not exceeding 60% of GDP,
3. The interest rate criterion – long-term interest rate not higher than 2
percentage points above the average level of interest rates in the three
EU countries with the lowest inflation,
4. The exchange rate criterion – a stable exchange rate not extending
beyond level fluctuations (+ / – 15%) to a fixed exchange rate to the
euro in ERM II for two years.
The convergence criteria are set out in art. 140 of Treaty on the
Functioning of the European Union and specified in the Protocol no 13
annexed to the Treaties. In accordance with art. 140 of mentioned Treaty
on the Functioning of the European Union, the Commission and the
European Central Bank are obliged to publish reports on the progress
made by Member States on the path to membership in the Economic and
Monetary Union. The fulfillment of the convergence criteria is included
in the report as achievement of high degree of sustainable convergence,
which is the basis for the start of the abrogation of the derogation. Abrogation of the derogation is associated with the obtaining of formal membership in the Economic and Monetary Union. The decision to abrogate
a derogation is made by the Council at the request of the Commission,
based on the recommendation of the members of the Council representing the countries of euro zone (Official Journal of the European Union,
2012/C 326/01 from 26.10.2012 – article140).
In Poland, the achieving the above four economic conditions generally
took already place in 2007. Currently, in 2014 Poland achieved similar
results and it is not a big problem now. The biggest problem is the lack of
social approval resulting from ignorance, defiance or as a result of actions
taken by the opposition parties proclaiming populism. Moreover, there is
| 345
already mentioned problem of having changes in the Constitution of 1997
and from the political point of view it is impossible now. Finally, from the
perspective of 10 years of Polish presence in the European Union and current political realities in the country, it should be assumed that this strategic for Poland step will be made in the long term which affects Poland be
pushed to the economic “second speed” in the European Union.
What is extremely important for this argument, the economic crisis
of recent years, which has affected the global economy, also negatively
affect the economic situation and macroeconomic indicators in the European Union. Consequently, the European Union, with a very strong commitment to the euro zone countries, began diagnosis, preparation and
implementation of mechanisms to strengthen the euro zone. The essential
mechanisms, which will be broadly talked below, are designed to deepen
economic and monetary union in relation to the countries belonging to
the euro area. Hence, there is the thesis about “two-speeds”, that are the
European Union Member States that are in the euro zone and outside the
euro area. These mechanisms are designed to improve confidence in the
effectiveness of European and national policies, to perform key public
functions, such as the stabilization of economies and banking systems, as
well as to ensure a high level of economic growth and social welfare.
The idea of a banking union aims to strengthen the protection of the
euro zone countries against external economic shocks, ensure the European model of consistency and maintain the European Union’s influence
on a global level. Generally, banking union which is scheduled to start its
operation from 2015, is treated as the creation of an integrated financial
framework.
The concept of the banking union is based on three pillars.
The first pillar is aimed at harmonizing legal rules to protect deposits
up to EUR 100 thousand euro. This is not the revolutionary features due
to applicability of this regimen in most countries, including Poland. This
requirement is to be introduced in all the European Union countries.
The second pillar involves the strengthening of the position and power
of the European Central Bank. Expected changes cause the control of the
ECB under biggest banks. The European Central Bank control does not
cover the entire banking system and entire financial services sector. In the
case of Poland, a large part of the financial services has been taken by the
Credit Unions. This resulted large number of cautions and warnings coming from the institutions responsible for the security of financial trading.
The Credit Unions in Poland remained outside the banking supervision,
346 |
which created a significant risk to depositors, especially in the context
of increasing amounts deposited in the accounts of credit unions (Biekieszczuk, 2011, p.13). After a political discussions, Poland managed to
make changes to the Act of 5 November 2009 on the Credit Unions, introducing partial supervision of the Financial Supervisory Commission on
Credit Unions ( Dz. U. z 2012 r. poz. 855 and 1166 with amendments).
In the context of mentioned supervision of the ECB, it is clear that it will
not be applicable to the Credit. A similar situation is in Germany. Very
popular saving banks operated in federal states, whose balance sheet total
does not exceed EUR 30 billion, will not be covered with the supervision of the ECB. In Poland, most of the banks are operating as a part of
huge European institutions, which will be under the control of the ECB,
because they are established in the country of the euro area. Among the
banks with dominant Polish capital, large enough to fulfill banking union
criteria is only PKO BP.
The last – third pillar concerns the prudential mechanism of the bankruptcy and liquidation of the bank risk. Currently each country according
to its own banking law (national) has its own regulations in this regard.
At the design stage of legal principles to this pillar, it was postulated that
the European Commission should have competence in this area. Finally,
the point of view that the Minister of Finance, as the fiscal policy makers
must have the right to co-decision won. The third pillar involves the creation of a special fund of bank deposits. Fund capital increase gradually up
to the value of 55 million euros.
Returning to the issue of Polish accession to the euro zone, it should
be noted that extending the period of accession to the monetary union,
Poland condemned to remain in the second speed with a clear increasing
distance to the countries in the euro area. While there is implementation
of the banking union, Poland remains as a country called “state of close
cooperation” and consequently, new and extremely important anti-crisis
solutions will not be fully implemented in our country (M. Moschella
2011, p 106; Buckley and Howarth, 2011 pp 123-143). Practically, it is
uncountable but the lack of full commitment of Poland into banking
union is connected with the reduction of economic security.
It can be safely argued that all public and private colleges and universities are the last real area which may affect or change social knowledge and
social disapproval about joining by Poland the euro zone.
Previous actions of political parties, the leadership team, churches or
other organized social groups were not able to really achieve anything in
| 347
the field of Polish citizen awareness in this matter. It may be mentioned
that in a referendum of 2003 regarding Polish accession to the European
Union, the attendance slightly exceeded 50 percent required for its validity. Absolutely, it is certain that the current state of knowledge and citizenship attitude, in the case of a referendum regarding introduction the euro
currency in Poland, would lead to a negative result.
Conclusion
The colleges and universities have a social trust, they are apolitical and
they can use a wide range of substantive and thematic instruments. Starting with the substantive lectures there is a need to open the discussions
around these issues. Then, questions and concerns should be answered
and explained and this shell lead into the situation in which the citizenstudent could ask the question bothering him or her and discuss about
own the arguments. The reality of such discussion, initiated by various
professors and conducting over the years of study, must bring the growth
of attitudes oriented on the interest and acceptance for transparent economic structure.
An important form is the “public opened lectures” where universities
invites experts from the different field. Depending on the predisposition
of the speaker, a very extensive exchange of views may take place during
which the knowledge about the euro currency and the euro zone can be
consolidated. Another important form of higher education institutions’
activity is organized conferences. This is an even roomier substantive tool.
The experts and specialist representing different countries could participated in such conferences. It makes the opportunity for exchange of views
between professors-citizen coming from various legal system. In addition,
the conferences have the advantage that, due to the large publicity, have
the highest audience of listeners, which directly translates into the effectiveness of the discussed legal and financial institution.
The international exchange between universities also provides the
chance for this topic. Within the European Union and not only in Poland,
there is growing number of students enrolled on international exchanges
through various forms of cooperation between universities. This exchange
is often organized with the help of the European Union funds. This is an
opportunity to exchange ideas, expand their knowledge and experience,
also about the living standards of citizens in different countries – in the
euro zone and outside of it.
348 |
Another undefined tool possible to make use in the context of the
functioning of the university is a natural contact with an academic
teacher. It is obvious that students who are inspired by a lecture, are also
asking the further questions during the break and they have expectation
for customized dialogue. This is a special opportunity for predisposed
citizen – academic teacher to share his or her insights and views with student who is building own civic attitudes.
All of those matters need to be consider in the context of studentcitizen’s increasing distrust to the media, political parties, social groups,
and thus the mission of higher education in this regard is very necessary.
A very good example of the higher education institution using all of
the above mentioned ways and tools of spreading knowledge and leading discussion is the Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów. In this school during the specialization of public safety,
administration, law, environmental protection and other subjects regulated under the national education framework, it is naturally possible to
propose and discuss the banking union issues and to dispel public doubts
about the euro currency or about the implementation of prudential supervision in the European Union. It can be state from the experience of an
academic teacher and practicing lawyer that there is interest of students in
those topics. And it should be emphasized that the question of joining the
euro zone is a common problem and on every citizen.
To conclude, the demand should be placed that academic staff from
such specialization as economics, finance, accounting, banking, homeland
security, law, public administration, political science, management were
more open-minded, committed involved to priority issues of the current
decade in Poland.
References
Biekieszczuk, K. (2011). Nadzór KNF nad spółdzielczymi kasami oszczędnościowo-kredytowymi, in: E. Fojcik-Mastalska and E. Rutkowska-Tomaszewska (ed.), Nadzór Nad rynkiem finansowym. Aktualne
tendencje i problemy dyskusyjne (pp.11-20). Wrocław Prawnicza
i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Taken (20.05.2014) from http://
www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/38948/002.pdf .
Buckley J, and Howarth D (2011). Internal Market: Regulating the SoCalled ‘Vultures of Capitalism’. Journal of Common Market Studies,
Annual Review, pp. 123–143.
| 349
Consolidated versions of the Treaty on European Union and the Treaty
on the Functioning of the European Union (2012/C 326/01). Official Journal of the European Union (volume 55, 26.10.2012). Taken
(09.10.2013) from http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.
do?uri=OJ:C:2012:326:FULL:EN:PDF
Frąckowiak , A. (2004) Edukacja ustawiczna a szkoły wyższe w XXI wieku,
in: R. Góralska and J. Półturzycki (ed.), Edukacja ustawiczna w szkołach wyższych – od idei do praktyki (pp.261- 297). Płock–Toruń.
Illeris, K. (2006). Trzy wymiary uczenia się. Wrocław: Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
International Monetary Fund. (2002). Developing countries Reed social
safety nets to semper side effects of globalization, in: „IMF Survey”
of 16.12.2002. Taken (30.05.2014) from https://www.imf.org/external/
pubs/ft/survey/survinfo.htm
Kot, S. (1996). Historia wychowania. Tom I. Od starożytnej Grecji do
połowy wieku XVIII. Worcław: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Moschella, M. (2011). Searching for a Fix for International Financial Markets. The European Union and Domestic Politico-Economic Changes,
Journal of Contemporary European Studies, 19(1), pp. 97-112.
Sitek, P. (2010). Aspekty prawno-administracyjne mapy drogowej do euro
przyjętej przez rząd RP w dniu 28 października 2008r, in: M Czuryk
– Kulesza (ed.), Prawne aspekty działania administracji publicznej
(pp. 203–215). Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menadżerskiej w Warszawie.
Stępniak, A. (2002). Strategia dla Polski po wejściu do Unii Europejskiej
na lata 2004-2015. Warszawa.
Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, Dz.U. 2012 .855 and 1166 with amendments.
The national, regional and global dimension
of the copyright trade on the Internet
Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw
autorskich w Internecie
Inga Oleksiuk
Doktor nauk prawnych
Doktor nauk humanistycznych
Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania
Abstracts
The dynamic expansion of the transnational copyright market on
Internet changes the manner of distribution and use of intellectual property. This paper analyses the process of the development of the transnational and international copyright market. The author points out that the
dynamic transformation process became a distinctive feature of the copyright trade. Therefore, a static determination of a given market needs
to be complemented with an analysis focused on its development trends
(economic, technological, socio-cultural) in terms of their impact on
the barriers to access to the market. In this context, legal barriers need
to be given special consideration. The market of copyrightable intellectual property includes actions, goods and services that are subject to
national law and have both economic and cultural relevance. They enjoy
legal protection mainly because they convey identity, values and meanings rather than due to their mere market value. Hence, in the process of
geographical market definition the rules for the protection of IP set out
in the EU Treaty, in the constitutions of the individual Member States,
in copyright laws and regulations and culture law in the broad sense of
the term should be taken into consideration. At the same time, the individual and public interests in respect of the creative activity need to be
balanced.
Dynamiczny rozwój rynku praw autorskich w Internecie prowadzi do
jakościowych zmian w sposobie korzystania i udostępniania dóbr intelektualnych. Mając powyższe na uwadze, przedłożone studium poświęcono
formowaniu się ponadnarodowego i międzynarodowego rynku praw
352 |
Inga Oleksiuk Narodowy, regionalny i światowy wymiar rynku praw autorskich…
autorskich. W pracy dowodzi się, że dynamiczny proces przeobrażeń
stał się charakterystyczną – immanentną cechą obrotu własnością intelektualną. Tym samym wszelkie ustalenia, mające na celu określenie granic rynku praw autorskich, prowadzone w ujęciu statycznym, powinny
być uzupełnione ustaleniem znamiennych dla tego rynku tendencji
rozwojowych (ekonomicznych, technicznych, społeczno-kulturowych)
pod kątem ich wpływu na bariery wejścia na rynek. W tym kontekście
podkreśla się znaczenie barier prawnych. Rynek autorskich dóbr intelektualnych obejmuje działania, dobra i usługi, będące przedmiotem
prawa krajowego, mające znaczenie zarówno gospodarcze, jak i kulturowe. Są one przedmiotem ochrony prawnej nie tylko ze względu na
swoją wartość rynkową, ale przede wszystkim dlatego, że są nośnikami
tożsamości, wartości oraz znaczeń. Tym samym, proces ustalenia granic
rynku geograficznego powinien uwzględniać zasady ochrony twórczości, określone w Traktacie UE, w konstytucjach poszczególnych Państw
Członków Unii, w regulacjach autorskich i w szeroko rozumianym prawie
kultury. Jednocześnie należy pamiętać o konieczności zrównoważenia,
w odniesieniu do dóbr intelektualnych, interesów autorów z interesami
ogólnospołecznymi.
Keywords:
intellectual property, Internet, cultural diversity, market, globalization
własność intelektualna, Internet, wielokulturowość, rynek, globalizacja
Wprowadzenie
Wyznaczenie rynku relewantnego jest warunkiem sine qua non stosowania ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów do postępowań
toczących się w jej trybie (Kohutek, Sieradzka 2008, uwagi do art. 4, s. 6
i n; Pęczalska, 2007 s. 106; M. Senderowicz, M. Szwaj, 2007, s. 9). Dotyczy
to kwalifikacji aktów współpracy między przedsiębiorcami, ustalania siły
rynkowej przedsiębiorcy, oceny koncentracji. Jednocześnie praktyka stosowania ustawy antymonopolowej wobec uczestników obrotu własnością
intelektualną rodzi liczne pytania i wątpliwości (Materna, 2013; Oleksiuk,
2009; Piontek, 2008; Drexl 2007). Jednym z głównych źródeł problemów są zmiany w sposobie korzystania z utworów w Internecie i związany z nimi rozwój ponadnarodowego i międzynarodowego rynku praw
autorskich. Mając powyższe na uwadze, przedłożone studium poświęcono
| 353
analizie barier dostępu do rynku jako głównej zmiennej w procesie ustalania granic rynku właściwego w obrocie prawami autorskimi.
Pojęcie rynku właściwego
W naukach ekonomicznych (Modzelewska, 2002, s.49) przyjmuje
się, że rynek powstaje przez zetknięcie popytu i podaży. Na potrzeby
ponadnarodowego prawa antymonopolowego stosuje się zawężoną
definicję, ograniczając ekonomiczne rozumienie rynku, ze względu na
następujące kryteria: substytucyjność towarów, terytorium, czas. Przyjmując pierwsze kryterium, wyróżnia się rynek właściwy (relewantny)
produktowo (asortymentowo), a ze względu na drugie kryterium – rynek
właściwy geograficznie (terytorialnie). Określenie rynku właściwego
czasowo zależy od okoliczności danej sprawy. Zgodnie z wyjaśnieniami
Komisji w wielu postępowaniach ustalenie aspektu temporalnego nie
jest konieczne. W punkcie 9 powyższego Obwieszczenia stwierdza się, że
rynek właściwy stanowi połączenie wskazanych wyżej rynków.
Definicję legalną rynku właściwego zawiera też artykuł 4 u.k.k. Zgodnie prawem krajowym przez rynek właściwy należy rozumieć „rynek
towarów, które ze względu na ich przeznaczenie, cenę oraz właściwości,
w tym jakość, są uznawane przez ich nabywców za substytuty oraz są oferowane na obszarze, na którym ze względu na ich rodzaj i właściwość,
istnienie barier dostępu do rynku, preferencje konsumentów, znaczące
różnice cen i koszty transportu, panują zbliżone warunki konkurencji”
(artykuł 4 punkt 9 u.k.k.).
Biorąc pod uwagę ratio legis, obowiązującej w Polsce ustawy, w literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że rynek relewantny „wyznacza płaszczyznę współzawodnictwa przedsiębiorców w zakresie danego towaru
na określonym rynku geograficznym” (Kohutek, Sieradzka 2006, s. 186;
Pęczalska, 2007, s. 99-100). Ogólnie rzecz ujmując, wyznaczenie rynku
właściwego polega na przeprowadzeniu analizy działalności podmiotów
gospodarczych pod kątem segmentacji jakiejś sfery produkcji lub obrotu,
aby na tej podstawie wyodrębnić kilka rynków, w tym rynek właściwy
w danej sprawie. Analiza powinna prowadzić do określenia podmiotów,
będących w stanie ograniczyć (lub w inny sposób krępować) zachowania
danego przedsiębiorcy, czyli aktualnych lub potencjalnych konkurentów.
Polski ustawodawca zdefiniował pojęcie konkurentów w części ogólnej
ustawy antymonopolowej. Odpowiednio do artykułu 4 punktu 11 u.k.k.
konkurenci to przedsiębiorcy, którzy wprowadzają lub mogą wprowadzać,
354 |
albo nabywają lub mogą nabywać, w tym samym czasie, towary na rynku
właściwym. Natomiast w świetle punktu 26 wytycznych Komisji Europejskiej (Obwieszczenie KE – Wytyczne w sprawie ograniczeń wertykalnych,
2000/C-291, s. 1) potencjalny konkurent to przedsiębiorca, który faktycznie nie dostarcza konkurującego produktu/usługi, ale mógłby to robić
i w braku porozumienia robiłby ze względu na zmiany preferencji odbiorców, jako odpowiedź na niski i stały wzrost cen względnych.
W praktyce ustalenie, jakie podmioty uznać należy za potencjalnych
konkurentów, nastręcza poważne trudności (Kohutek, Sieradzka, 2006, s.
212). Konkurencja potencjalna to taka, która mogłaby realnie powstać.
Przyjmuje się, że potencjalny konkurent to taki przedsiębiorca, który
mógłby w ciągu roku zaopatrywać rynek (dokonać niezbędnych inwestycji). Ocena musi opierać na realistycznych podstawach; nie wystarczy
czysto teoretyczna możliwość wejścia danego podmiotu na dany rynek.
Rynek właściwy geograficznie
Rynek geograficzny jest to rynek właściwy, wyznaczony wedle kryterium terytorialnego. (art. 4 pkt 9 u.k.k.) – jest to obszar, na którym panują
zbliżone warunki konkurencji (Kohutek, Sieradzka 2006, s. 190; Pęczalska, 2007 rozdz. IX i powołane tam orzecznictwo sądów polskich; Senderowicz, M. Szwaj, s. 9). W świetle wyjaśnień Komisji Europejskiej jest
to „obszar, na którym zainteresowane przedsiębiorstwa zaangażowane są
dostawą produktów lub usług, na którym warunki konkurencji są wystarczająco jednolite i który odróżnia się od obszarów sąsiednich w szczególności ze względu na istnienie na tych obszarach znacząco różnych warunków konkurencji.” (Obwieszczenie w sprawie rynku właściwego, s. 155).
Do głównych kryteriów, na podstawie których wyznacza się relewantny
rynek geograficzny należą bariery dostępu do rynku, przez które należy
rozumieć czynniki, które uniemożliwiają lub utrudniają przedsiębiorcom
podjęcie działalności gospodarczej na danym rynku relewantnym. Podstawowe znaczenie mają: bariery prawne i ekonomiczne, przy czym jako
bariery ekonomiczne określa się bariery strukturalne i strategiczne.
Bariery prawne związane są z normatywnym ograniczeniem liczby uczestników danego rynku w drodze koncesji, licencji, zezwoleń
i innych instrumentów ingerencji państwa. W praktyce dotyczy to dziedzin, podlegających kompleksowym regulacjom o charakterze sektorowym, takich jak rynek medialny, dostaw energii czy rynek zbrojeniowy.
Są to obszary, w których ze względu na interes publiczny i realizację
| 355
priorytetów politycznych, rozwój wartości rynkowych podlega równoważeniu z innymi wartościami prawnie chronionymi (są to miedzy innymi:
bezpieczeństwo państwa, tożsamość narodowa, racja stanu). W kontekście prowadzonych rozważań należy przywołać unormowania w zakresie
upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, mających znaczenie w utrzymania i rozwoju tożsamości narodu polskiego (artykuł 6
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1997 r. Nr 78 zwanej dalej
Konstytucją) lub różnorodności kulturowej Unii (Konwencja UNESCO
sporządzona w Paryżu dnia 20 października 2005 r. w sprawie ochrony
i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, zatwierdzona
w imieniu Wspólnoty na mocy Decyzji Rady WE z dnia 18 maja 2006
roku (Dz.U. WE L 201 z 25 lipca 2006 r., s. 15). Jakkolwiek wprowadzenie
ograniczeń nie stoi (samo w sobie) w sprzeczności z konstytucyjną zasadą
swobody gospodarczej (artykuł 22 Konstytucji), to warto zaznaczyć, że
kompetencja organów władz publicznych do przyznania jednemu lub kilku podmiotom wyłącznych praw do realizowania określonej działalności
gospodarczej, może prowadzić do powstania monopolu prawnego (quasi-monopolu), co ze swej strony skutkuje wyłączeniem lub ograniczeniem
swobody zachowań rynkowych w danym obszarze stosunków społeczno-gospodarczych (Baeher, Stawicki, 2005, s. 157; Kohutek, Sieradzka, 2008,
s. 81; Oleksiuk, 2009, s. 18).
Bariery ekonomiczne odnoszą się do struktury rynku lub bezpośrednio do sposobu działania danego przedsiębiorcy. Ich źródłem może być
ograniczony zasób surowców naturalnych, nawyki kulturowe klientów,
przewaga technologiczna i inne. W kontekście prowadzonych rozważań ważne jest ustalenie, czy bariery dostępu do rynku praw autorskich
(w tym rynku zarządzania tymi prawami) są niskie, czy wysokie. Organ
ochrony konkurencji powinien zatem ocenić możliwość podjęcia działalności gospodarczej w danym segmencie obrotu przez nowe podmioty.
Instrumenty badania rynku
Główne tendencje polityki konkurencji w Unii Europejskiej cechuje
umacnianie się roli analiz ekonomicznych w procesie badania rynku
i definiowania pojęć prawa antymonopolowego (Kohutek, Sieradzka,
2008, s. 204; Banasiński, Stawicki, 2007; Piątek 2008, Lewandowski 2009,
Materna 2013). W kontekście prowadzonych studiów na uwagę zasługują dwie istotne koncepcje mające wpływ na proces wyznaczania rynku
właściwego. Chodzi tu o metody: bardziej ekonomicznego podejścia
356 |
i dynamicznego podejścia. Są one ze sobą funkcjonalnie powiązane. Koncepcje te rozwinęły się początkowo w USA. Przyczyną ich odpowiedniego
przeniesienia na grunt europejski są zjawiska społeczno-gospodarcze,
związane z globalizacją i rozwojem gospodarki opartej na wiedzy. W świetle założeń polityki gospodarczej UE konieczne jest zapewnienie zgodności liberalizacji sektora usług z pluralizmem i rzetelnością tych usług
(Niepokulczycka, 2006, s. 73). Dodatkowo, w odniesieniu do obrotu prawami autorskimi „podkreśla się konieczność harmonizacji prawa autorskiego i praw pokrewnych na wysokim poziomie ochrony ze względu na
to, że są to prawa fundamentalne dla twórczości intelektualnej. W tym
kontekście podnosi się, że ochrona tych praw zapewnia utrzymanie i rozwój twórczości w interesie autorów, przemysłu związanego z kulturą, konsumentów oraz całego społeczeństwa” (Dyrektywa 2001/29/WE).
Biorąc pod uwagę ekonomiczne podejście w procesie stosowania
publicznoprawnych instrumentów ochrony konkurencji, ważne jest
stwierdzenie, że ratio legis krajowych regulacji autorsko-prawnych w istotnej mierze koresponduje z założeniami polityki konkurencji. Oba obszary
działań spełniają ważną rolę w realizacji strategicznych celów rozwoju UE,
w zakresie funkcjonowania gospodarki rynkowej, w tym udanej rywalizacji gospodarki europejskiej z konkurencją międzynarodową. Wskazane tu tendencje powinny znaleźć odzwierciedlenie w procesie stosowania prawa antymonopolowego wobec podmiotów praw autorskich oraz
reprezentujących ich interesy ozz.
Druga z wymienionych koncepcji – dynamicznego podejścia postuluje, by ostateczna ocena danego segmentu rynku gospodarczego była
oparta nie tylko na wnioskach wynikających z analizy aktualnych (statycznie ujętych) parametrów, ale uwzględniała również dynamikę i kierunki zmian zachowań rynkowych. Podejście dynamiczne wymaga wnikliwej oceny przesłanek decydujących o stopniu otwarcia/zamknięcia
rynku relewantnego, a tym samym możliwości wejścia na rynek nowych
podmiotów. Słusznie zwraca się bowiem uwagę, że nawet „przedsiębiorca
dysponujący wysokim udziałem w rynku właściwym nie będzie w stanie
działać niezależnie od konkurentów, kontrahentów, czy konsumentów
jeżeli bariery dostępu do rynku są niskie” (Kohutek, Sieradzka, 2008,
s. 212).
Odnosząc powyższe rozważania do analizy rynku autorskich dóbr
intelektualnych, przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na jakościowe
zmiany w procesie dystrybucji utworów. Międzynarodowy obrót dóbr
intelektualnych jest bezpośrednio związany z rozwojem technologii
| 357
komunikacyjnych, umożliwiających transgraniczne rozpowszechnianie
utworów. Równie istotnymi czynnikami są: duże nasycenie europejskich
gospodarstw domowych urządzeniami stacjonarnymi lub mobilnymi,
dostępność technologii i usług komunikacyjnych oraz powszechne korzystanie z Internetu i innych zasobów cyfrowych (Antczak, 2014, s. 106).
Bariery dostępu do rynku praw autorskich
W związku z powyższym, w procesie ustalania granic rynku właściwego w danej sprawie należy uwzględnić zmiany zasad udostępniania
i korzystania z utworów w Internecie pod kątem ich wpływu na obniżenie
barier dostępu do omawianych rynków. Już w minionej dekadzie Komisja
UE zauważa, że „udzielanie licencji w sposób tradycyjny (off-line) staje
się w coraz większym stopniu działalnością transgraniczną, natomiast
udzielanie licencji on-line ze swej istoty stanowi działalność, której granice nie mogą być ograniczone do jednego kraju”. Jednocześnie stwierdza, że „zainteresowane strony poszukują nowych i technologicznych
rozwiązań mogących zapewnić dostęp do utworów i dóbr intelektualnych
objętych ochroną w wymiarze europejskim lub ogólnoświatowym.” Zdaniem Komisji ponadnarodowy obrót towarami i usługami, mającymi za
podstawę prawa autorskie i prawa pokrewne, jest optymalnym obszarem
dystrybucji dóbr intelektualnych ze względu na korzyści, wynikające
z osiągnięcia ekonomii skal i powinien stać się zasadą w odniesieniu do
prawa do zwielokrotnienia, publicznego odtworzenia oraz publicznego
udostępnienia. Prawa te występują przy okazji każdego przekazu o charakterze cyfrowym.
Upowszechnienie nowych mediów i nowych modeli biznesowych
w systemie dystrybucji utworów skutkuje obniżeniem ekonomicznych
barier dostępu do rynku utworów rozpowszechnianych on-line. Ważną
przeszkodą pozostają jednak bariery prawne. Rozwój ponadnarodowego
rynku omawianych dóbr powoduje bowiem odejście od klasycznej dla
prawa autorskiego zasady terytorialności.
Zasada terytorialności została wypracowana na gruncie prawa międzynarodowego (Konwencji berneńska 1986) i jest uznana przez państwa
członkowskie UE, co znajduje odzwierciedlenie w krajowych regulacjach.
W wyroku Volvo przeciwko Veng (C-238/87) TS UE zaznaczył, że wobec
braku standaryzacji i harmonizacji praw własności intelektualnej, określenie warunków i procedur ich ochrony należy do prawa krajowego. Zgodnie z powyższym TS UE przyjął, że podstawowe uprawnienia wynikają
358 |
z krajowych regulacji z zakresu własności intelektualnej (Volvo przeciwko
Veng C-238/87; Parfums Christian Dior przeciwko Evora, C-337/95). Również Komisja Europejska stwierdziła, że co do zasady nie istnieje coś
takiego jak wspólnotowe prawo autorskie (Komunikat KE, Zarządzanie
prawami autorskimi i prawami pokrewnymi na obszarze Wspólnego
Rynku, 16.04.2004 r. COM (2004) 261 final).
Powszechne stosowanie zasady terytorialności miało wpływ na rolę
polskich stowarzyszeń twórczych i artystycznych, pełniących funkcje ozz,
dawało im bowiem możliwość zarządzania zarówno prawami polskich, jak
i zagranicznych twórców, wydawców i artystów wykonawców. Wskazaną
praktykę potwierdziły ustalenia UOKiK, który w uzasadnieniu decyzji nr
RWA- 21/2004 wyjaśnił, że polska organizacja legitymowała się umowami
o zarządzaniu i ochronie praw dwóch i pół miliona autorów i kompozytorów zagranicznych, reprezentowanych w Polsce na podstawie ponad stu
umów o wzajemnej reprezentacji repertuarowej, zawartych ze wszystkimi
znaczącymi ozz na świecie. Jednak wskazane wyżej procesy zmian mają
charakter jakościowy i zmuszają krajowe ozz do rewizji dotychczasowych
zasad współdziałania. Są to kwestie o podstawowym znaczeniu dla oceny
barier dostępu do kluczowego segmentu współczesnego rynku praw
autorskich i pokrewnych – rynku zbiorowego zarządzania tymi prawami.
Dlatego na uwagę zasługują zarówno próby utrzymania dotychczasowego
systemu współpracy europejskich ozz, jak i nowe rozwiązania oraz formy
kooperacji.
Do pierwszej kategorii można zaliczyć Porozumienie z Santiago, które
dotyczyło praw do wykonywania utworów muzycznych. Zostało zawarte
przez prawie wszystkie większe stowarzyszenia autorskie, reprezentujące twórców lub wykonawców. Była to próbna umowa wzajemna, która
zezwala każdej z stron na udzielanie multilateralnych licencji na korzystanie on-line z praw do publicznych wykonań. W świetle zawartych uzgodnień, organizacje zbiorowego zarządzania zobowiązały się do udzielania
licencji o zasięgu ogólnoświatowym tylko użytkownikom, mającym siedzibę na ich terytorium krajowym.
Odmienne rozwiązanie przyjęto między innymi w Umowie OnLineArt
oraz Umowie Simulcastingu W Umowie OnLineArt, określającej zasady
udzielania licencji na korzystanie z utworów plastycznych i fotograficznych za pośrednictwem Internetu, strony ustaliły, że licencja może zostać
udzielona przez jakąkolwiek organizację zbiorowego zarządzania na tych
samych warunkach, natomiast zgodnie z Umową Simulcastingu, użytkownicy mogą uzyskać licencję obowiązującą na terenie całego Europejskiego
| 359
Obszaru Gospodarczego (EOG) od jakiejkolwiek działającej na tym terenie organizacji zbiorowego zarządzania.
Należy tu podkreślić, że Komisja jest jednym z głównych inicjatorów zmian polityki dystrybucyjnej, co kształtuje zasady realizacji zz na
obszarze EOG i w praktyce sprawia, że ozz są motywowane do podejmowania działań o charakterze konkurencyjnym. W związku z Porozumieniem z Santagio, Komisja wydała pisemne zgłoszenie zastrzeżeń,
dotyczące udzielania przez organizacje zbiorowego zarządzania, na mocy
powołanego wyżej porozumienia, licencji na nadawanie przez Internet.
Komisja stwierdziła, że „Porozumienie to zawierało klauzulę podziału
klientów, zgodnie z którą organizacje zbiorowego zarządzania zobowiązały się do udzielania licencji o zasięgu ogólnoświatowym tylko użytkownikom mającym siedzibę na ich terytorium krajowym”. Komisja uznała
wówczas, iż utrata terytorialności wynikająca z Internetu, jak również
cyfrowy format plików muzycznych, otworzyły drogę licencji wieloterytorialnej ze wzrastającą konkurencją między organizacjami zbiorowego
zarządzania do udzielania tego nowego typu licencji. (Komisja IP/04/586
z 3 maja 2004 r.). W przywołanym dokumencie stwierdza się, że najskuteczniejszym rozwiązaniem byłoby zawarcie w przepisach wspólnotowych
postanowienia, że każda licencja, dotycząca publicznego odtwarzania lub
udostępniania przynajmniej w odniesieniu do czynności o zasięgu transgranicznym, zezwala na korzystanie z danego utworu na terytorium EOG.
Działania Komisji na rzecz rozwoju konkurencji w obszarze zz zostały
ograniczone przez Trybunał Sprawiedliwości UE, który w szeregu wyroków wydanych w 2013 roku (SIAE przeciwko Komisji, T-433/08; Tono
przeciwko Komisji, T-434/08; Zaiks przeciwko Komisji, T-398/08 i in.)
zwrócił uwagę, że nowe inicjatywy Komisji są oparte na błędnych założeniach, w szczególności przedłożone przez nią argumenty na rzecz
rozwoju konkurencji między krajowymi organizacjami zostały sformułowane w oderwaniu od realiów obrotu prawami autorskimi i pokrewnymi, ergo całokształtu zadań realizowanych przez ozz. Już w sprawie
Lucazeau przeciwko SACEM (C-110/88, C-241/88 i C- 242/88) Trybunał
Sprawiedliwości (TS) podkreślił, że do zadań ozz należy ochrona autora
przed nielegalnym, nieuprawnionym korzystaniem z jego twórczości.
Podobnie w 2013 r. Trybunał stanął na stanowisku, że przeprowadzona
przez organ antymonopolowy ocena praktyk rynkowych ozz w zakresie
udzielania licencji online została oparta na błędnej, cząstkowej ocenie
funkcji i uwarunkowań zbiorowego zarządu. TS zwrócił uwagę, że Komisja nie wyjaśniła, dlaczego ustalenia, będące podstawą decyzji zakazującej
360 |
współpracy ozz, ograniczały się do analizy tylko jednego z obszarów zz,
to jest do legalnej eksploatacji utworów (Wyrok TS w sprawie Zaiks przeciwko Komisji, T-398/08, pkt.120), natomiast nie uwzględniały konieczności monitorowania rynku, w tym reagowania na naruszenia praw
autorskich podmiotów uprawnionych, włącznie z dochodzeniem roszczeń na drodze sądowej. Istotą zz jest podejmowanie spraw, które mają
znaczenie dla ogółu twórców, są to zwykle długotrwałe procesy kończące
się wyrokami o precedensowym charakterze. Ciążący na ozz obowiązek
należytego wykonywania zz, wymaga łącznego realizowania wskazanych
wyżej zadań. Ponieważ Komisja nie była wstanie przekonać Trybunału
o słuszności decyzji, zakazującej współpracy ozz, TS UE stwierdził jej
nieważność i w chwili obecnej ozz mogłyby przystąpić do nowego porozumienia. Jednak skutkiem działań organu antymonopolowego są trwałe
zmiany w sposobi realizacji zz. W praktyce ingerencja Komisji sprawiła,
że podmioty, które dotychczas ze sobą współpracowały, został zmuszone
do podejmowania działań o charakterze konkurencyjnym.
Stanowienie reguł wolnorynkowych w obszarze dóbr intelektualnych
może być korzystne dla państw o rozwiniętym przemyśle kulturowym,
w którym funkcjonują producenci i ozz o największej sile rynkowej, dysponujące repertuarem dostosowanym do preferencji szerokiej publiczności, a tym samym nadającym się do międzynarodowej dystrybucji.
Natomiast urzeczywistnienie zasad wolnego rynku i wolnej konkurencji
w obrocie dobrami intelektualnymi może stać w sprzeczności z interesami
narodowymi takich krajów, jak Polska, które pomimo wsparcia potencjału
twórczego stają się przede wszystkim importerem produktów tak zwanej
kultury masowej. Słusznie podnosi się, że jest to zjawisko zagrażające różnorodności kulturowej i językowej Unii (Drexl, 2007). Przede wszystkim
wyraża się ono „stopniowym ograniczaniem dostępu, zainteresowania
i roli rodzimej twórczości oraz kurczenia się możliwości prezentowania
jej na zewnątrz” (Błeszyński 2004, s. 20). Jednocześnie może prowadzić
do negatywnych następstw społecznych i gospodarczych, związanych
z ubożeniem środowisk twórczych, wydawniczych i producenckich. Dlatego należy podkreślić, że w świetle norm prawa pierwotnego funkcjonowanie Unii powinno przyczyniać się do rozkwitu kultur poszczególnych
Państw Członkowskich, w poszanowaniu ich różnorodności narodowej
i regionalnej. Nie bez znaczenia jest też wspieranie wspólnego dziedzictwa
kulturowego. Zgodnie z artykułem 107 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (TUE), pomoc przeznaczona na wspieranie kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego może być uznana za zgodną z rynkiem
| 361
wewnętrznym, o ile nie zmienia warunków wymiany handlowej i konkurencji w Unii w zakresie sprzecznym ze wspólnym interesem. Rozwój
kulturalny UE stanowi jeden z jej celów określonych w artykule 6 TUE.
Jednocześnie artykuł 167 TUE (dawny artykuł 151 TWE) nakłada
na Unię obowiązek uwzględnienia w swoim działaniu aspektów kulturowych, przede wszystkim w celu poszanowania i popierania różnorodności
kultur. Dotyczy to działań podejmowanych w na podstawie innych postanowień Traktatu, a więc również w zakresie rozwoju rynku wewnętrznego
i ochrony konkurencji. Rada stanowi jednomyślnie przy rokowaniach
i zawieraniu umów w dziedzinie handlu usługami w zakresie kultury
i audiowizualnymi, jeżeli umowy te mogłyby zagrozić różnorodności kulturowej i językowej Unii. Ważne są też zobowiązania przyjęte przez Unię,
jako sygnatariusza przywołanej Konwencji w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego. W tym kontekście na
uwagę zasługują rozwiązania prawne Dyrektywy, dotyczącej audiowizualnych usług medialnych 2007/65/WE, ze względu na ich zgodność z zasadami wyżej wymienionej Konwencji. O obowiązującej w tej sferze hierarchii wartości prawnie chronionej świadczy też stanowisko Wspólnoty
(aktualnie Unii) w kwestii implementacji zasad wolnorynkowych wobec
uczestników obrotu usługami audiowizualnymi. Jak wynika z raportu
Ministerstwa Gospodarki i Pracy (MGiP) Wspólnota Europejska i jej
państwa członkowskie zdecydowały się „nie podejmować działań liberalizacyjnych w ramach Układu Ogólnego w sprawie Handlu Usługami
(GATS – General Agreement on Trade in Services) wobec sektora mediów
audiowizualnych, gdyż należy on do sektora wrażliwego z punktu widzenia polityki narodowej państwa” (Informacja MGiP na temat Rundy
Doha Światowej Organizacji Handlu, 2005). W celu dopełnienia obrazu
warto przywołać artykuł 73 Konstytucji RP, zgodnie z którym działalność
twórcza wiąże sie ze swobodą korzystania, tworzenia i rozpowszechniania dóbr kultury materialnej i niematerialnej. Równocześnie Konstytucja zapewnia, że Rzeczpospolita Polska strzeże dziedzictwa narodowego
(artykuł 5) oraz stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do
dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania
i rozwoju (artykuł 6). Odpowiednio udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem
kulturalnym, a zarazem zapewnia obywatelom polskim, należącym do
mniejszości narodowych i etnicznych (..), zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Mając na uwadze zagadnienie określone
w tytule niniejszego artykułu, czyli problematykę barier dostępu do rynku
362 |
autorskich dóbr intelektualnych online, trzeba podkreślić fakt, że rynek
ten obejmuje działania, dobra i usługi mające znaczenie zarówno ekonomiczne, jak i kulturowe.
Uwagi końcowe
Potencjał komunikacyjny nowych mediów stanowi zarówno szansę
rozwoju społeczno- gospodarczego, jak i poważne wyzwanie w zakresie
dostosowania prawa do możliwości, wynikających z transgranicznej dystrybucji i eksploatacji utworów w Internecie. Obserwowane zmiany mają
charakter jakościowy i dotyczą zarówno zasad dystrybucji utworów, jak
i form ich eksploatacji. Cechą zaś wspólną jest obniżenie barier ekonomicznych dostępu do rynku i ewentualne rozszerzenie granic rynku relewantnego. Należy też zauważyć, że dynamiczny proces przeobrażeń stał
się charakterystyczną – immanentną cechą współczesnych rynków praw
autorskich. Tym samym wszelkie ustalenia, mające na celu określenie
granic rynku prawami autorskimi, nie mogą być prowadzone w ujęciu
statycznym, muszą ze swej istoty uwzględniać tendencje rozwojowe
danego rynku, w tym możliwość zmniejszenia barier wejścia na rynek.
Jakkolwiek transgraniczny wymiar komunikacji internetowej sprzyja
rewizji granic rynku geograficznego i powinien być przedmiotem ustaleń w każdej sprawie dotyczącej korzystania z utworów na nowych polach
eksploatacji, to w procesie wyznaczania granic nie można pomijać istnienia znamiennych dla omawianej sfery barier prawnych.
Mając powyższe na uwadze należy zauważyć, że ostateczna decyzja
w sprawie wyznaczenia granic rynku właściwego nie może być podejmowana automatycznie, wyłącznie z uwzględnieniem aspektu ilościowego,
bez odniesienia do specyfiki działalności twórczej, realiów eksploatacji
utworów, czy bez oceny całokształtu funkcji i mechanizmów działania
ozz – podmiotów, które pełnią dominującą rolę w omawianych obszarach
życia społecznego i gospodarczego. Zgodnie z najnowszym orzecznictwem TS UE ograniczenia terytorialne nie muszą być efektem uzgodnionej (zakazanej) praktyki krajowych ozz, ale mogą być wyrazem racjonalnych decyzji, wynikających z realiów obrotu prawami autorskimi, tradycji
lub uwarunkowań społecznych–kulturowych i gospodarczych oraz narodowych regulacji autorskoprawnych (Wyrok TS UE z dnia 12.04.2013,
T-398/08, pkt. 110). To oznacza, że pomimo technicznego potencjału
nowych mediów TS UE zaakceptował możliwość utrzymania ograniczeń
terytorialnych na rynku wewnętrznym.
| 363
Ochrona konkurencji między uczestnikami obrotu dobrami intelektualnymi wymaga zatem rozważenia wzajemnego oddziaływania
czynników związanych z dynamiką i jakościowym charakterem zmian.
Konieczna jest zarówno ocena stopnia otwarcia rynków, roli potencjalnej konkurencji oraz istnienia równoważącej siły po stronie podaży, jak
i analiza ograniczeń w zakresie zachowań rynkowych, wprowadzonych na
podstawie prawa krajowego i unijnego. Organ ochrony konkurencji powinien zatem ocenić możliwość podjęcia działalności gospodarczej przez
międzynarodowe korporacje medialne, dostawców usług telekomunikacyjnych lub zagraniczne organizacje zbiorowego zarządu.
Należy przy tym zwrócić uwagę, że poza ekonomicznymi barierami
dostępu, istotne znacznie dla analizy danej sytuacji mają bariery prawne.
Jak wynika z prowadzonego wywodu rynek autorskich dóbr intelektualnych obejmuje działania, dobra i usługi mające znaczenie zarówno ekonomiczne, jak i kulturowe. Są one przedmiotem ochrony prawnej nie tylko
ze względu na ich wartość rynkową, ale przede wszystkim ponieważ są
nośnikami tożsamości, wartości oraz znaczeń. Tym samym, proces ustalenia granic rynku geograficznego powinien uwzględniać zasady korzystania i rozpowszechniania utworów określone w Traktacie, w konstytucjach poszczególnych Państw Członków Unii, w regulacjach autorskich
i w szeroko rozumianym prawie kultury. Stosowanie zaawansowanych
metod i instrumentów analizy może wydłużyć postępowanie organów
antymonopolowych i podnieść jego koszty, niemniej czyni proces decyzyjny przejrzystym, wzmacnia pewność obrotu prawnego i funkcjonalność zastosowanych środków.
Akty prawne
Dyrektywa 2000/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 czerwca
2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa
informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego, w ramach
rynku wewnętrznego, tzw. „Dyrektywa o handlu elektronicznym”, Dz.
Urz. UE L 178 z dnia 17.7.2000, s.1
Dyrektywa Rady WE 93/98 z dnia 29 października 1993 r. w sprawie harmonizacji czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych, Dz.Urz.UE.L.1993.290.9. Polskie wydanie specjalne: Dz. Urz. UE
rozdz.17, t. 1, s. 141
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483;
sprost. Dz. U. 2001 Nr 28 poz. 319
364 |
Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z dnia
9 września 1886 r, w redakcji sztokholmsko – paryskiej (Dz. U. 1990
nr 82 poz. 474 – załącznik)
Konwencja UNESCO sporządzona w Paryżu dnia 20 października 2005 r.
w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego, Dz. U. 2007 nr 215, poz. 1585
Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej, Załącznik 1C do Porozumienia, które ustanawiało Światową
Organizację Handlu, Dz. U. 1996 r. Nr 32, poz. 143 – załącznik
Prawo krajowe
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Wersja skonsolidowana,
OJC326 z dnia 26.10.2012 r., CELEX: 12012E/TXT
Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską, z dnia 25 marca 1957 r.
(Dz. Urz. UE C 2006 Nr 321E, str. 37) (Dz. Urz. WE C 325 z dnia
24.12.2002).
Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów,
Dz. U. z 2007 r. Nr 50, poz. 331, z późn. zm.
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych,
Dz. U. 2006 r. Nr 90, poz. 631, ze zm.
Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości
Unii Europejskiej
Wyrok dnia 17 IX 2007 r. w sprawie Microsft p. Komisji, T-201/04
Wyrok z dnia 11 VII 1985 r. w sprawie Cinetheque p. FNCF, C-60/84
i C-61/84 (sprawy połączone)
Wyrok z dnia 11 VII 2006 r. w sprawie FENIN p. Komisji, C-205/03
Wyrok z dnia 11 XII 2008 r. w sprawie Kanal 5 p. Föreningen STIM,
C 52/07
Wyrok z dnia 13 IX 2005 r. w sprawie Komisja p. Radzie, C-176/03
Wyrok z dnia 13 VI 1989 r. w sprawie MP p. Jean Louis Tournier, C-395/87
Wyrok z dnia 13 VII 1989 r. w sprawie Lucazeau p. SACEM, C-110/88,
C-241/88 i C- 242/88 (sprawy połączone)
Wyrok z dnia 13 VII 1993 r. w sprawie Phil Collins, C-92/93 i C-326/92
(sprawy połączone)
Wyrok z dnia 15 III 2012 r, w sprawie SCF p. Marco del Corso, C -135/10
Wyrok z dnia 16 II 2012 r, w sprawie SABAM p. Netlog NV, C -360/10
| 365
Wyrok z dnia 18 III 1980 r. w sprawie Procureur du Roi p. Debauve,
C-52/79.
Wyrok z dnia 19 II 2002 r. w sprawie Komisja p. Irlandii, C-13/00
Wyrok z dnia 25 II 1986 r. w sprawie Windsurfing International p. Komisji,
C -193/83
Wyrok z dnia 25 X 1979 r. w sprawie Greenwich Film Production
p. SACEM, C-22/79
Wyrok z dnia 26 XI 1998 r. w sprawie Oscar Bronner, C-7/97
Wyrok z dnia 28 VII 1998 r. w sprawie Metronome Musik p. Music Point
Hokamp, C- 200/96
Wyrok z dnia 29 IV 2004 r. w sprawie IMS Health p. NDC Health, C-418/0
Wyrok z dnia 4 XI 1997 r. w sprawie Parfums Christian Dior p. Evora,
C-337/95.
Wyrok z dnia 5 X 1988 r. w sprawie Volvo p. Veng, C-238/87
Wyrok z dnia 6 IV 1995 r. w sprawie Magill, C-241/91 i C-242/91 (sprawy
połączone)
Wyrok z dnia 8 VI 1971 r. w sprawie Deutsche Grammophon p. Metro,
C-78/70
Wyrok z dnia 17 V 1988 r. w sprawie Warner Brothers p. Eric Christiansen,
C- 158/86
Wyrok z dnia 24 I 1989 r. w sprawie Emi p. Patricia, C-341/87
Wyrok z dnia 15 III 2012 r w sprawie Phonographic Performance p. Irlandii, C – 162/10
Wyrok z dnia 12 IV 2013 r. w sprawie SIAE p. Komisji, T-433/08
Wyrok z dnia 12 IV 2013 r. w sprawie Tono p. Komisji, T-434/08
Wyrok z dnia 12 IV 2013 w sprawie Zaiks p. Komisji, T-398/08
References
Antczak B. (2012) Współczesne tendencje tworzenia, dyfuzji i wykorzystania wiedzy, w: K. Dziurzyński , Dylematy współczesnej edukacji, .
Józefów: Wydawnictwo: WSGE
Antczak B. (2014) Rodzaje i formy aktywności, . Journal of Modern Science 1/12/2012 s.106
Barta J., Markiewicz R. (red.) (2005) Prawo autorskie. Tom 3. Orzecznictwo i wyjaśnienia, Warszawa, Dom Wydawniczy ABC, 12-38, 83, 152
Błeszyński J. (2009) Prawo autorskie a prawo konkurencji W: K. Lewandowski (red.), Prawo autorskie a prawo konkurencji, Poznań: WSUS,
9-26
366 |
Bobińska J. (2009) Organizacje zbiorowego zarządzania a pojęcie przedsiębiorcy W: K. Lewandowski (red.), Prawo autorskie a prawo konkurencji, Poznań: WSUS, 89-110
Breński W. (2013) Mini Leksykon Encyklopedyczny UE . Józefów:
Wydawnictwo: WSGE
Drexl J. (2007) Collecting Societies and Competition Law, www.ip.mpg.de/
shared/data/pdf/drexl_-_crmos_and_competition.pdf (11.11.2014)
Europejski Komitet Ekonomiczno–Społeczny (2013) Opinia w sprawie
wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady
w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami
pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych dotyczących
praw do utworów muzycznych na potrzeby ich wykorzystania na
internetowym polu eksploatacji na rynku wewnętrznym, COM(2012)
372 final – 2012/0180(COD), Dz. U. UE C 44 z 15.02. 2013, 104.
Kępiński M. (2007) Organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi W: J. Barta (red) System prawa prywatnego. Prawo autorskie, 2 wyd., Warszawa: Beck, INP PAN, tom 13, 522
Kohutek K., Sieradzka M. (2008) Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz. Warszawa: Wolter Kluwer Business
Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Zarządzanie prawami autorskimi i prawami pokrewnymi na obszarze Wspólnego Rynku, Bruksela
16.04.2004r. COM (2004) 261 final
Materna G. (2009) Stosowanie prawa ochrony konkurencji wobec organizacji zbiorowego zarządzania – granice ingerencji organu antymonopolowego W: K. Lewandowski (red.),
Max Planck Institute for Intellectual Property and Competition Law,
(2013) Copyright, Competition and Development, Raport, http://www.
wipo.int/export/sites/www/ip-competition/en/studies/copyright_
competition_development.pdf (12.10.2014)
Mordwiłko, J. (2005). Zatwierdzanie tabel stawek wynagrodzeń autorskich
przez organizacje zbiorowego zarządzania – analiza prawno-porównawcza, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego (5), 16
Niepokulczycka M. (2006). “Rekomendacje Europejskiego Komitetu Ekonomiczno–Społecznego w sprawie polityki ochrony konsumentów
i konkurencji w Unii Europejskiej” W: Polityka ochrony konsumentów
i polityka konkurencji – razem czy osobno? Warszawa: UOKiK, s. 73.
Oleksiuk I. (2009) Problematyka równoległego stosowanie prawa autorskiego i prawa antymonopolowego wobec organizacji zbiorowego
| 367
zarządzania prawami autorskimi, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego (1), 18–22
Oleksiuk I. (2009a) Rozwój wolnej konkurencji w zakresie zbiorowego
zarządzania prawami autorskimi. Podstawowe problemy W: K. Lewandowski (red.), Prawo autorskie a prawo konkurencji, Poznań: WSUS,
57
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego (2012)
w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zbiorowego zarządzania prawami autorskimi
i prawami pokrewnymi oraz udzielania licencji wieloterytorialnych
dotyczących praw do utworów muzycznych na potrzeby ich wykorzystania na internetowym polu eksploatacji na rynku wewnętrznym
COM(2012) 372 final – 2012/0180(COD), Dz.U. C 44 z 15.2.2013,
s. 104.
Opinia rzecznika generalnego Poiares Maduro przedstawiona w dniu
14 lipca 2004 r. Zb. Orz. 2004, s. I-11273
Pęczalska B. (2007) Ochrona konkurencji, Warszawa: C.H. Beck
Piontek E. (red.), Nowak-Chrząszczyk B., Pisarkiewicz A., Stępień E.,
Żabówka A., (2008) Nowe tendencje w prawie konkurencji, Warszawa:
Wolter Kluwer
Prawo autorskie a prawo konkurencji, Poznań: WSUS, 45–56
Sitek. B.(2012), Wertykalność a wertykalna wielowarstwowość prawnych,
Journal of Modern Science 1/12/2012
Skibińska. (2009), Czy organizacja zarządzania prawami autorskimi dysponująca faktyczną pozycją monopolistyczną naruszyła art. 82 TWE?
www.monitorprawniczy.pl (dostęp 12 maja 2014)
Skoczny T., Jurkowska A. (Red.). (2004). Prawo konkurencji Wspólnoty
Europejskiej. Orzecznictwo Europejskiego Trybnału Sprawiedliwości
w latach 1962–1989 (Tom 1). Warszawa: Wydawnictwa Naukowe
Wydziału Zarządzania UW
Skoczny T., Jurkowska A., Mąsik (red.) (2009) Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów, Warszawa: C.H. Beck
Skoczny, T., Jurkowska, A. (Red.). (2005). Prawo konkurencji Wspólnoty
Europejskiej. Orzecznictwo Europejskiego Trybnału Sprawiedliwości
w latach 1990–2004 (Tom 2). Warszawa.
Skubikowski J. (2005) Zbiorowy zarząd prawami autorskimi i pokrewnymi: zakres udzielonego zezwolenia, ustawowa reprezentacja oraz
właściwości organizacji zbiorowego zarządzania. Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, (11), 21
368 |
Stępień, E. (2010). Nakazanie udzielenia licencji przymusowej w wyniku
nadużywania pozycji dominującej w świetle orzecznictwa wspólnotowego. W E. Piontek (Red.), Nowe tendencje w prawie konkurencji
(str. 46). Warszawa: Wolter Kluwer.
Szaciński M. (1999) Swoboda umów w prawie autorskim, Palestra (5–6),
6–13.
Zalecenia Komisji z dnia 27 października 2011 r. w sprawie digitalizacji
i udostępnienia w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie
ochrony zasobów cyfrowych, Dz. U. L 283 z 29.października 2011,
s. 39
Synthesis of theory and practice in andragogue
training
dr., assoc. prof. Ilona Zubrickienė
Klaipėda University
Continuing Studies Institute
Dept. of Andragogy
[email protected]
dr., assoc. prof. Jūratė Adomaitienė
Klaipėda University
Continuing Studies Institute
Dept. of Andragogy
[email protected]
Abstract
The article analyses opportunities and possibilities for synthesis of theory and practice in training of andragogues for vocational activity. These
opportunities disclose themselves in vocational practice of students, studying in the programme of Andragogy. The modern approach to relationship of theory and practice in studies supposes their unity, though coming
into conflict in the study process sometimes. It is to be emphasized that
theoretical and practical training remains to be the components of an
integral process. They are linked into the aggregate of different and complementing experiences, which becomes evident in the process of practice. It is the reflective study model, successfully employed in vocational
practice that creates conditions for application of available theoretical
knowledge and practical skills in specific working situations, gaining of
abilities and experience that are necessary for future vocational activity.
The accomplished empiric research showed the students’ approach to
the unity of theory and practice in vocational activity. It also gives evaluation to the expedience of practice for the future vocational activity of
andragogues. In the process of practice the respondents disclosed different aspects in employment of theoretical and practical knowledge in practical situations. The research also highlighted the merits and demerits of
vocational practice in the process of andragogic studies, which enables the
department of Andragogy to check once again the quality of implemented
370 |
Ilona Zubrickienė, Jūratė Adomaitienė Synthesis of theory and practice…
studies, to make corrections in the study programme and take it closer to
demands of the changing situation.
Theoretical and empiric analysis enabled to ground opportunities and
possibilities for the synthesis of theory and practice in the process of studies and training of andragogues for practical activity.
Keywords:
Andragogic studies, vocational practice, practical experience, reflection,
synthesis, theoretical and practical knowledge.
Introduction
Modern tendencies in social life and changes in the labour market,
education policy of EU countries, new economic and cultural opportunities require innovations and challenges in the process of academic training, stimulating adjustment of the study content to demands of the labour
market. According to T. Bulajeva et al (2011), these new guidelines for
higher education emphasize significance of bachelor studies in placement
and responsibility of higher education institutions in collaboration with
employers, planning of new and making corrections in already existing
study programmes, planning of competences that correspond to demands
and requirements of the labour market. Consequently, academic studies
should provide students both with high level of education, profound theoretical readiness, gaining of exploratory skills, stimulation of scholarship
and ability to employ theoretical knowledge and skills in specific working
situations, to assist in gaining experience, necessary for future vocational
activity. Therefore, the content of academic studies is supplemented with
vocational practice, which helps students to acquire different alternatives
in vocational activity both in academic and labour market environment,
which preconditions vocational development and search for the vocational identity.
R. Baranauskienė (2003) notes that modern studies are based on the
reflective study model, preconditioning both quantity and quality of studies, integrating theoretical and practical readiness, granting possibilities
and opportunities for meaningful learning, uniting ideas of students’ individual experience and newly acquired theoretical knowledge. The author
maintains that realization of above study model in higher education
essentially transforms the traditional approach to the building of scientific
| 371
knowledge and search for truth, when creation of knowledge is purely
a researchers’ privilege, whereas students remain to be passive successors
of status quo knowledge. The reflective study practice encourages a more
active role in analysis of one’s own activity, i. e. training of critically thinking specialists with good basics in self-analysis and research methodology.
Therefore, students in reflective study process are subjects that are able
to construct their own process of knowledge, to reflectively contemplate
over it and interpret; to raise and generate hypotheses, applying them to
knowingly controlled activity (learning).
The topics of this article also include andragogic study practice as
a subject of Andragogic study programme of KU Continuing Studies Institute. It orients towards reflective synthesis of theory and practice (appearance of ‘praxis‘) and training of professionals for practical
andragogic activity. B. Jatkauskienė (2013) maintains that training of
andragogues should be focused on control of continuously changing situation in complex activity, whereas andragogues themselves should be
provided with a status of innovation carriers and spreaders, who are able
to develop and improve their vocational practice. Accordingly, to orient
training of andragogues towards mastering of situations in their complex
activity it is necessary to make vocational practice both a study subject
and a conductor in a student’s successful transition from the higher education system to a self-dependent working activity. It is exactly during the
vocational practice that students familiarize themselves with the particularity of andragogue’s vocational activity and acquire practical skills a true
working environment. This experience stimulates students for further
deepening of theoretical knowledge and improvement of professional
skills. Therefore, andragogic professionalism in practical activity would be
hardly possible without specialized knowledge or basic education, gained
in the process of studies. When speaking about professionalism of specialists, most researchers (Juozaitis, 2008; Jovaiša, 2007; Tight, 2007; Guskey,
2004; Rodzevičiūtė, 2006) very often mention the quality of a performed
specific work and a special readiness. Therefore, according to E. Stasiūnaitienė et al. (2011), the organized vocational practice in training of specialists at the university is a temporary push to the vocational reality, creating
conditions for acquisition of abilities that are impossible to gain in the
process of academic studies. Until now the andragogue’s profession is
not yet legally validated in Lithuania, andragogue’s position in the labour
market is still missing and this situation impedes the purpose of practice
in the process of andragogues’ training. However, it obligates to rather
372 |
than prevents from analysis of its significance in frofessional development
of andragogues. It can also ensure demand for jobs of these specialists.
After evaluation of researchers’ (Stasiūnaitienė et al., 2011; Matonytė
et al., 2010; Nedinskas, 2009; Raudeliūnaitė, 2008; Ibenskytė, 2008; Kondratavičienė et al., 2007; Baranauskienė, 2003 et al.) insights it is possible to presume that above practice provides students with conditions for
employment of available theoretical knowledge and abilities in specific
working situations, to gain abilities and experience, necessary for further
professional development and vocational activity. However, still topical
is the problem, related to a huge gap between graduates’ knowledge and
abilities, acquired at the university and abilities that are necessary for the
working environment. Most of above authors note that practical training would gain more significance in training of professionals, if theory
and practice – two different but complementing one another components – could be linked into an integral study process. Consistency of
theory and practice, uniting students’ individual experience and theoretical knowledge would ensure training of different specialists. It is to
be noted that this problem is almost untouched in andragogue training.
Therefore, the article makes an attempt to solve the scientific problem:
how does the vocational practice enable to reach the synthesis of theory
and practice in the process of studies and grant the professional readiness
of andragoues?
Aim of the research is to ground the factor of vocational practice in
synthesis of theory and practice in training of andragogues.
Reflective practice as a factor in synthesis (‘praxis‘)
of theory and practice
For almost a decade Lithuanian universities are already training andragogues, which are able to develop and realize programmes, corresponding to demands of learning adults. V. Zuzevičiūtė and M. Teresevičienė
(2008) maintain that andragogic study programmes of Lithuanian universities (Klaipėda University, Vytautas Magnus University) are designed
for training of andragogues, who are able to analyse adults’ demands and
possibilities for learning, to plan, organize and evaluate the professional
development of employees, the learning process and the quality of their
learning in the context of lifelong learning and alteration in the labour
market. The authors maintain that the tradition in training of professional
andragogues is just starting to develop, however, it is evident that a more
| 373
general, more systematic base for training of professional andragogues is
still to be developed.
It is understandable that training of andragogues should be oriented
towards mastering of continuously changing situations of complex activity, whereas andragogues themselves should be provided with the status of
innovation carriers and spreaders, who are able to develop and improve
their vocational practice. To orient training of andragogues towards mastering of situations in their complex activity it is necessary to make vocational practice both a study subject and a conductor in a student’s successful transition from the higher education system to a self-dependent
working activity (Jatkauskienė, 2013).
When analysing the significance of vocational practice in andragogue
training it is important to emphasize its value in integration of theory and
practice in the process of studies. R. B. Denhardt (2001) maintains that
tension between theory and practice in studies does exist. According to
the modern approach, theory and practice are interrelated, though (in
a sense) they remain to be warring parts of the study process. Presently no
attempts are being made to prove the priority of these two components.
Researchers are just trying to evaluate their interaction in different aspects
and spotlight importance of academic studies in development of specialists’ professionalism (Domarkas, 2003).
These topics are also analysed by other researchers (Foley, 2007; Siebert, 2007; Kondratavičienė et al., 2007; Baranauskienė, 2003). They
note that the theory and practice conception, emphasizing their mutual
dependence is more useful than the one that treats theory as preceding
practice. Theoretical and practical training are components of an integral
process and they form the unity of different but complementing experiences. However, this issue is always causing debates, as practitioners are
maintaining that theoreticians know little about their sphere, whereas the
latter are sure that practitioners go too far and identify themselves with
institutions that they are representing. Very often it is admitted that practitioners follow their own developed practical theory, whereas theoreticians – scientific practice.
Performed scientific research on the problem also contributes to
ambiguity in these discussions. V. Domarkas (2003) maintains that students of many specialities differently treat the relationship of theory and
practice and their approach to the problem depends on available experience of their practical activity. He notes that those without practical
experience demonstrate a larger demand for practical knowledge, as they
374 |
intuitionally feel that academic studies are more oriented towards theory.
Other students, possessing practical experience very often appreciate theoretical knowledge and try to better understand practical processes.
R. Baranauskienė (2003) emphasizes that reflective learning in practical activity helps to integrate theory and practice. Practitioners, involved
in reflection of their own activity search for information in theory, though
they avoid bigotry to normative high level recommendations and abstract
theories. To the contrary, they search for and discover theories and
knowledge, corresponding to their situation and employ them in specific
situations. These theories are reflectively and critically evaluated prior to
their employment in specific practical situations. In turn, each practical
situation makes corrections to already existing theories. Thus, experience
and theory are being linked by reflection.
The D. A. Kolb’s (1984) study model for learning from one’s own experience helps to eliminate the existing gap between theory and practice
(linkage of behaviouristic and cognitive theories into holistic conception
of education). This model could be treated as a bridge between theory
and practice, between abstract generalizations and specific experience,
between sensitive and cognitive spheres of the learning process. It is an
alternative approach to training of future andragogues, as a reflective
study model helps students to realize learning as an interaction of lecturers, students, supervisors and administration (Baranauskienė, 2003).
Therefore, a reflective study model in training of future andragogues
could be implemented by means of vocational practice.
A reflective study model, implemented in a higher school emphasizes
integral interaction between theory and practice (appearance of ‘praxis’),
between academic truth and personal learning experience, between learning and teaching. According to R. Baranauskienė (2003), ‘praxis’ is a qualitatively new concept of a practical study stage and is based on synthesis
of theory and practice and reflection.
S. Ojanen (2006) maintains that ability to reflect is not a natural thing
and most people have to learn that. The author notes that very often students do that in academic studies, where they learn how to question their
daily experience, i. e. they cross out their experience from the list of the
learning sources (Reoi-Kaarento, 2008). It is due to the long dominant
classical approach to the mission of universities – to provide with broad
education, in which the final objective is valuable knowledge rather than
its practical employment, use or any other quantity related values (Stasiūnaitienė et al., 2011).
| 375
In that sense the character of learning and gaining experience in practice is different from that of academic environment. Learning in practice
enables to employ already available experience in the process of learning.
Every new experience is put on top of the previous one and helps students
to develop their skills and knowledge for achievement of new results. In
a true workplace students interact with the surrounding environment and
experienced specialists, which creates favourable conditions for tracing
and development of new practical skills (Kondratavičienė et al., 2007).
Thus, in the process of practice students employ academic theoretical
knowledge and knowledge, gained in the process of practical work and
self-dependent activity. Therefore, it is necessary also to evaluate this kind
of knowledge M. Tight (2007).
Many authors (Budėjienė, 2011; Siebert, 2007; Domarkas, 2003, Jurevičienė, 2003 et al.) entitle this combination of theoretical conception
and practical experience as professionalism. According to J. Juralavičienė
(2003), professionalism is usually special readiness, ability to do any kind
of work, a profound knowing of work. Therefore, it would be naïve to
expect for professionalism without specialized knowledge or basic education (theory), gained in the process of studies. V. Domarkas (2003)
explains that introduction of theory is nothing more but integration of
theory and practice both in study programmes and practical activity.
Very often by means of feedback the experience in that stage preconditions the appearance of new theories. Explanation of theories remains
to be one of the most important study objectives. On the other hand,
development and explanation of theories cannot end in itself: only consistency of theory and practice can be an assumption for development
of a specialist’s professionalism and improvement of entire scientific
system.
Most researchers (Stasiūnaitienė et al., 2011; Ibenskytė, 2008; Siebert, 2007; Kondratavičienė et al., 2007; Domarkas, 2003 et al.) agree that
vocational practice in training of specialists is an assumption for security of integrity of theory and practice in studies. They are components
of an integral process, forming entirety of different but complementing
experiences. According to V. Kondratavičienė et al. (2007), theoretical
knowledge and specific abilities in contemplation are gained in academic studies. First practical skills are acquired in practice and later are
strengthened in true activity situations. Goals in development of practical
skills are shaped on the basis of aims of study programmes and developed
competences.
376 |
When analysing practice in the process of studies M. Winter (2011)
notes that we lack a broader understanding of notions theory – practice
and theory – application. Practical activity in the context of academic studies is not only application of theory and knowledge. The author maintains
that practice in the process of studies should be understood as an activity
and relationship in a potential professional field. Practical activities in the
process of studies should be realized not only as students’ self-dependent activity in vocational sphere, when relationship between their activity
and the vocational field shows itself. It also means that students-trainees
generate knowledge, based on their own experience and develop concepts
(Stasiūnaitienė et al., 2011).
By gaining theoretical and practical knowledge in different disciplines,
students develop individual philosophy of their profession: what and how
is to be done, what principles, values and position are to be followed. All
imparted knowledge is conceptualized into one idea-based theory. In
later studies and practicing students employ and contextualise their own
idea-based theory, replacing it insensibly with the employed theory (Jucevičienė, 2007). In this case reflection assists in efficient transformation of
theories and their application in practical activity. Therefore, the concept
of practice gains a wider sense. It is no longer only a successful employment of knowledge or its application in the workplace.
Thus, vocational practice is very important in training of specialists,
as it helps to unite theory and practice into entirety and properly prepare
students for future vocational activity.
According to E. Stasiūnaitienė et al. (2011, p. 100), practice is directly
combined to the study process, it is “activity, aimed at creation of conditions for employment of available theoretical knowledge and abilities in
specific working situations, gaining of abilities or experience, necessary
for future vocational activity”. However, it is still to be remembered that
there are abilities, knowledge and value-based positions that could be
acquired or improved in practical learning at specific institutions. In this
sense, relation between the content of subjects and the content of practical
learning, also their consistency are very important.
A specialist-professional, generating surplus value in knowledge-based
economy should be trained by creating knowledge, i. e. by integrating
information, gained in theoretical academic studies and experience,
acquired in real practice. Thus, theoretical and practical training of students should be based on their synthesis (Pic. 1).
| 377
Pic. 1. The model of interaction between theoretical and practical
training
THEORETICAL
TRAINING
3UDFWLFDOWUDLQLQJLQ
VLPXODWLRQHQYLURQPHQW
STUDY GOALS
GOALS OF PRACTICAL
TRAINING
3UDFWLFDOWUDLQLQJLQWUXH
workplace
PRACTICAL
TRAINING
Source: (Kondratavičienė and Sajienė, 2007)
Pic. 1 shows that theoretical and practical training are componenets of
one integral process, making one entirety of different but complementing
experiences. Theoretical knowledge and specific abilities in contemplation
are acquired at the university; first practical skills are gained in simulation environment and later are strengthened in real situations. Aims in
development of practical skills are shaped in compliance with goals of
study programmes and developed competences. Theory is an abstract,
simplified reflection of a real phenomenon. To fully understand theory,
students firstly have to understand the phenomenon and its properties.
By employing theory in real situations, they can strengthen their understanding (Kondratavičienė et al., 2007). Therefore, practice in this case
is realized as a legitimate activity in a specific workplace or enterprise,
where students are provided with conditions for self-dependent activities.
378 |
The content of practice is directly related to goals, objectives and learning
outcomes of a specific study programme. In practical activity they could
be tested/ checked only being ready for that. Thus, the purpose of practice
is to check and evaluate learning outcomes through a specific practical
activity.
Synthesis if theory and practice takes place in vocational practice,
when students reflect and indulge in continuous learning/development,
taking responsibility for own actions and decisions. According to R. Bubnys (2012), reflection could be defined as a process, analyzing the outlived
experience and self-knowledge, integrating available and newly gained
knowledge, employing theoretical knowledge in practice. Above knowledge is based on mental and emotional activities of learners, it results in
widening of knowledge about themselves, identification of their own abilities, personal properties, values, etc., discovering and constructing new
meanings, insights and planning new perspectives.
Each learner has a lot of previously gained experience. A general
“true life” experience, gained at high school is a part of it. A big part of
experience consists of a large spectrum of previous learning situations at
the higher school. Though based on previously gained experience, activity of a specific moment in learning starts with prospective reflection on
activities. In the process of learning students shape and reshape complex
and ambiguous problems, try different interpretations and only after that
they start changing their actions. The success of learning in the process
of studies depends on students’ early experience, which in the process of
learning is related to acquired (by means of reflection) new knowledge
and skills. Trying to present a better scheme for analysis of experience,
J. Cowan (1998) introduces a diagram of reflection, uniting the notions of
D. Schön and postulated links of D. A. Kolb. This diagram is a grounded
and practical model, explaining or at least supposing students’ learning in
practice (Bubnys, 2012) (pic. 2).
By this diagram J. Cowan tries to explain that learners reflect their
previous experience when preparing for activity, perform specific assignments or solve problems (reflection on activity). In the process of reflection on action (A) students are encouraged to explore and reflect their
activity, which is well-planned (B). They try to link new information to
what they already know. Afterwards they try to relate new information to
what they new previously and employ it (after analysis) in their new activities. In the process of action students are offered to explore and test useful ideas, suggested by lecturers or fellows and emerging from the general
| 379
Pic. 2. Reflection diagram according to J. Cowan
R
E
F
L
E
C
T
I
O
N
A
ACTIVITY
%
C
(
IN ACTION
OF ACTIVITY
D
Source: (Bubnys, 2012, p. 67)
experience of group reflection. Intermediate reflection in action (C) – an
evaluative element is traced, but reflection remains to be mainly analytic.
The essence of analytic reflection lies in an attempt to find answers to the
following questions: “How can I do that?” and “How should I do that?”
Reflection is valuable namely due to its proximity to action. In the process
of it classification and generalization takes place and it is accompanied by
a precise characterization of all learnt material. It is followed by identification and naming of advantages, difficulties and their reasons, demand
for assistance in different stages of execution, failings that are to be eliminated. In the next stage (D) students are working with activity solidifying
material, suggested by lecturers. By employing the presented material,
learners plan and practically test the suggested ideas, which is the essential moment in this stage of activity. Students are encouraged to correct
the failings, traced in the process of learning and to strengthen the reflective analysis in achieved progress yet without final performance reflection
of their own activity. Though poorly, students already have a chance to
practically apply the newly gained knowledge (E). It is a reflective activity,
concentrated on what each student has discovered about learning, how he
thought over his own thinking. At this stage students identify and define
previous learning and development – learning, which is to be continued and employed in the future. A probability that reflection for activity
can change always exists. In that case learners would move to another
sequence, where activity would be the previously gained experience, “disgorging” into another sequence of learning. Therefore, D. Cowan’s (1998)
diagram is not closed and terminative (Bubnys, 2012).
380 |
Therefore, practice for students in higher school is link, uniting theory
and practice and giving other surplus value. H. F. Sweitzer et al. (2009)
distinguish three aspects of benefit, gained by students in practice:
• personal perfection (development). In the process of practice students
improve following abilities: creative thinking, lucid enunciation of
thoughts in written and orally, work in team, reliance, consecutive and
timely performance of assignments, purposeful choice of priorities
and constructive acceptance of criticism. These are abilities, on the
basis of which employers take decision regarding employment of graduates. In the process of practice students may also check gained theoretical knowledge in real practical situations, apply their own abilities
in taking decisions and be evaluated by qualified supervisors (tutors);
• vocational perfection (development). In the process of practice students
learn how to realize the complexity of practical real works, to understand standards and values of work in a specific profession. They also
acquire ability to apply available theoretical knowledge in real practical situations;
• development of civic properties. In the process of practice students
mostly gain knowledge, abilities and form values that help to productively take part in social activity. Civic abilities reflect student’s ability
to adequately react to changes of external environment.
Therefore, student’s practical abilities, gained in the process of practice, increase his perspectives of employment in the future, as he gains
practice in a real work. The practice also helps him to more purposefully
strive for the desired career, to improve practical abilities and focus on
specific goals.
I. Matonytė et al. (2011) maintain that learning in a real working environment creates favourable conditions for a more efficient solution of the
vocational activity related issues, a better understanding of value-based
attitudes in a specific profession, cultural peculiarities of a specific institution, experiencing problems that are caused by social relations. All this
predetermines advantages of learning at the working place and improves
the quality of studies. The authors maintain that in the process of practice
students acquire and develop their skills in practical work, their ability
to theoretically ground practical situations, to self-dependently take decisions, evaluate available resources, to work in team with other professionals, identify and specify similarities and differences of theory and practice.
They also gain experience in collaboration, discipline and responsibility,
learn how to plan and organize practical activity, introduce themselves.
| 381
They can experience the complexity of vocational activity and try something new, taking a look at the future profession from different angles. The
practice improves students’ ability to analyse and solve emerging problems
from different aspects, paying attention to specific circumstances. It enables to familiarize with functioning institutions, their activity and functions, i. e. to prepare for serious work and turn into mature personalities.
In summary, theory and practice in academic studies are cannot be
dissociated from each other, though they remain to be feuding parts of
the study process. Synthesis of theory and practice clearly reflects itself
in vocational practice, which helps students to construct and transform
available experience, knowledge, skills, values, creed, feelings and meanings. This experience stimulates students for further deepening of their
theoretical knowledge and vocational development (perfection).
Insights of the empiric research: analysis of students’
approach to the synthesis of theory and practice
in the process of vocational practice
Description of the research instrument. Theoretical and practical
readiness for vocational activity, disclosing itself to students in the process of vocational practice, is very important in training of andragogues.
A research in academic years of 2011/2012 and 2012/2013 aimed at evaluation of possibilities/opportunities for synthesis of theory and practice in
vocational practice of andragogues (students‘ approach).
The questionnaire consisted of open and closed-type questions, trying
to analyse students‘ approach to the synthesis of theory and practice during vocational practice. The questionnaire consisted of demorgaphic data
about respondents and two parts of questions. In the first part attempts
were made to find out the respondents‘ attitude towards importance of
andragogic studies and vocational practice in training of andragogues.
The other part consisted of questions, directly related to vocational practice of students, trying to find out students‘ experience and their approach
to combination and compatibility of theoretical readiness and gaining of
practical abilities.
Characterization of the research sample. The ordinary stochastic sample was employed. After vocational practice 98 full-time bachelor students
of andragogy (KU, Continuing Studies Institute) took part in the research.
The respondents represented persons of different age, gender and working
experience.
382 |
The age of respondents was different: under 25–27%, over 26 and
under 35–22%, over 36 and under 45–37%, over 46 and under 55–14%.
The data shows that most of respondents are middle-aged (from 36 to 45).
Women made the majority of respondents (77%).
It also turned out that persons with different working experience are
studying in the programme. 58% of students had more than one year
experience in practical work, another 42% of them either had no experience or it made less than one year.
Research results and their interpretation. To review the results of
accomplished research it is necessary to briefly discuss the aspects of
practice, organized in the study programme of Andragogy.
Organization of above practice is regulated by education laws of Lithuania and KU decrees on students’ practice. They introduce to basic principles for organization and implementation of students’ practice.
Vocational practice in andragogic studies must ensure the synthesis
of theoretical readiness and practical abilities. The future andragogues
have to acquire skills that are necessary for their qualification. They must
also be able to integrate theoretical knowledge into practical activity. Students take their practice in different adult education institutions, business
organizations, implementing training of their personnel. Students are
free to choose these institutions and can always consult their supervisors
(tutors). Prior to their practice students are provided with exhaustive
information about it and the principles of its organization: its execution,
performance of assignments, documentation, report and assessment,
its discussion after completion (analysis of students’ activity at practice,
sharing experience, etc.). In a specific working place students familiarize with the content of andragogue’s activity, observe working specialists,
develop their abilities in evaluation and analysis of real learning demands
of employees, plan the concept of training courses and their realization.
Students have to master continuously changing situations in complex
andragogic activity. They must be able to make a self-assessment and
assessment of their own andragogic activity and acquired competences. It
helps them to comprehensively know their speciality, to gain and develop
theoretical and practical knowledge, skills and abilities.
Discussion of received research data will go together with analysis of
students’ practice and its aspects, topical only for this article.
Orientation towards global working demands, particularly graduates’ employment issues, becomes one of the most important criteria of
the study quality. The success of employment and survival in the labour
| 383
market depends on ability of future graduates to solve social and vocational problems. Graduates of higher schools must be ready for adaptation to demands of their clients, so the study programme should provide
them with conditions for development of abilities, necessary for successful vocational activity in the future (Pukelis et al., 2010). To find out the
demand of the labour market for the study programme in Andragogy the
respondents were asked to answer the question, why they have chosen
these studies (pic. 3).
Pic. 3. Students‘ motives to choose studies in Andragogy
The research results show that choice of the respondents is mostly
reflected by two motives. The most important of them is striving for new
competences in vocational activity (44% of respondents). Another 29%
of them think that it is very important to acquire a profession. Only 16%
of respondents think that their choice was predetermined by striving for
diploma. Least influential in taking the decision was striving for another
profession (9%). The last 2% of respondents maintain that “the choice was
predetermined by a new interesting study trend“ and “threat to loose the
job“. Presumably, students are not only striving for a diploma, they are
motivated enough to develop available and newly gained competences,
necessary for their future vocational activity, to acquire a profession
384 |
that will strengthen their status in the labour market. It means that the
respondents perfectly understand that nowadays these studies become
a concurrent of the labour market in different vocational activities, where
adult education is realized already as a priority in development of each
institution.
The research attempted to find out, whether the respondents are properly ready for vocational activity after completion of andragogic studies.
Results of the research enable to presume that 21% of them don’t know,
whether or not they will be ready for that after completion of studies. It is
a result of uncertainty regarding the social status of andragogues. Some of
them (12%) think that they will not be ready for vocational activity after
completion of the studies. Presumably, it is also a result of uncertainty
regarding the profession in the labour market, as, according to B. Jatkauskienė (2013), legitimacy of the profession remains to be an open issue.
However, most of the respondents (67%) maintain that gained knowledge and abilities are sufficient for further vocational activity. It means
that they attach themselves to representatives of this profession and give
a favourable evaluation to the quality of studies.
Vocational practice in andragogic activity is one of major spheres of
activity, ensuring application of theoretical knowledge and acquisition of
practical experience. The respondents were asked to answer, whether practice in andragogic studies helped them to prepare for vocational activity.
Received research results are very similar to the respondents’ approach to
andragogic studies. The majority of them (79%) maintain that practice in
andragogic studies helped them to prepare for further vocational activity.
Presumably, vocational practice is one of the basic study subjects, assisting
in preparation for vocational activity. Another 14% of the respondents are
not sure about that and choose the answer “don’t know“, the remaining
7% maintain that knowledge, gained during the practice is insufficient for
further vocational activity. The received research results show that students with a practical working experience make the majority (64%) of
respondents, giving positive answer to the question. Presumably, working
adults often choose studies already knowing what they need and what
they can expect from these studies.
E. Stasiūnaitienė et al. (2011) maintain that the purpose of the practice
could be characterized in the following way: 1) as knowledge of the sphere
in vocational activity, in the process of which students apply acquired theoretical knowledge and test their abilities. Such concept could be related
to the beginning of vocational activity when a person already possesses
| 385
specific knowledge, abilities and qualification, necessary for performance
of a specific work; 2) as acquisition of vocational and working knowledge,
abilities and/or experience. Such concept could be related to the working activity broadly, not necessarily to the sphere of studies, whereas
gained abilities could serve later. The respondents were asked to answer
what proposition about the purpose of the practice they would accept
(pic. 4).
Pic. 4. Purpose of the practice in the studies on the basis
of the respondents‘ practical experience
Answers of the respondents were compared on the basis of differences
in approach of those without (group 1) and with (group 2) working experience. It was found that those possessing working experience were giving
a more positive evaluation of practice as a better knowledge of a sphere
in the vocational activity (84%). Consequently, it is important for them to
gain new experience in andragogy. For another 58% of respondents (those
without working experience) it is more important to gain that experience
rather than to know andragogic activity as a new sphere. Therefore, the
respondents with working experience are more focused on understanding
and knowledge of the new speciality.
The respondents were asked to evaluate the expedience on the basis
of specific criteria: 1) links between theory and practice, 2) acquired and
improved vocational competences of an andragogue; 3) from the viewpoint of experience gaining and activity reflection.
386 |
In respect that vocational practice provides students with conditions
for application of available theoretical knowledge and abilities in specific
working situations, for gaining of abilities and experience, necessary for
the future vocational activity, attempts were made to find out what knowledge is most significant for the respondents during vocational practice
(pic. 5).
Pic. 5. Respondents‘ evaluation of the study quality from the viewpoint
of gained theoretical and practical knowledge
When analysing data from pic. 5 it was found that practical knowledge (42%) and mastering of practical abilities (35%) are treated by the
respondents as most important elements in vocational practice. They also
distinguish control of situations in practical activity and treat it as one of
the most significant moments, which means that vocational practice in
the process of studies should receive a particular attention. All this points
to the importance of above practice and necessity for andragogue’s training for vocational activity. Attention also should be paid to the fact that
relevant for students are also theoretical knowledge, assisting in gaining
practical skills and experience in real situations of vocational activity. It
is proved by J. Walkington and other researchers (1994), who maintain
that students are provided with opportunities for strengthening of their
understanding by employment of theory in vocational practice. Learning
| 387
in the process of practice enables to employ available experience. Each
new experience is “placed” on the previous one and helps students to
improve their skills and knowledge in the direction of desired results.
In a working place students are interacting with the surrounding environment and experienced specialists, which creates conditions for discovery and development of new practical skills (Kondratavičienė et alt.,
2007).
It was also important to find out what theoretical knowledge students
apply in the process of vocational practice (pic. 6).
Pic. 6. Employment of theoretical knowledge in practice
from the viewpoint of the respondents
S \
J
S
S
S
Pic. 6 shows that the respondents do employ theoretical knowledge
in the process of practice. Most frequently they make use of theoretical
knowledge about andragogue’s activity, functions and roles (52%), individual learning methods and styles of adults (46%), andragogic theories
and conceptions (29%). Least employed is knowledge in education systems, development, etc. Presumably, students employ theoretical knowledge in the process of practice and do that purposefully.
The respondents were also asked about practical knowledge, gained
in studies (lectures) and their employment in the process of practice
(pic. 7).
The research results show that in practice the respondents successfully
apply practical knowledge, received in the process of studies: they are able
to perform different roles of an andragogue (48%), they employ principles
388 |
of andragogic didactics (45%), they are able to plan, coordinate and realize andragogic activities (39%), etc. It means that andragogic practice
is oriented towards application of gained practical knowledge. Presumably, theoretical and practical knowledge is united in studies entirety,
which later helps students to successfully apply theoretical and practical knowledge in practice. It points to integrity of theoretical and practical knowledge. Naturally, attention should be paid to the spheres that
are to be improved, as a part of theoretical (pic. 6) and practical (pic. 7)
knowledge fail to be successfully applied in the process of vocational
practice.
Pic. 7. Employment of practical knowledge in practice
from the viewpoint of respondents
It was important in the process of the research to find out how the
respondents evaluate their own vocational andragogic competences prior
to and after practice (pic. 8). On the basis of the research results it is possible to presume that particular attention in entire process of studies is
paid to theoretical and practical compatibility of students’ readiness for
vocational activity. Comparison of above evaluations prior to and after
practice enables to presume that students develop and improve abilities that are important in vocational activity of andragogues. They are:
development of adult learning related service (42% before and 64% after
practice), ability to plan and organize activities (33% and 52% accordingly), ability to implement adult learning processes (29% and 42%). It
is possible to maintain that practice assists students in development of
their vocational competences. However, students overestimate some of
their abilities and after practice they note about missing competences in
| 389
ability to reflect, apply learning strategies, methods, etc. Presumably, more
attention is to be given in lectures and practice to practical issues. It is
necessary to encourage future andragogues to give their own evaluation
of acquired theoretical and practical knowledge, analyse it and evaluate in
the context of their vocational activity.
Pic. 8. Evaluation of available and acquired competences
of the respondents prior to and after practice
R. Raudeliūnaitė (2008) notes that after a completed practice it is
important for students to make analysis of their own practical activity,
discussing specific questions: 1) experience that was gained in the process
of practice; 2) acquired new knowledge and skills in vocational sphere
(merits and demerits in performance of assignments); 3) acquired knowledge about own vocational abilities and correspondence of personality to
necessary vocational properties; 4) self-evaluation of performed activity.
The respondents were asked to note what they were going to evaluate in
the process of vocational activity (pic. 9).
390 |
Pic. 9. Self-evaluatio and evaluation of respondents‘ own performed
practical activity
After analysis of inquiry and its results it is possible to presume that
in their vocational practice students are able to improve their vocational
experience, strive for necessary competence and define the spheres that
are still to be improved (52%). Consequently, the majority of future andragogues realize the importance of reflection in their vocational activity and
perceive it as an opportunity to act more efficiently in different situations
of vocational activity. However, other respondents very narrowly understand the significance of reflection. They think that contemplation over
merits and demerits of their own vocational activity is sufficient enough
(18%). When analysing one’s own activity it is also sufficient to write down
major ideas (10%). It means that they fail to properly realize the benefits
of reflection for gaining of practical competences in real activity. A very
small part of the respondents avoid exhaustive analysis and perspectives
of their own vocational activity – they simply become anxious, if they fail
to properly do the work (14%) or do it without any attempt to analyse it
(6%). It means that they superficially perform analysis of their own activity, making no conclusions about its improvement. They just state merits
and demerits in performance of activities.
The respondents were given an open-type question, trying to find out
what problems they face in the process of practice. The majority of them
pointed to the following problems: insufficient time-span of vocational
practice, i. e. the period of time is too short to gain necessary practical
skills; lack of skills in organization and planning of the learning process;
| 391
it is difficult to find a place of practice; amount of theoretical knowledge
for its practical implementation is insufficient; assignments are too complicated, requiring much practical experience in vocational andragogic
activity. There were also problems of a private character and they are also
to be seriously approached.
In summary, above practice points to a problem, related to the synthesis of theory and practice. According to the research data it appears that
the majority of students are sure they do not experience the shortage of
theoretical and practical knowledge that they could employ in practice.
They are also certain about necessity and expedience of above practice.
Practice helps andragogues to more impartially evaluate their own vocational competences. Evaluation and self-evaluation of future andragogues’
practice helps the department of Andragogy to check the quality of implemented studies, to correct the study programme and adjust it to demands
of changing learning environment.
Conclusions
The problem of relationship between theory and practice in academic
studies remains to be relevant and provokes controversial discussions.
Despite this nowadays nobody speaks about priority of these components
– instead, mutual dependence of theory and practice is emphasized.
Theoretical and practical training are components of an integral process. They are united into one entirety of experiences, consisting of different but complementing each other components. Reflexive learning, so
frequent in practical activity, helps to integrate theory and practice in the
process of studies. Students are not chained with abstract theories, they
are reflectively and critically evaluated and only after that they are applied
in specific practical situations. In that sense practice is characterized by
a different learning and experience gaining character, compared to that
in academic studies. Consequently, a reflective study module, employed
in training of andagogues, enables to strive for the synthesis of theory and
practice (‘praxis’). It is a qualitatively new concept of the practical study
stage and is based on the synthesis of theory and practice and reflection.
Vocational practice in the process of studies is more than application
of theory and knowledge. It is understood as an activity and a relationship
in a potential vocational field. Practice aims at creation of conditions for
employment of available theoretical knowledge and abilities in specific
working situations, acquisition of abilities and experience, necessary for
392 |
future vocational activity. Through a specific practical activity practice
helps to check, how learning outcomes were achieved and how to evaluate
the quality of studies.
Analysis of the research data confirmed the principle of compatibility
between theory and practice. The majority of the respondents think that
in vocational practice they need both theoretical and practical knowledge,
as in true situation of vocational activity they help to gain practical skills
and practical experience.
The majority of the respondents acknowledge the expedience of practice for the future vocational activity. Analysis of the research data shows
that in the process of practice the majority of students apply theoretical
and practical knowledge, employ them in practical situations and understand their expedience for the future vocational activity. However, all possibilities and opportunities are not properly employed. The majority of the
respondents improve and develop their vocational competences, whereas
about 30% of the respondents overestimate their vocational competences.
It was found that after completion of practice they still lack some important competences: ability to reflect, apply learning strategies and methods,
perform analysis of adult learning and evaluation of quality. To strengthen
the synthesis of theory and practice in the process of andragogic studies it
is important to strengthen vocational practice.
Evaluation and self-evaluation of future andragogues’ practice helps
the department of Andragogy to check the quality of implemented studies, to correct the study programme and adjust it to demands of changing
learning environment.
References
Baranauskienė R. (2003). Emancipacinių kokybinių tyrimų realizavimas
edukacinės paradigmos virsmo kontekste. Šiauliai: UAB „Rašteka“.
Baranauskienė R. (2003). Anglų kalbos mokytojų studijų reflektyvioji
praktika-aukštojo mokslo paradigmos virsmo ir jo raiškos įgalinimo
veiksnys. Socialiniai mokslai. Nr. 2 (39). Vilnius, p. 61–69.
Bubnys R. (2012). Reflektyvaus mokymo(si) metodų diegimo aukštojoje
mokykloje metodika: Refleksija kaip besimokančiųjų asmeninės ir
profesinės raidos didaktinis metodas. Šiauliai.
Budėjienė A. (2011). Teorinių ir praktinių žinių integravimo iššūkiai
mokomosios praktikos procese: mentoriaus vaidmuo. Profesinės
studijos: teorija ir praktika. Vilnius.
| 393
Bulajeva T, Čepienė A., Lepaitė D., Teresevičienė M., Zuzevičiūtė V.
(2011). Studijų programų atnaujinimas: kompetencijų plėtotės ir
studijų siekinių vertinimo metodika. Vilnius: Vilniaus universitetas.
Domarkas V. (2003). Teorijos ir praktikos santykio problema viešojo
administravimo studijų programose. Viešoji politika ir administravimas, Nr. 5. Kaunas: KTU, p. 57–64.
Foley G. (2007). Suaugusiųjų mokymosi metmenys. Suaugusiųjų švietimas
globalizacijos laikais. Vilnius: Kronta.
Ibenskytė I. (2008). Mentoriaus taikomi studento praktikanto ir pradedančio dirbti pedagogo profesinio tobulėjimo vertinimo metodai.
Pedagogika, Nr. 92. Vilnius: VPU leidykla, p. 69–82.
Jatkauskienė B. (2013). Andragogų profesionalizacijos sistemos procesionali raiška. Monografija. Klaipėda: Klaipėdos universiteto leidykla.
Jucevičienė P. (2007). Besimokantis miestas: monografija. Kaunas:
Technologija.
Juralevičienė J. (2003). Valstybės tarnautojų profesinės kompetencijos
teoriniai ir teisiniai aspektai. Viešoji politika ir administravimas. Nr. 5.
Kaunas: Kauno technologijos universiteto leidykla, p. 84–90.
Kondratavičienė V., Sajienė L. (2007). Praktinio mokymo realioje darbo
vietoje modernizavimo vertinimas: studentų požiūrio tyrimas.
Profesinis rengimas: tyrimai ir realijos, Nr. 13. kaunas; VDU,
p. 102–113.
Matikovienė J. (2009). Studento praktikos procesas ir praktikos vieta.
Socialinis darbas. Patirtis ir metodai, Nr. 3 (1), p. 105–115.
Matonytė I., Palidauskaitė J. (2011). Studentų praktika: nuo
konceptualizavimo link jos atlikimo Lietuvos savivaldybėse vertinimo.
Viešoji politika ir administravimas, Nr. 2. Kaunas: KTU, p. 299–311.
Nedinskas E. (2009). Būsimųjų teisėsaugos pareigūnų mokomoji praktika
edukacinis aspektas. Vadyba, Nr. 14 (2). Vilnius, p. 113-118.
Pukelis K., Pileičikienė N. (2009). Maching of generic competencies with
labor marked needs: important factor of quality of study programs.
DECOWE konferencijos pranešimų medžiaga. [žiūrėta 2013-09-05].
Prieiga per Internetą: <http: www.decowe.org/statis /uploaded.
Pukelis K., Pileičikienė N. (2010). Bendrųjų įgūdžių ugdymo galimybių
gerinimas aukštųjų mokyklų studijų programose: absolventų požiūris.
Aukštojo mokslo kokybė, 7, p. 108–131.
Raudeliūnaitė R. (2008). Mykolo Romerio Universiteto Socialinio
darbo studijų programų praktikos modelis. Vilnius: MRU leidybos
centras.
394 |
Osterman K. F. Kottkamp R.B. (2004). Reflective practice for educators:
professional development to improve student learning. Thousand
Oaks (Calif.): Corwin Press.
Siebert H. (2007). Teorijos ir praktikos sąveika. Vilnius: Kronta.
Stasiūnaitienė E, Norkutė O. (2011). Universitetinių studijų praktikos
kokybiniai parametrai. Aukštojo mokslo kokybė. Nr. 8. Kaunas: VDU
leidykla.
Sweitzer H. F., King M. A. (2009). The Successful Internship. Third
Edition. Books/Cole: JAV.
Tight M. (2007). Kertinės suaugusiųjų švietimo ir mokymo idėjos. Vilnius:
Kronta.
Zuzevičiūtė V., Teresevičienė M. (2008). Suaugusiųjų mokymasis. Andragoginės veiklos perspektyva. Mokslo studija. Kaunas: VDU.
Intercultural competence in the adult education.
Case of polish textbooks for foreigners
Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych.
Przypadek podręczników do nauki języka polskiego
dla cudzoziemców
dr Katarzyna Ferszt-Piłat
[email protected]
Abstracts
In the Polish society we often observe representatives of different cultures. They live, study, work in Poland. Foreigners learning the culture
and Polish language, simultaneously use forms of the formal education as
part of courses and language schools, as well as, in frames of colleges. The
offer of this institutions is diverse, starting from such basic teaching materials, as textbooks, and finishing on studio, direct exits meetings with the
culture of the Polish society, with people, music, book. The paper is a presentation of analysis results of the contents of chosen current textbooks of
Polish for foreigners, as well as with attempt of the answer to questions,
what elements of the Polish culture in them are being handed over as well
as what manner of their exposition is. These are certainly material questions in processes determining intercultural competence.
Cudzoziemcy, poznając polską kulturę i język polski, często korzystają z edukacji formalnej – w ramach kursów, szkół językowych, uczelni
wyższych. Oferta niniejszych placówek jest różnorodna, jednak wszystkie korzystają z tak podstawowych materiałów dydaktycznych jak
podręczniki.
Artykuł jest prezentacją wyników analizy zawartości wybranych aktualnych podręczników języka polskiego dla cudzoziemców, a także próbą
odpowiedzi na pytania, jakie elementy kultury polskiej są w nich przekazywane, oraz jaki jest sposób ich ekspozycji. To z pewnością pytania
istotne w kontekście kompetencji międzykulturowej, czyli płaszczyzny
efektywnego komunikowania się przedstawicieli z odmiennych kultur.
396 |
Katarzyna Ferszt-Piłat Kompetencje międzykulturowe w edukacji dorosłych…
Podstawowy zakres tego pojęcia orientuje się obecnie nie tyle na kategorii
znawstwa kultury polskiej, lecz zrozumienia sensu poszczególnych elementów kulturowych oraz nadawanych im przez Polaków znaczeń.
Keywords:
intercultural communication, intercultural education, foreigners, content
analysis of textbooks, Polish culture
komunikacja międzykulturowa, edukacja międzykulturowa, cudzoziemcy,
analiza treści podręczników, polska kultura
Wprowadzenie w problematykę
W społeczeństwie polskim coraz częściej obserwujemy przedstawicieli
odmiennych kultur. Mieszkają, studiują, pracują w Polsce. Cudzoziemcy,
poznając polską kulturę i język polski, jednocześnie korzystają z form edukacji formalnej w ramach kursów oraz szkół językowych, a także uczelni
wyższych. Oferta niniejszych placówek jest różnorodna, począwszy od
takich podstawowych materiałów dydaktycznych jak podręczniki, a kończąc na wyjazdach studyjnych, bezpośrednich spotkaniach z kulturą polskiego społeczeństwa, z ludźmi, muzyką, książką. W tym miejscu warto
odwołać się do badań czy działań pragmatycznych, które pokazują, że
w uczeniu się międzykulturowym największe znaczenie mają bezpośrednie interakcje. Badacze w sposób empiryczny argumentują, że w momencie prób wykształcania kompetencji międzykulturowej przez imigrantów
najistotniejsze są właśnie kontakty interpersonalne, często bardziej niż
korzystanie z systemu mass mediów kraju gospodarza (W. B. Gudykunst,
S. Ting-Toomey, E. Chua, 1999). Podobnie dane z badań dziecięcych
początków poznawania języka obcego ukazują, że spotkanie bezpośrednie
z przedstawicielem określonej kultury jest istotnym elementem oswajania
różnorodności kulturowej przez dzieci (Chromiec, 2004). Jednak podręczniki do języka polskiego dla cudzoziemców, jako media edukacyjne,
są ważnym obszarem odniesień kulturowych oraz tożsamościowych,
i z tego tytułu są również interesujące dla socjologa kultury. Artykuł jest
prezentacją wyników analizy zawartości wybranych aktualnych podręczników języka polskiego dla cudzoziemców, a także próbą odpowiedzi na
pytania, jakie elementy kultury polskiej są w nich przekazywane, oraz jaki
jest sposób ich ekspozycji. To z pewnością pytania istotne w procesach
określania i nabywania kompetencji międzykulturowej, czyli płaszczyzny
| 397
efektywnego komunikowania się przedstawicieli z odmiennych kultur.
Podstawowy zakres tego pojęcia orientuje się obecnie nie tyle na kategorii
znawstwa kultury polskiej, lecz zrozumienia sensu poszczególnych elementów kulturowych oraz nadawanych im przez Polaków znaczeń. Dlatego ważny jest sposób ekspozycji niniejszych treści we wspomnianych
podręcznikach.
Kompetencja międzykulturowa jako sposób pokonywania
barier komunikacyjnych
„Kompetencja międzykulturowa – rozumiana jako rodzaj umiejętności pozwalających na kształtowanie konstruktywnych relacji społecznych
pomiędzy grupami i osobami reprezentującymi różne etniczne, religijne,
ekonomiczne i kulturowe pochodzenie – stanie się niebawem niezbędnym warunkiem uczestnictwa w życiu nowoczesnych społeczeństw.”
(Chromiec, 2006). Jest to podstawa, która pozwoli na ograniczenie ryzyka
komunikacyjnego. Podczas spotkania międzykulturowego przedstawiciele
odmiennych kultur napotykają pewne bariery komunikacyjne. Można je
podzielić na trzy grupy. Pierwsza to język słowny i komunikacja niewerbalna, następnie bariery psychokulturowe wynikające, przede wszystkim
z oceny aktualnej i nowej sytuacji komunikacyjnej. Tu szczególnie wymienia się reakcje poznawcze i emocjonalne, takie jak: niepewność, niepokój oraz swoisty szok kulturowy. Ostatnia grupa to bariery zakotwiczone
głęboko w kulturze, najtrudniejsze do pokonania, a mianowicie etnocentryzm, uprzedzenia, schematy poznawcze, takie jak stereotyp, błędne
atrybucje czy schemat samospełniającego się proroctwa.
Element, który może ograniczyć niniejsze bariery, to oczywiście
umiejętności językowe, ale w równym stopniu wiedza kulturowa o innej
odmiennej kulturze oraz właściwe jej użycie. Wspomniany tu typ wiedzy
pomaga zrozumieć odmienną kulturę, uświadamia różnice kulturowe,
może niwelować bariery językowe, a także błędne i negatywne stereotypy, poza tym jest źródłem zmiany takiej postawy jak etnocentryzm.
Tak więc, wiedza kulturowa to element podstawowy i wyjściowy w procesie nabywania kompetencji międzykulturowej, ale nie jedyny. Badacze tej problematyki podkreślają również taki czynnik, jak tożsamość
społeczno-kulturowa. Dla przykładu, George Borden, który jest twórcą
teorii orientacji kulturowej wymienia kategorię tożsamości jako jeden
z pięciu aksjomatów efektywnej komunikacji międzykulturowej (Borden,
1996). Przywoływany tu autor twierdzi, że obdarzeni wzajemną intencją
398 |
komunikacyjną oraz pewną wiedzą kulturową przedstawiciele odmiennych kultur powinni stanąć naprzeciw siebie we własnej tożsamości, to
znaczy z dojrzałą świadomością własnej kultury i własnej tożsamości.
Dopiero w takiej sytuacji są w stanie rozpoznać wartości specyficzne dla
odmiennej kultury, a na tej podstawie podjąć próbę zrozumienia znaczeń
pozostałych elementów kulturowych. Analizy tego problemu ukazują, że
tożsamość społeczno-kulturowa i procesy identyfikacyjne wiążą się znacząco z bezpieczeństwem ontologicznym interlokutorów (Ozdemir, 2006,
s. 241 i in.).
Reasumując, aby zminimalizować bariery komunikacyjne w kontaktach międzykulturowych, należy uwzględnić takie elementy, jak: umiejętności językowe, pewien zasób wiedzy kulturowej ze wskazaniami do jej
stosowania, świadomość własnej tożsamości społeczno-kulturowej oraz
umiejętność rozpoznania wartości. Niniejsze elementy sprowadzają się
do kategorii uświadomienia sobie różnicy oraz rozumienia odmiennej
kultury poprzez fakt rozpoznania odmienności znaczeń. Przywoływane
elementy powinny być uwzględniane przy konstruowaniu podstaw programowych nauczania obcokrajowców języka i kultury polskiej, a także
w procesie tworzenia podręczników i innych materiałów edukacyjnych.
Tym bardziej, że właśnie podczas edukacji formalnej są one w sposób
usystematyzowany przekazywane osobom uczącym się, tak jak w przypadku uczenia się kultury i języka polskiego przez cudzoziemców. A zatem
interesująca wydaje się kwestia zawartości wspomnianych podręczników.
Zagadnienia metodologiczne
Analiza zawartości to metoda, którą z powodzeniem można stosować
do badań podręcznikowych, wykorzystując jej ilościowy oraz jakościowy
aspekt, a także możliwość analizy zarówno tekstu, jak i materiału wizualnego. Wspomniana metoda czy technika badawcza wykorzystywana jest
dziś powszechnie, a w literaturze metodologicznej znajdują się obszerne
informacje, w jaki sposób ją stosować (Babbie, 2005). Dlatego pominięte
zostaną tu szczegółowe metodologiczne rozważania natury ogólnej na
rzecz prezentacji konkretnego projektu badawczego. Omawiana propozycja to próba odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: jakie elementy kultury
polskiej są przekazywane w wybranych podręcznikach języka polskiego
dla cudzoziemców oraz jaki jest sposób ich ekspozycji. Kategoria ekspozycji ujmuje trzy aspekty, a mianowicie: jaka jest forma przekazu elementów
kulturowych (charakter tekstualny czy wizualny). Następna istotna kwestia
| 399
to obecność komentarzy socjokulturowych albo ich brak, a wreszcie ustalenie, czy twórcy niniejszych podręczników próbują określać znaczenie
nadawane przez polski system społeczno-kulturowy tym elementom.
Gdy chodzi o kwestię kontaktów z odmiennością oraz proces nabywania
przez cudzoziemca kompetencji międzykulturowej w celu efektywnego
komunikowania się z Polakami, te sprawy wydają się szczególnie istotne.
Do analizy wybrano siedem aktualnych podręczników, z których może
korzystać każdy cudzoziemiec rozpoczynający nauczanie, bez względu
na obszar kulturowy, z którego pochodzi. Jednak należy podkreślić, że
przydatne były tylko te podręczniki, które są przeznaczone do nauki na
trzech pierwszych poziomach zaawansowania, mianowicie: A0, A1, A2.
Taką decyzję podjęto z uwagi na szczególne znaczenie pierwszych styczności z odmiennością w procesach tożsamościowych, które sprzężone są
z nabywaniem kompetencji międzykulturowej. Tytuły i dokładny opis
bibliograficzny przywoływanych podręczników znajduje się na końcu
artykułu. Wszystkie wydane zostały po 2003 roku. Ta data stanowiła podstawę doboru badanych źródeł z uwagi na fakt, że podstawy urzędowego
poświadczania znajomości języka polskiego tworzy Ustawa z 7 października 1999 roku o języku polskim oraz Ustawa z 11 kwietnia 2003 roku
o zmianie Ustawy o języku polskim, natomiast ważnym uzupełnieniem są
dwa rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 15 października 2003 roku w sprawie Państwowej Komisji Poświadczania Znajomości
Języka Polskiego jako Obcego oraz w sprawie egzaminów języka polskiego
jako obcego (Dziennik Ustaw RP nr 73 z 30 kwietnia 2003 r., Dziennik
Ustaw RP nr 191 z 12 listopada 2003 r.). Pięć z nich to podręczniki tradycyjne natury ogólnej, o nastawieniu komunikacyjnym, ale zawierające
również konwencje gramatyczne i inne reguły językowe. Pozostałe dwa
są typowo komunikacyjne, nastawione na nauczanie przez odgrywanie
i symulowanie zwyczajowych scen z typowych sytuacji komunikacyjnych
spotykanych wśród Polaków.
Podstawę analizy zawartości wyznaczył klucz kategoryzacyjny. Skonstruowano go z wykorzystaniem propozycji Małego leksykonu kultury
polskiej dla cudzoziemców, który nadal jest w opracowaniu, a prace
nad nim trwają już prawie dekadę (Miodunka. 2004 s. 151–171). Jest to
ogromny projekt międzyuczelniany, objęty opieką naukową przez profesora Władysława Miodunkę, a inspiracją do jego powstania był fakt braku
jednoznacznych standardów określających komponent kulturowy, który
powinien być obecny w podręcznikach i innych materiałach do nauczania
cudzoziemców języka polskiego.
400 |
Tabela 1. Klucz kategoryzacyjny
Kategoria
Rozszerzenie kategorii
Postacie
historyczne, współczesne, znani Polacy,
reprezentanci dziedzin życia
Miejsca
miasta, wsie, krajobrazy, miejsca i obiekty
kultu, obiekty zabytkowe, miejsca pamięci
Wydarzenia
historyczne, bieżące, szczególnie ważne dla
narodu polskiego, z różnych dziedzin życia
Święta, obyczaje i zwyczaje
rok obrzędowy w Polsce, uroczystości rodzinne,
obrzędy przejścia, imprezy cykliczne w Polsce,
religijny wymiar świętowania
Życie codzienne Polaków
kulinaria, zabawa, sposób spędzania czasu
wolnego, praca, studia, nauka
Wartości i postawy
wartości specyficzne dla polskiej kultury,
postawy, wymiary kultury, stereotypy/
autostereotypy
Rytuały społeczne
specyficzne sytuacje komunikacyjne,
komunikacja niewerbalna, konwencje
grzecznościowe
Mitologia i folklor
mity i symbole, w tym symbole narodowe,
baśnie, bajki, legendy, powiedzenia, przysłowia,
przesądy, humor, sztuka i muzyka ludowa,
stroje ludowe
Pozostałe przejawy kultury
literatura, sztuki piękne, malarstwo, muzyka,
film i teatr, festiwale, media
Subkultury, grupy etniczne,
regionalne
subkultury, grupy etniczne, regionalne
Źródło: opracowanie własne
Pomysłodawcy wskazują ponadto, że pomimo powstających nowoczesnych podręczników tego typu „nie stworzono jak dotąd ani jednej
pracy, która miałaby charakter „podręcznego przewodnika” po niuansach
polskiej kultury” (Zarzycka, 2004 s. 151.). Zdaniem autorów jego przekaz powinien być prosty i zrozumiały przez odbiorców początkujących
oraz niosący odpowiedzi na pytania o to, co stanowi „kulturową otoczkę”
polskości, polskiej mentalności (Obszerne treści dotyczące kultury polskiej zawiera swoiste kompendium pt. Kultura polska – Silva rerum. Red.
| 401
R. Cudak. Wyd. „Śląsk”. Katowice 2002. Jednak wydaje się, że może być
zbyt trudna w odbiorze dla cudzoziemców stawiających pierwsze kroki
w meandrach polskiej kultury.).
W badaniach z użyciem analizy treści bardzo istotny jest klucz kategoryzacyjny. Zatem klucz kategoryzacyjny wyznaczył ramy analizy materiału tekstualnego oraz wizualnego, które klarownie określa zamieszczona
powyżej tabela z podstawowymi kategoriami badawczymi wraz z rozszerzeniami. W dalszym postępowaniu badawczym poszukiwano obecności
niniejszych elementów kulturowych w poszczególnych podręcznikach,
po czym w prosty sposób klasyfikowano je według podanych kategorii.
Jako że poszukiwania badacza skoncentrowały się na kwestii nabywania
właściwej kompetencji międzykulturowej przez cudzoziemców, zrezygnowano z określania częstotliwości występowania danego elementu w podręczniku, bądź podręcznikach, na rzecz analizy jakościowej. Istotny okazał
się również fakt samego występowania przywołanych wcześniej kategorii,
bądź ich brak w podręcznikach, a także obecność swoistego komentarza
socjokulturowego oraz podjęta przez autorów podręcznika próba określenia znaczenia elementów z tej kategorii w społeczeństwie polskim. Dla
przykładu, jeżeli w danym podręczniku przynajmniej raz wystąpił taki
element jak święta Bożego Narodzenia – oznaczało to, że tekstualnie bądź
wizualnie podręcznik uwzględnia kategorię: święta, obyczaje, zwyczaje.
Następnie za pomocą analizy jakościowej próbowano odnaleźć komentarz socjokulturowy zawarty w podręczniku, a na jego podstawie dać
odpowiedź, czy autorzy określili znaczenie nadawane niniejszym świętom
w społeczeństwie polskim.
Prezentując skonstruowany klucz kategoryzacyjny, warto podkreślić,
że oddaje on pewne preferencje cudzoziemców, którzy poznając język
polski i polską kulturę, wyrażają chęć zapoznania się z tymi właśnie elementami. Pokazują to badania socjologa kultury Jarosława Rokickiego.
Autor zebrał opinie studentów cudzoziemców na temat uczenia się przez
nich języka i kultury polskiej. Okazało się, że przejawiają zainteresowanie takimi kwestiami, jak: różnice w indywidualnym poczuciu dystansu
przestrzennego (dystanse proksemiczne), poczucie prywatności, znaczenie rodziny w społeczeństwie polskim, pozycja i rola kobiety, zwyczaje
i obyczaje świąteczne, tradycje kultury polskiej, rola religii i Kościoła
katolickiego, ekonomiczno-społeczne aspekty transformacji ustrojowej,
praca i bezrobocie, dewiacje – patologie społeczne, ksenofobia, uprzedzenia i dyskryminacja (J. Rokicki, 1999, s. 175.).
402 |
Elementy kultury obecne w podręcznikach języka polskiego
dla cudzoziemców oraz sposób ich ekspozycji
Podręczniki do języka polskiego dla cudzoziemców, jako media edukacyjne, są ważnym obszarem odniesień w nabywaniu kompetencji międzykulturowych, dlatego warto zbadać, jakie elementy kultury polskiej są
w nich przekazywane, oraz jaki jest sposób ich ekspozycji. Wybrane do
analizy podręczniki posiadają różnorodną szatę graficzną. Są wśród nich
bardziej lub mniej ilustrowane, bardziej lub mniej nasycone kolorami,
zdjęciami, rysunkami. Autorzy, jak najbardziej, wzięli pod uwagę fakt,
że w przypadku poznawania języka i kultury danego obszaru ważna jest
wizualizacja.
Tabela 2. Ilustracyjność podręczników
Miodunka
A1
Miodunka
A2
wizualizacja
autentyczna
(fotografia)
+
+
+
Wysoka
+
+
+
Sposób
wizualizacji
Gałyga
Janowska
Serafin
A1, A2
A1
Średnia
+
+
+
+
+
+
+
+
Wysoka
Średnia
+
+
Niska
wizualizacja
komiksowa
+
MałoBurkat
lepsza
A2
A1
+
Niska
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Zatem wszystkie badane podręczniki zawierają przedstawienia obrazowe i jest to bądź wizualizacja fotograficzna, gdzie za pomocą zdjęć
zobrazowano specyficzne przykłady komunikacyjne, rozmowy, konkretne
miejsca, bądź wizualizacja komiksowa, która właśnie w formie rysunku
komiksowego przedstawia wspomniane elementy. Na podstawie tabeli
macierzowej można uchwycić pewną zależność. Autorzy przedkładają
albo pierwszy, albo drugi z przywoływanych sposobów opracowania szaty
| 403
graficznej. Im więcej w podręczniku zamieszcza się zdjęć, tym mniej jest
rysunków, i odwrotnie. Szczególnie jeden podręcznik (Janowska) zawiera
mało fotografii, ale za to charakteryzuje go wysoki stopień wizualizacji
rysunkowo-komiksowej. W tym miejscu ważne wydaje się zaakcentowanie ogromnego znaczenia obrazu dla poznawania elementów odmiennej
kultury, a szczególnie dla przekazu i właściwego odbioru wiedzy kulturowej. W analizowanych podręcznikach można by zamieścić więcej przedstawień wizualnych – nawet wstawiona w dowolnym miejscu malwa,
bocian, mak, przedmioty kultu religijnego, pomnik znanego Polaka,
najpiękniejsze miejsca w Polsce, które warto zobaczyć, zabytki wpisane
na Listę UNESCO, polskie specyficzne potrawy – mogą pobudzić zainteresowanie cudzoziemców i zaciekawić – ułatwić zrozumienie znaczenia
danego elementu dla polskiego systemu społeczno-kulturowego. Doskonale realizują ten postulat podręczniki pt.: „Hurra!!! Po polsku 1 oraz 2.
Podręcznik studenta. A1 oraz A2 (Małolepsza M., Szymkiewicz A., Burkat A.). Warto dodać, że współcześnie cennym elementem obudowy podręcznikowej są pomoce multimedialne, na przykład kursy multimedialne,
które właściwie bazują na elementach obrazowych. W taki efektywny
sposób można wspierać właściwe nabywanie kompetencji międzykulturowych. Łatwiej wtedy zrealizować postulat nauczania międzykulturowego
poprzez próby przedstawienia i zrozumienia znaczeń kulturowych na skutek zapoznania z nimi w kontekście interakcji i w określonych sytuacjach.
Międzykulturowość sama w sobie jako zjawisko i pojęcie opisywane jest
w kategoriach dynamicznych – dlatego w procesie nauczania powinny
pojawić się zadania i prośby o porównania kultur, opowieści – jak jest
w kraju cudzoziemców. Symulacje, wcielanie się w role – obrazy czy to
statyczne w tradycyjnych podręcznikach i na nośnikach CD czy ruchome
na nośnikach DVD, bądź innych. Takie zabiegi z pewnością sprzyjają efektywnym próbom poznawania i zrozumienia przez cudzoziemców uczących się języka polskiego znaczeń kulturowych. Niestety w analizowanych
podręcznikach wizualizacja nie jest zadawalająca – być może przyczyną są
tu wysokie koszty pozyskania takiego materiału. Wielką pomocą w międzykulturowym nauczaniu w przyszłości będą na pewno e-podręczniki
czy podręczniki interaktywne – jednak na razie brakuje takich i jest to
na pewno wyzwanie dla autorów. Stopień ilustracyjności analizowanych
podręczników prezentuje tabela nr 2.
W odniesieniach współczesnego człowieka, jak wspomniano, obraz
nabiera ogromnego znaczenia – ułatwia w jakimś sensie przyswajanie informacji z otoczenia. Jednak w przypadku kontaktów międzykulturowych
404 |
oraz w sytuacjach nabywania i efektywnego rozwijania kompetencji
komunikowania się w takich relacjach potrzeba również dodatkowych
wyjaśnień, komentarzy, tłumaczenia znaczeń i odkrywania sensów kulturowych. Dlatego ważnym kryterium analizy była obecność, komentarzy
socjokulturowych oraz ustalenie, czy twórcy niniejszych podręczników
próbują określać znaczenie nadawane przez polski system społeczno-kulturowy tym elementom. Z punktu widzenia kontaktów z odmiennością
oraz procesu nabywania przez cudzoziemca kompetencji międzykulturowej w celu efektywnego komunikowania się z Polakami te kwestie wydają
się szczególnie istotne.
Wyjaśniając tę sprawę na początku przywołajmy obecne w literaturze
polskiej z zakresu nauk humanistycznych koncepcje („wzory odczuwania,
myślenia i postępowania, które przynależą do społecznego dziedzictwa
grupy” Szacki, „symboliczne uniwersum” Prokop, „kanon historyczny”
Szpociński, „kanon kultury” Kłoskowska, „centrum kulturowe” Dyczewski), w których badacze zwracają uwagę na pewne centralne elementy
kultury, decydujące ich zdaniem o charakterze i trwaniu grupy społeczno-kulturowej. Jest to zatem szczególna część tradycji, która w powszechnym
przekonaniu członków zbiorowości, obowiązuje wszystkich jej uczestników i jest dziedziczona z pokolenia na pokolenie. Zaznaczmy, że są to
elementy, które z powodzeniem można poddać ilościowej bądź jakościowej obróbce metodologicznej i zbadać empirycznie. Zatem to zbiór wartości i wytworów danej kultury, takich jak: język, symbole, mity, legendy,
przedstawieni w nich bohaterowie, czy wydarzenia historyczne; są to również określone zachowania i stany psycho-społeczne, na przykład: gościnność czy rodzinność, a także symbole i metafory, mity, obrzędowość, kulinaria, sztuka, literatura, piosenki, tańce, ważne daty historyczne, Zatem
podstawę centrum kulturowego grupy społeczno-kulturowej, stanowią
trzy elementy: wartości centralne i powiązane z nimi stany psychospołeczne oraz wytwory kulturowe (Dyczewski, 1993, s. 57–66.). Przywołane
elementy są ściśle ze sobą powiązane, wszystkie razem tworzą określone
centrum kulturowe danego społeczeństwa, wyznaczają jego specyfikę. Nie
można na przykład mówić o istocie wartości danej grupy w oderwaniu od
stanów psychicznych jednostek, reakcji uczuciowych, czy postaw wobec
nich. Może zdarzyć się tak, że jedna i ta sama wartość stanowi odniesienie dla dwóch różnych grup, przez co stają się one w pewien sposób
podobne. Różnicuje je jednak sposób podejścia do danej wartości, specyficzna reakcja psychospołeczna. Doskonałym przykładem są tu sposoby
realizowania w historii takiej wartości, jak praca. W przypadku, polskiej
| 405
grupy odniesieniem dla tej wartości była tradycja ziemiańsko-wiejska.
W historii, a zwłaszcza w literaturze możemy spotkać wiele odniesień
wskazujących na miłość do ziemi i roli, a także do pracy z nimi związanej.
Znany niewątpliwie przykład stanowi tu Bogumił Niechcic z „Nocy i dni”
Marii Dąbrowskiej. W rozwoju Europy Zachodniej oraz Ameryki Północnej przemysł bardzo szybko zaczął spełniać rolę odniesień związanych
z pracą. Wytworzył on wielkie fortuny i majątki, wartość pracy nabrała tu
innego sensu. W tym przypadku literackim przykładem są Buddenbrookowie Tomasza Manna.
Centrum kulturowe danej grupy społecznej, które stanowi jej podstawowe odniesienie w procesach tożsamościowych nie zostało jej „dane”,
nie powstało ono ad hoc, lecz kształtuje się w ciągu całej historii grupy.
Byłoby ryzykownym twierdzenie, że jest to jakiś stały, niezmienny stan,
wprost przeciwnie, ustawicznie się ono rozwija, dochodzą nowe elementy,
nowe wartości. Centrum kulturowe, w sposób swoisty łączy przeszłość
z teraźniejszością i przyszłością, i w taki sposób nadaje kształt tożsamości
społeczno-kulturowej danej grupy.
W analizowanych podręcznikach raczej w sposób niewystarczający
są prezentowane przywołane powyżej elementy centrum kulturowego
– zarówno w wymiarze historycznym, jak i współczesnym. Brak generalnie przykładów z literatury, muzyki, sztuki – wierszy znanych poetów
(Gałczyński, Szymborska, Mrożek). Cudzoziemcy nie są poinformowani
o tak podstawowym wierszu, który przez pokolenia świadczył o tożsamości Polaków: „Kto Ty jesteś?”. Autorzy podręczników nie informują na
temat świąt narodowych oraz innych ważnych wydarzeń. Brak prezentacji
zabytków kultury i natury UNESCO, podstawowych pomników, elementów religijnych i znaczenia Kościoła katolickiego oraz innych Kościołów
i wspólnot religijnych. Nie zamieszcza się w ogóle problematyki mniejszości narodowych i etnicznych. Brakuje informacji na temat znaczących
dla Polaków wartości oraz głębszych informacji o tak codziennych i istotnych sprawach, jak znaczenie rodziny i matki, ekonomiczno-społeczne
aspekty transformacji ustrojowej, znaczenie pracy i bezrobocia, dewiacje
czy patologie, a także ksenofobia, uprzedzenia i dyskryminacja w społeczeństwie polskim – po przykłady tańców oraz gier narodowych, gier
i zabaw dziecięcych, przykładów kultury ludowej, specyficznych i regionalnych kulinariów, sposobów spędzania wolnego czasu, dowcipów oraz
humoru polskiego, przysłów, porzekadeł. Wydaje się również, że wśród
zamieszczanych postaci brakuje tych znaczących, na przykład: Stanisław Moniuszko, Chopin, Wieniawski, Matejko, noblistów, autorytetów
406 |
moralnych – na przykład Maksymilian Maria Kolbe. Natomiast, aby zrozumieć znaczenia polskiej kultury, nie koniecznie trzeba rozumieć aktualną sytuację polityczną czy wiedzieć kto piastuje władze czy na przykład
urząd prezydenta, ale warto znać inne elementy kulturowe, aby starać się
porozmawiać na proste tematy czy wziąć udział w potocznej codziennej
rozmowie.
Analiza zawartości treści podręcznikowych ukazała generalnie brak
komentarzy socjokulturowych – czyli pewnych dopełnień, które dałyby
kontekst społeczno-kulturowy, tło, otoczkę. Brak niniejszych komentarzy
wiąże się z trudnością określenia znaczenia zamieszczanych elementów
kulturowych: czy to wytworów, zachowań psychospołecznych czy też
wartości. Z kolei wiąże się to z sytuacją braku wyjaśnienia takich kwestii jak: czym są święta dla Polaków, Jaki mają charakter?( Polacy raczej
w Wigilię nie chodzą do dyskoteki), Jakie są modele wychowawcze czy
dzieci się karci, czy raczej chwali? Czy Polacy są tolerancyjni? Czy Polacy
lubią zwierzęta? Jaki mają do nich stosunek? Czy Polacy dbają o zabytki,
o groby bliskich? Czy uczestniczą w nabożeństwach (jaki przedział wieku),
czy są przywiązani do Kościoła? Jak jest polska młodzież – czy różni się
stylem życia od swoich rówieśników z innych systemów społeczno-kulturowych? Jak Polacy spędzają czas wolny – w co bawią się dzieci i dorośli?
Jakie są ikony polskiej współczesnej kultury (na przykład: kto to jest Jurek
Owsiak i czym jest Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy?). Tabela numer
3 prezentuje dokładny rozkład i przykłady zamieszczanych elementów
kulturowych, a także informację czy autorzy zamieścili komentarz socjokulturowy oraz czy poprzestali na nim czy jednak spróbowali zamieścić
informację na temat znaczeń, które w polskim systemie zwyczajowo
nadaje się przywołanym elementom.
Autorzy analizowanych podręczników charakteryzując system społeczno-kulturowy prezentują, przede wszystkim wytwory kultury – czyli
podstawowe bardzo łatwo rozpoznawalne elementy. Zdecydowanie brakuje komentarzy socjokulturowych, a w niewielu przypadkach informuje
się na temat znaczeń, które w polskim systemie zwyczajowo nadaje się
przywołanym elementom. Niniejsza sytuacja wskazuje na interdyscyplinarność niniejszej problematyki. Jest wiele prac z zakresu, komunikacji
i psychologii międzykulturowej, socjologii kultury, kulturoznawstwa,
socjologii wielokulturowości – warto się do nich odwołać, aby określić
różnice w indywidualnym poczuciu dystansu przestrzennego (dystanse
proksemiczne), aby określić rozumienie asertywności, komunikowania
werbalnego i niewerbalnego, znaczenia wysokiego/niskiego kontekstu
+
nd
+
nd
+
nd
Miejsca
Wydarzenia
Święta, obyczaje i zwyczaje
Życie codzienne Polaków
Wartości postawy
Rytuały społeczne
Mitologia i folklor
Pozostałe przejawy kultury
Subkultury, grupy etniczne
i regionalne
nd
-
-
+
nd
-
+
nd
-
-
nd
-
nd
+
+
-
-
+
+
-
nd
-
nd
+
+
-
-
+
-
-
nd
-
-
+
nd
-
nd
nd
-
-
nd
-
-
+
nd
-
nd
nd
-
-
Z
-
-
-
+
nd
-
-
nd
-
-
K
-
-
-
+
nd
-
+
nd
-
-
Z
Serafin
nd
-
nd
+
-
-
-
-
-
-
K
nd
-
nd
+
-
-
-
-
-
-
Z
Janowska
A1
nd
-
nd
+
+
-
+
nd
+
+
K
nd
-
nd
+
+
-
+
nd
+
+
Z
Małolepsza
A1
nd
+
+
+
+
+
+
+
+
+
K
nd
+
-
+
+
+
+
+
+
+
Z
Burkat
A2
Legenda: „K” – oznacza komentarz socjokulturowy, „Z” oznacza określenie znaczenia elementów kulturowych, „+”: zawarty
komentarz socjokulturowy, określenie znaczenia elementów kulturowych; „-”: brak komentarza socjokulturowego, brak
określenia znaczenia elementów kulturowych; „nd”: nie dotyczy, ponieważ w danym podręczniku nie zamieszczono takich
elementów.
-
Z
K
K
K
Z
Gałyga
A1, A2
Miodunka Miodunka
A1
A2
Postacie
Kategoria
Tabela 3. Elementy kultury a komentarz socjokulturowy oraz określenie znaczenia
| 407
408 |
w komunikowaniu (czy zdanie: „Dzień dobry, zapraszamy do nas” należy
rozumieć dosłownie czy też kurtuazyjnie? poczucie prywatności, znaczenie rodziny w społeczeństwie polskim, pozycję i rolę kobiety, mężczyzny,
dziecka, seniorów. Przy tematach dotyczących życia codziennego, przykładowo: czas wolny, można przytoczyć dane faktyczne odnośnie stylu
życia ale również statystyki (GUS, EUROSTAT) sondaże opinii, (sympatie
i antypatie, stereotypy), badania naukowe, czy wreszcie autentyczne sondy
uliczne oraz wypowiedzi reprezentantów elit itp. Można by wzbogacić
treść o opinie osób – cudzoziemców, przebywających w Polsce, np. fragmenty z książki Stefena Mueller. Z pewnością są to przykłady sposobów,
które można wykorzystać przytaczając komentarze i podejmując próby
określenia znaczeń kulturowych.
Wnioski końcowe
Kompetencje międzykulturowe – rozumiane jako rodzaj umiejętności
pozwalających na kształtowanie konstruktywnych relacji społecznych – to
obecnie niezbędny warunek uczestnictwa w życiu nowoczesnych społeczeństw. W dyskursie europejskim odnajdujemy je w zbiorze kompetencji,
określanych jako kluczowe, stanowiące wymóg współczesnego społeczeństwa obywatelskiego. Dokładniej precyzowane są one jako ważne w procesie nabywania przez dzieci, młodzież i dorosłych języka obcego – przy
czym istotne jest tu nie tylko zapoznanie z konwencjami języka, lecz także
wyrobienie dyspozycji do poznawania różnic kulturowych i komunikowania się pomiędzy kulturami. W innym miejscu mówi się o nich przy okazji przywołania umiejętności społecznych, takich jak współpraca z innymi
oraz kompetencje obywatelskie i międzykulturowe, a w przypadku tych
ostatnich chodzi o wyczulenie na różnice kulturowe, rozumienie potrzeby
uczestnictwa w większych formach współpracy, znajomość praw człowieka, szacunek dla innych, świadomość własnej tożsamości w wymiarze
lokalnym, narodowym, europejskim. Aby zrozumieć relacje międzykulturowe, istotna jest też ekspresja kulturalna, czyli umiejętność odczytywania podstawowych znaków dziedzictwa kultury jako ważnego aspektu
poczucia tożsamości. A zatem edukacja, również językowa, powinna być
dostosowana do warunków społecznych i kulturowych, a w społeczeństwach coraz bardziej wielokulturowych uwrażliwiana na różnorodność
kulturową. Potrzebne są tu pragmatyczne działania w celu stworzenia
interdyscyplinarnej płaszczyzny refleksji odnośnie do specyfiki polskiego
| 409
systemu społeczno-kulturowego, który miałby być przekazywany przedstawicielom z innych, odmiennych kultur.
Choć językoznawcy, lektorzy, poloniści poczynili już pewne kroki,
aby wzbogacić podstawę programową oraz materiały dydaktyczne w niezbędne elementy kultury oraz nauczania międzykulturowego, to wydaje
się, że brakuje w tym zakresie pewnego szerszego dialogu interdyscyplinarnego badaczy takich dziedzin, jak: kulturoznawstwo, antropologia,
etnologia, lingwistyka, socjologia kultury, socjologia komunikacji, komunikacja międzykulturowa, historia, psychologia społeczna, psychologia
międzykulturowa, edukacja międzykulturowa.
References
Źródła
Burkat A., Hurra!!! Po polsku 2. Podręcznik studenta. A2. Wyd. Prolog.
Kraków 2005 ss. 164.
Gałyga D. Ach, ten język polski! Ćwiczenia komunikacyjne dla początkujących. A1, A2. Universitas. Kraków 2006 ss. 192.
Janowska A., Pastuchowa M. Dzień dobry. Podręcznik do nauki języka polskiego dla początkujących. A1. Tarnowska Fundacja Kultury. Tarnów
2008 ss. 109.
Małolepsza M., Szymkiewicz A. Hurra!!! Po polsku 1. Podręcznik studenta.
A1. Wyd. Prolog. Kraków 2005 ss. 157.
Miodunka W. Cześć, jak się masz? Spotkajmy się w Europie. Cz.2. A2.Universitas. Kraków 2006 ss. 322.
Miodunka W. Cześć, jak się masz? Spotykamy się w Polsce. Cz.1. A1. Universitas. Kraków 2006 ss. 267.
Serafin B., Achtelik A. Miło mi Panią poznać: język polski w sytuacjach
komunikacyjnych. Wyd. UŚ. Katowice 2007 ss. 323.
Pozostała literatura
Borden G. (1996), Orientacja kulturowa. Teoria służąca zrozumieniu
i badaniom komunikacji międzykulturowej. W: Kapciak A., Korporowicz L., Tyszka A. Komunikacja międzykulturowa. Zderzenia i spotkania. Warszawa: Instytut Kultury. Instytut Socjologii UW.
Chromiec E. (2004), Dziecko wobec obcości kulturowej. Gdańsk: GWP.
Chromiec E. (2006), Edukacja w kontekście różnicy i różnorodności kulturowej, Kraków: Impuls.
410 |
Cudak R. (2002) (red.). Kultura polska – Silva rerum. Katowice: Wyd.
„Śląsk”.
Dyczewski L. (1993), Kultura polska w procesie przemian, Lublin: TN
KUL.
Dziennik Ustaw RP nr 73 z 30 kwietnia 2003 roku, Dziennik Ustaw RP
nr 191 z 12 listopada 2003 roku.
Dziurzyński K. (2012), (red.), Dylematy współczesnej edukacji, Józefów:
Wyd. WSGE.
Ferszt-Piłat K. (2008), Ethnocentrism as the barrier to communication
between different cultures. „Journal of Modern Science” WSGE Józefów, nr 1/3.
Gudykunst W. B., S. Ting-Toomey, E. Chua. (1999), Culture and Interpersonal Communication. Newbury Park London New Delhi: SAGE
Publications.
Janus-Sitarz A. (2014) (red.). Edukacja polonistyczna wobec innego. Kraków: Universitas.
Miodunka W. (2004). Kultura w nauczaniu języka polskiego jako obcego.
Stan obecny – programy nauczania-pomoce dydaktyczne, Kraków:
Universitas.
Myrdzik B., Dunaj E. (2010) (red.). Oswajanie inności w edukacji polonistycznej. Lublin: Wyd. UMCS.
Ozdemir H. (2006), Identity and ontological security of Europe. „Journal of
Modern Science”, Józefów, 1/3/2006.
Raport o stanie edukacji 2010, (2011). Społeczeństwo w drodze do wiedzy.
Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Rokicki J. (1999). Studenci obcokrajowcy o Polsce i Polakach. W: Oswajanie
chrząszcza w trzcinie, czyli o kształceniu cudzoziemców w Instytucie
Polonijnym UJ. Red. W. Miodunka i J. Rokicki. Kraków: Universitas.
Tomiło J. (2012), Koniec mitu wielokulturowości? W: Dziurzyński K.
(2012), (red.), Dylematy współczesnej edukacji, Józefów: Wyd. WSGE.
PRINCE2 approach as an element of safety
in planning an employment in enterprise
Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa
w planowaniu zatrudnienia w przedsiębiorstwie
dr inż. Agnieszka Pawlak-Wolanin
Zakład Zarządzania
Wydział Zarządzania i Nauk Społecznych
Uczelnia Zawodowa Zagłębia Miedziowego w Lubinie
[email protected]
Abstracts
Methods of management support are commonly used in many
spheres of social life and economic activity. These methods are used in
process management, project management, etc. for decision-making.
Knowledge of them is essential from the point of view of exchange of
information, reasoning, problem analysis. A significant part of the methods of management support is applied in Poland but only part of it is
implemented. This article aims to provide an overview of the PRINCE2
method, its basic properties and its possible applications. These capabilities will be shown in the context of two important processes concerning the area of human resource management – workforce planning and
recruitment of staff in Polish enterprises. Prince2 method is treated as
a security for the actions undertaken by companies in the area of workforce planning and recruitment. The article also presents the implementation of best practices for process management and selection of project
teams in the planning of employment and recruitment of staff in Polish
enterprises.
Metody wspomagające zarządzanie stosowane są powszechnie w wielu
sferach życia społecznego oraz działalności gospodarczej. Są to metody
wykorzystywane w zarządzaniu procesami, projektami, służące podejmowaniu decyzji itp. Znajomość ich jest niezbędna z punktu widzenia
wymiany informacji, wnioskowania, analizy problemu. Znacząca część
metod wspomagających zarządzanie jest stosowana w Polsce lecz tylko
część zostaje zaimplementowana. Celem artykułu jest przedstawienie
412 |
Agnieszka Pawlak-Wolanin Podejście PRINCE2 jako element bezpieczeństwa…
zarysu metody PRINCE2, jej podstawowych własności oraz możliwości
zastosowania. Możliwości te zostaną ukazane w kontekście dwóch ważnych procesów dotyczących obszaru zarządzania zasobami ludzkimi
– planowania zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników w polskich
przedsiębiorstwach. Metoda Prince2 potraktowana jest jako element bezpieczeństwa dla działań podejmowanych przez przedsiębiorstwa w obszarze planowania zatrudnienia i rekrutacji. Ponadto przedstawiono implementacja dobrych praktyk pod kątem zarządzania procesami oraz doboru
zespołów projektowych w planowaniu zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników w polskich przedsiębiorstwach.
Keywords:
method Prince 2; workforce planning; recruitment; security; enterprise;
product structure
metoda Prince 2; planowanie zatrudnienia; rekrutacja; bezpieczeństwo;
przedsiębiorstwo; struktura produktu
Wstęp
Metody wspomagające zarządzanie są powszechnie stosowane w wielu
sferach życia społecznego oraz działalności gospodarczej. Są wykorzystywane m.in. w zarządzaniu procesami i projektami, służą podejmowaniu
decyzji itp. Część z nich jest stosowana w Polsce, a część może zostać
dopiero zaimplementowana. Jedno jest pewne, znajomość tych metod
jest niezbędna z punktu widzenia wymiany informacji, wnioskowania,
analizy problemu.
Sama ocena szybkości i jakości procesu przemian obserwowanego
w Polsce wypada pozytywnie, w szczególności odnośnie metod wspomagających zarządzanie. Jednakże można zauważyć występowanie kilku
istotnych problemów, takich jak:
• słaba znajomość metod, a w szczególności niskie rozeznanie, dotyczące
potencjalnych zysków, jakie daje ich stosowanie w przedsiębiorstwach;
• nieskuteczna reklama metod przez predysponowane do tego organizacje i instytucje;
• charakterystyczny czynnik, jakim jest opór przeciwko zmianom,
występujący praktycznie zawsze.
Metodą planowania zatrudnienia, rekrutacji i selekcji pracowników,
z powodzeniem stosowaną w Wielkiej Brytanii, jest metoda PRINCE2,
| 413
wywodząca się z zarządzania projektami. Jak się okazuje, może ona być
z sukcesem stosowana w Polsce w tym samym celu, co spróbujemy wykazać w dalszej części pracy.
A zatem celem niniejszej pracy jest przedstawienie zarysu metody
PRINCE2, jej podstawowych własności oraz możliwości zastosowania.
Możliwości te zostaną ukazane w kontekście dwóch ważnych procesów,
dotyczących obszaru zarządzania zasobami ludzkimi, a mianowicie planowania zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników.
Przyczyny powstania metod wspomagających zarządzanie
projektami
Powstanie metod wspomagających zarządzanie projektami wymusiło
przede wszystkim nieustannie zmieniające się i niestabilne otoczenie rynkowe, w jakim przyszło funkcjonować współczesnym organizacjom, a złożoność projektów doprowadziła do stworzenia sformalizowanych wersji
tych metod. Niestety nie są one wolne od takich wad, jak:
• produkt końcowy różni się istotnie na niekorzyść od produktu
zamawianego;
• system realizujący projekt zmienia produkt w trakcie pracy, bez uświadomienia zamawiającemu w odpowiednim czasie tego faktu;
• koszt realizacji zadania rośnie niezauważenie i to najczęściej do
momentu, kiedy już nie można zatrzymać całego procesu;
• informacja o powstałych opóźnieniach i niemożności dotrzymania
terminu realizacji pojawia się zbyt późno, aby przedsięwziąć jakiekolwiek skuteczne środki zaradcze, które mogą pozwolić nie wpaść
w dodatkowe koszty związane z niedotrzymaniem terminów;
• większość działań kierowniczych jest wykonywana przy niewystarczającej informacji, dotyczącej nawet tak podstawowych spraw, jak same
zasady funkcjonowania systemu;
• część wykonywanych czynności sprawia wrażenie mało rzetelnych,
co podraża koszty zarządzania systemem.
W Polsce, można zauważyć symptomy niewłaściwego zarządzania
przedsięwzięciami podobne do tych, które wymieniają zachodni autorzy,
poddając krytyce stan występujący u nich przed laty, a mianowicie:
• większość działań obserwowana z boku jest niejasna i nie wiadomo
czemu służy;
• w jednych miejscach występują niedobory w zatrudnieniu, a w innych
jego przerost;
414 |
•
•
pracownicy i środki techniczne są często nie tam, gdzie trzeba;
widać zarówno niepotrzebne powtórzenia, jak i marnotrawienie ludzkiej pracy i wysiłku;
• typowe są próby gorączkowego nadrabiania zadań przed końcem
projektu;
• uwidacznia się niska jakość pracy;
• widać opóźnienia w czasie oraz nadmierne wydatki;
• widać również dużą wrażliwość systemu zarządzania na nawet drobne
zakłócenia.
Dodatkowo, na poziomie całego przedsiębiorstwa, można zauważyć następujące sygnały niewłaściwego zarządzania przedsięwzięciami:
przekroczenie kosztów, odstępstwo od planu, niespełnienie wymagań,
problemy z egzekucją umów, zakłócenia komunikacyjne, krytyka opinii publicznej, niechęć do podejmowania decyzji czy ataki ze strony
konkurentów.
Za powód takiego stanu rzeczy uważa się:
• niedostateczne zaangażowanie przyszłego użytkownika;
• słabą koordynację;
• niedostateczny przepływ informacji;
• brak lub niedostateczną kontrolę postępu prac;
• niedostateczne sterowanie jakością;
• nieadekwatne miary jakości.
Powyższym problemom powinien zatem zapobiec sprawny i nowoczesny system zarządzania projektem, spełniający cztery najważniejsze
kryteria, a mianowicie:
• realizację w przewidzianym czasie;
• zgodność z planowanym budżetem;
• utrzymanie założonej jakości;
• utrzymanie założonych własności i wymagań.
Realizacja tych celów przyświecała twórcom metody PRINCE
i PRINCE2, którzy sami, jako najważniejsze komponenty metod, wymieniają: organizację, planowanie, sterowanie, produkty oraz czynności.
Podział metod zarządzania projektami
W literaturze przedmiotu metody zarządzania projektami dzieli
się zasadniczo na dwie grupy: metody klasyczne, zwane ciężkimi, oraz
metody lekkie (Chmielewski J. M., Waćkowski K., 2007). Głównym kryterium tej klasyfikacji jest przede wszystkim udział procesów planowania
| 415
w projekcie informatycznym. Metody klasyczne (ciężkie) charakteryzują
się bardzo wyraźnym podejściem procesowym, metody lekkie zaś stawiają
na minimalizację procesów planowania na rzecz aktywnej pracy całego
zespołu (cyt. za: Ziółkowski A., 2012; Kroll P., Macisaac B., 2006).
Metody klasyczne (ciężkie), charakteryzuje m.in.:
• znacznym udziałem procesów planowania w zarządzaniu projektem;
• dużym zaangażowaniem kierowników projektów w tworzenie planów
na każdym etapie projektu;
• dokładnym planowaniem zasobów (zespół, środki finansowe);
• zaplanowanym, bardzo precyzyjnym planem kontroli poprzez rozwinięcie narzędzi monitoringu i sprawozdawczości (np. częste raportowanie);
• wysokim poziomem standaryzacji pracy (określa się precyzyjnie role
projektowe, zadania, a także przepływy zadań – nazywane także przepływami pracy i oczekiwane produkty poszczególnych etapów albo
nawet produkty zadań);
• szeregiem dobrych praktyk, związanych zarówno z zadaniami dla
kierownika projektu, jak również dla pozostałych członków zespołu
realizującego projekt;
• dużym naciskiem na formalne przepływy informacji w postaci notatek
służbowych czy sprawozdań;
• zastosowaniem ich najczęściej w dużych projektach i dużych zespołach projektowych.
Stosowanie tych metod w projektach małych i średnich jest możliwe,
jednakże mogłoby się okazać mało wydajne ze względu na duży zakres
formalny (cyt. za Ziółkowski A., 2012).
Metody lekkie powstały w pewnej opozycji do metod klasycznych,
przeciwstawiając nadmiarowość procesów planowania nastawieniu na
działanie i możliwie dużą aktywizację członków zespołu. Stąd też metody
lekkie nazywa się także zwinnymi, żwawymi (od ang. agile).
Metody lekkie charakteryzuje m.in. (Ziółkowski A., 2012; Chrapko M.,
2013):
• duży nacisk na pracę zespołową;
• pomniejszona rola kierownika projektu, traktująca go najczęściej jako
równorzędnego członka zespołu, który prowadzi prace kierownicze
i operacyjne;
• duża odpowiedzialność za prace prowadzone w projektach (realizacja
według metod lekkich scedowana jest na samoorganizujący się zespół,
którego zadaniem jest właściwe określenie zadań i podzielenie pracy
między poszczególnych członków).
416 |
Obecnie funkcjonuje kilka wiodących metod zarządzania projektami informatycznymi oraz zbiorów dobrych praktyk zarządzania takimi
projektami. Do popularnych metod zarządzania projektami informatycznymi należą takie metody, jak: SCRUM, EXTREME PROGRAMMING (XP) czy PROJECT IN CONTROLLED ENVIRONMENT 2
(PRINCE2).
W dalszej części artykułu przedstawiono charakterystyką metody
PRINCE2.
Metoda PRINCE2
Metoda PRINCE2 jest ogólną metodą zarządzania projektami, opartą
na produktach, niezależną od dziedziny biznesowej jej zastosowania.
A zatem można ją zastosować do zarządzania i sterowania projektami
wszelkiego rodzaju i wielkości. Jej nazwa jest skrótem słów: Projects
In Controlled Environments, tzn. Projekty w Sterowanym Środowisku.
Metoda PRINCE2 szybko zdobywała popularność i stała się standardem
w Wielkiej Brytanii. W 2009 roku została opublikowana jej nowa wersja (
cyt za: https://www.axelos.com/prince2).
PRINCE2 uznawana jest obecnie za metodę zarządzania dowolnym
projektem (nie tylko informatycznym), ale swoimi korzeniami osadzona
jest w projektach informatycznych. Odróżnia ją od innych metod bardzo
wyraźna standaryzacja. Metoda zawiera bowiem szereg opisów odnośnie
struktury zespołu realizującego projekt, jak również pełną standaryzację procesów realizacji projektu z podziałem na główne etapy i kroki
w ramach poszczególnych etapów (cyt. za Ziółkowski, 2012, s. 22).
Metodyka PRINCE2 bazuje na trzech głównych regułach. Po pierwsze, projekt ma zarówno swój początek, jak i koniec. Po drugie, trzeba
tak „administrować” projektem, by zakończył się sukcesem. Po trzecie,
każdy pracownik zaangażowany w prace musi znać cele danego projektu,
stopień odpowiedzialności za jego prowadzenie oraz swoje obowiązki.
Każdy projekt składa się tutaj z kilku etapów, a każdy etap, pojmowany
jest jako jednostka. Metodykę dzieli się więc na procesy, komponenty
i techniki (za: A Guide to the Project Management Body of Knowledge
(PMBOK® Guide) – Fifth Edition, Project Management Institute, 2013).
Podstawowy schemat metody PRINCE wynika z następującego rozumowania: potrzeby organizacji są wyrażane w formie strategii, które inicjują projekt, mający na celu je zaspokoić. PRINCE tworzy środowisko,
w którym taki projekt ma wytworzyć odpowiednie produkty, pośrednie
| 417
i końcowe, poprzez realizację precyzyjnie określonego zbioru czynności.
Ideę tego rozumowania i postępowania przedstawiono jako sekwencję
działań w zakresie: NEEDS – STRATEGY – PROJECTS – PRODUCTS
– ACTIVITIES.
PRINCE2 zakłada, że sukces w realizacji projektu zapewniony jest
przez szczegółowe zaplanowanie nie tylko poszczególnych etapów projektu, ale wszystkich elementów struktury projektu. Pod pojęciem struktury projektu należy rozumieć zestaw powiązanych relacjami elementów,
występujących w projekcie informatycznym, względem których kierownik podejmuje określone decyzje. Zaliczyć do niej należy zarówno zasoby
ludzkie (członkowie zespołu, klient, eksperci), jak również zasoby wiedzy
(metody zarządzania projektami, dobre praktyki zarządzania projektami,
procedury postępowania).
Oprócz dość sztywnych ram, związanych z organizacją zasobów
w ramach projektu realizowanego według metody PRINCE2, oraz zaleceń, odnośnie dokładnego planowania poszczególnych etapów, metoda
PRINCE2 koncentruje się w dużej mierze na roli klienta. Klient według
metody PRINCE2 jest elementem złożonej hierarchii organizacyjnej realizowanego projektu i jest umiejscowiony na szczycie tej hierarchii.
Planowanie zatrudnienia oraz proces rekrutacji
Planowanie zasobów ludzkich polega na określeniu, jakich pracowników potrzebuje organizacja, aby móc osiągać swoje cele. Planowanie
to opiera się na założeniu, że ludzie stanowią najważniejszy strategiczny
zasób organizacji. Generalnie ma ono na celu dopasowanie zasobów do
potrzeb organizacji w dłuższym czasie, ale może również odpowiadać
za krótkookresowe zapotrzebowanie (cyt. za Armstrong M., 2007, s. 331).
Zadaniem planowania zatrudnienia jest danie przedsiębiorstwu w odpowiednim czasie możliwości zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników, którzy będą wypełniać dane zadania zgodnie z przyszłymi wymaganiami działalności przedsiębiorstwa. Wymaga to działań o charakterze
strategicznym. To właśnie ten etap jest niezmiernie istotną diagnozą
potrzeb (NEEDS). Planowanie oznacza, że przełożeni z góry obmyślają
cele i działania w celu pozyskania personelu, a ich działania są oparte na
jakiejś metodzie, planie i logice (Stoner J.A.F. i inni, 1995, s. 25). Planowanie w odniesieniu do personelu opiera się na diagnozie jego obecnego
stanu i prognozie potrzeb kadrowych, wynikających ze strategii organizacji (cyt. za Ścibiorek Z., 2012, s. 77).
418 |
Planowanie personelu w przedsiębiorstwie dokonuje się na szczeblu
strategicznym, taktycznym i operacyjnym. Na szczeblu strategicznym,
w odniesieniu do kadr kierowniczych, planuje się możliwości ich pozyskania lub rozwoju (STRATEGIES). Na szczeblu taktycznym następuje
operacjonalizacja strategii kierowania personelem. Tu opracowuje się
odpowiednie plany rekrutacji i selekcji kandydatów, oceniania i wynagradzania pracowników, a także przedsięwzięć zmierzających do zatrzymania
ludzi w firmie. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy osiągnięto stan
zbieżny z oczekiwaniami (celami) strategii personalnej i ekonomicznej.
Planowanie operacyjne odnosi się do bieżących rozstrzygnięć w zakresie
postępowania z personelem w danej organizacji, więc niejednokrotnie nie
wymienia się tego rodzaju planowania, a tylko bezpośrednio przedstawia
czynności realizowane na tym szczeblu przez pryzmat bieżącego funkcjonowania firmy (cyt. za Ścibiorek Z., 2012, s. 78–79).
Planowanie strategiczne zatrudnienia wynika ze strategii przedsiębiorstwa. W niej są sformułowane główne zasady działalności przedsiębiorstwa, jego cele oraz wynikające z nich sposoby postępowania. Różnorodne plany przedsiębiorstwa, np.: długookresowe planowanie zbytu
i obrotu, plany inwestycyjne lub produkcyjne muszą zostać ze sobą
porównane i wzajemnie do siebie dopasowane. W planowaniu konieczne
jest uwzględnienie czynników zewnętrznych, np. danych o rynku pracy.
W wyniku analizy rynku pracy można uzyskać informacje o: strukturze ludności (płeć, wiek), liczbie absolwentów szkół, kwalifikacjach osób
czynnych zawodowo w danym regionie, stopie bezrobocia, konkurencji
na rynku pracy oraz mobilności osób czynnych zawodowo. Do strategicznego planowania zatrudnienia włączone muszą być także dane o zatrudnieniu u konkurencji. Uwarunkowania ekonomiczno-prawne należą
również do ważnych danych zewnętrznych. Obejmują one rozwój technologii, politykę płacową, sytuację polityczno-prawną, uwarunkowania
ogólnogospodarcze.
Jak już wcześniej wspomniano rezultaty planowania strategicznego
muszą zostać zoperacjonowane. Na podstawie dopasowanych i dostosowanych do siebie strategii poszczególnych działów przedsiębiorstwa
muszą teraz zostać stworzone, jako rezultat procesu optymalizacji, plany
detaliczne.
Celem rekrutacji jest dostarczenie firmie odpowiednich pracowników
w aspekcie jakościowym, wymiernym i czasowym. Jako narzędzie organizacyjne pomocne jest tu zgłoszenie zapotrzebowania wraz z opisem
stanowiska pracy oraz profilem wymagań (profil osobowy pracownika).
| 419
Opis stanowiska pracy zawiera: nazwę stanowiska, ogólną jego charakterystykę, zakres obowiązków, wymagania kwalifikacyjne (wykształcenie,
doświadczenie, umiejętności lub szkolenia niezbędne do objęcia stanowiska), zakres odpowiedzialności (np. za innych pracowników, sprzęt, materiały), opis stanowiska pracy (miejsce, warunki i godziny pracy), warunki
ekonomiczne (pakiet świadczeń finansowych i pozafinansowych) oraz
możliwości awansu.
Profil osobowy opisuje kompetencje, czyli zakres wiedzy, umiejętności, predyspozycji, doświadczeń oraz cech charakteru osoby zatrudnionej
na danym stanowisku, najczęściej w układzie:
• elementy niezbędne – praca nie może być wykonywana bez odpowiednich cech i umiejętności pracownika;
• elementy pożądane – to dodatkowe atuty kandydata, szczególnie
pomocne kryterium oceny, gdy pracodawca będzie zmuszony wybrać
jednego spośród kilku podobnych kandydatów;
• elementy niewskazane – to cechy, których obecność praktycznie uniemożliwia wykonywanie danej pracy.
Rekrutacja pracowników powinna rozpocząć się od rzetelnego
przeanalizowania stanu zasobów ludzkich w firmie oraz jego potrzeb
(NEEDS). Należy to do pierwszego etapu metody PRINCE2. Należy poddać gruntownej analizie, kto czym się zajmuje i znać odpowiedź na pytanie: kogo właściwie poszukujemy?
Rezygnacja i odejście pracownika nie musi się wiązać z zatrudnieniem następnej osoby na dokładnie to samo stanowisko i z identycznymi
kwalifikacjami. Po dokładnej analizie sytuacji w firmie można dojść do
wniosku, że część obowiązków danego stanowiska w praktyce wykonuje
ktoś inny. Przykładowo, nie trzeba szukać wykwalifikowanej asystentki
dla dyrektora handlowego, bo skomplikowane raporty finansowe wykonuje główna kadrowa. Potrzebna jest za to mniej doświadczona asystentka
dyrektora, ale ze znakomitym angielskim i komunikatywnym rosyjskim,
bo planuje się rozszerzenie biznesu na Wschód.
Do podjęcia decyzji o wewnętrznej lub zewnętrznej rekrutacji pracowników niezbędne jest rozpatrzenie różnych czynników. Z jednej strony są
to wysokie koszty (ogłoszenie, koszty konsultanta, koszty zatrudnienia
kandydata z zewnątrz) w przypadku rekrutacji pracownika spoza przedsiębiorstwa, z drugiej strony, być może, nie ma możliwości wyłonienia
pracownika ze specjalistyczną wiedzą z własnego przedsiębiorstwa.
Ostatnio przedsiębiorstwa w Europie przechodzą na tzw. zdrowe obsadzanie stanowisk pracy, polegające na tym, że dwie trzecie zatrudnionych
420 |
wywodzi się z wewnętrznych struktur przedsiębiorstwa, a jedna trzecia
z zewnątrz. Poprzez planowane zmiany stanowisk pracy zwiększa się
bowiem zdolność przystosowawcza pracowników do ciągle zmieniających
się i jakościowo zwiększających wymagań. Nie należy przeoczyć również
i tego faktu, że planowana i systematyczna rotacja pracy (job-rotation)
zwiększa atrakcyjność przedsiębiorstwa na rynku pracy. Rekrutacja pracowników z własnego przedsiębiorstwa jest zatem nie tylko możliwością
rekrutacji przy małych kosztach pozyskania, ale umożliwia także stałe
zwiększanie kwalifikacji pracowników i ułatwia pozyskiwanie pracowników z zewnątrz.
Rekrutację zewnętrzną można przeprowadzić poprzez:
• nawiązanie kontaktu z osobami ogłaszającymi się w gazetach jako
poszukujące pracy;
• pośrednictwo pracowników regionalnych urzędów pracy;
• pośrednictwo specjalistyczne dla pracowników wykwalifikowanych
i dla kadry kierowniczej;
• przedsiębiorstwo pośredniczące w zatrudnianiu okresowym lub
leasing pracowniczy;
• nawiązanie kontaktu z innymi przedsiębiorstwami, które wkrótce będą
zwalniały pracowników;
• ogłoszenie o pracy;
• zaangażowanie doradcy personalnego;
• kontakt z wyższymi uczelniami.
Poniżej omówiono ostatnie trzy możliwości rekrutacji (STRATEGIES).
Obecnie, ogłoszenie o pracy uległo zasadniczym przeobrażeniom.
Przedsiębiorstwo stara się o wykwalifikowanych i wydajnych pracowników. W celu wykreowania ogłoszenia i opublikowania go wskazane
jest skorzystanie z usług doświadczonej agencji. Innym sposobem pozyskania pracowników jest kontakt z wyższymi uczelniami. Nie wystarcza
tu skierowanie zapytania do jednej lub drugiej uczelni i oczekiwanie, że
problem personalny sam się rozwiąże. Kontakty z uczelniami wyższymi
jako droga pozyskania pracowników polegają na długofalowej współpracy. To oznacza także zaangażowanie czasowe i inwestycje materialne.
Poprzez oferty praktyk, rozwieszanie ogłoszeń, a także przeprowadzanie
różnotematycznych projektów, można wcześnie rozpoznać osobowość
i kompetencje fachowe studentów i bardzo wcześnie pozyskać ich dla
przedsiębiorstwa. Dobre przedsiębiorstwa praktykują dostosowany do
studiów program przystosowawczy. Biorący w nim udział studenci otrzymują propozycje praktyk, tematy prac magisterskich oraz oferty pracy
| 421
w czasie wakacji. Po ukończeniu studiów studenci ci mają szansę wzięcia
udziału w specjalnie dostosowanych do ich potrzeb programach przystosowawczych do pracy w danym przedsiębiorstwie i w ten sposób, będąc
objętym szerokim programem szkoleniowym, mają możliwość intensywnego poznawania różnych zadań i działów przedsiębiorstwa.
W celu znalezienia pracowników na kierownicze stanowiska w ostatnim czasie przyjęło się korzystać z usług doradców personalnych. Ważnym czynnikiem sukcesu w poszukiwaniu tą drogą pracownika jest
kompetencja doradcy. Zadaniem kompetentnego doradcy jest znalezienie
właściwego pracownika na wolne stanowisko kierownicze przedsiębiorstwa i to zarówno z wewnątrz, jak i z zewnątrz. Stąd wynika profesjonalna
analiza otoczenia stanowiska w danym przedsiębiorstwie, stworzenie profilu wymagań oraz ocena kandydatów.
Wybór sposobu rekrutacji należy pozostawić doradcy, gdyż to on
zna rynek i posiada stosowne doświadczenie. Przy obsadzaniu stanowisk
kierowniczych doradca zapewne zdecyduje się na kontakt bezpośredni
z przyszłym pracownikiem. Tacy kandydaci bowiem już odnoszą sukcesy na swoich obecnych stanowiskach i zapewne nie myślą o zmianie (w
związku z tym nie czytają ofert pracy). W przypadku zatrudnienia osoby
z zewnątrz do obowiązków doradcy należy sprawdzenie referencji, zanim
zostanie podpisana umowa o pracę.
Dobre praktyki w metodzie PRINCE2 a planowanie
zatrudnienia i rekrutacji
(a) Implementacja dobrych praktyk pod kątem zarządzania procesami
w zakresie planowania zatrudnienia oraz rekrutacji pracowników
Pierwszą dobrą praktyką związaną z planowaniem poszczególnych
elementów projektu jest położenie nacisku na planowanie oparte na produktach. W zakresie planowania zatrudnienia jest to osiągnięcia określonego efektu (np. zatrudnieniu kompetentnych pracowników). W metodzie
PRINCE2 przyjmuje się, że jeżeli produkt jest zdefiniowany, członkowie
zespołu projektowego powinni realizować takie procesy, które doprowadzą do powstania określonego produktu. Członkowie zespołu projektowego muszą bardzo precyzyjnie zdefiniować produkt, tzn.:
• podać miary (czasowe, finansowe);
• określić trzy podstawowe parametry produktu: strukturę produktu (ang.
Product Breakdown Structure), jego opis (ang. Product Description),
a także diagram następstwa produktu (ang. Product Flow Diagram).
422 |
Jak łatwo zauważyć, w miejsce przepływów pracy (ang. Work Breakdown Structure), występujących w innych metodach zarządzania,
wprowadzono przepływy w projekcie uzależnione od produktów, nie od
procesów, traktując procesy jako element niezbędny, ale pochodny od
produktów (cyt. za Ziółkowski A., 2012, s. 22).
W planowaniu zasobów ludzkich wyróżnia się kilka istotnych procesów, które można precyzyjnie zdefiniować pod kątem miar czasowych
i finansowych oraz parametrów produktu. Należą do nich m.in. (Armstrong M., 2007, s. 337):
• strategiczne plany biznesowe – określanie przyszłych poziomów
działalności oraz inicjatyw wspomagających pozyskiwanie nowych
umiejętności;
• strategie pozyskiwania zasobów ludzkich – planowanie ukierunkowane na zdobycie przewagi konkurencyjnej przez tworzenie kapitału
intelektualnego – zatrudnianie większej liczby uzdolnionych pracowników niż konkurencja; proces rekrutacji i selekcji jako główne działanie z zakresu zarządzania zasobami ludzkimi;
• planowanie scenariuszowe – ocena w kategoriach ogólnych kierunku,
w jakim zmierza organizacja w swoim środowisku oraz implikacji
związanych z wymaganiami, dotyczącymi zasobów ludzkich;
• prognozowanie popytu i podaży – analiza przyszłego zapotrzebowania na pracowników (pod kątem ich liczby i posiadanych umiejętności) oraz ocena liczby pracowników, jacy będą dostępni zarówno
z wewnątrz, jak i poza nią;
• analiza płynności zatrudnienia – analiza bieżących danych i tendencji,
dotyczących płynności zatrudnienia, stanowiąca podstawę prognozy
popytu i podaży wewnętrznej;
• analiza środowiska pracy – analiza otoczenia, w której pracują ludzie,
pod kątem możliwości wykorzystania i rozwijania posiadanych przez
nich umiejętności i osiągania zadowolenia z pracy;
• analiza efektywności operacyjnej – analiza produktywności, wykorzystania pracowników oraz zakres zwiększania elastyczności w odpowiedzi na nowe lub zmieniające się wymagania.
Druga dobra praktyka stosowana w podejściu PRINCE2 wskazuje
na potrzebę tworzenia precyzyjnego harmonogramu projektu, który
powstaje na etapie jego inicjowania, jak wcześniej wspomniano, tzw. krytycznej analizy jej potrzeb (NEEDS). Etap realizacyjny (kolejny po etapie
inicjacji) jest więc od początku kontrolowany i sterowany. Kolejna dobra
praktyka odnosi się do przebiegu prac projektowych (np. projektowania
| 423
procesu rekrutacji i selekcji). Sugeruje się podtrzymanie pełnej sterowalności (czyli dokładnego definiowania i kontrolowania) wszystkich zasobów wykorzystywanych do realizacji zadań.
Dobre praktyki metody PRINCE2 odnoszą się również do etapu
zakończenia projektu, czyli kontrolowania stanu projektu już po zakończeniu wszystkich prac.
(b) Implementacja dobrych praktyk pod kątem doboru zespołów
projektowych w zakresie planowania zatrudnienia oraz rekrutacji
pracowników
Zgodnie z dobrymi praktykami PRINCE2, w ramach projektu,
należy powołać Komitet Sterujący. Z kolei w ramach Komitetu Sterującego PRINCE2 wyodrębnia się role i obowiązki z nim związane. W skład
Komitetu Sterującego wchodzi Przewodniczący (najczęściej reprezentant
klienta – np. firma outsourcingowa, poszukująca wykwalifikowanych pracowników, agencja pośrednicząca, Dyrektor), Główny Użytkownik oraz
Główny Dostawca. Przewodniczący, to przedstawiciel podmiotu finansującego realizację projektu. Główny Użytkownik reprezentuje osoby
zamierzające wykorzystać produkt powstały w wyniku realizacji projektu.
Główny Dostawca, to osoba zapewniająca realizację projektu przy wykorzystaniu odpowiednich umiejętności.
W skład Komitetu Sterującego nie wchodzi Kierownik Projektu,
ponieważ przyjmuje się, że w myśl dobrych praktyk podlega on Komitetowi Sterującemu. Komitet Sterujący podejmuje decyzje na poziomie
strategicznym, zaś Kierownik Projektu ma za zadanie organizować prace
operacyjne wykonywane w ramach projektu, a następnie raportować
Komitetowi Sterującemu stan projektu.
W ramach metody PRINCE2 zaleca się również, aby Kierownik Projektu odpowiadał za organizowanie i sterowanie projektem. Ma być więc
nie tylko osobą odpowiedzialną przed Komitetem Sterującym za postępy
prac, ale również za właściwe zorganizowanie wszystkich procesów zgodnie z metodą PRINCE2. Kierownik projektu jest także odpowiedzialny
za dobór członków zespołu, jak również powinien być gwarantem terminowej realizacji projektu. Oprócz Komitetu Sterującego oraz Kierownika
Projektu w metodzie PRINCE2 sugeruje się powołanie osób do pełnienia funkcji kontrolnych. Takie role określa się mianem Nadzoru Projektu
(nadzorem mogą być objęte działania zarówno Klienta, jak i Głównego
Użytkownika oraz Głównego Dostawcy). Funkcje administracyjne (związane z dokumentowaniem prac, rozliczaniem finansów) powierza się
Biuru Wsparcia Projektów. Powołuje się także Właściciela Ryzyka, osobę
424 |
odpowiadającą za zachowania w sytuacjach kryzysowych i działaniach
w przypadku niezgodności z wcześniej ustalonym harmonogramem.
Wnioski
W szczególności można zauważyć, że planowanie zatrudnienia oraz
nierozerwalny z tym proces rekrutacji pracowników, realizowany w każdym przedsiębiorstwie, jest wynikiem:
• krytycznej analizy jego potrzeb (NEEDS – potrzeby), prowadzącej
do wniosku, że rozwiązanie przynajmniej części problemów może
polegać na przyjęciu do pracy osób o odpowiednim wykształceniu
i umiejętnościach;
• sposobu realizacji pewnych zasad i sposobów działania podczas
planowania zatrudnienia i rekrutacji pracowników (STRATEGIES
– strategie);
• określenia precyzyjnego planu działania (PROJECT – plan działania);
• osiągnięcia określonego efektu (PRODUCT – produkt), czyli zatrudnienia kompetentnych pracowników;
• realizacji odpowiedniego zbioru działań i czynności (ACTIVITIES – działania /czynności) związanych z procesem zatrudnienia
pracowników.
Oceniając metodę PRINCE2 z punktu widzenia dobrych praktyk dla
menedżerów projektów, należy zacząć od oceny dobrych praktyk odnoszących się do procesów. Niewątpliwie im bardziej precyzyjne jest planowanie poszczególnych etapów projektu przy rekrutacji pracowników,
tym łatwiej powinno się je realizować. Pomniejszona rola kierownika projektu w przypadku metody PRINCE2 budzi jednak niepokój. Kierownik
projektu ma co prawda swobodę w kwestii organizowania prac projektowych, ale z punktu widzenia relacji pomiędzy odbiorcą projektu (Klientem) a osobą odpowiedzialną za realizację projektu (Kierownik Projektu),
zalecenie umiejscowienia kierownika w roli podległej względem klienta
może być zjawiskiem utrudniającym budowanie poprawnych relacji.
Ostatnią cechą metody PRINCE2 jest zastosowanie procesów kontroli,
sterowania i monitorowania procesów projektu. Należny jednak pamiętać, aby procesy kontrolne wspomagały precyzyjne planowane. To oznacza położenie nacisku na planowanie wszystkich etapów, bez konieczności dokładnej weryfikacji i kontroli procesów projektowych. Wydaje się
bowiem, że częste stosowanie procesów kontrolnych może zniechęcić
członków zespołów do stałego raportowania wykonywanych zadań.
| 425
Reasumując powyższe rozważania, do bezspornych korzyści płynących z zastosowania metody PRINCE2, jako elementu bezpieczeństwa
w procesie planowania zatrudnienia i rekrutacji pracowników, należą:
• kontrolowany i zorganizowany sposób rozpoczęcia, przebiegu i zakończenia projektu jakim jest planowanie zatrudnienia i rekrutacja
pracowników;
• jasny podział ról, obowiązków i odpowiedzialności;
• zaangażowanie najwyższego kierownictwa tylko wtedy, gdy jest to
niezbędne;
• zapewnienie wczesnego ostrzegania o możliwych problemach;
• kontrola wszelkich odchyleń od planu;
• dobre zorganizowanie komunikacji.
References
A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK® Guide)
– Fifth Edition, Project Management Institute, 2013.
Armstrong M.(2007), Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wyd. Wolters Kluwer, Kraków, s. 331, 337
Chmielewski J. M., Waćkowski K., (2007), Wspomaganie zarządzania projektami informatycznymi.
Chrapko M., (2013), SCRUM o zwinnym zarządzaniu projektami, Wyd.
Helion, Gliwice.
Kroll P., Macisaac B., (2006), Agility and Discipline Made Easy: Practices
from OpenUP and RUP, Addison-Wesley Professional, Boston.
Poradnik dla menedżerów, Helion, Gliwice.
PRINCE2® – Skuteczne zarządzanie projektami, Crown Copyright 2009.
Schwaber K., Sutherland J., (2011), Przewodnik po SCRUMIE: Reguły Gry,
Stoner J.A.F., Freeman R.E., (1995), Kierowanie, Warszawa 1995, s. 25, 77.
Strona internetowa https://www.axelos.com/prince2
Szyjewski Z.,(2004), Metodyki zarządzania projektami informatycznymi,
Placet, Warszawa.
Ścibiorek Z., (2012), Personel w organizacjach zhierarchizowanych, Wyd.
WSPol, Szczytno, s. 78–79.
Ziółkowski A., (2012), Adaptacyjny agentowy model zarządzania projektami informatycznymi, Politechnika Gdańska, Gdańsk, s. 22.
Impact Directive 2008/99/EC of the European
Parliament and of the Council of 19 November 2008
on crime policy in Poland
Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady
2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r.
na polską politykę kryminalną
mgr Marta Wójcicka
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie
Abstracts
European Union law determines the development of the internal
law of the Member States directly or indirectly in almost every area of
their activity. One of the important functions of the state is to protect
the environment. The establishment and implementation of the principle
of sustainable development, as well as intensified by the European Union
for last several years environmental policy, has forced changes aimed at
improving the fight against crimes against the environment. The changes
introduced by the Directive 2008/99/EC of the European Parliament and
of the Council of 19 November 2008 on the protection of the environment
through criminal law had an impact on crime policy in Poland. This article
was devoted to discussion of changes in the Polish Criminal Code that
have taken place under the influence of this directive. At the same time
article contains the explanation of the directive, as an act constituted by
the EU institutions and its role in the creation of domestic law in the
Member States.
Prawo Unii Europejskiej determinuje rozwój prawa wewnętrznego
państw członkowskich pośrednio lub bezpośrednio, praktycznie w każdej
dziedzinie ich aktywności. Jedną z istotnych funkcji państwa jest ochrona
środowiska naturalnego. Powstanie i wdrażanie zasady zrównoważonego
rozwoju, a także zintensyfikowana od kilkunastu lat przez Unię Europejską polityka ochrony środowiska wymusiła wprowadzenie zmian, których
celem jest skuteczniejsze zwalczanie przestępstw przeciwko środowisku
naturalnemu. Zmiany wprowadzone poprzez dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony
428 |
Marta Wójcicka Wpływ dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE
środowiska poprzez prawo karne miały wpływ na politykę kryminalną
w Polsce. Niniejszy artykuł poświęcono omówieniu reformy polskiego
kodeksu karnego, która dokonała się pod wpływem tego aktu wtórnego
prawa UE. Artykuł zawiera w sobie objaśnienie roli dyrektywy, jako aktu
stanowionego przez instytucje UE, w kształtowaniu prawa wewnętrznego
państw członkowskich.
Keywords:
EU law, the Directive 2008/99/EC of the European Parliament and of the
Council of 19 November 2008 on the protection of the environment through
criminal law, criminal policy
prawo UE, dyrektywa, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady
2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska
poprzez prawo karne, polityka kryminalna
Wprowadzenie. Dyrektywa jako akt prawa
Unii Europejskiej
Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, w dniu
1 maja 2004 roku, wpływ na polskie prawo wywiera przede wszystkim
prawo stanowione przez instytucje prawodawcze tej organizacji. Polska, przystępując do Wspólnoty, zdecydowała się przekazać część swojej
suwerenności państwowej na rzecz UE, zobowiązując się do wypełniania
swoich zobowiązań względem organizacji. Wynika to bezpośrednio z art.
97 Konstytucji RP (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483), zgodnie z którym jeżeli
umowa międzynarodowa powołująca do życia organizację międzynarodową, ratyfikowana przez Polskę, przewiduje swój odrębny system źródeł
prawa, to prawo stanowione przez tę organizację jest stosowane bezpośrednio w Polsce, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z prawem
wewnętrznym. Umową międzynarodową w tym przypadku będzie Traktat
o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej.1
Jednym ze zobowiązań, wynikających z przystąpienia Polski do Unii
Europejskiej, jest konieczność wdrażania dyrektyw, które jako jedyny
akt prawa UE, zawsze wymagają zabiegu implementacji do polskiego
systemu prawnego. Pozostałe akty prawa UE, takie jak rozporządzenia, czy też decyzje,2 wymagają implementacji jedynie w wyjątkowych
przypadkach (A. Trybunalski, 2013, s. 175). Dyrektywa jest narzędziem harmonizacji prawa Unii Europejskiej. Może być skierowana do
| 429
wszystkich lub wybranych państw członkowskich. Oznacza to, że instytucje UE, uchwalając prawo UE3 mogą skierować dyrektywę jedynie do
tych państw UE, w których aspekt będący przedmiotem dyrektywy jest
niewystarczająco rozwinięty lub wymaga reformy, pozostawiając poza
zasięgiem podmiotów zobowiązanych do wdrożenia jej zapisów państwa,
w których mechanizm działa bez zarzutu (Por. A. Kozińska, 2011, s.102).
Należy także pamiętać, iż sama implementacja dyrektyw do porządku
prawnego nie oznacza jedynie przyjęcia przez instytucje krajowe odpowiednich przepisów prawnych. Skuteczność procesu wdrożenia i zapewnienia wykonalności zapisów dyrektywy wymaga dodatkowych działań,
określanych w literaturze jako „implementacja praktyczna”. Oznacza ona
pozostałe działania administracji państwa członkowskiego, w szczególności takie, jak przyjmowanie aktów wewnętrznie obowiązujących oraz
czynności związanych z nadzorem i kontrolą administracyjną (B. Kurcz,
2004, s. 39).
Prawo Unii Europejskiej posiada pierwszeństwo przed prawem
wewnętrznym państwa członkowskiego. Zasada ta, wypracowana
w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, zakazuje
państwom członkowskim wprowadzania do swojego wewnętrznego prawa
przepisów, które byłyby sprzeczne z prawem UE. W razie zaś wystąpienia sprzeczności, pierwszeństwo mają zapisy prawa wspólnotowego,
co potwierdzone zostało wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia
11 maja 2005 r. (K. Zalewska-Wojtuś, www.cire.pl/pliki/2/dyrektywa_
jako_zrodlo_prawa.pdf ) Tym samym można podsumować, iż prawo
UE wpływa bezpośrednio lub pośrednio na każdą dziedzinę działalności
państw członkowskich.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady
w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne
– wpływ na politykę kryminalną w Polsce
Jedną z podstawowych funkcji państwa jest zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. W tym aspekcie niezwykle istotną rolę
odgrywa polityka kryminalna, która jak wskazuje Bronisław Wróblewski,
wybitny teoretyk prawa i kryminolog, służy przede wszystkim wskazywaniu środków walki z przestępczością. Przestępczość w tym kontekście
nie powinna być jednak rozumiana jako suma przestępstw popełnianych
w danym miejscu i czasie, lecz także jako potencjalne zachowania przestępne pewnych osób, a także określanie sposobów jej przeciwdziałania
430 |
(J.J. Kolarzowski, 1996, s. 26). Jak wskazuje B. Wróblewski popełniane
przestępstwa mają czasami związek ze zjawiskami społecznymi, które
wydaje się, że nie mają żadnego związku ze zjawiskiem przestępczości
(J.J. Kolarzowski, 1996, s. 27). Zgodnie z tą myślą daleki wydaje nam się
związek przestępstw przeciwko środowisku naturalnemu z polityką kryminalną państwa. Jednak ochrona środowiska, w dobie jego wszechobecnej degradacji i wdrażania w każdym aspekcie działalności państwowej
koncepcji zrównoważonego rozwoju, ma istotny wpływ na prawodawstwo, w tym na krajową i międzynarodową politykę kryminalną.
Bezpieczeństwo, które określić można jako stan lub proces, zapewniający optymalny rozwój państwa, gwarantujący zabezpieczenie interesów
i potrzeb obywateli, a także uzyskiwany w drodze obrony militarnej i niemilitarnej przed zagrożeniami, wymaga użycia ze strony pastwa nakładów
i środków ze wszystkich obszarów jego działalności. W ramach bezpieczeństwa wyróżnić można takie jego rodzaje, jak: bezpieczeństwo militarne, społeczne, ekonomiczne, informacyjne, zdrowotne, energetyczne,
czy też surowcowe. Jednym z istotnych rodzajów bezpieczeństwa, które
pochłania coraz więcej uwagi ze strony państwa, jest bezpieczeństwo
ekologiczne. Definiuje się je jako zabezpieczanie istnienia wszystkich
elementów ekosystemu, przy zaangażowaniu różnych środków, w sposób
zgodny z zasadami współżycia wewnętrznego państwa i społeczności międzynarodowej. Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego mogą bowiem
doprowadzić nie tylko do zaburzenia funkcjonowania ekosystemów,
strat gospodarczych wpływających na tempo rozwoju państwa, ale także
przede wszystkim zagrażać życiu i zdrowiu ludzkiemu (M. Stawicka, 2015,
ss. 151–152).
Rola prawa karnego w ochronie środowiska jest różnie postrzegana.
Niektóre osoby poddają pod wątpliwość konieczność ochrony przez
prawo karne drobnych przewinień, takich jak zerwanie kwiatka czy złamania gałęzi na drzewie. Zwolennicy tej teorii skłaniają się bardziej ku
teorii ochrony przez prawo karne zdarzeń o charakterze katastrofalnym,
takich jak silne zanieczyszczenie wód, zdewastowany krajobraz. Jeśli jednak wziąć pod uwagę masowość drobnych przewinień, jakich dopuszczają się ludzie i ich powtarzalność, można dostrzec niezbędność i uzasadnienie w konieczności ochrony również przed pozornie drobnymi
sprawami, choć tu rola prawa karnego sprowadza się także do określenia
gdzie istnieje granica pomiędzy mniej groźnymi wykroczeniami przeciwko środowisku a poważniejszymi przestępstwami (W. Radecki, 1995,
ss. 58–59).
| 431
Cele i przyczyny regulacji
Przedmiotem zainteresowania niniejszego opracowania jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada
2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne (Dz. U. 2011
nr 94 poz. 549). Przyczyny uchwalenia dyrektywy można odnaleźć w jej
preambule. Punkt 3 mówi o wzrastającej liczbie przestępstw przeciwko
środowisku i ich skutkami, które w coraz większym stopniu wykraczają
poza granice państw, w których przestępstwa te są popełniane. Takie przestępstwa stanowią zagrożenie dla środowiska i w związku z tym wymagają
stosownej reakcji. W punkcie 5 rzeczonej preambuły określony został cel
dyrektywy, czyli osiągnięcie skutecznej ochrony środowiska. Zachodzi
bowiem szczególna potrzeba stosowania bardziej odstraszających sankcji
w odniesieniu do działań szkodliwych dla środowiska, które zasadniczo
powodują lub mogą powodować znaczne szkody, dotyczące stanu powietrza, w tym stratosfery, gleby, wody, zwierząt lub roślin, bądź wpływają
niekorzystnie na ochronę gatunków. Znacznie obszerniejsze wyjaśnienie
celów uchwalenia tego aktu odnaleźć można we wniosku ustawodawczym Komisji Europejskiej, dotyczącym rzeczonej dyrektywy PE i Rady.
(2007/0022 (COD). Do głównych celów określonych we wniosku zaliczyć
można zbyt małą skuteczność sankcji za przestępstwa przeciwko środowisku stosowane obecnie w państwach członkowskich. Dodatkowo, nie
wszystkie poważne przestępstwa przeciwko środowisku podlegają prawu
karnemu we wszystkich państwach członkowskich, nawet jeśli zdaniem
KE jedynie sankcje karne mogłyby odnieść, z kilku powodów, wystarczająco odstraszający skutek. Konieczność uskutecznienia polityki kryminalnej w zakresie ochrony środowiska poprzez nałożenie sankcji karnych jest
oznaką społecznego potępienia, którego charakter jest inny niż w przypadku sankcji administracyjnych, bądź mechanizmu kompensacyjnego
stosowanego w prawie cywilnym. Sankcje administracyjne lub innego
rodzaju sankcje finansowe mogą odnosić odstraszający skutek w przypadku, gdy przestępca jest niezamożny lub przeciwnie, nie odniosą żadnego skutku, gdy jest on w bardzo dobrej sytuacji finansowej. W takich
przypadkach konieczne powinno być zastosowanie kary pozbawienia
wolności. Dodatkowym celem dyrektywy jest gwarancja bezstronności
poprzez dochodzenie prowadzone przez organy inne niż organy administracyjne, które wydały zezwolenie na eksploatację, bądź upoważnienie do
uwolnienia zanieczyszczeń.
Należy pamiętać, iż europejskie prawo karne nie stanowi spójnego
i jednolitego systemu prawnego, zbudowanego na wzór systemów karnych
432 |
państw członkowskich. Jednocześnie posiada ono najszerzej zbudowaną
warstwę normatywną właśnie w zakresie prawa ochrony środowiska, a także
prawa konkurencji oraz prawa gospodarczego (M. Sitek, 2012, s. 195).
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE określiła
termin, w jakim państwa członkowskie są zobowiązane do implementacji
przepisów dyrektywy na 26 grudnia 2010 r. Charakterystyczne dla dyrektywy, jako rodzaju źródła prawa UE, jest to, że nie narzuca ona sposobów
w jakich państwo ma dokonać wdrożenia jej zapisów. Dyrektywa określa
cel, który każde wskazane państwo członkowskie realizuje w dowolnie
wybrany sposób. Mówiąc inaczej, dyrektywa określa jedynie minimalne
przepisy, które powinny zostać wprowadzone w państwach członkowskich. Te ostatnie mają możliwość przyjęcia lub utrzymania bardziej rygorystycznych środków, dotyczących skutecznej realizacji jej celów. Zasada
ta sformułowana została w art. 8 pkt 1. dyrektywy 2008/99/WE. W punkcie kolejnym państwa członkowskie zobowiązane zostały do przekazania
Komisji Europejskiej tekstów podstawowych przepisów prawa krajowego,
przyjętych w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą, oraz tabeli, wskazującej korelacje między tymi przepisami a niniejszą dyrektywą.
Definicje legalne
W dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia
19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne
pojawiły się istotne dla przyszłych przepisów definicje legalne. Pierwsza
z nich, określona w art. 2 lit. A, to definicja pojęcia „bezprawny”, czyli
naruszający ustawodawstwo Unii Europejskiej, a także ustawę lub przepisy administracyjne państwa członkowskiego lub decyzję podjętą przez
właściwy organ państwa członkowskiego, wprowadzające w życie akty
prawne Wspólnoty.
Inna ważna definicja dotyczy „osoby prawnej”, która oznacza podmiot
prawny, posiadający taki status, zgodnie z właściwym prawem krajowym,
z wyjątkiem państw lub organów publicznych sprawujących władzę państwową oraz z wyjątkiem międzynarodowych organizacji publicznych.
Rodzaje przestępstw przeciwko środowisku
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE określiła
następujące rodzaje przestępstw przeciwko środowisku, których ściganie
musi zostać zapewnione prawodawstwem wewnętrznym państw członkowskich, na podstawie tego aktu:
•
•
•
•
•
•
•
| 433
zrzucanie, emisja lub wprowadzanie takich ilości substancji lub promieniowania jonizującego do powietrza, gleby lub wody, które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub
znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody
lub dla zwierząt lub roślin;
zbieranie, transport, odzysk lub unieszkodliwianie odpadów, w tym
nadzór nad tymi działaniami oraz późniejsze postępowanie z miejscami unieszkodliwiania odpadów, w tym także działania podejmowane następnie w charakterze sprzedawcy lub pośrednika (zagospodarowanie odpadów), które powodują lub mogą spowodować
śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub
roślin;
przemieszczanie odpadów, jeśli działanie to wchodzi w zakres zastosowania art. 2 ust. 35 rozporządzenia (WE) nr 1013/2006 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie przemieszczania odpadów (1) i jest dokonywane w znacznych ilościach, bez
względu na to, czy odbywa się w ramach jednego przemieszczenia czy
kilku przemieszczeń, które okazują się ze sobą powiązane;
eksploatacja zakładu, w którym prowadzona jest działalność niebezpieczna lub w którym są składowane lub wykorzystywane niebezpieczne substancje bądź preparaty oraz która, poza zakładem, powoduje lub może spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub
znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody,
lub dla zwierząt lub roślin;
produkcja, przetwarzanie, obsługa, wykorzystywanie, posiadanie,
przechowywanie, transport, przywóz, wywóz i usuwanie materiałów
jądrowych lub innych niebezpiecznych substancji radioaktywnych,
które powodują lub mogą spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, jakości gleby lub
jakości wody, lub dla zwierząt lub roślin;
zabijanie, niszczenie, posiadanie lub przywłaszczanie sobie okazów
chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, z wyjątkiem przypadków, gdy postępowanie to dotyczy nieznacznej ilości takich okazów
i ma nieznaczny wpływ na zachowanie gatunków;
handel okazami chronionych gatunków dzikiej fauny lub flory, ich
częściami lub pochodnymi, z wyjątkiem przypadków gdy postępowanie takie dotyczy nieznacznej liczby takich okazów i ma nieznaczny
wpływ na zachowanie gatunków;
434 |
•
jakiekolwiek postępowanie, które powoduje znaczne zniszczenie siedliska przyrodniczego na terenie chronionym;
• produkcja, przywóz, wywóz, wprowadzanie do obrotu lub wykorzystywanie substancji zubożających warstwę ozonową.
Co ważne, preambuła do Dyrektywy 2008/99/WE wskazała także
na zaostrzenie odpowiedzialności prawnej względem nieprzestrzegania
nałożonego prawem obowiązku, które na mocy aktu może mieć taki sam
skutek jak aktywne działanie i w związku z tym musi podlegać sankcjom.
Pkt 7 preambuły stanowi, że takie postępowanie, umyślne lub będące
skutkiem rażącego niedbalstwa, należy uznać za przestępstwo karne na
obszarze całej Wspólnoty.
Zgodnie z art. 5 sankcje za wskazane wyżej czyny, a przyjęte przez
państwa członkowskie, celem skutecznej ochrony środowiska, powinny
być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające.
Ochrona środowiska naturalnego przez polskie prawo karne
Przestępstwa przeciwko środowisku, po raz pierwszy wprowadzone
zostały do polskiego Kodeksu Karnego w dniu 6 czerwca 1997 r. Dzisiaj
nie ma wątpliwości zarówno w doktrynie, jak i ustawodawstwie krajowym
i wspólnotowym, o istnieniu związków pomiędzy prawem karnym i prawem ochrony środowiska. Przed 1997 r. ustawy w ogóle nie regulowały tej
materii, bądź też czyniły to w sposób bardzo ograniczony (S. Raniszewski,
2012, ss. 74–76).
Dyrektywa, poza określeniem przestępstw przeciwko środowisku,
wprowadziła kilka znaczących zmian w polskim Kodeksie Karnym.
Zmiany te wprowadzone zostały Ustawą z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks Karny i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r.
Nr 94, poz. 549.). Ustawa weszła w życie w dniu 10 czerwca 2011 r.
Pierwszą znaczącą zmianą jest art. 182 k.k. Zmiana została wprowadzona na podstawie art. 3. lit a i d. dyrektywy 2008/99/WE. Zgodnie ze
wspomnianym przepisem dyrektyw do Kodeksu Karnego wprowadzony
został katalog czynów, które powodują skutek w postaci przestępstwa,
a które wymienione zostały we wcześniejszej części niniejszego opracowania. Pomimo tej zmiany nie zostało zmienione zagrożenie za popełnienie czynów określonych w § 1. Za popełnienie tych czynów grozi kara
pozbawienia wolności na okres od 3 miesięcy do 5 lat. Co więcej zagrożenie karą pozbawienia wolności uzależnione jest od udowodnienia, że
ilość substancji szkodliwych może spowodować zagrożenie dla życia lub
| 435
zdrowia człowieka, a także istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub
zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach.
Mamy tu więc do czynienia ze zmianą znamion przestępstwa. Dodatkowo
dokonana została zmiana terminologiczna. W miejsce istniejącego wcześniej określenia „ziemia”, wprowadzono pojęcie „powierzchnia ziemi”,
celem uniknięcia rozbieżności pomiędzy przepisami Kodeksu Karnego
a innym, niezwykle istotnym dla ochrony środowiska aktem, jakim jest
Ustawa prawo ochrony środowiska (S. Raniszewski, 2012, ss. 80–81).
Kolejną znaczącą zmianą Kodeksu Karnego, pod wpływem dyrektywy
2008/99/WE było dodanie do art. 182, w którym mowa o odpowiedzialności karnej za zniszczenie, poważne uszkodzenie lub istotne zmniejszenie wartości przyrodniczej prawnie chronionego obiektu, powodując
istotną szkodę, dwóch dodatkowych paragrafów. Zgodnie z art. 3 pkt h,
dyrektywy § 3 i § 4 wprowadziły dodatkową odpowiedzialność, jeżeli czyn
został popełniony w związku z eksploatacją instalacji działającej w ramach
zakładu w zakresie korzystania ze środowiska, na które wymagane jest
pozwolenie. We wskazanym przypadku odpowiedzialność karna została
obostrzona z grzywny, kary ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2 (§ 1) do kary pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat,
a gdy czyn popełniony jest nieumyślnie, karą pozbawienia wolności do
lat 3 (S. Raniszewski, 2012, s. 82).
Kolejna zmiana wprowadzona została do art. 183 § 1 k.k., przy czym
wdrożono zapis art. 3 pkt b dyrektywy, w myśl którego państwa członkowskie zapewniają, by czyny, dokonane bezprawnie i umyślnie lub
będące skutkiem przynajmniej rażącego niedbalstwa, stanowiły przestępstwa karne. Artykuł ten spowodował konieczność dodania we wspomnianym art. 183 § 1 k.k. przestępstwa zbierania, transportu, odzysku
lub unieszkodliwiania odpadów, w tym nadzoru nad tymi działaniami
oraz późniejsze postępowania z miejscami unieszkodliwiania odpadów,
w tym także działania podejmowane następnie w charakterze sprzedawcy
lub pośrednika (zagospodarowanie odpadów), które powodują lub mogą
spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała lub znaczną szkodę
dla jakości powietrza, jakości gleby lub jakości wody, lub dla zwierząt lub
roślin. Wysokość zagrożenia za ten czyn pozostała niezmieniona i wynosi
od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. Ponadto zostało dodane
sformułowanie, dotyczące „znaczącego obniżenia jakości”, tak jak miało
to miejsce w art. 181 § 1 (S. Raniszewski, 2012, s. 83).
Zmianę znamion strony przedmiotowej wprowadzono zaś w art. 184
kk., mówiącym o możliwość spowodowania „istotnego obniżenia jakości
436 |
wody, powietrza lub powierzchni ziemi”. W ramach implementacji dyrektywy dookreślono możliwość karania, gdy taki czyn spowoduje zagrożenie życia lub zdrowia choćby jednego człowieka. Czyn ten zagrożony jest
karą pozbawienia wolności na okres od 6 miesięcy do 8 lat (S. Raniszewski, 2012, s. 84).
Dodatkowo, w wyniku zmian w Kodeksie Karnym, dokonanych pod
wpływem dyrektywy 2008/99/WE, wyodrębniono dwa odrębne przestępstwa typu kwalifikowanego w art. 185 § 2, w miejsce dotychczas istniejącego jednego typu. Pierwszy z typów kwalifikowanych „istotnego obniżenia jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi”, określony w art. 185
§ 2, zagrożony jest karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. Dotyczy
on czynu, w wyniku którego może wystąpić ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka. Drugi kwalifikowany typ tego przestępstwa, określony
w art. 185 § 3 k.k. występuje, gdy następstwem jest śmierć człowieka. Taki
czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności od 2 lat do 12. W taki
sposób zostało obniżone zagrożenie, wynoszące do tej pory od roku do
lat 10 za czyn, w wyniku którego następuje ciężki uszczerbek na zdrowiu
(S. Raniszewski, 2012, s. 84).
Podsumowanie
Polityka kryminalna niewątpliwie jest istotną funkcją sprawowaną
przez państwo. Kształtowane pod wpływem zapisów prawa UE reguły
odpowiedzialności prawnej za naruszenie przepisów o ochronie środowiska, mają charakter prewencyjny. Wydaje się, że dużym atutem dyrektywy
Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r.
w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne, jest nałożenie większej odpowiedzialności za popełniane przestępstwo wobec podmiotów,
które powinny charakteryzować się profesjonalizmem.
Pojawia się pytanie, czy kary za przestępstwa przeciwko środowisku
powinny być coraz surowsze? Odnoszą one negatywne skutki w obrębie
osób przebywających lub korzystających z danego elementu, fragmentu
środowiska, a jednocześnie mają pośredni lub bezpośredni wpływ na
bezpieczeństwo istnienia każdej jednostki na tej planecie. Często zapominamy o tym, przedkładając wiele innych, mniej ważnych aspektów,
ponad wspólne dobro, jakim jest środowisko naturalne. Ochrona środowiska naturalnego w przyszłości podlegać będzie zapewne intensyfikacji,
zarówno na poziomie krajowym, jak i przede wszystkim unijnym i międzynarodowym. Ochronę środowiska naturalnego przez prawo karne
| 437
można zaś umieścić w obrębie siedmiu priorytetów obecnie obowiązującego 7. wspólnotowego programu działania w zakresie środowiska naturalnego 2014–2020, który to program od 1973 r. jest częścią i jednocześnie kontynuacją unijnej polityki w tym zakresie (M. Sitek, 2014, ss. 239).
Skuteczniejsza ochrona środowiska naturalnego przez prawo, choć nie
wyłącznie prawo karne, niewątpliwie uznana być może jako narzędzie
realizacji celów określonych we wspomnianym programie, takich jak
ochrona obywateli Unii przed związanymi ze środowiskiem presjami
i zagrożeniami dla zdrowia i dobrostanu, a także zwiększenie efektywności Unii w podejmowaniu międzynarodowych wyzwań związanych ze
środowiskiem i klimatem.
Należy podkreślić, iż prawo karne to nie jedyne funkcjonujące w państwie narzędzie zwalczania zachowań, szkodzących środowisku naturalnemu. Prawo to powinno znaleźć zastosowanie wtedy, gdy bezskuteczna
staje się ochrona zapewniana przez narzędzia techniczne, prawo administracyjne czy też cywilne. Z tego punktu widzenia prawo karne powinno
być traktowane jako środek pomocniczy dla narzędzi wychowawczych czy
odszkodowawczych (W. Radecki, 1995, ss. 65–66).
References
Kolarzowski J.J., Definicja i funkcje polityki kryminalnej w pracach Bronisława Wróblewskiego, „Studia Iuridica”, XXXI/1996, ISSN 0137-4346.
Kozińska A., Wdrażanie unijnego prawa ochrony środowiska w Polsce
w latach 2001–2011, [w:] Dekada harmonizacji w prawie ochrony środowiska, pod. red. M. Rudnickiego, A. Haładyj, K. Sobieraj, Warszawa
2011, ISBN 978-83-7702-319-8.
Kurcz B., Dyrektywy Wspólnotowe Unii Europejskiej ich implementacja do
prawa krajowego, Kraków 2004.
Radecki, Wykroczenia i przestępstwa przeciwko środowisku, Warszawa
– Wrocław 1995, ISBN 83-01-11731-1.
Raniszewski S., Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie
ochrony środowiska poprzez prawo karne oraz jej implementacja do
polskiego porządku prawnego, „Przegląd Prawa Ochrony Środowiska”
2012, nr 2, ISSN: 2080-9506.
Sitek M., Prawne i instytucjonalne podstawy modelu zrównoważonej konsumpcji w optyce 7. programu działania UE na rzecz ochrony środowiska do roku 2020, „Journal of Modern Science”, 4/23/2014, Józefów
2014, ISSN 1734-2031.
438 |
Sitek M., Prawne i instytucjonalne ramy polityki karnej UE, „Journal of
Modern Science” 1/12/2012, Józefów 2012, ISSN 1734-2031.
Stawicka M., Wpływ GMO i żywności transgenicznej na bezpieczeństwo ekologiczne i zdrowotne w Polsce, „Journal of Modern Science”,
1/24/2015, Józefów 2015, ISSN 1734-2031.
Trybunalski A., Wybrane aspekty implementacji dyrektyw Unii Europejskiej
do systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2013, Nr. 1 (13), ISSN 2082-1212.
Zalewska-Wojtuś K., Dyrektywa jako źródło prawa, „Energia elektyczna”,
nr 2/2010, [online] www.cire.pl/pliki/2/dyrektywa_jako_zrodlo_
prawa.pdf (dostęp 15-06-2015).
Akty prawne:
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/99/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne,
Dz.U. 2011 nr 94 poz. 549.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U.
1997 nr 78 poz. 483.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. 1997 nr 88 poz.
553.
Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony środowiska poprzez prawo karne COM/2007/51/FINAL.
Endnotes
1. Dokładna nazwa traktatu to Traktat między Królestwem Belgii, Królestwem Danii,
Republiką Federalną Niemiec, Republiką Grecką, Królestwem Hiszpanii, Republiką
Francuską, Irlandią, Republiką Włoską, Wielkim Księstwem Luksemburga, Królestwem
Niderlandów, Republiką Austrii, Republiką Portugalską, Republiką Finlandii, Królestwem Szwecji, Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Państwami Członkowskimi Unii Europejskiej) a Republiką Czeską, Republiką Estońską,
Republiką Cypryjską, Republiką Łotewską, Republiką Litewską, Republiką Węgierską,
Republiką Malty, Rzecząpospolitą Polską, Republiką Słowenii, Republiką Słowacką dotyczący przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej,
Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty,
Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europejskiej, podpisany w Atenach w dniu 16 kwietnia 2003 r., Dz.U. 2004 nr 90 poz. 864.
2. W porządku prawnym Unii Europejskiej obowiązują także źródła pierwotne, czyli traktaty założycielskie, traktaty rewizyjne, traktaty akcesyjne oraz ogólne zasady prawa. Ze
względu na temat niniejszej pracy nie będą one stanowiły jego przedmiotu, jako źródła
automatycznie przyjmowane, poprzez zabiegi dostosowania prawa wewnętrznego do
| 439
prawa UE jeszcze przed akcesją państwa do Unii Europejskiej. W ramach wtórnych źródeł prawa istnieją obok dyrektyw, rozporządzeń i decyzji także akty delegowane i wykonawcze, a także zalecenia i opinie. Im także nie zostanie poświęcone to opracowanie ze
względu na podmioty do których są skierowane, a także niewiążący charakter prawny.
3. W procesie stanowienia prawa UE bierze udział przede wszystkim Komisja Europejska,
jako instytucja posiadająca prawo bezpośredniej inicjatywy ustawodawczej, a także Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej, jako instytucje uchwalające prawo UE.
SPRAWOZDANIA
CONFERENCE
REPORTS
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji:
III Jornadas internacionales de Derecho
Administrativo, Medioambiental y Fiscal Romano
Turyn, 7–8 maja 2015 rok
Wydział Prawa Uniwersytetu w Turynie zorganizował trzecie spotkanie romanistów i komparatystów prawniczych. Ideą tych konferencji
jest szukanie nowych obszarów badawczych dla europejskiej romanistyki
w połączeniu z badaniami prawno-porównawczymi, zwłaszcza w obszarze prawa publicznego. Tym razem tematem przewodnim spotkania była
organizacja i funkcjonowanie systemu fiskalnego w antycznym Rzymie,
współczesne implikacje antycznych rozwiązań tak w obszarze prawa
publicznego, jak i prywatnego.
Organizatorem tych spotkań jest Antonio F. De Bujan, profesor Uniwersytetu w Madrycie oraz Andrea Trisciuoglio, profesor Uniwersytetu
w Turynie. W sumie udział w konferencji wzięło ok. 40 uczestników
z uniwersytetów hiszpańskich, włoskich oraz po jednym przedstawicielu
z Polski oraz Bułgarii. Na uwagę zasługuje fakt, że znaczna część uczestników była przedstawicielem młodszego pokolenia badaczy. Językiem konferencji był głownie hiszpański i włoski.
Konferencja rozpoczęła się sesją plenarną, w której głos zabrali wspomniani organizatorzy oraz prof. Alfonso A. Ruiz z Uniwersytetu della
Rioja, a więc z regionu słynącego z dobrego wina. Referenci koncentrowali się głównie na problematyce organizacji i procedurach stosownych
w administracji fiskalnej antycznego Rzymu. Gościem honorowym
w tej części konferencji był emerytowany prof. F. Gallo, znany i ceniony
w Europie romanista.
Następnie odbyły się dwa panele. Pierwszemu z nich przewodniczył
wspomniany już prof. Alfonso A. Ruiz. W sumie wygłoszono 6 referatów. Tematem wiodącym tego panelu były problemy związane z prawidłowym wydatkowaniem środków publicznych i zasadami ich rozliczania.
Poszczególni referenci poruszali kwestie nieprawidłowości w wydatkowaniu środków publicznych (crimen de repetundis) oraz organizacji inwestycji infrastrukturalnych. Drugiemu panelowi przewodniczył prof. Juan
M. Blanch Nouges z Uniwersytetu San Pablo w Madrycie. Tematem
przewodnim tego panelu był polityka fiskalna państwa wobec poszczególnych grup społecznych, m.in. kolonów, weteranów wojskowych,
444 |
Bronisław Sitek Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji…,
związków religijnych. Ponadto poruszano kwestie związane z dzierżawieniem poboru podatków.
Drugiego dnia konferencji odbyły się kolejne dwa panele oraz sesja
plenarna, podsumowująca konferencję. Pierwszemu panelowi przewodniczyła prof. M. Novkirishka z Uniwersytetu w Sofii (Bułgaria). Tematem
wiodącym tego panelu był system umów zawieranych pomiędzy podmiotami prywatnymi a fiskusem. W tej części referat wygłosił prof. Bronisław
Sitek z SWPS w Warszawie. Przedmiotem jego wystąpienia było przedstawienie zasad wyboru wykonawcy prac publicznych w prawie rzymskim
i w prawie polskim. Drugiemu panelowi przewodniczył J.A. Obarrio
Morena z Uniwersytetu w Walencji. Tematem przewodnim tej sesji były
procedury stosowane w systemie organów fiskalnych antycznego Rzymu
i współcześnie.
Na koniec głos zabrali organizatorzy, którzy dokonali podsumowania
konferencji. Należy uznać to spotkanie naukowe za bardzo udane. Szkoda
tylko, że organizatorzy położyli nacisk na to, aby wszyscy uczestnicy mogli
wygłosić swoje wystąpienia. Tym samym zabrakło czasu na pogłębioną
dyskusję, która jest niezwykle ważnym elementem każdej konferencji.
Bronisław Sitek
Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego
Seminarium Naukowego
Wartości w pedagogice.
Urzeczywistnianie i odrzucanie wartości
Uniwersytet Rzeszowski
Rzeszów 26–27.05.2015 rok
Dr Dorota Łażewska
[email protected]
W dniach 26 i 27 maja 2015 roku w Rzeszowie, w Centrum Innowacji
i Transferu Wiedzy Techniczno-Przyrodniczej Uniwersytetu Rzeszowskiego, odbyło się XI Bieszczadzkie Seminarium Naukowe pod tytułem
Wartości w pedagogice. Urzeczywistnianie i odrzucanie wartości. Pomysłodawcą i gospodarzem Bieszczadzkich Seminariów Naukowych jest prof.
zw. dr hab. Waldemar Furmanek – kierownik Katedry Pedagogiki Pracy
i Andragogiki Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Seminaria, odbywające się corocznie się od 2005 roku, posiadają wiodący
temat, jakim są Wartości w pedagogice. Ta ogólna idea znajduje zaś egzemplifikację w wybranym na dany rok podtemacie Seminarium. Problematykę poprzednich edycji prezentuje poniższy wykaz:
I Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Myczkowce 30–31.05.2005),
Wartości w pedagogice;
II Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Bystre 30–31.05.2006),
Z badań nad wartościami w pedagogice;
III Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Iwonicz–Zdrój
29–30.05.2007), Praca człowieka jako kategoria współczesnej pedagogiki;
IV Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Sanok 27–28.05.2008), Wartości w pedagogice. Czas jako wartość we współczesnej pedagogice;
V Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Sanok 26–27.05.2009), Wartości w pedagogice. Miłość jako wartość we współczesnej pedagogice;
VI Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Sanok 18–19.05.2010), Wartości w pedagogice. Ojczyzna jako kategoria współczesnej pedagogiki;
VII Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Sanok 12–13.10.2011),
Wartości w pedagogice. Teoria i praktyka wartości w pedagogice;
446 |
Dorota Łażewska Sprawozdanie z XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego
VIII Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Łańcut 5–6.06.2012), Wartości w pedagogice. Kryzys wartości kategorią problematyki badań w pedagogice współczesnej;
IX Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Polańczyk 28–29.05.2013),
Wartości w pedagogice. Wolność, odpowiedzialność, godność we współczesnej pedagogice;
X Bieszczadzkie Seminarium Naukowe (Rzeszów 27–28.05.2014),
Wartości w pedagogice. Aksjologia pedagogiczna. Napięcia i współistnienie
różnych wartości.
Patronat nad XI edycją Seminarium – Urzeczywistnianie i odrzucanie
wartości – objął Komitet Nauk Pedagogicznych PAN, Rektor Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Dziekan Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu
Rzeszowskiego.
W XI Bieszczadzkim Seminarium Naukowym udział wzięli przedstawiciele takich uczelni, jak: Uniwersytet Adama Mickiewicza z Poznania,
Uniwersytet Śląski z Katowic, Uniwersytet Marii Curie–Skłodowskiej
z Lublina, Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II, Uniwersytet
Pedagogiczny im. KEN z Krakowa, Uniwersytet Jana Kochanowskiego
– Filia w Piotrkowie Trybunalskim, Uniwersytet Rzeszowski, Wyższa
Szkoła Biznesu z Dąbrowy Górniczej, Wszechnica Świętokrzyska, Społeczna Akademia Nauk z Łodzi, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi z Józefowa k.Otwocka, Uczelnia Warszawska im. Marii Curie–Skłodowskiej, Koszalińska Wyższa Szkoła Nauk
Humanistycznych z Koszalina, Politechnika Koszalińska, Państwowa
Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Grodka z Sanoka, Wyższa Szkoła Ekonomiczno–Humanistyczna z Bielska–Białej oraz Centrum Kształcenia
Zawodowego i Ustawicznego z Ostrowca Świętokrzyskiego.
Otwarcia XI Bieszczadzkiego Seminarium Naukowego dokonał
JM Rektor Uniwersytetu Rzeszowskiego prof. zw. dr hab. Aleksander
Bobko, który podkreślił, iż w problematyce wartości zawierają się dwa
podstawowe nurty filozoficzne: arystotelesowski – zainteresowany tym,
co jest (świat realny) oraz platoński – badający to, czego nie widać (świat
idei). Tym niewidzialnym i zarazem realnym aspektem są wartości,
które (z pozoru niewidoczne) stają się powodem różnorodnych przemian życia społecznego. Uczestników Seminarium przywitał również
Dziekan Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Rzeszowskiego dr hab.
prof. UR Ryszard Pęczkowski, życząc uczestnikom miłego pobytu w Rzeszowie oraz udanej uczty intelektualnej w trakcie seminaryjnych obrad
naukowych.
| 447
W tematykę tegorocznego Seminarium wprowadził zebranych gości
prof. zw. dr hab. Waldemar Furmanek, wskazując na problemy związane
z procesami urzeczywistniania wartości. Punktem wyjścia swojej refleksji
Profesor uczynił boecjańską tezę, iż człowiek jest osobą czyli indywidualną substancją natury rozumnej. Wartości zaś, które istnieją obiektywnie, kształcą i doskonalą życie osobowe. Osoba zatem nieustannie rozwija
swoje człowieczeństwo, budując przestrzeń aksjologiczną poprzez urzeczywistnianie lub odrzucanie wartości. Człowiek więc najpierw „wartościuje wartości”. W tym procesie zaś niezwykle istotną rolę spełniają
różnorodne przemiany kulturowe i obyczajowe. Wpływ na urzeczywistnianie wartości ma też rodzina, społeczeństwo, naród, szkoła i środowisko
rówieśnicze. Decyzje, dotyczące wyboru lub rezygnacji wartości, są dokonywane nie bez udziału ludzkiej rozumności i dobrej woli. Należy również pamiętać, iż proces urzeczywistniania wartości jest zagrożony przez
takie negatywne zjawiska, jak: relatywizm moralny, banalizacja wartości
i analfabetyzm aksjologiczny.
Po wystąpieniu prof. zw. dr hab. Waldemara Furmanka obrady seminaryjne przebiegały w kilku, następujących po sobie, sesjach plenarnych,
poświęconych problematyce wartości analizowanej z różnorodnych
perspektyw. I tak obrady plenarne dotyczyły urzeczywistniania wartości w rodzinie i w szkole oraz uwarunkowań procesów uzewnętrzniania
wartości. Jedną z sesji poświęcono analizie konkretnych wartości ,takich
jak: radość, szacunek, nieufność, samotność, prawda i cnoty moralne oraz
towarzyszącym ich realizacji emocjom aksjologicznym.
Prof. zw. dr hab. Krystyna Chałas z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Społeczno–kulturowe uwarunkowania wyboru i afirmacji wartości
środowiskowych przez młodzież z gimnazjów wiejskich) po omówieniu
istoty i roli wartości w życiu człowieka przedstawiła wyniki badań, których
celem była odpowiedź na pytanie: czy wartości wiejskie, w opinii uczniów
gimnazjów wiejskich, zasługują na miano wartości wychowawczych
oraz jakie czynniki powodują, iż wartości te są wybierane przez badaną
młodzież. Analiza 113. prac konkursowych „Świat wiejskich wartości
źródłem mojego wzrastania” pozwoliła na sformułowanie następujących
wniosków: badane osoby są przywiązane do środowiska wiejskiego oraz
wiążą z nim plany życiowe. Cenią wartości wiejskie i są gotowi do przekazywania ich następnym pokoleniom. Za szczególnie wartościowe uważają
zaś: piękno przyrody, specyfikę kulturową rodziny wiejskiej oraz tradycję
społeczności wiejskiej, której elementem jest wiara w Boga, pobożność,
pracowitość, odpowiedzialność, troska o członków rodziny, celebracja
448 |
świąt rodzinnych i kościelnych. W trakcie wykładu przytoczono również
wzruszające świadectwa młodych ludzi, wyrażających swe głębokie przywiązanie do swej małej ojczyzny.
Dr hab. Jolanta Wilsz z Uczelni Warszawskiej im. M. Curie-Skłodowskiej (Ewaluacja systemu wartości w społeczeństwie demokratycznym
wobec globalnych wyzwań współczesnego świata) zaprezentowała cybernetyczny sposób myślenia, wykorzystywany do analizy zjawisk pedagogicznych. Teoretycznym zapleczem wykładu były zaś poglądy polskiej szkoły
cybernetycznej, której założenia opracował naukowiec Marian Mazur,
wprowadzając pojęcie „teorii systemów autonomicznych.”
Ksiądz dr hab. prof. UP Norbert Pikuła z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa (Wartość pracy w życiu seniora) przybliżył
uczestnikom seminarium znaczenie aktywności zawodowej osób starszych. Praca sprzyja bowiem trwaniu jakości życia nie tylko w wymiarze
materialnym, lecz przede wszystkim duchowym i psychicznym.
Prof. zw. dr hab. Kazimierz Ożóg z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Kilka
uwag językowo-kulturowych o radości chrześcijańskiej) dokonał analizy
zjawiska radości, które jest wartością odczuciową, a zarazem elementem
słownictwa języka polskiego. Radość jest też odpowiedzią na inne wartości. Jednak zbyt często radość jest rozumiana jako uczucie, a nie postawa.
Punkt ciężkości wykładu był jednak skierowany na radość chrześcijańską,
którą można uznać za odrębny typ radości. Radość chrześcijan jest radością nieprzemijającą, wynikającą z wiary w stwórczą i zbawczą moc Boga,
który jest Miłością, Miłosierdziem i najwyższym Dobrem. Wezwanie do
radości jest integralnym elementem modlitw, kazań i tekstów papieskich.
Przyczyną radości jest zbawcze dzieło Chrystusa, wyzwalające radość
nawet pomimo cierpienia. Tak więc „logika” radości chrześcijańskiej różni
się od „logiki” radości naturalnej, jest swoistym fenomenem wyrażanym
w znakach językowych. Z tego powodu może być przedmiotem analizy
nie tylko filozofów i teologów, lecz również językoznawców.
Dr hab. Teresa Zubrzycka-Maciąg z Uniwersytetu Marii Curie–Skłodowskiej z Lublina (Szacunek – wartość zaniechana w pedagogice) nakreśliła realia współczesnej szkoły, w której szacunek jest wartością zapomnianą. Brak szacunku jest widoczny w relacjach pomiędzy nauczycielami
a uczniami, nauczycielami a rodzicami oraz w grupie samych nauczycieli.
Zasadniczą częścią wykładu stała się prezentacja wyników badań własnych, których celem było poznanie nastawienia uczniów oraz studentów
pedagogiki wobec wartości szacunku: jak definiują pojęcie szacunku, na
ile kierują się tą wartością, czy urzeczywistnianie szacunku w kształceniu
| 449
i wychowaniu jest możliwe? Badania wykazały, iż szacunek jest wartością
cenioną przez uczniów i studentów. Jednak wartość ta nie jest na trwałe
wpisana w system wartości uczniów i potencjalnych pedagogów.
Dr Joanna Wrótniak z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
z Lublina (Samotność jako wartość?) w centrum swojej refleksji umieściła
wartość samotności, które jako zjawisko powszechne i ponadczasowe
można uznać za kluczową kategorię ludzkiej egzystencji. Samotność jest
zjawiskiem ambiwalentnym, może mieć wymiar negatywny i pozytywny.
Zjawisko samotności było tematem rozważań Sokratesa, Seneki, Petrarki,
Kartezjusza, Shopenhauera, Junga i Jaspersa. Myśliciele ci, wśród korzyści
płynących z życia samotnego, wymieniali: rozwój mądrości i doskonalenie
myślenia, uspokojenie, wyciszenie, autorefleksję, poczucie własnej wartości, niezależność, lepsze poznanie samego siebie, osiąganie dojrzałości.
Poglądy przywołanych myślicieli zostały zestawione z opinią studentów
pedagogiki na temat znaczenia samotności w życiu człowieka. Badani studenci umieszczali samotność raczej na końcu hierarchii wartości, traktując ją jako wartość negatywną do której się nie dąży, chociaż niekiedy jest
wskazana jako chwila odpoczynku od rzeczywistości.
Dr Dorota Łażewska z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi z Józefowa (Derridiańska dekonstrukcja jako strategia odrzucania wartości prawdy w pedagogice) zwróciła uwagę na wartość prawdy, która w czasach współczesnych została przewartościowana
pod wpływem przyjmowanych powszechnie wartości utylitarnych. Preferowaną wartością szkoły XXI wieku jest zatem „rezygnacja z prawdy”.
Naczelną zasadą jest teza, że epoka pewników już przeminęła. Odrzucanie
wartości prawdy dokonuje się zaś za pomocą dekonstrukcyjnego sposobu
myślenia. Ta derridiańska strategia myślowa jest obecna w progresywnej
koncepcji wychowania do wartości. Jej założeniem jest teza, iż współczesny nauczyciel nie powinien wskazywać uczniom tego co jest dobre,
a co złe, lecz pozostawiać ich w sytuacji niepewności, bez jednoznacznej
oceny określonych zjawisk. Destabilizacja zaś jest celem derridiańskiej
dekonstrukcji.
Dr Lucyna Smółka z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa (W poszukiwaniu teoretycznych podstaw kształtowania cnoty) zaprezentowała teorię cnót w ujęciu Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu i Jacka
Woronieckiego. Cnoty bowiem są trwałą dyspozycją do czynienia dobra.
Bez tej sprawności moralnej identyfikowanie się z wartościami będzie
tylko niezrealizowanym postulatem, a tymczasem chodzi o to, aby człowiek uosabiał wartości etyczne, a nie jedynie o nich mówił. Kształcenie
450 |
cnót moralnych mogłoby stanowić współczesny standard praktyki wychowawczej, gdyż pomimo wielu wysiłków pedagogicznych często trud ten
jest nieskuteczny.
Dr hab. prof. WŚ Zdzisław Ratajek ze Wszechnicy Świętokrzyskiej
z Kielc (Dylematy etyczne związane z odpowiedzialnością nauczycieli za
skutki pełnionych powinności) zaznaczył, iż konieczność rozwiązywania
dylematów etycznych jest integralnym elementem pracy nauczyciela,
który jest nieustannie rozliczany za realizację swych pedagogicznych
powinności. Niezbywalnym warunkiem pracy nauczyciela jest zaś urzeczywistnianie wartości etycznych. Sposoby wartościowania efektów
nauczania i kształcenia nie informują jednak o wartości szkoły i rzeczywistej pracy nauczycieli w obszarze realizacji wartości. W obliczu tej sytuacji
zostały postawione palące pytania: czy jest jeszcze coś ważniejszego dla
nauczycieli niż czynności administracyjne i biurokratyczne? Czy testy
i ewaluacje są w stanie sprawdzić najważniejsze efekty pracy pedagogicznej czyli przyswojenie przez uczniów wartości aksjologicznych? Należy
bowiem przyjąć, iż to właśnie rozwój aksjologiczno-etyczny powinien być
najważniejszym „wskaźnikiem” sukcesu i miejsca szkoły w rankingu.
Dr hab. prof. UŚ Ewa Wysocka z Uniwersytetu Śląskiego z Katowic
(Młodzież a wartości – źródła rozchwiania aksjonormatywnego młodego
pokolenia w świecie „bez wartości”) opisała sytuację współczesnego młodego pokolenia, wzrastającego w próżni aksjologicznej. W dzisiejszym
świecie dysponujemy niespotykanym dotąd wachlarzem możliwości. Jednak młodzież jest pozbawiona drogowskazów, pomagających podejmować słuszne wybory aksjologiczne. Młody człowiek ma zatem trudność
z określeniem własnej tożsamości i zaprojektowaniem trajektorii osobistego rozwoju. W związku z tym można mówić o pokoleniu straconym,
zagrożonym społeczną degradacją.
Prof. zw. dr hab. Andrzej Felchner oraz dr hab. Joanna Majchrzyk–
Mikuła z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego – Filia w Piotrkowie Trybunalskim (Świat wartości piotrkowskich studentów. Konstatacje pedagogiczne) zaprezentowali wyniki badań naukowych zakresu wartości
uznawanych przez studentów pedagogiki piotrkowskiej Alma Mater, czyli
przyszłych nauczycieli i pracowników oświaty. Przypuszcza się bowiem,
że ta grupa osób powinna być szczególnie wyczulona na problematykę
wartości. Na podstawie uzyskanego materiału badawczego można stwierdzić, iż cele, które stawia młodzież nie są dalekosiężne, lecz doraźne
i zachowawcze. Wyraźnie brakuje refleksji nad zjawiskami społecznymi.
Preferowane są raczej wartości materialne. Szansą na powstrzymanie tego
| 451
zjawiska może być kształcenie pedagogów w zakresie aksjologii pedagogicznej oraz umożliwianie młodzieży doświadczania prawdy, dobra
i piękna.
Dr Marta Buk-Cegiełka z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana
Pawła II (Zainteresowania młodzieży akademickiej jako wskaźnik wyboru
i odrzucenia wartości) przedstawiła wyniki badań naukowych, których
celem było ukazanie zależności pomiędzy rodzajem deklarowanych zainteresowań przez młodzież akademicką KUL a wybieraniem, bądź odrzucaniem wartości. Największa liczba badanych deklarowała, że interesuje
się przede wszystkim sportem. Drugą grupą pod względem liczebności
były osoby interesujące się kulturą, a następnie psychologią. Najczęściej
wskazywanymi wartościami preferowanymi przez badanych była miłość,
rodzina, zdrowie, wiara w Boga. Natomiast wartościami odrzucanymi,
bez względu na rodzaj posiadanych zainteresowań, była władza, wygodne
życie, dobra materialne i pozycja społeczna. Istotne różnice nie dotyczyły
ani najbardziej preferowanych, ani najczęściej odrzucanych wartości.
Dr Beata Komorowska z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana
Pawła II (Aktywność internetowa młodzieży jako wskaźnik wyboru i odrzucenia wartości) omówiła wyniki badań empirycznych, których celem było
odkrycie zależności pomiędzy poziomem aktywności młodzieży w Internecie a wyborem i odrzucaniem przez nią wartości. Na podstawie badań
można stwierdzić,że występują niewielkie różnice pomiędzy hierarchią
wartości preferowanych przez młodzież o wysokiej i niskiej aktywności
internetowej. Im wyższa aktywność internetowa tym bardziej preferowane
są wartości instrumentalne, dobra materialne i wygodne życie, a odrzucana wartość kontaktu z przyrodą, zdrowia i rozwoju duchowego. Internet
bowiem skupia uwagę na tym, co „tu i teraz”, ukazując możliwość dokonywania zmian bez ponoszenia specjalnego wysiłku. Internet stanowi
też wygodną przestrzeń dla jej użytkowników, pozwalając zrobić zakupy,
obejrzeć film czy przeczytać książkę on-line.
Dr Adam Rychlik ze Społecznej Akademii Nauk z Łodzi (Wybrane
zachowania językowe a wartości uznawane przez młodzież) w wykładzie
seminaryjnym skupił uwagę słuchaczy na takiej rzeczywistości społecznej,
jaką jest język, akcentując zależność pomiędzy nim a preferowanym przez
jego użytkownika systemem wartości. Do specyfiki współczesnego języka
zaliczył: zapożyczenia z języka angielskiego, inwazję języka młodzieżowego, skrótowość wypowiedzi, nowomowę oraz obecność wulgaryzmów
i kolokwializmów. Osoby używające wulgaryzmami są bardziej agresywne
i skłonne do przemocy. Dzieci posługujące się tzw. „brzydkimi wyrazami”
452 |
często sięgają po papierosy, alkohol i narkotyki. Zachowania językowe są
zatem obszarem aktywności dzieci i młodzieży, na którym dokonuje się
wstępna selekcja – akceptacja lub odrzucanie wartości.
Dr Barbara Lulek z Uniwersytetu Rzeszowskiego (W poszukiwaniu
dróg urzeczywistniania dobra dziecka. Pomiędzy współpracą a rywalizacją) omówiła dwa typy postaw rodziców, dążących do urzeczywistniania
dobra dziecka. Pierwszy z nich to podejmowanie współpracy z nauczycielami. Taka relacja służy konstruowaniu wspólnych rozwiązań. Powoduje
wzajemne inspirowanie się w poszukiwaniu jak najlepszych dróg realizacji dobra dziecka. Druga postawa zaś to jedynie relacje przystosowawcze,
podejmowane z konieczności lub obowiązku. W trakcie wykładu zostały
również przytoczone wyniki badań empirycznych. Na ich podstawie
można uznać, że z jednej strony rodzice deklarują dobro dziecka jako
wartość niekwestionowaną, z drugiej zaś – nie wykazują gotowości do
współpracy z nauczycielami w celu realizacji tego dobra. Brak powiązań
pomiędzy poglądami rodziców a ich zachowaniem powoduje, iż deklarowane „dobro dziecka” staje się wartością „zawieszoną” i niezrealizowaną.
Mgr Marek Wojsa z Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego z Ostrowca Świętokrzyskiego (Urzeczywistnianie odpowiedzialności
w szkole zawodowej) przywołał wartość odpowiedzialności, określaną jako
„wewnętrzny system nawigacji.” Odpowiedzialność to cecha osób, które są
gotowe do ponoszenia konsekwencji swoich czynów, wykonują należycie
swoje zadania, można im ufać i na nich polegać. Czasem określa się niektóre zawody mianem szczególnie odpowiedzialnych, gdyż zaniedbania
obowiązków zawodowych może mieć szkodliwie społecznie następstwa.
Uczeń kształtuje w sobie odpowiedzialne zachowania w trakcie praktycznej nauki zawodu, będącej częścią środowiska wychowawczego, w której przebiega proces wychowania przez pracę. Warunkiem skuteczności
zabiegów wychowawczych jest odpowiedzialna postawa nauczyciela. Jej
przejawem jest profesjonalizm, sprawiedliwość, życzliwość i zrównoważenie emocjonalne. Uczeń zaś uczy się odpowiedzialnych postaw poprzez
naprawianie popełnianych błędów, wykonywanie rad i poleceń przełożonych, przestrzeganie regulaminów i dbałość o powierzone mu mienie.
Dr Teresa Piątek z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Sztuka wydobywania
człowieczeństwa – podstawowa wartość wychowania) porównała proces
wychowania do sztuki, dzięki której człowiek staje się człowiekiem. Misją
nauczyciela jest więc coraz pełniejsze rozpoznawanie natury wychowanka,
aby proces wychowania przebiegał „zgodnie z naturą ludzką.” Decydującą
wartością w pracy wydobywania z człowieka jego człowieczeństwa jest
| 453
zaś człowieczeństwo nauczyciela. Dlatego też profesja nauczyciela jest
często postrzegana w kategoriach misji i powołania. Świadczą o tym opinie studentów pedagogiki, którzy na pytanie o motywy wyboru zawodu
nauczyciela odpowiadali, iż kierują się chęcią pracy z dziećmi, potrzebą
przekazywania wiedzy i wartości oraz możliwością rozwoju własnych
zainteresowań.
Ksiądz dr hab. prof. KUL Adam Maj z Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Pawła II (Preferowane i marginalizowane wartości lubelskich studentów – na przykładzie ich religijności) przedstawił wyniki badań
naukowych, zmierzających do rozpoznania związków pomiędzy religijnością studentów a ich wyborem wartości preferowanych i marginalizowanych. Preferowanymi wartościami, bez względu na stan religijności, są
rodzina i miłość. Natomiast wartością marginalizowaną jest władza, rozumiana jako posiadanie i rządzenie, wygodne życie i kontakt z przyrodą.
Można wysnuć wniosek, że studenci posiadają potencjał aksjologiczny,
który może przynieść efekty w ich dojrzałym życiu.
Dr Urszula Gruca-Miąsik z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Ewolucja
w hierarchii wartości młodzieży) odniosła się do swej publikacji Rozumowanie moralne młodzieży. Wybrane obszary i konteksty i zamieszczonych
w niej wyników badań. Ich celem była odpowiedź na pytanie: jaki jest
poziom rozumowania moralnego młodzieży w danym okresie społecznym? Badania, przeprowadzone w roku śmierci Jana Pawła II (2015) oraz
w katastrofy samolotu prezydenckiego (2010) wykazały, iż w owym czasie
nastąpił wzrost rozumowania moralnego młodzieży polskiej. Wiele zaś
szczegółowych informacji na ten temat można znaleźć w przywołanej
książce.
Dr Mirosław Wątroba z Wyższej Szkoły Ekonomiczno-Humanistycznej z Bielska-Białej (Techniki wpływu społecznego jako narzędzia służące
urzeczywistnianiu bądź relatywizowaniu wartości w obszarze pomocy
społecznej) podjął temat związany ze zjawiskiem manipulacji, występującym w obszarze pomocy społecznej. Problematyka manipulacji została
uwyraźniona w postawionych pytaniach: czy wpisanie przez pracownika
socjalnego „skłonność do nadużywania alkoholu” zamiast „alkoholizm”
jest manipulacją, czy tylko operowaniem fachową terminologią? Czy
wolno manipulować podczas wykonywania obowiązków zawodowych,
by przyznać pomoc osobie rzeczywiście potrzebującej wsparcia, która
jednak nie spełnia wymogów prawnych? W jaki sposób chronić osoby
podatne na manipulację? Po manipulację może sięgać zarówno pracownik socjalny, jak i osoba korzystająca z pomocy społecznej. Rozwiązanie
454 |
tego niełatwego problemu wymaga podejmowania działań etycznych oraz
edukacji w zakresie stosowanych technik manipulacji.
Dr hab. prof. UR Kazimierz Szmyd, dr Edyta Obodyńska oraz dr
Hubert Sommer z Uniwersytetu Rzeszowskiego (Kategoria życia i kondycja
człowieka jako wartość edukacyjna) wskazali na zagrożenia humanistycznej kondycji człowieka. O kryzysie wychowania człowieka w makroskali
moralno–kulturowej świadczą chociażby takie określenia, jak: „arytmia
egzystencji,” „spłaszczenie życia,” człowiek niezakorzeniony.” Większość
ludzi nie rozumie świata, nie wie co się dzieje i dlaczego tak się dzieje.
Szansą na powstrzymanie dążeń ku „zinstrumentalizowaniu” człowieka
jest powrót do wartości transcendentnych i symbolicznych, chroniących
humanistyczną kondycję ludzką.
Dr hab. prof. UR Aleksander Piecuch z Uniwersytetu Rzeszowskiego
(Rodzina – wartość nieprzemijająca – terenem urzeczywistniania wartości),
na tle różnych rozumień problematyki wartości, wyakcentował wartość
rodziny, która w czasach nam współczesnych przeżywa głęboki kryzys.
Osłabienie rodziny wpływa zaś na zaburzenie procesów socjalizacji młodego pokolenia, jego rozwój kulturowy i religijny. Rodzina chroni bowiem
(urzeczywistnia) takie wartości, jak: zdrowie psychiczne i fizyczne, bezpieczeństwo, relacje emocjonalne, dziedzictwo kulturowe, więź z rodzicami czy systemy wartości. Ostatecznie zaś ma znaczenie nie tylko dla niej
samej, lecz dla całego społeczeństwa.
Dr hab. prof. UP Krzysztof Kraszewski z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa (Urzeczywistnianie wartości w rodzinach ziemiańskich) zarysował sytuację rodzin ziemiańskich po II wojnie światowej, ukazując wyznawane przez nie wartości. Ideał ziemiański oparty jest
na religii chrześcijańskiej i patriotyzmie. Rodziny ziemiańskie zachowały
tradycję wolności, odporność na wynarodowienie, przywiązanie do kultury, pamięć krewnych i wyznawanych przez nie poglądach, świadomość
posiadanego dziedzictwa. Jednak etos ziemiański nie jest znany szerszym
kręgom społeczeństwa. Afirmowane wartości ziemiańskie mogłyby zaś
stanowić wsparcie w procesie wychowania współczesnych pokoleń dzieci
i młodzieży, narażonych na wszechogarniający relatywizm moralny.
Utrata wartości ziemiańskich może bowiem nawet doprowadzić do zagubienia tożsamości narodowej i utraty państwowości.
Mgr Urszula Dworska z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN
z Krakowa (Urzeczywistnianie wartości w rodzinach wielopokoleniowych)
ukazała wartość rodziny wielopokoleniowej, opisując jej rolę w urzeczywistnianiu tego, co najbardziej cenne dla rozwoju charakteru i osobowości
| 455
człowieka. Po przytoczeniu definicji rodziny wielopokoleniowej zostały
przedstawione wyniki badań, będące próbą odpowiedzi na pytanie: jakie
tradycje i przez kogo są przekazywane w rodzinie wielopokoleniowej
z terenu gminy Nowy Targ? I tak w rodzinach wielopokoleniowych przekazuje się dzieje rodziny, zwyczaje świąteczne i praktyki rodzinne, imiona,
zawody, umiejętność posługiwania się gwarą. Rodziny wielopokoleniowe
wnoszą zatem istotny wkład w zachowywanie najważniejszych wartości
moralnych, duchowych i patriotycznych.
Dr Magdalena Barabas z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
z Lublina (Wartości deklarowane matek doświadczających przemocy
w rodzinie) postawiła pytanie o wartości rodziny uwikłanej w przemoc.
Pozostawanie w takich związkach też jest motywowane wartościami
– głównie dobrem dziecka. Jaką zatem funkcję pełnią wartości w obliczu
aktów agresji i przemocy? Można przypuszczać, że wartości utrudniają
lub uniemożliwiają przerwanie tej sytuacji. Analiza teoretyczna została
uzupełniona wynikami badań struktury hierarchii wartości matek, doznających przemocy oraz rangi wartości moralnych w ich życiu. Najwyższe
miejsce w hierarchii wartości zajęły wartości witalne i estetyczne, najniższe zaś – wartości święte. Pomimo takiego obciążenia jakim jest przemoc,
kobiety te cenią takie wartości moralne, jak: dobro, uczciwość i miłość.
Dr Dorota Sikora z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej z Lublina
(Karanie w wychowaniu – meandry rodzicielskiej miłości) odniosła się do
metod godzących w podstawowe prawo dziecka, jakim jest poszanowanie
godności ludzkiej. Taką metodą jest kara cielesna, która poniża godność
dziecka, zaburza poczucie bezpieczeństwa psychicznego, godzi w potrzebę
miłości, zmniejsza poczucie własnej wartości, wyzwala poczucie niesprawiedliwości i bezsilności oraz nienawiści do sprawcy działania. Fizyczne
karanie dostarcza bitym dzieciom modelu zachowania. Kary cielesne
są jednak nadal uważane za metody przydatne w procesie wychowania.
Potrzebna jest zatem ciągła pedagogizacja rodziców tak, aby nie uciekali
się do stosowania kar, lecz budowali relacje rodzinne oparte na poszanowaniu godności młodego człowieka.
Mgr Katarzyna Myśliwiec z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN
z Krakowa (Odpowiedzialność rodziców za kształtowanie postaw dziecka
– obywatela społeczeństwa informacyjnego) poruszyła problematykę kształcenia przez rodziców kompetencji i umiejętności swoich dzieci, potrzebnych do korzystania z komputera w środowisku pozaszkolnym. Wpływ
cyberprzestrzeni na młode pokolenie jest przecież wszechstronny. Media
wprowadzają w świat wartości, kształtują postawy moralne, upodobania
456 |
i potrzeby, charaktery i motywy działania. Obowiązkiem rodziców jest
zatem dobór przekazów medialnych i ograniczenie kontaktu z antywartościami. Wyniki badań opinii rodziców na temat ich roli w przygotowaniu
dzieci do poruszania się po świecie wirtualnym świadczą o tym, iż rodzice
nie są jednak skuteczni w kształtowaniu postaw i nawyków dziecka,
korzystających z nowoczesnych technologii komputerowych.
Wygłoszone na XI Bieszczadzkim Seminarium Naukowym referaty
zostały opublikowane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
w dwutomowym dziele zbiorowym: Wartości w pedagogice. Rodzina
i szkoła środowiskami urzeczywistniania wartości oraz Wartości w pedagogice. Urzeczywistnianie wartości pod redakcją naukową Waldemara
Furmanka i Agnieszki Długosz. Książki te mogą stanowić przyczynek do
pogłębionych analiz problematyki pedagogicznej z perspektywy zagadnień aksjologicznych.
Sprawozdanie z II Międzynarodowej
Konferencji Naukowej
„Zmienne konteksty edukacji
a wyzwania Strategii Europa 2020”
im. Alcie De Gasperi w Józefowie
21.04.2015 rok
dr Dorota Łażewska
[email protected]
dr Katarzyna Ferszt-Piłat
[email protected]
Dynamizm zmian, dokonujących się w życiu społeczno-kulturowym,
jest widoczny w przestrzeni edukacyjnej. W polskim systemie edukacyjnym podstawowym i bezpośrednim źródłem dynamiki jest reforma
edukacyjna z 1998 roku, której zasadność i skutki nadal trudno jednoznacznie ocenić (Zahorska, 2012). Problematyczność oceny jest związana
w dużym stopniu z dynamiką zmian technologicznych, kulturowych,
politycznych oraz ekonomicznych. Rzutują one na edukację i obligują
elity decyzyjne w tym zakresie do natychmiastowej aktualizacji założeń,
wytycznych i programów do bieżących potrzeb rzeczywistości społecznej. A jest to rzeczywistość widziana oczami badaczy i naukowców, jako:
wysoce zdywersyfikowana z szerokimi obszarami niepewności i ryzyka.
Świadczą o tym ukute określenia, a mianowicie: społeczeństwo globalne,
wiedzy i informacji, wielokulturowe czy ryzyka. Skomplikowana rzeczywistość społeczna sprawia, że równie skomplikowana staje się współczesna rzeczywistość edukacyjna. „Podobnie jak w kulturze następuje
przeobrażenie rozumienia nauki, pojawia się nowe spojrzenie na relacje
między człowiekiem i wytwarzaną przez niego wiedzą, tak szkoła wymaga
zmiany perspektywy patrzenia na własne działania, określenia na nowo
swoich zamierzeń w taki sposób, by zminimalizować jej oddziaływanie
jako czynnika inercyjnego w stosunku do przemian ogólnokulturowych
458 |
Dorota Łażewska, Katarzyna Ferszt-Piłat Sprawozdanie z II Międzynarodowej…
i aby pomóc uczniom w zbudowaniu kompetencji pomagających im
w odnalezieniu swojego miejsca w zmieniającym się świecie.” (Klus-Stańska, 2002). Do zadań szkolnictwa należy zatem przygotowanie dzieci,
młodzieży i dorosłych do życia w zmieniających się warunkach cywilizacyjnych. Z uwagi na znaczenie Strategii Europa 2020 dla działań w sferze
edukacji, po pięciu latach od powstania tego dokumentu potrzebna jest
refleksja nad tym czy polska i europejska edukacja sprostała lub sprosta
tym wyzwaniom? Jakie zmiany przed nami, jakie perspektywy i prognozy?
Powyższe pytania były kluczowe dla rozważań podjętych w ramach
II Międzynarodowej Konferencji Naukowej pod tytułem: Zmienne konteksty edukacji a wyzwania Strategii Europa 2020, która odbyła się 21 kwietnia 2015 roku, w siedzibie Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej
w Józefowie. Przedmiotem Konferencji były najważniejsze problemy
edukacyjne wskazane w 2010 roku przez Komisję Europejską, w „Strategii Europa 2020,” której celem jest inteligentny i zrównoważony rozwój,
mający sprzyjać inkluzji społecznej. W Polsce instrumentem realizacji
tej strategii jest krajowy Program Operacyjny „Wiedza Edukacja Rozwój
2014–2020” (PO WER 2014–2020). Dokument uwzględnia długofalowe
wyzwania stojące przed polskim systemem edukacji. Jednak do naszych
rozważań równie cenne było przywołanie sposobów realizacji „Strategii
Europa 2020 ” nie tylko w Polsce, lecz również w szerszym kontekście
europejskim. Dlatego w interdyscyplinarnej dyskusji udział wzięli przedstawiciele instytucji, odpowiedzialnych za kształt polityki edukacyjnej,
a także uniwersytetów, szkół wyższych oraz ośrodków naukowych z Polski, Czech, Słowacji, Ukrainy, Białorusi i Łotwy.
Naukowcy z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide
de Gasperi w Józefowie od lat biorą udział w dyskusji na temat współczesnej edukacji. Przywołać można tematy zorganizowanych w ramach tej
Uczelni konferencji, na przykład: Edukacyjna rzeczywistość na początku
XXI wieku (2004), Dyrektor szkoły – wyzwanie XXI wieku (2004), Polska
szkoła średnia i jej miejsce w programach edukacyjnych Unii Europejskiej
(2005), Coraz trudniej wychowywać – pomóżmy sobie wzajemnie (2008),
Wczesna edukacja dziecka w kontekście zmian (2009), Innowacje w edukacji elementarnej (2010), Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży
– teoria i praktyka (2010), Dylematy współczesnej edukacji (2011), Szkoła
i rodzina wobec zagrożeń cyberprzestrzeni – aspekty zdrowotne i wychowawcze (2011), Potrzeby edukacyjno-wychowawcze uczniów wobec organizacyjnych i programowych możliwości polskich placówek oświatowo-wychowawczych. Spojrzenie wielodyscyplinarne (2012), Przestępczość nieletnich
| 459
– teoria i praktyka (2012), Międzynarodowa konferencja naukowa Innovative technologies in Secondary and Higher Education of Modern Europe
(2013), Współorganizator College of Economics, Humanities and Engineering. Miejsce obrad: Rivne Ukraina), I Międzynarodowa Konferencja Koncepcje nowoczesnej edukacji dorosłych. Strategie LLL w latach
2014–2020. Międzynarodowe spojrzenia (2014) (Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi, 2012). Przywołana tu
ostatnia konferencja to kontynuacja zagadnienia, zaś niniejszy artykuł,
referując jej wiodące wątki, stanowi jednocześnie głos w dyskusji nad
aktualnymi kontekstami współczesnej edukacji oraz możliwościami ich
aplikacji w ramach zarówno polskiego, jak i różnorodnych europejskich
systemów, z akcentem na wskazania w tym obszarze Strategii Europa
2020 oraz jej polskiego narzędzia realizacji, czyli Programu Operacyjnego
„Wiedza Edukacja Rozwój 2014–2020” (PO WER 2014–2020).
W ramach międzynarodowej konferencji, zgodnie z kluczowymi dla
„Strategii Europa 2020” zagadnieniami edukacyjnymi, debatę organizowały trzy obszary tematyczne, a mianowicie: 1) podstawowe obszary
edukacji całożyciowej (od edukacji przedszkolnej do edukacji seniorów, z uwzględnieniem szkolnictwa specjalnego, edukacji formalnej
i nieformalnej oraz współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym);
2) szkolnictwo zawodowe a rynek pracy (od poziomu gimnazjum do
uczelni wyższej – elastyczne ścieżki kształcenia i doradztwo zawodowe,
programy mobilności międzynarodowej, mentoring / tutoring / coaching);
3) nauczyciel przyszłości w sieciach współpracy (oczekiwania i ograniczenia w kontekście nowych wyzwań cywilizacyjnych, a jakość kształcenia
i dokształcania nauczycieli).
Zainicjowaną przez organizatorów debatę na temat przyszłości polskiego i europejskiego systemu edukacji w kontekście „Strategii Europa
2020” oraz jego znaczenie, doceniły ogólnopolskie instytucje, takie jak:
Organizacja Rozwoju Edukacji oraz Instytut Badań Edukacyjnych, które
to objęły Patronatem Honorowym Konferencję, a także rozpowszechniły
informację na temat przedsięwzięcia, między innymi na stronie realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych projektu systemowego:
Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza
badawczego. Wśród pozostałych instytucji wspierających, znalazły się:
Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Dydaktyki przy Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu
Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Powiatowy Młodzieżowy
460 |
Dom Kultury w Otwocku, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Karczewie, Oświata Powiatowa w Otwocku, Powiatowy Urząd Pracy w Otwocku,
Biblioteka Powiatowa w Otwocku, Lokalna Grupa Działania Natura i Kultura, Koło Naukowe Studentów Pedagogiki WSGE „Pedagog,” Journal of
Modern Science.
W obradach konferencyjnych udział wzięło ponad pięćdziesiąt
osób. Prelegenci z Polski reprezentowali Uniwersytet Pedagogiczny im.
KEN z Krakowa (prof. zw. dr hab. Bożena Muchacka, dr inż. Mateusz
Muchacki), Uniwersytet Warszawski (prof. zw. dr hab. Zbigniew Semadeni), Uniwersytet Gdański (mgr Kamila Olga Stępień), Uniwersytet
Wrocławski (dr Ewa Musiał, mgr Joanna Śmietanka), Uniwersytet Jana
Kochanowskiego z Kielc (dr Paulina Depczyńska), Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny z Siedlec (prof. nadzw. dr hab. Anna Klim-Klimaszewska, dr Ewa Jagiełło), Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła
II (prof. zw. dr hab. Leon Dyczewski, dr hab. Justyna Szulich-Kałuża, dr
Anna Sugier-Szerega), Uniwersytet Marii Curie–Skłodowskiej z Lublina
((prof. nadzw. dr hab. Mariusz Korczyński, dr Agata Świdzińska), Uniwersytet Kazimierza Wielkiego (prof. nadzw. dr hab. Mariusz Cichosz),
Akademię Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej z Warszawy
(dr Maria Trzcińska-Król), Akademię im. Jana Długosza z Częstochowy
(dr Aleksandra Kruszewska, dr Joanna Juszczyk-Rygałło ), Akademię
Humanistyczną im. Aleksandra Gieysztora z Pułtuska (prof. zw. dr hab.
Валентина Лозовецька, dr Krystyna Kamińska), Lubelską Szkołę Wyższą
z Ryk (dr Mirosława Brasławska-Haque), Szkołę Wyższą im. Pawła Włodkowica z Płocka (dr Małgorzata Kamińska), Wyższą Szkołę Nauk Społecznych z Mińska Mazowieckiego oraz Wyższą Szkołę Gospodarki Euroregionalnej z Józefowa. Na konferencji była też reprezentowana instytucja:
Neobrit Education Ltd, Global Advances Research Centr z Józefowa (mgr
Agnieszka Kantorowicz). Wykładowcy ze Słowacji reprezentowali Uniwersytet Mateja Bela z Bańskiej Bystrzycy ( prof. Miroslav Krystoń, prof.
Peter Jusko), Uniwersytet Konstantyna Filozofa z Nitry (prof. Dagmar
Markova, mgr Petr Kocina), Uniwersytet Cyryla i Metodego z Trenczyna
(dr Oľga Bočáková, dr Darina Kubíčková), Uniwersytet Jan Szafaryka
z Koszyc (prof. Lubov Vladyková, prof. Andrea Klimková) oraz Katolicki Uniwersytet z Ružomberka (prof. Slavomira Bellova, prof. Tomáš
Jablonský). Czechy były reprezentowane przez Instytut Studiów Międzynarodowych z Brna (prof. Miloslav Jůzl). Prelegenci z Ukrainy reprezentowali Państwową Akademię Nauk Pedagogicznych Ukrainy, Przykarpacki Narodowy Uniwersytet im. Wasyla Stefanyka, Iwano-Frankowskij
| 461
Instytut Podyplomowego Kształcenia ( prof. Инна Богдановна Червинская, dr Ольга Дмитриевна Барабаш), Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M. P. Dragomanova z Kijowa (dr Sofiia Sokolova). Prelegenci
z Białorusi reprezentowali Państwowy Poleski Uniwersytet (dr Светлана
Викторовна Власова) oraz instytucję Belintelros z Mińska (dr Andrey
Daragenski). W konferencji udział wzięli nauczyciele akademiccy z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie: dr Barbara Antczak, dr Katarzyna Ferszt-Piłat, dr Krzysztof Gogacz,
dr Tadeusz Graca, dr Małgorzata Kaniewska, dr Anna Krajewska, dr Kateryna Novikova, dr Dorota Łażewska, dr Anna Orzyłowska, dr Małgorzata
Such-Pyrgiel, dr Aleksandra Szejniuk i dr Tomasz Wrzosek. Wykładów
wysłuchali również obecni na konferencji studenci kierunku pedagogika
WSGE, którzy wzięli też czynny udział w organizacji konferencji: Pani
Longina Molak, Pani Magdalena Penkul, Pani Justyna Niedziółka, Pani
Agnieszka Jodłowska, Pani Dorota Żurawska, Pani Ewa Sekuła, Pani
Joanna Olczak oraz Pan Marek Goliński i Rafał Krupak.
Otwarcia Konferencji dokonał JM Rektor Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej z Józefowa – dr Tadeusz Graca. Po przywitaniu
gości wystąpił Profesor Bronisław Sitek – Prezes Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, który podkreślił wagę i aktualność podjętego na
konferencji tematu, związanego z analizą strategii Europa 2020, dotyczącej obszaru współczesnej edukacji. Z kolei Hanna Majewska–Smółka
– Dyrektor Oświaty Powiatowej w Otwocku – omówiła zreformowane
kształcenie zawodowe i ustawiczne. Następnie Danuta Wolska-Rzewuska
– Dyrektor Powiatowego Urzędu Pracy w Otwocku – wskazała na nowe
wyzwania Publicznych Służb Zatrudnienia w ograniczaniu bezrobocia
młodzieży w kontekście Strategii Europa 2020. Natomiast Pan Romuald
Sadowski – Dyrektor Schroniska dla Nieletnich i Zakładu Poprawczego
w Warszawie–Falenicy przedstawił zasady tutoringu w resocjalizacji.
W tej części konferencji wystąpił również Grzegorz Laskowski z Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie, który przedstawił nowe trendy w szkolnictwie wyższym. Głos w sprawie szkolnictwa
specjalnego i jego znaczenia w wymiarze europejskim oraz słowackim
zabrała prof.. Dagmar Markowa z Uniwersytetu Konstantyna Filozofa
z Nitry.
Wystąpienia części pierwszej, jako głos specjalistów–praktyków, odnosiły się do celów tematycznych oraz osi priorytetowych i zasad horyzontalnych, wskazanych w takich dokumentach, jak „Strategia Europa 2020”
oraz Program Operacyjny: „Wiedza Edukacja Rozwój 2014–2020 ” i dały
462 |
szeroki kontekst do rozważań naukowych w sesji plenarnej oraz sesjach
panelowych.
Sesji plenarnej przewodniczyła prof. zw. dr hab. Bożena Muchacka
z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN z Krakowa. Pani Profesor zainaugurowała również obrady w tej sesji wykładem na temat: Wyzwania
w zakresie jakości kształcenia nauczyciel, a następnie – prof. zw. dr hab.
Zbigniew Semadeni z Uniwersytetu Warszawskiego i Wyższej Szkoły
Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi przedstawił wykład:
Problemy integracji przedmiotowej w edukacji początkowej. Reprezentujące Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach prof. nadzw.
dr hab. Anna Klim-Klimaszewska i dr Ewa Jagiełło mówiły o Elementach edukacji ekonomicznej w klasach I–III szkoły podstawowej. Pozostałe
wystąpienia również skupiały się na analizie edukacji całożyciowej w różnorodnych edukacyjnych systemach europejskich, w kontekście współczesnych przemian i Strategii Europa 2020. Na przykład – Pani Profesor
Валентина Лозовецька z Akademii Humanistycznej im. Aleksandra
Gieysztora w Pułtusku i Państwowej Akademii Nauk Pedagogicznych
Ukrainy mówiła na temat Systemu edukacyjnego na tle europejskiego procesu integracyjnego, prof. nadzw. dr hab. Mariusz Korczyński z Uniwersytety Marii Curie-Skłodowskiej o potrzebie edukacji międzykulturowej
w wielokulturowej Europie (Migracje-Edukacja-Bezpieczeństwo),, prof.
nadzw. dr hab. Mariusz Cichosz z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
przedstawił Środowisko wychowawcze jako miejsce realizacji całożyciowej
edukacji człowieka. Od tradycji do współczesnych przemian, a swoistym
podsumowaniem był temat zgłoszony przez Panią profesor Slavomiírę
Bellovą z Katolickiego Uniwerystetu z Ružomberku na Słowacji Selected
atributes of European Strategies 2020 among European Union Stat).
Następnie obrady toczyły się w dwóch sekcjach równoległych. Tematem pierwszej sekcji były podstawowe obszary edukacji całożyciowej: od
edukacji przedszkolnej do edukacji seniorów z uwzględnieniem szkolnictwa specjalnego, a także edukacji formalnej i nieformalnej oraz współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym. Druga sekcja dotyczyła
zagadnień pedeutologicznych. I tak, wykłady w tej sekcji, były związane
z oczekiwaniami i ograniczeniami w kontekście nowych wyzwań cywilizacyjnych oraz jakością kształcenia nauczycieli.
Referaty wygłoszone w czasie sesji plenarnej oraz w trakcie obrad
sekcyjnych dotoczyły różnorodnych problemów edukacyjnych. Przedmiotem refleksji prelegentów były następujące zagadnienia: jakość kształcenia nauczycieli, kompetencje zawodowe współczesnych nauczycieli,
| 463
edukacja ekonomiczna w klasach I–III, integracja przedmiotów w klasach
początkowych, europejski proces integracyjny, edukacja całożyciowa i jej
psychospołeczne uwarunkowania, edukacja seksualna, edukacja dla bezpieczeństwa, edukacja globalna, edukacja obywatelska i międzykulturowa,
edukacja zdekonstruowana, edukacja medialna, edukacja prorodzinna,
edukacja prawna, doradztwo zawodowe, coaching. Referaty dotyczyły
również funkcjonowania poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz
znaczenia studiów podyplomowych w edukacji całożyciowej.
Na zakończenie obrad odbył się panel dyskusyjny z udziałem wszystkich uczestników konferencji. Podczas panelu wskazano na pożądane kierunki rozwoju polskiej i europejskiej przestrzeni edukacyjnej. Bogactwo
wygłoszonych referatów na II Międzynarodowej Konferencji Naukowej
w WSGE w Józefowie świadczy o tym, iż Uczelnia ta, stała się przestrzenią konfrontacji i wymiany różnorodnych poglądów na temat edukacji,
które jednak wzajemnie się przenikają i nierozerwalnie wiążą. Uczestnicy
i zaproszeni Goście podkreślili znaczenie podjętego tematu dla rozważań
o obecnej edukacji i zaakcentowali potrzebę kontynuowania zagadnienia
cyklicznie w następnych latach. Przedstawione referaty będą opublikowane w „Journal of Modern Science” lub w monografii pokonferencyjnej.
Należy dodać, iż konferencji towarzyszyła wystawa poświęcona polskiej kulturze ludowej, będąca reminiscencją Roku Oskara Kolberga.
Wystawa ta była współorganizowana z Biblioteką Powiatową w Otwocku.
Miłą przerwą w obradach, a także prezentacją tańca jako przykładu innowacyjnej formy edukacji włączającej, był występ Zespołu Taneczno-Akrobatycznego HIT ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1
w Otwocku, pod opieką Magdaleny Solińskiej oraz Roberta Czernieckiego.
References
Klus-Stańska D., (2002), Konstruowanie wiedzy w szkole. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko–Mazurskiego, s.10.
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im Alcide De Gasperi (2012)
10 lat,. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie, s. 48–52.
Zahorska M. (2012), Zawirowania systemu edukacji. Z perspektywy socjologicznych warsztatów badawczych. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Sprawozdanie
z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE
nt. Konsumpcja: uwarunkowania, wartości, prognozy
Współczesne społeczeństwa, w szczególności w krajach rozwiniętych,
od dawna już są charakteryzowane przez socjologów jako społeczeństwa konsumpcji. W XXI wieku konsumpcja uzyskała nieznaną dotąd
ogromną skalę, w czym upatruje się zarówno zagrożenia, jak i szanse dla
gospodarki, sfery publicznej i życia każdego człowieka. Konsumpcja jest
rozpatrywana wręcz jako zasada integracji społeczeństwa, które różnicują
się już nie na hierarchicznie ustawione klasy społeczne, a na różnego charakteru konsumentów.
W dniu 24 lutego 2015 roku na Wydziale Nauk Społecznych Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie
k/Warszawy odbyła się doroczna wewnętrzna konferencja naukowa,
poświęcona problematyce konsumpcji. W konferencji wzięlo udział ponad
dwudziestu pracowników naukowo-dydaktycznych uczelni, aby z jednej strony zaprezentować w części lub w całości efekty własnych badań
naukowych, prowadzonych na uczelni, a z drugiej strony – przedyskutować w gronie koleżeńskim aktualne problemy współczesności z akcentem
na główny problem i temat konferencji. Temat konferencji dotyczył nie
tylko jednego z najważniejszych zagadnień współczesnego społeczeństwa
polskiego i globalnego – konsumpcji, ale również jej uwarunkowań strukturalnych i kulturowych, wartości w różnych wymiarach i znaczeniach,
a także pewnych prognoz krótko- i długoterminowych z uwzględnieniem
w szczególności obszarów badań na Wydziale Nauk Społecznych, związanych z naukami o bezpieczeństwie, pedagogiką oraz naukami o administracji i zarządzaniu.
Konferencję objęła patronatem Powiatowy Rzecznik Konsumentów
w Otwocku Pani Anna Jackowska, podkreślając aktualność podejmowanej problematyki konsumpcji, konsumentów oraz przestrzegania ich praw
w Polsce i na świecie. Wśród ambitnych tematów, które zaproponowano
w zaproszeniu konferencyjnym, znalazły się m. in. zrównoważona konsumpcja oraz kultura konsumpcjonizmu, wyrażająca się w powiedzeniu
„mieć czy być”, socjalizacja do konsumpcji, osobowość konsumpcyjna
oraz przymus konsumpcji, jak również konsumpcja odpowiedzialna,
zdrowy styl życia czy tendencje slow life. W odpowiedzi na zaproszenie
nadeszły nie mniej ambitne tematy wystąpień, które zostały podzielone
466 |
Kateryna Novikova Sprawozdanie z Wewnętrznej Konferencji Naukowej WSGE
na dwa panele oraz dwie sesje plenarne: otwierającą i podsumowującą
konferencję.
Dyskusja o różnych wymiarach, w tym stronach negatywnych konsumpcji, w pierwszej sesji plenarnej zaczęła się od powitania gości przez
JM Rektora WSGE im. Alcide de Gasperi dr. Tadeusza Gracę i Dziekan
Wydziału Nauk Społecznych WSGE dr. Małgorzatę Such-Pyrgiel oraz
znakomitego wystąpienia wprowadzającego, które wygłosił prof. dr hab.
Bronisław Sitek, akcentując potrzebę krytycznego spojrzenia na zjawisko
konsumpcji oraz dokładnego zrozumienia jej uwarunkowań, jej wpływu
na gospodarkę, a w szczególności wpływu interesów wielkich podmiotów
gospodarczych na rozwój konsumpcji.
W pierwszym panelu, moderatorami którego byli dr Kateryna Novikova i dr Tomasz Wrzosek, a mianowicie w jego pierwszej części, poświęconej etycznemu wymiarowi konsumpcji, zasiedli prawnik i bioetyk
prof. dr hab. Piotr Krajewski, filozof i etyk dr Małgorzata Krajewska, filozof dr Dorota Łażewska, pedagog i wieloletni nauczyciel praktyk dr Krystyna Korneta i socjolog dr Tomasz Wrzosek.
Prof. Piotr Krajewski pochylił się nad zagadnieniem zrównoważonej
konsumpcji w związku z problematyką rozwoju, w szczególności rozwoju
zrównoważonego i zrównoważonej produkcji w interesach przyszłych
pokoleń. Jedną z podstaw realizacji tych zadań powinno być proekologiczne wychowanie, z akcentem na sprawiedliwy dostęp i podział zasobów, zmniejszenie ryzyka związanego z niekontrolowanym wzrostem
konsumpcji, jak i tempem rozwoju nauki i techniki. Dr Małgorzata
Kaniewska również zwróciła uwagę na dylematy współczesnego człowieka, określanego przez współczesnych analityków i badaczy jako Homo
Consumens. Brak możliwości całkowitej rezygnacji z „mieć” na rzecz
„być” nie oznacza jednak, jak podkreśliła dr Kaniewska, braku świadomości. Zostały przedstawione nowe wyniki badań nad konsumpcją w Polsce, w których widoczna jest tendencja odejścia od ilości na rzecz jakości,
wzrostu świadomości zagrożeń, wynikających z nadmiernej konsumpcji
i chęć jej zmniejszenia, jeżeli nie ze względu na środowisko, to choćby ze
względu na potrzebę oszczędzania poprzez wtórne użytkowanie przedmiotów, współużytkowanie, recykling czy świadomy wybór producentów
ekologicznych.
Mniej optymistyczne spojrzenie na „post-metafizyczny klimat ponowoczesnej konsumpcji” przedstawiła dr Dorota Łażewska, która w próbie odnalezienia odpowiedzi na pytanie o metafizykę konsumpcji doszła
do wniosku, że obecnie owej metafizyki w konsumpcji brak. Mimo że
| 467
konsumpcja jest podstawą życia każdego człowieka, nie stanowi już wielkiej narracji, tylko jedną z małych, chaotycznych, irracjonalnych narracji
w świecie, w którym człowiek zrezygnował z poznania na rzecz chcenia
i zaspokojenia wszelkich chęci, w tym w szczególności konsumpcyjnych,
zaspokojenia natychmiastowego, bez odroczenia, szybkiego, wymiennego,
pełnego wrażeń do momentalnego skonsumowania.
Nie tylko dorośli pełną miarą uczestniczą w konsumpcji. Jednym
z najważniejszych jej podmiotów jest dziecko, już od najwcześniejszych
lat, nie jako bierny, lecz aktywny, mający odmienne potrzeby konsument.
Często owe potrzeby są potrzebami chwili, są zaspakajane impulsywnie,
w szczególności w sytuacji zastąpienia przez konsumpcję czasu wolnego,
uwagi lub miłości wiecznie zajętych, zapracowanych rodziców. Pedagog
dr Krystyna Korneta przedstawiła w swoim referacie ostatnie wyniki
badań zachowań konsumpcyjnych dzieci w różnym wieku, od zabawek
najmniejszych dzieci, przez „kupowanie czasu” rodziców w celu wspólnego spędzenia czasu wolnego dzieci starszych, do ubrań, używek i usług
edukacyjnych nastolatków.
Krytyczny wymiar oporu wobec konsumpcjonizmu przedstawił
dr Tomasz Wrzosek, który przeanalizował konsumpcję jako dyskurs oraz
jako komunikację na przykładzie mody i ubioru – mundurków szkolnych
i strojów komunijnych, ze szczególnym naciskiem na takie jej wymiary,
jak swoboda i indywidualizm oraz rolę w organizowaniu życia społecznego jako narzędzia dystynkcji w rozumieniu P. Bourdieu. Zatem ubiór
został przedstawiony jako najbardziej widoczny sposób wyrażania zróżnicowań społecznych, z akcentem na estetykę u warstw wyższych i funkcjonalność u warstw niższych.
W drugiej części pierwszego panelu występowali socjolog i pedagog dr Katarzyna Ferszt-Piłat, pedagog dr Anna Krajewska, psycholog
dr Małgorzata Starzomska i socjolog dr Kateryna Novikova. W tym bloku
wystąpień został najbardziej odznaczony kulturowy wymiar konsumpcji.
Różnice między konsumpcją a takim ciekawym zjawiskiem społeczno-kulturowym jak kolekcjonerstwo, przedstawiła w swoim wystąpieniu
dr Katarzyna Ferszt-Piłat. Położyła ona akcent nie na przeciwstawieniu
tych zjawisk, ale raczej na umieszczeniu ich po dwóch stronach kontinuum, przedstawiającego odmienne sposoby uczestniczenia w kulturze
– od tworzenia zbioru pełnego pasji, trudów poszukiwania i tworzenia
spójności, „jaźni” kolekcji po zużywanie, naznaczone brakiem sensów
i satysfakcji, powierzchownością, ujednolicaniem, unifikacją, kulturą
pośpiechu, pozostaniem w chwili obecnej bez przeszłości i przyszłości.
468 |
Również krytyczny głos zabrała dr Anna Krajewska, której referat
dotyczył zagrożeń, które niesie dzieciom i młodzieży konsumpcjonizm,
a jak powinna reagować na owe zagrożenia edukacja. Erozja postaw tradycyjnych, infantylizacja, przewaga wartości utylitarystycznych i hedonistycznych, przewaga „mieć” nad „być”, zachłanność, duchowe ubóstwo, propagowanie przyjemności, brak refleksyjności, „wolność od”,
idole rodem z mediów i kultury masowej i wynikające stąd uzależnienia medialne, kultura natychmiastowości to są niektóre z wielu zagrożeń wspomnianych przez prelegentkę. Wszystkie te czynniki stanowią
wyzwania, stojące przed pedagogami oraz szczerzej przed rodziną, której
autorytet jest zastępowany przez otoczenie rówieśnicze oraz nowe i stare
media. Poza zwalczaniem tendencji konsumeryzmu dr Krajewska zwróciła uwagę na potrzebę potrzymania trwałości tożsamości oraz przywrócenie akcentu na człowieku.
Psychologicznemu oraz zdrowotnemu wymiarowi konsumpcji i zjawiska konsumpcjonizmu były poświęcone dwa wystąpienia psycholog
dr Małgorzaty Starzomskiej. W pierwszym zwróciła ona uwagę na pokolenie „instant” i jego zaburzenia psychiczne, często wynikające z tak zwanej „iluzji hedonistycznej”, jak to ujęła prelegentka, w warunkach ciągłego
wzrostu wymagań dotyczących poziomu zadowolenia w konsumpcji (tzw.
„młyn zadowolenia”). Przedstawiła ciemną trójkę zaburzeń osobowych:
narcyzm jako przesadną wiarę w siebie, makiawelizm jako manipulację innymi i psychopatię jako impulsywne działanie bez lęku i empatii.
Dr Starzomska przeanalizowała również zjawisko kompulsywnej konsumpcji związanej z patologiczną chęcią posiadania (również z opisem
syndromu nagłego bogactwa), które prowadzą do autodestrukcji jednostki. W drugim referacie dr Starzomska przedstawiła zjawisko anoreksji jako sposób samorealizacji w kulturze konsumpcji w oparciu o analizę
specyficznego rozumienia ciała, postrzegania ludzi przez ciało, ten wizerunek wizualny, który pozwala w oczach niektórych ludzi urzeczywistnić
pewien ideał „odpowiednio przystrojonego ciała”. Odzwierciedla to niewątpliwie kryzys tożsamości, który możemy odnotować we wszystkich
krajach rozwiniętych.
Wyróżnianie się poprzez ubiór zostało porównane z tendencjami
imitacyjnymi w wystąpieniu dr Kateryny Novikovej, która przedstawiając takie zjawiska, jak moda, gust, styl życia, rytuał, kultura konsumpcyjna oraz ich zmienny charakter na przestrzeni XX oraz początku XXI
wieku, zaakcentowała współczesny aktualny i popularny dyskurs samorealizacji, inwencji siebie, autentyczności i oryginalności, który przyszedł
| 469
na zmianę dyskursowi naśladowania wyższych warstw społecznych
przez niższe.
Drugiemu panelowi przewodniczyli Dziekan Wydziału Nauk Społecznych WSGE dr Małgorzata Such-Pyrgiel oraz dr Wacław Brzęk. Pierwsza część drugiego panelu była poświęcona ekonomicznemu wymiarowi
konsumpcji z akcentem również na prawne, polityczne i edukacyjne
aspekty tego wymiaru. W panelu zasiedli Prorektor WSGE prof. dr hab.
Magdalena Sitek, Dziekan Wydziału Nauk Społecznych WSGE socjolog
dr Małgorzata Such-Pyrgiel, ekonomiści: dr Barbara Antczak, dr Krystyna
Palonka, dr Aleksandra Szejniuk, Aleksandra Kozłowska, Damian Przekop i Anna Ziółkowska. Druga część drugiego panelu była poświęcona
zagadnieniom ryzyka i zagrożeń, związanych z konsumpcją, a wystąpili
w tej części specjaliści od nauk o wojskowości i bezpieczeństwie, a także
administracji i prawa: dr Wacław Brzęk, dr Zygmunt Domański, dr Anna
Orzyłowska, dr Elżbieta i Jerzy Szafrańscy, Paulina Siejka oraz pedagog
dr Krzysztof Gogacz.
Prof. dr hab. Magdalena Sitek zaczęła drugi panel mocnym akcentem
na pojęciu zrównoważonej konsumpcji, a w szczególności jej podstawach
prawnych i instytucjonalnych w polityce Unii Europejskiej względem
ochrony środowiska w perspektywie kilku lat do 2020 roku. Konsumpcyjny wymiar zagadnienia zrównoważonego rozwoju stanowi jeden z najważniejszych obszarów działań w perspektywie 2014–2020 w Europie.
Dziekan Wydziału Nauk Społecznych WSGE dr Małgorzata Such-Pyrgiel zwróciła uwagę na wymiar osobisty zagadnień związanych
z konsumpcją i konsumpcjonizmem, w szczególności z akcentem na
życie singli i rodzin we współczesnych społeczeństwach oraz podobieństwa i różnice w ich zachowaniach konsumpcyjnych. Połączenie perspektywy ekonomicznej i socjologicznej przestawiła w swoim wystąpieniu
dr Barbara Antczak, dotyczącym komercjalizacji usług edukacyjnych,
której efekty społeczeństwo może zaobserwować dopiero po kilku latach,
w szczególności w odniesieniu do poziomu świadomości obywatelskiej
oraz ogólnie społeczeństwa obywatelskiego, którego aktywnych członków
kształtuje edukacja i szkolnictwo wyższe. Inny aspekt społeczny konsumpcji został ujęty przez dr Krystynę Palonkę, która poświęciła swoje
wystąpienie analizie nierówności w dochodach i ich wpływu na modele
konsumpcji. Dr Aleksandra Szejniuk opisała kulturę konsumpcji z punktu
widzenia uwarunkowań, które ona stwarza dla controllingu personalnego
w przedsiębiorstwach i organizacjach. O konkretnych badaniach zachowań konsumenckich powiadał referat Aleksandry Kozłowskiej, Damiana
470 |
Przekopa i Anny Ziółkowskiej, których przedstawiona analiza dotyczyła
świadomości konsumenckiej studentów warszawskich uczelni o takim
kontrowersyjnym produkcie spożywczym, jak różne substancje słodzące
w porównaniu do faktycznego spożycia tych substancji.
Ryzyka związanego z różnymi wymiarami konsumpcji dotyczyło
wystąpienie dr Wacława Brzęka, który z dużą liczbą szczegółów przedstawił rolę kosmetyków w bezpieczeństwie konsumenta na polskim rynku,
jak również wystąpienie dr Zygmunta Domańskiego, który rozwinął argumentację na temat ogólnego bezpieczeństwa produktów konsumpcyjnych,
oraz Pauliny Siejki, która przeanalizowała wyrabianie lub wprowadzanie
do obrotu szkodliwych dla zdrowia substancji, środków spożywczych,
artykułów powszechnego użytku lub środków farmaceutycznych jako
zagrożenie dla bezpieczeństwa powszechnego. Inny wymiar zagrożeń
został przedstawiony przez dr Krzysztofa Gogacza, który w swoim wystąpieniu pokazał odpowiednie mechanizmy i przede wszystkim wskazał
na ścisły związek między zjawiskiem konsumpcjonizmu a zjawiskiem
niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży. Połączenie procesów
konsumpcji ze zjawiskiem przestępczości, a w szczególności ze wzrostem
przestępczości nieletnich, zostało dogłębnie przeanalizowane w referacie
dr Elżbiety i Jerzego Szafrańskich. Natomiast bardziej fundamentalne
problemy związane ze zjawiskiem konsumpcjonizmu, jako przejawem
zagrożenia dla bezpieczeństwa indywidualnego w perspektywie zarówno
teoretycznej, jak i praktycznej, zostały podjęte w wystąpieniu dr Anny
Orzyłowskiej.
Po zakończeniu obrad w panelach oraz wspólnej dyskusji, w trakcie
podsumowującej sesji plenarnej, moderatorzy paneli przedstawili wstępne
wnioski, które wyciągnęli uczestnicy konferencji we wspólnej debacie
i refleksji na tak skomplikowane i wymagające uwagi zjawisko jakimi są
konsumpcja oraz konsumpcjonizm. Wnioski dotyczyły dwóch najważniejszych wątków, a mianowicie: po pierwsze – znaczenia konsumpcji
w wychowaniu i socjalizacji dzieci oraz w późniejszym ciągłym rozwoju
osobowości, tożsamości jednostki ludzkiej we współczesnym zglobalizowanym świecie, po drugie – braku zgody na lekceważenie licznych
i różnorakich zagrożeń w sferze konsumpcji w wymiarze kulturowym,
edukacyjnym i ekonomicznym oraz ochrony praw konsumenta.
dr Kateryna Novikova

pełne wydanie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Przypisy Dr Jerzy Jaśkowski GMO a zdrowie • www.jonrappoport