system i program ochrony przed powodzią

system i program ochrony przed powodzią

SYSTEM I PROGRAM OCHRONY PRZED POWODZI
1. Europejskie uwarunkowania rozwoju ochrony przed powodzi
1.1. Strategie ochrony przed powodzi
Definiuj mo liwe kierunki działania, w ramach których dobierane s stosowne rodki
ochrony. Strategie te porz dkuj podej cie do rozwi zania problemu ochrony przed
powodzi i umo liwiaj poszukiwanie alternatywnych rozwi za , dostosowanych do
lokalnych warunków i potrzeb. Na schemacie nr 1 zaprezentowano typy strategii i
przynale ne im działania i rodki ochrony.
1.2. System ochrony przed powodzi
Generalnie, w krajach Europy, system ochrony przed powodzi koncentruje si na
składowych, znanych dotychczas tak e u nas, ale cz sto inaczej nazywanych. W wielu
krajach, podobnie jak u nas, składowe te nie s stosowane ani w pełnym zakresie, a ju na
pewno nie w zintegrowany sposób. Do składowych tego systemu nale :
I.
INFORMACJA o zagro eniu, jego skutkach, obejmuj ca:
a) mapy zagro enia powodziowego (lub/i ryzyka powodziowego) oraz dróg
komunikacji,
b) prognozy powodzi i system wczesnego ostrzegania przed powodzi ,
c) powszechne przekonanie o skuteczno ci i akceptacja najlepszych praktyk
post powania dla ograniczenia zagro enia i skutków powodzi (oparte na
do wiadczeniu oraz materiałach informacyjnych i edukacyjnych),
d) ustanowienie planów operacyjnych działa w warunkach zagro enia.
II.
PREWENCJA, czyli działania wyprzedzaj ce, na terenach
zagro onych powodzi , w efekcie których mo liwe jest ograniczenie
szkód i strat powodziowych. S to nast puj ce grupy działa :
a) ograniczenie rozwoju zagospodarowania terenów zalewowych poprzez
działania organizacyjno – prawne (ograniczenie zabudowy, standardy
obiektów lokalizowanych na tym terenie, okre lony sposób wykorzystania
przyziomu w obiektach, ubezpieczenia powodziowe, itd.),
b) „uodpornienie” istniej cej zabudowy na terenach zalewowych na
oddziaływanie powodzi, najcz ciej poprzez wzmocnienie konstrukcji,
c) dobre praktyki stosowane w warunkach rozwoju zabudowy zlewni - zwłaszcza
poprzez rozwój urbanizacji, których celem jest ograniczenie uszczelnienia
gruntu w wyniku tej zabudowy a tym samym zachowanie w maksymalnym
stopniu naturalnego potencjału retencyjnego tego terenu,
d) dobre praktyki stosowane w rolnictwie, których celem jest ograniczenie erozji
glebowej i spływu zanieczyszcze rolniczych do wód,
e) dobre praktyki w podnoszeniu lesisto ci i w planowaniu struktury zalesie ,
które podnosz retencyjno terenu zagro onego oraz ograniczaj spływ
1
powierzchniowy ze zlewni wy ej poło onej, a tym samym przeciwdziałaj
zjawiskom osuwania si gruntu.
Uwaga, działania prewencyjne w zakresie sterowania u ytkowaniem terenu,
ułatwiaj tak e realizacj technicznych rodków bezpo redniej ochrony –
poprzez uzasadnione udost pnianie terenu pod inwestycje.
III.
BEZPO REDNIA OCHRONA, obejmuj ca działania ograniczaj ce wielko
powodzi. S to nast puj ce grupy rodki ochrony:
a) rodki techniczne, takie jak: sterowana retencja zbiornikowa, mała retencja
oraz retencyjne przysposobienie dorzecza rekompensuj ce zabudow i
rozwój infrastruktury, poldery powodziowe,
b) rodki nietechniczne, czyli powi kszenie naturalnej retencji poł czone z
ochrona ekosystemów;
IV.
BEZPO REDNIA OCHRONA, obejmuj ca działania dla ograniczenia zasi gu
oraz skutków powodzi, obejmuj ce zabudow i umocnienie ło ysk cieków, wały
przeciwpowodziowe, kanały ulgi oraz inne obiekty b d rodki realizuj ce t
ochron ;
V.
REAGOWANIE NA POWÓD , czyli działania prowadzone w trakcie powodzi dla
ochrony ycia i zdrowia ludzi, ograniczenia szkód i strat powodziowych
VI.
ODBUDOWA PO POWODZI, czyli działania przywracaj ce w jak najkrótszym
czasie stan normalny, nie obarczony skutkami powodzi.
1.3. Zarz dzanie ryzykiem powodziowym
Dotychczasowe – wspólne do wiadczenia najbardziej rozwini tych krajów wsparte
niekorzystn prognoz wzrostu zagro e hydrologicznych w nast pnych latach,
doprowadziły do przekonania, e efektywno działa na rzecz bezpiecze stwa
powodziowego w zasadniczy sposób mo e podnie odpowiednie zarz dzanie ryzykiem
powodziowym.
Dotyczy to zwłaszcza efektywnego wydatkowania rodków finansowych na realizacj
najbardziej kosztownych działa z zakresu bezpo redniej ochrony, a zwłaszcza inwestycji
technicznych. Uwa a si , e ze wzgl dów ekonomicznych i ekologicznych, ta grupa działa
powinna by stosowana w sytuacjach niezb dnych, czyli tam, gdzie jest to konieczne.
Konieczno powinna by odpowiednio udokumentowana, za rodki te powinny by
stosowane w delimitowanych – wydzielonych co do granic obszarach zagro enia. Jest tak e
oczywiste, e rodki te zapewni wła ciwy poziom bezpiecze stwa, je li zostan poprawnie
zaprojektowane w zakresie funkcjonalnym, a nast pnie b d eksploatowane i utrzymywane
zgodnie z wymaganiami technicznymi.
Jednocze nie, do wiadczenie wskazuje, e systematyczny rozwój prewencji powodziowej, w
dłu szym okresie czasu przyniesie trwałe korzy ci w ograniczeniu szkód i strat
powodziowych. Wymaga to jednak nie tylko systematyczno ci i konsekwencji w działaniach
prawnych i organizacyjnych, ale tak e umiej tno ci i mo liwo ci oceny wpływu tych działa
na ograniczenie skutków powodzi.
2
Przyj to definicj , e zarz dzanie ryzykiem powodziowym ma na celu redukcj
wielko ci powodzi (prawdopodobie stwa jej wyst pienia) i/lub jej skutków poprzez
rozwój programów zarz dzania jednocz cych nast puj ce elementy systemu:
prewencj powodziow
bezpo redni ochron przed powodzi
przygotowanie ludzi bazuj ce na informacji o ryzyku powodziowym i o zasadach
post powania w przypadku jej wyst pienia
systematyczny rozwój planów reagowania na wypadek powodzi
odbudow po powodzi poł czon z wyci ganiem z niej wniosków na przyszło .
Kluczowe znaczenie DLA IN YNIERII I GOSPODARKI WODNEJ poł czenie prewencji z
bezpo redni ochron i rozwój na tej bazie pozostałych składowych programu zarz dzania.
To poł czenie jest podstaw budowy PROGRAMU OCHRONY PRZED POWODZI .
Odpowiednio realizowana prewencja powodziowa równowa y bowiem lub/i uzupełnia
bezpo redni ochron w wi kszych strukturach przestrzennych, zwłaszcza w układzie
zlewniowym. Mo na to wyja ni analizuj c rozwój zagro enia powodziowego w nast puj cy
sposób:
1) Istniej dwie podstawowe przyczyny zagro enia danego obszaru (patrz rysunek):
zewn trzna, czyli doj cie do niego powodzi z wy ej poło onej zlewni poprzez
główny system hydrograficzny i/lub poprzez spływ wód lokalnym (tak e
chwilowym) systemem hydrograficznym,
wewn trzna, wywołuj ca zagro enie powodziowe w wyniku braku
odpowiedniej przepustowo ci naturalnego i sztucznego systemu
odprowadzania wód opadowych, zwłaszcza w wyniku zabudowy
uszczelniaj cej powierzchni zlewni bez odpowiedniej rekompensaty
retencyjnej.
Wyj tkiem od tej zasady jest strefa przybrze na morska, gdzie wyst puj
powodzie sztormowe, czyli „wdzieranie si ” wód morskich na l d, ale te
obszary nale y traktowa osobno.
2) Działania prewencyjne i rodki ochrony bezpo redniej powinny sobie poradzi z
zagro eniem zewn trznym i wewn trznym. Generalnie mo na zało y , e
poszukiwanie wzajemnych relacji w ich udziale, rodzaju i strukturze przestrzennej jest
zło onym i trudnym do rozwi zania problemem, ale nast puj ce zasady s tutaj
istotne:
skuteczna retencja powodziowa – niezale nie od rodzaju - ograniczaj ca
wielko powodzi „zewn trznej” musi by ulokowana powy ej tego terenu,
czyli w zlewni powy ej le cej,
retencyjne przysposobienie tego terenu (działania prewencyjne i rodki
bezpo rednie – np. poldery i retencja dolinowa) ma znaczenie zarówno dla
ograniczenia zagro enia wewn trznego jak i dla ograniczenia zewn trznego
zagro enia terenu (zlewni) ni ej poło onej
wały przeciwpowodziowe chroni ten teren, ale jednocze nie przyspieszaj
odpływ i podnosz zagro enie zewn trzne terenu – zlewni ni ej poło onej
kanały ulgi oraz umocnienia ło yska rzeki stanowi bezpo redni rodek
ochronny tego terenu bez negatywnych konsekwencji dla terenu ni ej
poło onego
3
je li nie uda si w odpowiedni sposób zadziała lub wyst pi nieoczekiwane
zagro enie wywołane awari jednego z elementów (np. złe sterowanie
retencj powodziow , przerwanie wału, uszkodzenie umocnie , ..), w terenie
poło onym ni ej na ogół wzrasta zagro enie powodziowe. .
3) Ten tok rozumowania pokazuje, e jedynie konsekwentne, w układzie zlewniowym, z
odpowiednio dostosowanymi do lokalnym warunków i potrzeb rodkami, mo na
uzyska pozytywne i nie szkodz ce innym ograniczenie skutków powodzi;
4) Ponadto, rozwój prewencji podnosi retencyjno zlewni na ró nych poziomach
odpływu, co ma ogromne znaczenie dla zmiany struktury odpływu powierzchniowego
i podziemnego – zbli aj c j do warunków naturalnych (głównie sprzed urbanizacji).
1.4. Europejskie uregulowania prawne
Co jest baz dla poprawnej budowy programu zarz dzania ryzykiem powodziowym ? Jest to
szczegółowa, zweryfikowana i dost pna w odpowiednim miejscu i czasie informacja o
zagro eniu powodziowym.
Zakres tej informacji jest bardzo szeroki. Na ogół w pierwszym etapie nie ma mo liwo ci jej
zgromadzenia lub/i poł czenia rozproszonych baz danych. Dodatkowo, istnieje jeszcze jeden
problem z ni zwi zany, czyli standaryzacja informacji na podstawie kryteriów oceny
skuteczno ci elementów systemu ochrony, którym ona przede wszystkim słu y.
Te wła nie uwarunkowania legły u podstaw zasadniczego dokumentu legislacyjnego UE,
jakim jest Dyrektywa w sprawie oceny zagro enia i zarz dzania powodzi (ang.
Assessment and Management of Flood), która reguluje podstawy podejmowania działa dla
ograniczenia zagro enia powodziowego oraz jego skutków. Zwany dalej b dzie w skrócie
Dyrektyw Powodziow .
Jednak wcze niej pojawił si dokument kluczowy w zakresie zintegrowanej polityki wodnej,
czyli Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) 2000/60/WE, która ustanawia ramy dla działa na
rzecz ochrony wszystkich typów wód we Wspólnocie. Jest ona dokumentem „spinaj cym”
polityk wodn poprzez integralne spojrzenie na wszystkie jej elementy;
W ostatnim czytaniu dyrektywy powodziowej Parlament Europejski uznał za konieczne prace
dla harmonizacji działa i planów wykonywanych na mocy obu dyrektyw i dokonał
stosowanych zapisów. W tej sytuacji jest spraw regulowan prawnie, i cele ochrony przed
powodzi musz by sprz one z celami dotycz cymi ochrony ekosystemów wodnych.W tej
sytuacji baz dla poprawnej realizacji współczesnej polityki wodnej, w odniesieniu do działa
dla ograniczenia zagro enia powodziowego, jest:
Cyklicznego doskonalenie analizy DPSIR, czyli Driver – Preasure – State – Impact –
Response (po polsku: przyczyna zagro enia – rodzaj oddziaływania – stan
zagro enia – skutek zagro enia – przeciwdziałanie (dobór działa i rodków));
Budowy baz danych. Zapewnienia rozwoju i trwało ci oraz konsekwencji w
utrzymywaniu wysokiego poziomu informacji wyj ciowej (bazowej). Ponadto,
opracowywanej w układzie przestrzennym na jej podstawie informacji przetworzonej
na potrzeby rozwoju systemu ochrony przed powodzi ;
Powi zanie działa inwestycyjnych z planowaniem zagospodarowania
przestrzennego (prewencyjne zapobieganie zagro eniom oraz poprawne
warunkowanie lokalizacji inwestycji – rodków ochrony bezpo redniej, tak e w
obszarach konfliktowych).
4
2. Hierarchia potrzeb w budowie programu ochrony przed powodzi
na tle uwarunkowa europejskich i lokalnych krajowych
Generalne uwarunkowania dla docelowego rozwoju inwestycji ochronnych i działa
prewencyjnych, s nast puj ce:
Wymagania współczesnej polityki wodnej s sprz one z europejsk polityk
spójno ci na bazie równowa enia rozwoju oraz z polityk rozwoju regionalnego, co
ma oczywisty zwi zek z mo liwo ci a tak e poziomem finansowania inwestycji
wodnych;
Dla powa nego uzasadnienia realizacji inwestycji wodnych niezb dna jest budowa
programów definiuj cych potrzeby w zakresie ochrony wód i ich i uzasadnionego
u ytkowania, a tak e ograniczania zagro e powodziowych. Programów
sprz onych z regionalnymi i lokalnymi planami rozwoju oraz przestrzennego
zagospodarowania;
Ich konsekwentne uszczegóławianie i weryfikacja na podstawie obowi zuj cych
kryteriów i standaryzowanych narz dzi dla oceny zasadno ci i efektywno ci
inwestycji – jest i b dzie kluczem do realizacji powa nego pakietu infrastruktury
wodnej. B dzie ona wówczas miała swoj hierarchi zada i dobre rozwi zania
lokalne;
Obecny stan spraw w kraju potwierdza nieuchronno tej drogi. Oczywi cie
realizowane s inwestycje. Jednak, albo wynikaj one z istniej cego programu (np.
Odra 2006), albo te s niestety konsekwencj wieloletnich opó nie (np. zbiornik
winna Por ba) lub stanowi lokalne interwencje (np. umocnienia i zabudowa
odcinków koryt rzek w ramach usuwania skutków powodzi).
W tej sytuacji, za równoprawne działania priorytetowe nale y uzna :
1) Budow baz danych referencyjnych (podstawowych) oraz przetworzonych na temat
zagro enia, analiz i oceny potencjału rodków ochronnych na tle tego zagro enia, a
tak e delimitacji terenów wymagaj cych odr bnych kierunków ochrony – zwłaszcza
wyznaczania granic obszarów zurbanizowanych;
2) Poszukiwanie relacji pomi dzy koniecznymi i mo liwymi działaniami prewencyjnymi oraz
rodkami bezpo redniej ochrony wraz z hierarchizacj przedsi wzi
zlewniowym.
w układzie
5
6