Teoretyczne podstawy ochrony środowiska

Zeszyty naukowe nr 4
2006
Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni
Artur Hołuj
Teoretyczne podstawy ochrony środowiska
naturalnego w Polsce
Postępujący rozwój gospodarczy oraz malejąca podaż zasobów środowiska
sprowokowały nauki ekonomiczne do zainteresowania się przestrzenią geograficzną, wraz z jej bogactwami naturalnymi oraz wytwórczą wartością środowiska
naturalnego. Można stwierdzić, że sens gospodarowania polega na dokonywaniu wyboru zadań i środków zaspokajania potrzeb, które często są ograniczone.
Niestety, opieszałość we wdrażaniu rozwiązań ochronnych oraz chęć maksymalizacji zysków zbyt często przysłaniała racjonalne postępowanie. Wyrazem tego
są nieodwracalne zmiany w przyrodzie, m.in. utrata różnych gatunków świata roślin i zwierząt, globalne ocieplenie, kwaśne deszcze, zanikająca ochronna warstwa ozonu w atmosferze, zatrucie zbiorników wodnych i gleb przez środki owadobójcze, sole, metale ciężkie czy też drastycznie malejąca ilość zasobów współtworzących ograniczenia środowiskowe, determinujące rozwój gospodarczy.
1. Środowisko naturalne w procesach
gospodarowania
Ochrona i formowanie środowiska wymusza traktowanie człowieka jako gatunku, który ogranicza się w pewnym zakresie oddziaływania na środowisko, co
nazywamy ochroną bierną. Natomiast ochrona czynna koncentruje się na stosowaniu zdecydowanych i ustalonych wcześniej przedsięwzięć proekologicznych.
Toteż uważa się, że przedmiot i podmiot środowiska należy uwzględnić w trakcie oceny i programowania działań związanych z jego ochroną i kształtowaniem
1
w kontekście różnych powiązań międzygatunkowych.
Zaledwie w ostatnich kilkudziesięciu latach, człowiek może się pochwalić
umiejętnością postrzegania oraz przeciwdziałaniem związkom przyczynowoskutkowym wielu globalnych problemów ekologicznych. Wskazanie niedoskonałości czy patologii w tej dziedzinie okazuje się już niewystarczające. Aby zapewnić ochronę środowiska naturalnego i geograficznego konieczna jest bowiem
ingerencja w system gospodarczy za pośrednictwem instrumentów polityki ekologicznej państwa, która z ekonomicznego punktu widzenia zostanie akceptowa-
30
2
na przez konsumentów i producentów dóbr i usług. Transformacja środowiska,
warunkowana rozwojem gospodarczym i społecznym, ma charakter obustronny.
Wraz z osiąganymi zyskami, jakie daje człowiekowi środowisko, powstają następstwa konfirmatywne lub destruktywne, które możemy podzielić na odwracalne lub nieodwracalne. Aby więc wywołane skutki ograniczyć lub wyeliminować,
przywrócić równowagę w przyrodzie, konieczne jest zaangażowanie środków finansowych. Powstały z tego tytułu koszt ekologiczny niejednokrotnie przekracza
otrzymane zyski, ponieważ jego składowymi są nie tylko wartości materialne,
ale także utracone możliwości i korzyści. Zanieczyszczenie środowiska, wynikające z rozwoju gospodarczego, wywołuje straty ekologiczne, często nieodwracalne lub dające się odwrócić, ale wyłącznie w długim okresie czasu. Obejmują
one straty ekonomiczne oraz społeczne, które jest trudno zdefiniować, ponieważ dotyczą warunków życia człowieka. Wyrażony procentowo wzrost gospodarczy, bez uwzględnienia stopnia degradacji środowiska, będzie się cechował
znacznym błędem. Mimo zastosowania wielu modeli ekonometrycznych, zaangażowania przedstawicieli nauk przyrodniczych, technicznych oraz społecznych
pełna ocena skutków nie jest jeszcze możliwa. Lata siedemdziesiąte, XX wieku
obarczone kryzysem ekologicznym i energetycznym, wywołały rozwój teorii gospodarowania z uwzględnieniem środowiska, ograniczoności zasobów naturalnych, oraz „różnych” ekosystemów.
W prowadzonej działalności gospodarczej człowiek wykorzystuje zasoby
ludzkie, kapitałowe, ziemię oraz inne zasoby naturalne. Zasoby pracy to ludność
w wieku produkcyjnym, zdolna do wykonywania pracy społecznie użytecznej.
Zasoby kapitałowe (materialne) stanowią główny element majątku narodowego
i są rezultatem pracy społecznej, poniesionej w związku z pozyskiwaniem i przetwarzaniem zasobów naturalnych. Uogólniając, zasoby naturalne są to użyteczne dla człowieka naturalne składniki i siły przyrody, wykorzystywane w charakterze środków pracy, źródeł energii, surowców i materiałów lub bezpośrednio
3
w formie przedmiotów konsumpcji .
Wzrastające zanieczyszczenie, degradacja środowiska naturalnego oraz rodzący się kryzys energetyczno-surowcowy wywołały zainteresowanie ekonomistów. Niektóre elementy środowiska, traktowane jako surowce do produkowania dóbr i energii, zaczęto rozpatrywać pod kątem nieodnawialności i niewystarczalności samonaprawczych mechanizmów środowiska. Nieodwracalne zmiany
w zasobach naturalnych, mimo wzrastającego na nie zapotrzebowania, wraz
z postępem techniczno-naukowym, obligują państwo do oszczędnego gospodarowania nimi, a także konsekwentnej polityki ograniczającej zanieczyszczenie
4
odpadami pokonsumpcyjnymi i poprodukcyjnymi.
W naukach ekonomicznych pierwsze próby określenia rzadkości i klasyfikacji zasobów naturalnych możemy przypisać D. Ricardo i J. S. Millowi. W czasach współczesnych pod pojęciem zasobów naturalnych kryją się: bogactwa na-
31
turalne, siły przyrody i walory środowiska decydujące o jakości życia człowieka.
Pod koniec lat sześćdziesiątych w geografii ekonomicznej wyróżniono oraz
5
wyjaśniono przesłanki wykorzystywania zasobów środowiska :
1. zasoby niewyczerpywalne i niezmienne, nie zmienia się ich ilość oraz
jakość, w stosunku do nich nie ma konieczności wprowadzania rozwiązań
ochronnych
2. zasoby niewyczerpywalne, ale nadużywane, min. są to: powietrze, woda
morska, siła spadku wód płynących, przestrzeń geograficzna.
3. zasoby wyczerpywalne, których zachowanie jest możliwe, odnawialne.
W tym przypadku zasobów tj.: wody powierzchniowe, lasy, kompleksy
glebowo- fizjograficzne, bez ustalenia zasad eksploatacji dobrobyt
przyszłych pokoleń może być wątpliwy,
4. zasoby wyczerpywalne, których zachowanie jest możliwe, ale są one
nieodnawialne, jak: biocenozy torfowiskowe,
5. zasoby wyczerpywane, których zachowanie nie jest możliwe, nadające się
do powtórnego lub wielorazowego użytkowania. Należy gospodarować
nimi w procesach produkcji oszczędnie, z uwzględnieniem odzyskanych
surowców wtórnych z odpadów konsumpcyjnych i produkcyjnych.
6. zasoby wyczerpywalne, jednorazowego użytku, których zachowanie
nie jest możliwe. Przykładem tego typu zasobów są: węgiel kamienny
i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, kamienie użyteczne, siarka, wapień
oraz rudy uranu powszechnie postrzegane jako nieodnawialne surowce
energetyczne.
Wykorzystanie zasobów musi być zgodne z polityką ekologiczną, która przedstawia bardzo szeroko problematykę likwidacji zanieczyszczenia
6
środowiska. W rozumieniu ekonomii zasoby naturalne we wskazanym czasookresie można potraktować jako aktywa kapitałowe, ponieważ niewykorzystany potencjał odnawialny jest inwestycją w przyszłość. Odroczenie jego wykorzystania w czasie może przynieść efekt wyrażony materialnie lub niemierzalny ekonomicznie efekt społeczny (np. radość z życia w pierwotnym środowisku). Natomiast eksploatacja zasobu jest działaniem przeciwnym, zwanym
dekapitalizacją. Z pomocą przy podejmowaniu decyzji przychodzi analiza kosztów
i korzyści powstających w różnym czasie, bez której zarządzanie środowiskiem
może być lekkomyślne i tragiczne w skutkach. Struktura i wielkość zasobów naturalnych oraz ich dostępność decydują o możliwościach rozwoju społeczno-gospodarczego, a w konsekwencji - o poziomie zaspokojenia potrzeb społecznych.
Z punktu widzenia gospodarowania zasobami środowiska potrzeby ludzkie moż7
na podzielić na :
- podstawowe (rzeczywiste - uwarunkowane biologicznie); są to: potrzeba posiadania miejsca bytowania, zaspokajanie potrzeb fizjologicznych,
32
- potrzeby uwarunkowane społecznie i cywilizacyjne, w których rozróżnia się:
uzupełniające (otoczkowe) oraz pozorne (zbędne).
Z ekologicznego punktu widzenia zaspokajanie rzeczywistych potrzeb ludzkich jest niezbędne i społecznie uzasadnione, natomiast zaspokajanie potrzeb uzupełniających (otoczkowych) nie jest konieczne, a przy tym powoduje nadmierne
zużycie zasobów naturalnych. Zaspokajanie potrzeb pozornych, czyli zbędnych
(gadżety, używki, narkotyki, broń) jest klasycznym przykładem marnotrawienia zasobów. Bardzo ważne jest kształtowanie hierarchii potrzeb społecznych,
uwzględniających wymagania środowiska naturalnego. Działalność gospodarcza
może przyjąć formę produkcji pierwotnej (rolnictwo, przemysł wydobywczy) lub
produkcji wtórnej (przemysł przetwórczy, budownictwo) oraz usług.
2. Istota oraz uwarunkowania społeczno-ekonomiczne ochrony środowiska naturalnego
Można odważnie stwierdzić, iż dewastacja środowiska oraz zasobów naturalnych jest czymś powszechnym zarówno w skali mikro, jak i ujęciu szerszym,
tj. dotyczy całej Ziemi. Rosnące wymagania co do jakości życia ludzi stale determinują działalność produkcyjną i konsumpcyjną, w efekcie czego spodziewany
dobrobyt może stać się (a w niektórych przypadkach nawet staje się) nieosiągalny dla współczesnego człowieka, a tym samym dla przyszłych pokoleń. Niestety,
w warunkach ponadnormatywnego zanieczyszczenia, zdrowie a nawet życie
człowieka jest zagrożone, ponieważ samonaprawcze mechanizmy są w znacznym stopniu ograniczone i uzależnione od powstałych wcześniej zmian w biosferze, będących następstwem działań człowieka. W związku z powyższym przestrzeń ekologiczna jest sukcesywnie pomniejszana o elementy zużyte, zniszczone oraz zanieczyszczone, które w chwili obecnej na pewno nie przyczynią się do
wzrostu szeroko pojmowanego dobrobytu. Według H. Folmera działalność go8
spodarcza człowieka stwarza presję na środowisko przez:
• wyczerpywanie zasobów nieodnawialnych, takich jak surowce mineralne,
• nadmierne eksploatowanie zasobów odnawialnych, np.: łowiska czy lasy,
• zanieczyszczenie naturalnych ekosystemów,
• degradowanie takich podstawowych dóbr, jak czyste powietrze i woda.
Działalność gospodarcza człowieka niejednokrotnie „inwazyjna”, często
wyprzedza możliwości asymilacyjne środowiska, co objawia się przez rosnące zanieczyszczenie oraz nieodwracalne zmiany w jego komponentach wpływających w czasie na jakość życia. Trzeba również poddać uwadze rosnącą liczbę
ludności na całym świecie, ponieważ wraz z już wspominaną, wciąż poprawiającą się jakością życia, wiele nagminnie wykorzystywanych i trwale marnowanych
zasobów naturalnych kończy się, a sprawdzonych, bezpiecznych i odpowiednio
wydajnych alternatywnych źródeł jeszcze nie odnaleziono. Wzrost populacji jest
33
ściśle związany z rozwojem i postępującym zapotrzebowaniem na dobra i usługi,
za czym idzie konieczność zwiększenia produkcji przemysłowej, a tym samym,
bez wprowadzenia niezbędnych zmian, widmo wszechobecnego zanieczyszczenia może stać się faktem. Coraz mniejsza skuteczność w odkrywaniu nowych obszarów roponośnych powoduje wzrost ceny ropy naftowej na rynkach światowych, przy stale rosnącym popycie i niegwarantowanej na optymalnym poziomie jej podaży. Drastycznie malejące pokłady węgla kamiennego, brunatnego,
rud metali, wycinka lasów, erozja i zanieczyszczenie wierzchniej warstwy gleby
wpływające w skali światowej na redukcję gruntów ornych, a także postępujące
pustynnienie, globalne ocieplenie i wiele innych to tak naprawdę symptomy irracjonalnej aktywności wszystkich indywidualnych oraz tych na skalę przemysłową użytkowników zasobów naturalnych. Postępowanie postrzegane za stosowne w sensie ekologicznym, przez jednostkowego użytkownika może napotkać
na sprzeciw ze strony społeczeństwa, ponieważ w szerszym ujęciu wywołanie
zgubnego efektu krańcowego wydaje się nieuniknione (deprecjacja środowiska).
Innymi słowy, zdarza się, że interes prywatny ogranicza, a także nieodwracalnie zmniejsza szanse na rozwój społeczno- ekonomiczny innych ludzi oraz przyszłych pokoleń. Dlatego świadomość oraz edukacja ekologiczna, dostęp do informacji o: środowiskowych skutkach korzystania z zasobów również ich wartości rynkowej, stopie procentowej służącej do dyskontowania przyszłych efektów,
czy też poznanie preferencji konsumentów i dostępnych na rynku technologii itp.
powinny stać się powszechnie wdrażanymi elementami polityki ekologicznej na
9
całym świecie, bez których ma miejsce postępująca degradacja środowiska.
Stan środowiska przyrodniczego, co podkreśla K. Górka, jest wypadkową
historycznie ukształtowanego składu i pojemności jego ekosystemów wraz z siłami oddziaływania czynników naturalnych i antropogennych. Wskazuje na trzy
rodzaje czynników podstawowych, które determinują postać środowiska przy10
rodniczego, tj.: warunki przyrodniczo-klimatyczne; stosunki demograficzne
i ukształtowany styl życia; charakter działalności gospodarczej.
Na czynniki wpływające bezpośrednio na stopień zanieczyszczenia środo11
wiska składają się:
• nieracjonalne użytkowanie zasobów naturalnych i błędne zagospodarowanie
środowiska,
• zmiany krajobrazu, ekosystemów oraz przekształcanie powierzchni ziemi,
• degradacja gleb,
• wytwarzanie oraz składowanie odpadów przemysłowych i komunalnych,
• zanieczyszczanie powietrza atmosferycznego, cieków i zbiorników wód
powierzchniowych i podziemnych,
• pozamaterialne zanieczyszczanie przestrzeni, emisja hałasu i wibracji,
• niszczenie flory, fauny oraz rzadkich ekosystemów i układów przyrodniczych.
34
Postęp cywilizacyjny, a wraz z nim wpływ człowieka na środowisko, odbywa się stale, chociaż można wyróżnić oddziaływania jednorazowe, powtarzające
się oraz cykliczne. Wywierany wpływ dzieli się na pośredni, w którym zdegradowany element środowiska wykazuje swoją niszczącą aktywność w czasie i nie
tylko w miejscu jego skażenia oraz bezpośredni, gdzie konsekwencja zanieczyszczenia czy zniekształcenia ekosystemu jest natychmiastowa. Oddziaływanie na
środowisko w świetle ekonomiki ochrony środowiska to jego: przekształcenie,
obciążenie (skażenie), degradacja oraz zanieczyszczenie. Urbanizacja (presja
urbanizacyjna), rozbudowa infrastruktury technicznej itp., to procesy wymagające niwelacji, zmiany ukształtowania, tożsame z przekształcaniem środowiska.
O skażeniu mówimy wówczas, gdy nieodpowiedzialne postępowanie użytkownika środowiska wywołało nieodwracalną lub (rzadko) dającą się zneutralizować
nawet w długim czasie, wraz z zaangażowaniem odpowiednio wysokich nakładów finansowych, szkodę ekologiczną (np. skażenie substancjami ropopochodnymi, pierwiastkami promieniotwórczymi). Degradację środowiska definiuje się
jako postępujące unicestwianie jego elementów oraz burzenie układów przyrodniczych, wraz z ukształtowanymi ekosystemami, co implikuje stabilność ekologiczną zagrożonego terytorium. Termin zanieczyszczenie środowiska jest powszechnie definiowany jako jego stan, w którym stężenie substancji niepożądanych lub zbędnych i obcych przekracza dopuszczalne normy lub ich naturalny
poziom.
Powietrze atmosferyczne jest zanieczyszczane głównie poprzez: małe stacjonarne źródła punktowe zwane powierzchniowymi, które emitują przede wszystkim produkty spalania paliw kopalnych; duże źródła punktowe np.: elektrociepłownie, elektrownie, rafinerie, zakłady przemysłowe; a także środki transportu
(są to źródła pasmowe) uwalniające do atmosfery zanieczyszczenia gazowe i pyłowe. Zanieczyszczenia powietrza możemy podzielić na: naturalne (wywoływane przez zachodzące procesy biologiczne i fizyczne) oraz antropogeniczne (powodowane najczęściej przez duże źródła punktowe), a także pierwotne (emisja
wpływa bezpośrednio na atmosferę) i wtórne (powstają wskutek złożonych procesów chemicznych i fizycznych). Do najważniejszych zanieczyszczeń powietrza
zaliczamy: pyły (zawieszony i opadowy), dym, sadzę, lotne popioły, mgłę pochodzenia antropogenicznego (może zawierać m.in. kropelki kwasu siarkowego,
azotowego), smog, tlenki węgla (CnOm), azotu (Nox), siarki (Sox) oraz węglowodory (CnHm) nasycone, nienasycone i aromatyczne.
Ścieki miejskie, przemysłowe, wody opadowe oraz rolnictwo to podstawowe źródła zanieczyszczenia wód. Najczęściej wykazuje się następujące rodzaje zanieczyszczeń: fizyczne, denne, mineralne, do których zaliczamy jony metali ciężkich tj.: rtęci (Hg), ołowiu (Pb), niklu (Ni), arsenu (As) czy glinu (Al),
termiczne (stanowione przez odprowadzane do środowiska wody pochłodnicze), radioaktywne (emitowane np.: przez elektrownie węglowe, atomowe) oraz
35
substancje organiczne (białka, tłuszcze, węglowodany czy niezwykle groźne dla
ekosystemu syntetyczne substancje organiczne) i zasolenie, powodowane m.in.
odprowadzaniem zasolonych wód dołowych do wód powierzchniowych. W wyniku zdeponowania w środowisku glebowym składników chemicznych negatywnie wpływających głównie na florę, powstają zaburzenia w procesach wegetacyjnych, produktywności oraz jakości roślin. Kwaśne opady atmosferyczne, pyły,
gazy, ścieki, chemizacja rolnictwa, odpady przemysłowe, komunalne oraz komunikacyjne to najczęstsza przyczyna zanieczyszczenia gleb.
Od kilkudziesięciu już lat coraz większy problem stanowią odpady stałe,
których powstawanie jest ściśle związane z bytowaniem i działalnością gospodarczą człowieka. Substancje te, najczęściej kłopotliwe i wrogie dla człowieka,
wymagają powierzchni składowych, dla których jest coraz trudniej znaleźć miejsce lokalizacji. Do najbardziej szkodliwych dla gleb zanieczyszczeń zaliczamy te
uwalniane z metali ciężkich: ołów, rtęć, miedź, nikiel, kobalt, kadm, beryl, srebro i cyna. W literaturze zwraca się również uwagę na tzw. odpady przejściowe
(możliwe jest poddanie ich wtórnym procesom produkcyjnym lub też pozostają
składowane i kompostowane) i odpady końcowe (powstaje konieczność ich utylizacji). Do wtórnych zasobów surowcowych zalicza się: odpady produkcyjne,
pokonsumpcyjne, poużytkowe wraz z pochodnymi produktami przemysłu wy12
dobywczego. Gospodarcze wykorzystanie surowców wtórnych nazywa się recyklingiem (recyklizacja) i pełni trzy funkcje: ekologiczną (minimalizacja wydobycia zasobów naturalnych), ekonomiczną (maksymalizacja wykorzystania zasobów przetworzonych) oraz edukacyjną (wzrost świadomości społeczeństwa
w obrębie płynących korzyści ekonomicznych z recyklu). Wielokrotne przetwarzanie w cyklu gospodarczym zasobów, mimo dodatkowych, niejednokrotnie
wysokich, nakładów finansowych staje się coraz bardziej powszechne w krajach
wysoko, a nawet i średniorozwiniętych, ponieważ gromadzone nieprzekształcone „śmieci” i odpady przemysłowe wymagają składowania, co wiąże się z powstającymi kosztami: ekonomicznym, społecznym i ponad wszystko - ekologicznym.
Koniec lat sześćdziesiątych XX wieku cechuje się potęgowaniem zainteresowania środowiskiem w ekonomii. Na szali „racjonalnego postępowania” postawiono z jednej strony poprawę jakości życia (wyrażoną ekonomiczne i ekologiczne), natomiast z drugiej - nieuzasadnioną z rynkowego punktu widzenia gospodarkę zasobami naturalnymi oraz popadający stan środowiska. Wyodrębnione
przez D.A. Worcestera Jr. technologiczne i pieniężne efekty zewnętrzne są pośrednio lub bezpośrednio sprzężone z prawami oraz relacjami rynkowymi.
Pieniężne efekty zewnętrzne to klasyczna forma panujących zjawisk i zależności
ekonomicznych. W przeciwieństwie do nich efekty technologiczne, których rozliczenie nie następuje pomiędzy sprawcą a poszkodowanym z tytułu pojawiających się kosztów zewnętrznych, lecz za sprawą oddziaływania tych efektów bez-
36
pośrednio na środowisko naturalne, powstają straty lub korzyści podmiotów go13
spodarczych. Efekty technologiczne powstają jednocześnie z pojawieniem się
trudności alokacyjnych zasobów w gospodarce w rozumieniu Pareto. Gdy wzrost
poziomu produkcji, związany z odpowiednio większym wykorzystaniem czynników wytwórczych, będzie sprowokowany zaniżaniem ceny rynkowej dobra,
którego wytwarzanie może wywoływać efekty zewnętrzne, wówczas społeczne
koszty produkcji będą większe od prywatnych kosztów krańcowych.
Zainicjowane teorie efektów zewnętrznych Marshalla i Pigou, równowagi
ogólnej Walrasa oraz dóbr publicznych Wicksella to nowe spojrzenie w naukach
ekonomicznych, wskazujące obszar do dalszych rozważań na temat wdrażania
i stosowania ekonomiki ochrony środowiska.
Efekt zewnętrzny powstaje wtedy, gdy wskutek prowadzonego postępowania o charakterze gospodarczym oddziałującego na inne podmioty nie ma miejsca płatność zwrotna, rekompensująca utracone możliwości poszkodowanej strony. W związku z tym można oczekiwać, że produkcja dóbr wywołujących negatywne efekty zewnętrzne będzie zbyt duża, a środki pieniężne przeznaczone na ich
ograniczenie niewystarczające. Negatywne efekty zewnętrzne, które determinują środowisko naturalne poprzez nieracjonalne gospodarowanie zasobami, mają
duże znaczenie tak na prawdę tylko dla poszkodowanego. Ponieważ sprawca
szkody postępuje w zgodzie z obowiązującym prawem, dla niego nie jest przewidziana bezpośrednia kara, a poszkodowany może tylko oczekiwać negatywnych
dla siebie w sensie ekonomicznym zmian na funkcjach użyteczności lub kosztów.
Innymi słowy efekty zewnętrzne to pozytywne lub negatywne skutki, wynikające z powstających relacji rynkowych, które wpływają na podmiotowe społeczeństwo, chociaż nie jest ono wprost z nimi związane. Wraz z pojawieniem się tych
efektów zostaje zachwiana równowaga mechanizmów rynkowych, co przekłada się m.in. na niewłaściwe w sensie ekonomicznym rozmieszczenie lub przyporządkowanie środków produkcji dla ich wykorzystania, a społeczny koszt krańcowy jest znacznie większy od prywatnego kosztu krańcowego. O pozytywnych
efektach zewnętrznych mówi się, gdy funkcjonowanie podmiotów gospodar14
czych prowadzi do tworzenia kompensowanych korzyści dla innych.
Po raz pierwszy pojęcie efektu zewnętrznego zostało zastosowane przez
A. Marshalla w 1890 r. w Zasadach ekonomiki, nazwane terminem oszczędności
zewnętrznej. Postrzegał ją jako pożytek przedsiębiorstwa, powstający na kanwie
przyczyn zewnętrznych w stosunku do niego samego, chociaż korzyści zewnętrzne względem danego przedsiębiorstwa pojmował jako wewnętrzne w odniesieniu
do gałęzi, w której przedsiębiorstwo funkcjonuje.
Sformułowany przez Arthura C. Pigou postulat internalizacji kosztów zewnętrznych wywodzi się z teorii opodatkowania. Zaproponował on wprowadzenie podatku, dzięki któremu różnica pomiędzy krańcowym społecznym i prywatnym kosztem prowadzenia działalności zostanie zlikwidowana. Tzw. podatek
37
Pigou wyrównując koszty społeczne z prywatnymi pociąga za sobą internalizację
efektu zewnętrznego (Polluter Pays Principle). Dzięki zastosowanej fiskalizacji
podmiot, którego gospodarowanie negatywnie wpływa na środowisko, mógłby
być stymulowany do racjonalnego wykorzystywania dóbr środowiskowych. Na
przykład, gdy wytwórca dobra wywołuje efekty zewnętrzne, powodujące koszty społeczne nieujęte w jego rachunku lub postępowaniu poprawiającym jego
wyniki, nawet w warunkach doskonałej konkurencji ilość wytwarzanego przedmiotowego dobra będzie większa niż w położeniu odpowiadającemu optimum
Pareto. Wskazane optimum obliguje do zrównania ceny produkowanego dobra
z sumą całkowitych marginalnych kosztów jego działalności, tj. zewnętrznych
15
i indywidualnych marginalnych kosztów produkcji. Jednym z warunków skutecznej polityki ekologicznej jest przyporządkowanie ekologicznie negatywnych
skutków aktywności ich sprawcom. Stosownym byłoby przekształcenie efektów
zewnętrznych w wewnętrzne koszty działalności podmiotów, których gospodarowanie prowadzi do ponadnormatywnej emisji odpadów, przekładającej się na
malejące możliwości asymilacyjne środowiska. Nałożenie dodatkowego kosztu powinno wywołać na sprawcy zanieczyszczenia chęć zmniejszenia emisji, ponieważ powstającym kosztom ekologicznym oraz internalizacji efektów środowiskowych mogą towarzyszyć niewspółmierne straty w działalności jednostki
gospodarczej. Powszechne stosowanie podatku Pigou nie jest proste, ponieważ
wymaga znajomości trudno osiągalnych, informacji, obejmujących: identyfikację sprawcy zanieczyszczenia, określenie wysokości podatku, wycenę pieniężną
efektów zewnętrznych oraz zaktualizowanie poziomu podatku dostosowanego
do zmieniających się efektów zewnętrznych. Do wskazywanych przeszkód towarzyszących wdrażaniu tej metody zalicza się przede wszystkim powstające problemy informacyjne oraz ciągłe monitorowanie emisji zanieczyszczeń. W literaturze podatek Pigou traktowany jest jako ogólna przesłanka racjonalizacji ekono16
micznej polityki ochrony środowiska. Można również napotkać stwierdzenie,
w którym mimo nałożonego podatku na truciciela nie nastąpi likwidacja ujemnych efektów zewnętrznych, co nie doprowadzi do powrotu optymalności Pareto
17
w alokacji zasobów. Jednakże pojawienie się efektów dystrybucyjnych, a także
spadek konkurencyjności krajowego przemysłu poprzez jednostronne opodatko18
wanie to prawdziwa niedoskonałość podatku Pigou.
Internalizacja negatywnych ekologiczne efektów zewnętrznych, a przede
wszystkim zachodzące zależności na rynku pozwoleń na emisję zanieczyszczeń,
zostały przedstawione w teoremacie Coase’a. Postulował on alternatywne w sto19
sunku do podatku Pigou rozwiązania. Uogólniając, zaobserwował, iż w specyficznych okolicznościach między podmiotami gospodarczymi dochodzi do wymiany handlowej efektami zewnętrznymi, które oddziaływały negatywnie na
jednego z uczestników transakcji, a rynek posiada możliwości samonaprawcze.
Jednakże twierdzenie zakłada, że za powstawanie kosztów zewnętrznych odpo-
38
wiedzialni są odbiorca oraz podmiot będący sprawcą zanieczyszczenia. Mówi się
tu o zachodzącej symetrii praw własności do środowiska, kiedy w podatku Pigou
miała miejsce asymetria procesu powstawania efektów zewnętrznych. W literaturze za bardzo ważne założenie teorematu uważa się określenie praw własności
w odniesieniu do użytkowania zasobów środowiska. „Gdy prawa własności
będą optymalnie zdefiniowane wraz z stosownie niskimi kosztami transakcyjnymi, wtedy efekt zewnętrzny może stać się przedmiotem wymiany i nieefektywność
20
rynku zostanie przez to wyeliminowana”. Wskazania również wymagają prawa
własności do emisji zanieczyszczeń, za czym kryje się także prawo do wykorzystania asymilacyjnych zdolności środowiska. Z powyższego wynika charakter
prawa do emisji zanieczyszczeń, które mogą być przenoszone na różne podmioty
gospodarcze, z jednoczesnym uwzględnieniem powstałego kosztu. Emitent musi
posiadać zdolność prawną do zanieczyszczania, a podmiot, którego skutki emisji
dotknęły, winien dysponować ewentualnością odkupienia prawa do korzystania
ze środowiska od jednostki zanieczyszczającej. Swoboda w przenoszeniu tego
prawa jest równoważna zwiększeniu zasięgu procesów rynkowych, implikuje degresję zakresu występowania środowiskowych efektów zewnętrznych. Prawa do
emisji utożsamia się z czynnikami produkcji, dlatego ich ilość oraz cena precyzowane są podczas dobrowolnych pertraktacji między zainteresowanymi stronami. Coase zakłada, że nie tworzą się prawne i instytucjonalne przeszkody
w obrębie przetargów, przede wszystkim nie ma trudności w przekazywaniu
21
praw dyspozycji na inne jednostki gospodarcze. Z zasady Victim Pays Principle
wynika, że w zamian za pełne lub częściowe odstąpienie od skorzystania z przysługującego sprawcy prawa do emisji zanieczyszczeń, poszkodowany jest skłonny zapłacić. Zanieczyszczający może otrzymać ofertę kompensacji pod postacią
„łapówki”, co ma na celu niedopuszczenie lub zmniejszenie wyrządzonej przez
niego szkody. Z teoretycznego punktu widzenia możliwy jest także, zgodny
z teorematem Coase’a, interwencjonistyczny schemat internalizacji negatywnych
efektów zewnętrznych. Sprowadzałby się on do rozwiązania, w którym sprawca
byłby zmuszony do wypłacenia ofiarom rekompensaty ustalonej podczas negocjacji, stosownie do rozmiarów spowodowanych strat.
Praktyczne wykorzystanie twierdzenia Coase’a powoduje wiele trudności
i podobnie jak w przypadku podatku Pigou jest przedmiotem licznych kontrowersji. Założenia teorematu sprawiają, że dosłowne zastosowanie rozwiązań Coase’a
w rzeczywistości gospodarczej jest praktycznie niewykonalne. Przekształcanie
środowiskowych dóbr publicznych w prywatne, identyfikacja indywidualnych
praw własności do emisji zanieczyszczeń, czy niedopełnione założenie o znikomych kosztach transakcyjnych, to niektóre destymulanty przemawiające za poszukiwaniem przejrzystych i celowych metod internalizacji ekologicznych kosztów zewnętrznych.
W literaturze, obok ekologicznych efektów zewnętrznych, ze względu na ich
39
znaczenie wskazywane oraz interpretowane są również straty i korzyści ekologiczne. Straty ekologiczne to zmniejszone (poniesione szkody) lub nieosiągnięte
(utracone sposobności) korzyści społeczne z tytułu użytkowania zasobów i walorów środowiska, co można wyrazić obniżeniem bieżącego oraz przyszłego dobrobytu społecznego. Przytoczona definicja nie odrzuca jednoznacznie innych,
nierynkowych koncepcji strat ekologicznych. Obejmuje to skutki działań gospodarczych tworzących nieodwracalne szkody w środowisku przyrodniczym, nieprzekładających się na reakcje rynkowe tj.: popyt, podaż, preferencje społeczne
czy też funkcje użyteczności. Pochodzenie strat może być rozpoznane i zidentyfikowane z konkretnym typem zniekształcenia środowiska. Natomiast korzyści ekologiczne utożsamiane są z pozytywnymi skutkami, które występują jednocześnie z pojawieniem się: czynności zapobiegających zanieczyszczeniu środowiska, przedsięwzięć likwidujących źródła zanieczyszczeń oraz wstrzymaniu ewentualnych działań. Postępowanie to ma także na celu poprawę jakości
produkcji, życia i zdrowia obywateli, racjonalną gospodarkę zasobami naturalnymi itp. Powszechnie podzielone są na korzyści zewnętrzne (są to właściwe
korzyści ekologiczne) i wewnętrzne (mają znaczenie wyłącznie dla przedmiotowego podmiotu gospodarczego). W teorii mikroekonomii straty i korzyści ekologiczne są ujęte jako koszty i korzyści zewnętrzne (efekty zewnętrzne, także zwane ze względu na ich specyfikę efektami społecznymi). Należy bowiem pamiętać
o różnej analizie strat ekologicznych z punktu widzenia mikro oraz makroeko22
nomii. Straty zawsze współtowarzyszą pomniejszanym zasobom naturalnym.
Zaś czerpanie z funkcji środowiska z jednoczesną spadkową tendencją w tworzeniu nowych źródeł korzyści wyraża się przez ekologiczne koszty zewnętrzne.
Z gospodarczego punktu widzenia wyróżnia się straty bezpośrednie (są to ujemne konsekwencje ekologiczne wyrażone pomniejszonym potencjałem środowiskowym) i pośrednie (wynikające z działalności wytwórczej) gdzie następuje podział na straty społeczne oraz gospodarcze.
3. Źródła finansowania ochrony środowiska
naturalnego
Podstawą merytoryczną charakteryzującą system finansowania przedsięwzięć proekologicznych jest analiza sposobów komasacji i redystrybucji środków finansowych, które mogą być pozyskiwane z trzech źródeł: publicznych,
prywatnych i zagranicznych. Źródła publiczne – są to dotacje z budżetu państwa,
następnie z budżetów terenowych, funduszy celowych, a także środków pozabudżetowych instytucji publicznych. Inwestycje oraz inne nakłady poniesione bezpośrednio z budżetu państwa, budżetów wojewódzkich, gmin i powiatów, są to
środki publiczne, których nie można utożsamiać ze środkami funduszy celowych.
Dochody i wydatki funduszy celowych nie są bowiem uwzględniane we właści-
40
wych co do szczebla administracyjnego budżetach za wyjątkiem planu finansowego Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który
jest załączany do budżetu państwa w formie aneksu. Źródła prywatne są to zasadniczo środki własne podmiotów gospodarczych zmniejszających bądź likwidujących ilość zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska naturalnego, czyli
środki przedsiębiorstw, banków komercyjnych, środki społeczne oraz środki własne ludności. Inwestycje pokrywane pieniędzmi ze źródeł prywatnych obejmują nakłady finansowane środkami własnymi przedsiębiorstw, a także ze specjalnie wydzielonych środków inwestycyjnych, takich jak: pożyczki, kredyty bankowe, wpływy z emisji papierów wartościowych; są to środki własne zwrotne oraz
środki bezzwrotne, powstałe w wyniku odpisów amortyzacyjnych i części zysku przeznaczonego na inwestycje. Środki inwestycyjne lokowane i wydatkowane przez społeczeństwo obejmują wszystkie nakłady poniesione na poprawę stopy życiowej oraz dopłaty do inwestycji komunalnych. Pomoc zagraniczna służąca finansowaniu ochrony środowiska to przede wszystkim środki międzynarodowych fundacji oraz dotacje, które wynikają z następujących programów PHARE,
SAPARD, ISPA, GEF (Globalny Fundusz Ochrony Środowiska) i ekokonwersji,
czyli umarzania zobowiązań zagranicznych w zamian za inwestycje o charakterze ekologicznym (Fundacja EkoFundusz). Natomiast likwidacja zagrożeń transgranicznych pokrywana jest w znacznym stopniu z programów bilateralnych.
Do podstawowych sposobów finansowania inwestycji ekologicznych
zalicza się: zobowiązania finansowe, głównie pożyczki i kredyty; dotacje i subwencje wraz z ulgami podatkowymi oraz udziały kapitałowe. Najbardziej rozpowszechnionymi są preferencyjne pożyczki i kredyty bankowe, najczęściej połączone z ukrytymi dotacjami. Dotacja w tej sytuacji polega na pokryciu różnicy
oprocentowania, preferencyjnego w stosunku do stopy rynkowej przykładowo
przez fundusz ekologiczny.
Wielkość nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska w Polsce
w latach 1999-2004
Tabela 1.
Wyszczególnienie
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Nakłady inwestycyjne w mld zł
(ceny bieżące)
8,58
6,57
6,17
5,03
5,14
5,34
Dynamika nakładów inwestycyjnych w cenach bieżących
(rok poprzedni=100)
-
76,57
93,81
81,52
103,19
103,89
w PKB
1,4
0,9
0,8
0,6
0,6
0,6
ogółem w nakładach inwestycyjnych w kraju
6,8
4,9
5,1
4,6
4,6
4,4
Udział w %
Źródło: Opracowanie na podstawie: Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 2005, s. 406
41
Umorzenie części kredytu po wywiązaniu się z warunków zawartych
w umowie jest innym rozwiązaniem, nazwanym premią ekologiczną. Istnieją
również kredyty komercyjne, których preferencyjność wyraża się w inny sposób, a mianowicie, przy inwestycjach związanych z regeneracją czy modernizacją, której celem jest uzyskanie oszczędności, spłata kredytu następuje ze środków powstałych wskutek racjonalnego funkcjonowania podmiotu gospodarczego. Różnica pomiędzy pożyczką a kredytem bankowym polega na tym, że ta
pierwsza udzielana jest przez instytucje niefinansowe, przykładowo przez fundusze celowe i charakteryzują się zazwyczaj preferencyjnym oprocentowaniem.
Obligacje komunalne zaliczane do zobowiązań finansowych gwarantują jednorazowy, duży napływ środków do budżetu jednostki samorządowej, a czas ich
spłaty uzależniony jest od możliwości emitenta. Jednostki samorządowe są wiarygodnym partnerem, ponieważ odpowiadają za obligacje całym swoim majątkiem, oraz uzyskują środki bezpośrednio z rynku finansowego. Koszty tworzonego w ten sposób kapitału są zdecydowanie niższe od komercyjnego kredytu,
dlatego też obligacje komunalne są sprawdzonym sposobem na pozyskiwanie
środków na inwestycje ochronne. Warto wspomnieć, że nabywane środki muszą
być przekazywane wyłącznie na cele, dla których obligacje komunalne zostały
wyemitowane. Przedsięwzięcia proekologiczne finansowane w formie udziału
kapitałowego, mają miejsce w przypadku znacznej zdolności inwestycji do wygenerowania zysku, która z reguły obciążona jest dużym ryzykiem lub długim
okresem niezbędnym do osiągnięcia spodziewanego zysku. Dlatego inwestor kapitałowy, w przeciwieństwie do kredytodawcy, nie ma pewności odzyskania poniesionych nakładów i zrealizowania zysku. Udział tzw. zielonego kapitału akcyjnego w tego rodzaju inwestycjach obejmuje do 40% całości poniesionych nakładów inwestycyjnych. W długim okresie czasu zyski przyniesione przez takie
inwestycje mogą prześcignąć postępowanie predywistyczne. Z reguły do realizacji takich inwestycji powoływane są fundusze inwestycyjne (tzw. ekologiczne
fundusze inwestycyjne lub eko-fundusze), w których przy podejmowaniu decyzji
o dywersyfikacji portfela bierze się kryteria ekologiczne a także fundusze podniesionego ryzyka. Natomiast fundusze etyczne ukierunkowane są na inwestorów,
dla których nie jest najważniejszy zysk z kapitału, ale również cel wydatkowania przyznanych środków. W zależności od skali inwestycji ochronnych, istniejące instrumenty mogą być stosowane samodzielnie oraz łącznie w optymalnych
z ekologicznego punktu widzenia konfiguracjach. Niezbędnym elementem przy
tworzeniu i realizacji inwestycji proekologicznych jest plan finansowania, oparty
o różne formy i źródła finansowania.
42
Tabela 2.
Źródła finansowania inwestycji proekologicznych w Polsce
w latach 1999-2004 w %
Wyszczególnienie
1999
2000
2001
2002
2003
2004
Środki własne podmiotów gospodarczych
46,2
53,4
51,8
46,7
44,2
48,1
Fundusze ekologiczne (pożyczki, kredyty i
dotacje)
Kredyty i pożyczki krajowe (w tym bankowe)
24,6
20,0
23,7
26,1
25,3
24,1
12,9
11,7
12,1
12,3
13,9
8,3
środki z budżetu państwa
5,2
5,4
4,1
4,8
3,2
2,8
Środki z zagranicy
5,9
3,9
3,2
4,2
8,8
12,2
Inne środki w tym nakłady niesfinansowane
5,2
5,6
5,1
6,0
4,7
4,5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 2002 i 2005
4. Fundusze ekologiczne
Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, potocznie nazywane funduszami ekologicznymi, mają bardzo duże znaczenie dla realizowanych
przedsięwzięć proekologicznych w Polsce. Narodowy, wojewódzkie (16), powiatowe (z dniem 1 stycznia 1999 r. powstały 373) i gminne (blisko 2500) fundusze ochrony środowiska to podmioty wchodzące w skład sektora publiczne23
go . Funkcjonują przede wszystkim na zasadach określonych w ustawie Prawo
24
ochrony środowiska z 2001 r. oraz wytycznych ustawy o finansach publicznych
(m.in. art. 22).
Zawiązywany ustawowo fundusz celowy może prowadzić swoją działalność jako osoba prawna lub organ posiadający indywidualny rachunek bankowy, wskazany w ustawie powołującej do istnienia fundusz. Jego wpływy stanowią środki publiczne, natomiast wydatki służą realizacji ustanowionych zadań.
Ekologiczne fundusze celowe wspierają finansowo, w zależności od charakteru wykonywanej przez nie działalności, wprowadzane w życie zadania służące
głównie ochronie środowiska w całym kraju. Nie zachodzą pomiędzy nimi żadne
koligacje, nie tworzą struktury organizacyjnej, a jedyne spoiwo stanowione przez
rozwiązania legislacyjne dotyczy sposobu zarządzania środkami finansowymi.
Podstawowa różnica pomiędzy większością funduszy celowych a funduszami
ekologicznymi w Polsce polega w przypadku tych drugich na uniezależnieniu ich
od budżetu państwa i zasilaniu ich drogą pobierania opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian. Zatem fundusze te nie wykorzystują dotacji budżetowych (za wyjątkiem Fundacji ”Ekofundusz”, zasilanej trans-
43
ferami z budżetu państwa powstałymi z redukcji długów zagranicznych).
Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych (FOGR), dawniej Fundusz Ochrony
i Rekultywacji Gruntów Rolnych, powstał w 1982 roku. FOGR tworzony jest na
podstawie wpływów z tytułu wyłączenia z produkcji gruntów rolnych i niektórych leśnych tj.: należności, opłat rocznych, opłat z tytułu niewykonania obowiązku zdjęcia i wykorzystania próchnicznej warstwy gleby, opłat, należności
oraz opłat rocznych podwyższonych, odszkodowań z tytułu przedwczesnego wyrębu drzewostanu, a także darowizn i innych dochodów. Regulamin funkcjonowania Funduszu ustala Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, w porozumieniu z Ministrem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa,
po zasięgnięciu opinii właściwych komisji sejmowych. Omawiany fundusz celowy pozyskane środki wydatkuje na: ochronę, rekultywację, poprawę jakości
gruntów rolnych, a także wypłatę odszkodowań.
Utworzenie Funduszu Leśnego (FL) w Lasach Państwowych (LP) datuje się
na 1975 rok. Natomiast od 1 I 1992 r. stanowiony jest on na mocy ustawy o lasach
z 28 IX 1991 r. Środki FL pozostają w dyspozycji Dyrektora Generalnego, które
tworzy się w oparciu o odpis podstawowy, liczony od wartości sprzedaży drewna, obciążający koszty działalności nadleśnictw, dochody z udziału w spółkach,
należności, kary i opłaty związane z wyłączeniem z produkcji gruntów leśnych
oraz dotacje budżetowe (z wyłączeniem dotacji celowych). Środki FL wykorzystywane są do wyrównywania niedoborów powstających przy realizacji zadań
gospodarki leśnej przez nadleśnictwa. W oparciu o zasoby finansowe Funduszu
mogą być realizowane następujące cele: budowa infrastruktury służącej gospodarce leśnej, opracowanie planów urządzenia lasu, wspólne przedsięwzięcia jednostek organizacyjnych LP, w zakresie gospodarki leśnej, badania naukowe,
ocena i prognozowanie stanu lasów i zasobów leśnych, inne zadania z zakresu
gospodarki leśnej.
Prezentowane fundusze ekologiczne, posiadają liczne zalety i wady.
Rozdrobnienie, brak wystarczającej efektywności, czy też efekt „wypychania”
środków komercyjnych stanowią głos na rzecz ich ulepszenia bądź likwidacji.
Aby zaś system funduszy celowych mógł funkcjonować optymalnie zakres ich
działania powinien precyzyjnie ujmować: cel, czas realizacji i spodziewany efekt
istnienia danego funduszu.
5. Podsumowanie
Środowisko naturalne w Polsce jest w znacznym stopniu zniszczone i wyeksploatowane, jednak w ostatnich latach ogranicza się sukcesywnie proces jego
zanieczyszczania. Jeszcze w latach osiemdziesiątych nasz kraj sytuował się na
jednym z czołowych miejsc wśród państw europejskich zagrożonych katastrofą ekologiczną.
44
Można mówić o poprawie jakości środowiska naturalnego, co wyraża się
między innymi zmniejszeniem emisji zanieczyszczeń już w latach dziewięćdziesiątych nawet do 60%. Pierwotnie wiązało się to ze spadkiem produkcji w przemyśle ciężkim, a następnie z wdrażanymi przedsięwzięciami ochronnymi wynikającymi z nowej polityki ekologicznej państwa.
Polepszenie jakości, a więc powstrzymanie degradacji oraz rekultywacja
zniszczonych terenów wymaga nie tylko zaangażowania nakładów gospodarczych, ale także dokonania głębokich zmian w podejściu do problematyki zasobów naturalnych, w tym stworzenia metod optymalnej ich alokacji. Dlatego
istotnym staje się dostosowanie celów i kierunków rozwoju gospodarczego a także systemów zarządzania do wymagań ochrony środowiska. Jednym z ważniejszych elementów systemu zarządzania jest dobór źródeł finansowania przedsięwzięć ekologicznych.
Obecny system zarządzania ochroną środowiska wykazuje liczne nowoczesne rozwiązania, lecz w wielu przypadkach zawiera także znaczne ułomności
i niedociągnięcia. Przebudowa i dostosowanie tego systemu do poziomu strukturalnego i jakościowego reprezentowanego przez kraje wysoko rozwinięte jest
jednym z warunków pomyślnej współpracy ze strukturami Unii Europejskiej.
Rozwój działań proekologicznych powinien być dostosowany do koniunktury gospodarki narodowej. Dlatego celowe jest efektywne wykorzystanie dostępnych obecnie, w ramach funkcjonującego systemu ekonomiczno-prawnego,
sprawdzonych narzędzi i instrumentów polityki ekologicznej oraz wprowadzanie
nowych, jak na przykład opłaty produktowe i depozytowe oraz w przyszłości podatków ekologicznych.
Działania gospodarcze i społeczne muszą doprowadzić do nowego ukształtowania świadomości, a priorytetowym hasłem i zasadą, a nie tylko sloganem,
musi być odpowiedzialność materialna „zanieczyszczającego” wraz z bezwzględnością jej przestrzegania.
Finansowanie bieżących inwestycji proekologicznych w regionach polskich
napotyka na liczne trudności wynikające z jednej strony z niewystarczających
środków, a z drugiej zaś z konieczności wydatkowania zasobów pieniężnych na
kosztowne zadania powołane do realizacji wraz z traktatem akcesyjnym. Należy
jednak pamiętać, że bardzo ważnym źródłem finansowania są jeszcze do 2006 r.
środki pochodzące z pomocy przedakcesyjnej, a także z funduszy strukturalnych
i Funduszu Spójności. Jednak poszukiwanie nowych strumieni finansowych jest
bardzo trudne i wymaga zaangażowania administracji państwowej, samorządowej, przedsiębiorców oraz gospodarstw domowych
Proekologiczny rozwój regionalny jest kosztowny, ale brak zdecydowanej
ingerencji właściwych służb już dzisiaj, na pewno odbije się negatywnie na przyszłości, między innymi w postaci kosztów związanych z rekultywacją skażonych
czy zdegradowanych terenów.
45
Przypisy
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Kompendium wiedzy… op.cit., s. 265
B. Fiedor, Przyczynek do ekonomicznej teorii zanieczyszczenia i ochrony środowiska,
PAN, Wrocław 1990, s. 8-9
J. Czekaj, S. Owsiak, Finansowy mechanizm alokacji zasobów w gospodarce
rynkowej, PWN, Warszawa 1992, s. 46 – 47 oraz Słownik matematyki i cybernetyki
ekonomicznej, PWN, Warszawa 1985, s. 833;
B. Fiedor (red.), Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 2002 r., s. 38-39
A. Bernaciak, W. M. Gaczek, Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 35 [za:] Z. Chojnicki, Modele
wykorzystania środowiska geograficznego, Biuletyn KPZK PAN, z. 51, Warszawa
1968, s. 53-72
H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych,
Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996, s. 119-121
K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona środowiska, PWE, Warszawa 1991,
str.45; B. Prandecka, Nauki ekonomiczne a środowisko przyrodnicze, PWE, Warszawa
1983, str. 22-24
H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, Ekonomia... op. cit.
H. Folmer, L. Gabel, H. Opschoor, Ekonomia...op. cit., s. 9-10
K. Górka, B. Poskrobko, Ekonomika ochrony środowiska. PWE, Warszawa 1987, s. 60-64
Tamże.
Por. K. Górka, B. Poskrobko, Ekonomika...op. cit., s. 67-68.
D.A. Worcester Jr., Pecuniar and Technological Externality, Factor Rents and Social Costs,
The American Economic Review 1969 r. Vol. LIX, No. 5, [za:] J. Śleszyński, Ekonomiczne
problemy ochrony środowiska, Agencja Wyd. ARIES, Warszawa 2000, s. 42
J.E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004, s. 253-257
B. Fiedor, Przyczynek...op. cit.,s. 57-60
B. Fiedor, Przyczynek...op. cit., s. 63-65
J. Famielec, Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, PWN WarszawaKraków 1999, s. 249
Por. T. Żylicz, Podatki ekologiczne w świetle aktualnych badań światowych, Biblioteka
„Ekonomia i Środowisko” nr 16, Wrocław 1994
Por. R. Coase, The Prooblem of Social Cost. Journal of Law and Economics, 1960
vol. 3, s. 1-44
T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004, s. 42-49
B. Fiedor, Przyczynek..., s. 92-94
J. Famielec, Straty i korzyści..op. cit.., s. 14-15
W myśl art. 5 Ustawy o finansach publicznych z 26 listopada 1998 r. (Dz. U. 1998,
nr 155, poz. 1014, poźn. zm.) do sektora finansów publicznych zalicza się również
fundusze celowe.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. 2001, nr 62, poz.
627 z późn. zm.