leśne kompleksy promocyjne - Leśny Kompleks Promocyjny Lasy

Transkrypt

LEŚNE KOMPLEKSY
PROMOCYJNE
Las w dziewiętnastu odsłonach
Krzysztof Fronczak
LEŚNE KOMPLEKSY
PROMOCYJNE
Wydano na zlecenie
Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych
Warszawa 2007
© Centrum Informacyjne Lasów Państwowych
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3
02-362 Warszawa
tel.: (0-22) 822-49-31, fax: (0-22) 823-96-79
e-mail: [email protected]
Spis treści
Wstęp
Las wielu funkcji
Redakcja
Wawrzyniec Milewski
Zdjęcia
Grzegorz Bistuła-Prószyński (G.B.P.), Paweł Fabijański (P.F.),
Ewa Flis-Martyniuk (E.F.M.), Krzysztof Fronczak (K.F.), Wojciech Gil (W.G.),
Krzysztof Kamiński (K.K.), Piotr Kępa (P.K.),
Grzegorz i Tomasz Kłosowscy (G. i T.K.), Włodzimierz Łapiński (W.Ł.),
Krzysztof Michalak (K.Mich.), Paweł Mrowiński (P.M.), Karol Murat (K.M.),
Zbigniew Pajewski (Z.P.), Eugeniusz Pudlis (E.P.), Artur Rutkowski (A.R.),
Wojciech Sobociński (W.S.), Andrzej Wediuk (A.W.)
Korekta
Małgorzata Haze
Projekt graficzny
Andrzej Leśkiewicz
Mapy
Robert Hildebrand
ISBN 978-83-89744-63-0
Przygotowanie do druku
ANTER s.c.
ul. Tamka 4, lok. 12, 00-349 Warszawa
Druk i oprawa
DRUK-INTRO SA, ul. Świętokrzyska 32, 88-100 Inowrocław
7
9
Leśny manifest
14
Dekalog zadań
19
Las dla każdego
22
27
1
LKP „Bory Lubuskie”
29
2
LKP „Bory Tucholskie”
39
3
LKP „Lasy Beskidu Sądeckiego”
55
4
LKP „Lasy Beskidu Śląskiego”
69
5
LKP „Lasy Birczańskie”
85
6
LKP „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”
97
7
LKP „Lasy Janowskie”
109
8
LKP „Lasy Mazurskie”
119
9
LKP „Lasy Oliwsko-Darżlubskie”
139
10 LKP „Lasy Rychtalskie”
155
11 LKP „Lasy Spalsko-Rogowskie”
167
12 LKP „Lasy Warcińsko-Polanowskie”
183
13 LKP „Lasy Warszawskie”
197
14 LKP „Puszcza Białowieska”
209
15 LKP „Puszcza Kozienicka”
227
16 LKP „Puszcza Notecka”
241
17 LKP „Puszcza Świętokrzyska”
259
18 LKP „Puszcze Szczecińskie”
277
19 LKP „Sudety Zachodnie”
289
Podstawowe dane
305
5
Wstęp
Obok: w LKP „Bory Lubuskie” (G. i T.K.)
Wstęp
Las wielu funkcji
P
ojęcie „leśny kompleks promocyjny” oficjalnie zostało użyte po
raz pierwszy w uzasadnieniu do decyzji nr 23 ministra ochrony
środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa z 8 listopada 1994 r. w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej. W owym uzasadnieniu odwołano się wówczas do rezolucji programowych dwóch
pierwszych Paneuropejskich Konferencji Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie (Ministerial Conference on the Protection of Forests in
Europe – MCPFE) – w Strasburgu, w 1990 r. i w Helsinkach, w 1993 r.
Czytamy w nim m.in., iż Polska, stając się sygnatariuszem owych rezolucji,
czuje się zobowiązana do wdrażania przyjętych tam ustaleń. Warto pokrótce przypomnieć, czego dotyczyły ministerialne konferencje.
Do Strasburga zjechali w 1990 r. przedstawiciele 30 krajów i Wspólnoty Europejskiej (obecnie forum to skupia już 44 państwa europejskie i Komisję Europejską oraz – w roli obserwatorów – rządowe i pozarządowe
instytucje, także organizacje międzynarodowe, w tym afiliowane przy
ONZ). Był to dla mieszkańców Starego Kontynentu czas wielkiego szoku
– zderzenia z dramatycznym zjawiskiem zamierania europejskich lasów.
120 mln ha usychających drzewostanów (w Polsce klęska ekologiczna
w Sudetach Zachodnich) zmusiło do głębokiej refleksji, diagnozy przyczyn tego stanu rzeczy i poszukiwań skutecznych środków zaradczych.
Sprawie nadano najwyższy priorytet polityczny.
W Strasburgu rządy europejskie po raz pierwszy tak aktywnie zaangażowały się w ochronę lasu. I to nie ze względów merkantylnych, bo zagrożona była nie produkcja drewna – zagrożone było środowisko naturalne.
Leśne kompleksy promocyjne w Polsce
8
9
Las wielu
Wstęp
funkcji
Po raz pierwszy też europejscy politycy z troską pochylili się nad kondycją lasu, istotnym elementem środowiska. Warto zauważyć, że stało się to
dwa lata przed zorganizowaną w 1992 r. w Rio de Janeiro pod auspicjami
Narodów Zjednoczonych konferencją „Środowisko i Rozwój”, zwaną
Szczytem Ziemi, gdzie światło dzienne ujrzały „Konwencja klimatyczna”
i „Konwencja o ochronie różnorodności biologicznej”. I choć trzecia konwencja – o lasach – nie została w Rio de Janeiro uchwalona, to przyjęto
tzw. Zasady Leśne (Forest Principles), swego rodzaju dekalog postępowania w gospodarowaniu zielonymi zasobami.
Rezolucje strasburskie (przyjęto ich sześć) zainicjowały współpracę na
rzecz ochrony lasów w Europie. To na konferencji w Strasburgu powstała
m.in. koncepcja monitoringu stanu lasów w Europie. To za jej sprawą
uruchomiono centrum koordynacyjne monitoringu w Hamburgu, podjęto badania genetyczne nad głównymi gatunkami lasotwórczymi, stworzono wspólny bank informacji o pożarach w lesie.
Do historii przeszła jednak głównie druga konferencja, zorganizowana w 1993 r. w Helsinkach, dająca początek tzw. procesowi helsińskiemu,
w którego ramach sformułowano kryteria i wskaźniki trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, jak też wyraźnie wyartykułowano listę pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Przyjęto tam dwie konwencje oraz rezolucje,
przenoszące dorobek Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro na grunt europejski,
demonstrując też jednoznacznie uznanie Zasad Leśnych i innych dokumentów odnoszących się do leśnictwa, przyjętych tam rok wcześniej.
W Helsinkach sformułowano fundamentalną definicję trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej, rozumianej jako: zarządzanie i użytkowanie lasów i terenów leśnych w taki sposób i w takim tempie, które pozwolą
zachować je jako odnawialne zasoby naturalne i nie uszczuplić ich w długim czasie, zachować ich różnorodność biologiczną, produktywność, zdolność do spełniania teraz i w przyszłości odpowiednich ekologicznych i społecznych funkcji na lokalnym krajowym i globalnym poziomie, nie powodując przy tym szkód w innych ekosystemach. W skrócie przyjęło się mówić o tej definicji jako zasadzie SFM (Sustainable Forest Management).
To właśnie do tych idei nawiązywał ówczesny minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa w uzasadnieniu do wspomnianej
10
Las wielu funkcji
na wstępie decyzji nr 23. Dobitnie świadczą o tym słowa: Polska bierze
udział w międzynarodowym dialogu w sprawie wypracowania kryteriów
i wskaźników, które powinny być uwzględnione w prowadzeniu polityki
leśnej państw-sygnatariuszy, w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju lasów i leśnictwa. Zasady polityki zrównoważonego zagospodarowania lasów są sformułowane w 7 kryteriach: 1. Zachowania biologicznej różnorodności, 2. Utrzymania produkcyjnej zasobności lasów,
3. Utrzymania zdrowia i żywotności ekosystemów leśnych, 4. Ochrony zasobów glebowych i wodnych, 5. Zachowania i wzmagania udziału lasów
w globalnym bilansie węgla, 6. Utrzymania i wzmacniania długofalowych
i wielostronnych korzyści społeczno-ekonomicznych płynących z lasów,
7. Istnienia prawnych, politycznych i instytucjonalnych rozwiązań wspomagających trwały rozwój gospodarki leśnej. Całość zamierzeń polskiego
leśnictwa w tym zakresie zostaje ujęta w programie „Polska polityka kompleksowej ochrony i doskonalenia lasów”. Zasady wymienionego programu
będą stosowane na całym obszarze przyrodniczym Polski, ale z powodów
metodycznych i finansowych w pierwszej kolejności na wyznaczonych obszarach leśnych. W tym celu, tj. dla promocji proekologicznych technologii
w gospodarce leśnej i realizacji wszechstronnych celów ochrony przyrody,
zostaje wyznaczonych 7 kompleksów leśnych, stanowiących 5 proc. ogólnej
powierzchni Lasów Państwowych, a reprezentujących różne warunki przyrodnicze Polski. Jednym z nich jest Puszcza Białowieska, która stanowić będzie leśny kompleks promocyjny.
I tak się też niebawem stało. 19 grudnia 1994 r. dyrektor generalny LP
wydał zarządzenie nr 30 w sprawie utworzenia pierwszych siedmiu leśnych kompleksów promocyjnych. Dziś mamy takich obszarów bez porównania więcej (19). Dyskontujemy też dorobek dwóch kolejnych Paneuropejskich Konferencji Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów
w Europie. W Lizbonie w 1998 r. tematem przewodnim była społeczna
rola lasów w wielofunkcyjnej gospodarce leśnej. Przyjęto tam dwie rezolucje odnoszące się właśnie do tej sprawy oraz „Program ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej w ekosystemach leśnych 1997–
–2000” (tzw. Biodiversity Work Programme). Z kolei konferencja w Wiedniu w 2003 r. przebiegała pod hasłem Szczytu Leśnego (Living Forest
11
Las wielu
Wstęp
funkcji
Las wielu funkcji
Summit). Zwieńczyło ją przyjęcie deklaracji „Lasy europejskie – wspólne
korzyści, wspólna odpowiedzialność” oraz rezolucji dotyczących takich
zagadnień, jak: współpraca międzysektorowa i narodowe programy leśne, wzmacnianie potencjału ekonomicznego leśnictwa, społeczny i kulturowy wymiar leśnictwa, różnorodność biologiczna i zmiany klimatyczne
jako aspekty trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. W Wiedniu doprecyzowano też kryteria i wskaźniki trwale zrównoważonej gospodarki
leśnej.
W tym duchu Lasy Państwowe przystąpiły w grudniu 1994 r. do tworzenia w kraju pierwszych siedmiu leśnych kompleksów promocyjnych.
Podążały tym śladem, tworząc w kolejnych latach dwanaście następnych
LKP. Tego samego ducha znajdujemy w słynnym zarządzeniu dyrektora
generalnego Lasów Państwowych nr 11 z 1995 r., a później nr 11a
z roku 1999, w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach
ekologicznych. Wreszcie zwróćmy uwagę, że definicja nowoczesnej
gospodarki leśnej, która znalazła miejsce w naszej ustawie o lasach po jej
nowelizacji w 1997 r., praktycznie w całości odpowiada brzmieniu przyjętemu w rezolucji H1 konferencji helsińskiej. Leśne kompleksy promocyjne są więc nieodrodnym dzieckiem procesów zachodzących we współczesnym leśnictwie europejskim. Dziś już może nastolatkiem, ale nad wyraz dojrzałym, co skwapliwie zauważają baczni obserwatorzy postępów
w jego rozwoju.
Od 5 do 7 listopada 2007 r. obradowała w Warszawie V Konferencja
Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie, skupiając się na zagadnieniach dotyczących energetycznego wykorzystania drewna, roli lasów w ochronie zasobów wodnych oraz na zagrożeniach cywilizacyjnych
związanych z naruszaniem globalnej równowagi biologicznej, z niepohamowanym eksploatowaniem zasobów naturalnych Ziemi. Na tym tle rysuje się kwestia trwałości lasu i znaczenia zrównoważonej gospodarki leśnej. Lasu jako naturalnego sojusznika w walce ze skutkami globalnego
ocieplenia, ale też trwałego zasobu odtwarzalnego. Ze zdwojoną mocą
wraca w związku z tym idea zrównoważonej gospodarki leśnej – racjonalnego instrumentu pozwalającego korzystać z naturalnych zasobów leśnych bez szkody dla ich wewnętrznej równowagi. To odpowiedź na cy-
wilizacyjne dylematy współczesnej Europy, która deklaruje wolę zdecydowanie głębszego sięgnięcia po odnawialne źródła energii, w tym biomasę. Podnoszona jest też inna paląca kwestia – nasilającego się deficytu
wody. Las może w tym względzie odegrać ważną rolę jako naturalny
czynnik kształtujący bilans tego podstawowego dla życia dobra. Łatwo
zauważyć, że wszystkie te zagadnienia – w równej mierze i w ścisłym
związku: ekonomiczne, ekologiczne i społeczne – znajdują odzwierciedlenie w codziennej praktyce leśnych kompleksów promocyjnych.
12
13
Wstęp
Leśny manifest
L
eśne kompleksy promocyjne są swoistym manifestem trwale
zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, pieczętują
ostateczne już odejście od koncepcji tzw. lasu normalnego, na której wychowały się poprzednie pokolenia leśników. To oryginalna, rodzima idea
szerokiego promowania wielofunkcyjnej, trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, której jedynym odpowiednikiem w Europie jest co najwyżej
szwedzka koncepcja lasu modelowego, a poza Starym Kontynentem –
podobna, nieco wcześniejsza inicjatywa kanadyjska (to w Kanadzie zrodził się projekt lasu modelowego). Nie sposób przy tym nie podkreślić
niezwykle istotnego, edukacyjnego aspektu tego bezprecedensowego
przedsięwzięcia i szerokiego otwarcia lasu dla społeczeństwa, zwłaszcza
młodego pokolenia Polaków. Mając i to na uwadze, śmiało można powiedzieć, że to klasyczna inwestycja w przyszłość, w myśl znanego porzekadła, że czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał. Edukujemy
zatem od małego...
Leśne kompleksy promocyjne to większe, możliwie zwarte obszary
leśne, wchodzące w skład jednego lub kilku nadleśnictw, którym stawia
się zadanie promowania proekologicznej polityki państwa. Tę zaś wyartykułowano w dokumentach najwyższej, ustawowej rangi (w tym w ustawie
o lasach, aktach prawnych poświęconych ochronie środowiska) i kierunkowych założeniach politycznych (patrz np. „Polityka ekologiczna państwa” z 1991 r., rozwinięta potem w „II polityce ekologicznej państwa”
z 2000 r., „Polityka leśna państwa”, przyjęta przez rząd w kwietniu 1997 r.,
14
Leśny manifest
wspomniana „Polska polityka kompleksowej ochrony i doskonalenia lasów”, „Polska polityka ochrony zasobów leśnych”, „Polska polityka zrównoważonej gospodarki leśnej” itp.). Formułując założenia leśnego projektu promocyjnego, odwoływano się do litery i ducha konwencji międzynarodowych, by wspomnieć tylko Agendę 21, „Ramową konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu” czy „Konwencję o ochronie różnorodności biologicznej”.
Przy tworzeniu leśnych kompleksów promocyjnych zwracano uwagę,
aby reprezentowały one różne regiony przyrodniczoleśne, a przez to również zmienność warunków siedliskowych, składu gatunkowego drzewostanów, walorów przyrodniczych i podstawowych funkcji lasu.
Podstawą prawną tworzenia LKP w latach 1994–1996 był § 8, ust. 1
Statutu Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. Późniejsze leśne kompleksy promocyjne ustanawiano na podstawie art. 13b, ust. 1
i art. 33, ust. 1 znowelizowanej w 1997 r. ustawy o lasach. Wspomniany
art. 13b głosi:
1. W celu promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony
zasobów przyrody w lasach Dyrektor Generalny może, w drodze zarządzenia, ustanawiać leśne kompleksy promocyjne.
2. W skład leśnych kompleksów promocyjnych wchodzą lasy będące w zarządzie Lasów Państwowych. Do leśnych kompleksów promocyjnych
mogą być włączane lasy innych właścicieli, na ich wniosek.
3. Leśne kompleksy promocyjne są obszarami funkcjonalnymi o znaczeniu
ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, dla których działalność określa jednolity program gospodarczo-ochronny, opracowywany przez właściwego dyrektora regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych.
4. Dla każdego leśnego kompleksu promocyjnego Dyrektor Generalny powołuje radę naukowo-społeczną, do której należy inicjowanie oraz ocena realizacji działań podejmowanych w leśnym kompleksie promocyjnym.
W skład leśnych kompleksów promocyjnych wchodzą całe nadleśnictwa Lasów Państwowych, rzadziej ich części – obręby. Bywają w nie włączane lasy (patrz cytowany fragment ustawy) innych właścicieli, np. leśnych zakładów doświadczalnych znajdujących się w strukturach szkół
15
LeśnyWstęp
manifest
wyższych czy grunty placówek naukowo-badawczych Polskiej Akademii
Nauk (jak to się stało w wypadku LKP „Lasy Mazurskie”).
LKP nie mają wyodrębnionej administracji – ta spoczywa w gestii
nadleśnictw, znajdujących się pod nadzorem właściwych terytorialnie regionalnych dyrekcji LP.
Dotychczasowa działalność oraz aktywna i – jak się okazało – skuteczna promocja ochrony przyrody sprawiły, że w powszechnej świadomości
obszary te zaczęły funkcjonować jako swoiste „parki narodowe” Lasów
Państwowych. To nieporozumienie, choć skojarzenie skądinąd może być
miłe dla pracowników tej organizacji, postrzeganej jako strażnik przyrody. LKP nie są wprawdzie parkami narodowymi, ale na swój sposób skutecznie chronią przyrodę. W prostej linii wynika to już choćby z pięknej
tradycji, której korzenie znajdujemy w latach międzywojennych. Wtedy
to Lasy Państwowe położyły wielkie zasługi w dziele tworzenia parków
narodowych, rezerwatów, pomników przyrody oraz ochronie rzadkich
i ginących gatunków zwierząt, np. żubra. Godzi się przypomnieć, że
przedwojenny Oddział Rezerwatów Instytutu Badawczego Lasów Państwowych sprawował nadzór nad tworzeniem i bieżącą działalnością parków i rezerwatów. Aż do 1939 r. wszystkie parki narodowe i większość
rezerwatów, stanowiących zalążek późniejszych parków narodowych, nie
tylko powstały dzięki staraniom Lasów Państwowych, ale też działały
w ich strukturach administracyjnych. W Lasach Państwowych o tym się
nie zapomina.
Jeśli zatem nie „park narodowy”, to co? Koncepcja leśnego kompleksu
promocyjnego już w samym założeniu przewiduje ścisły związek trwale
zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej z aktywną ochroną
przyrody we wszelkich formach przewidzianych prawem. Nie może być
zresztą inaczej, skoro las jest immanentną częścią środowiska przyrodniczego, a w zasięgu obszarów zarządzanych przez Lasy Państwowe leży
85% rezerwatów w Polsce i 120 parków krajobrazowych. Aż 65% organizmów występujących w Polsce to gatunki leśne lub związane z lasem. Nowoczesne pojmowanie różnorodności biologicznej, leżące u podstaw
koncepcji leśnych kompleksów promocyjnych, wynosi jednak idee ochrony przyrody poza enklawy obszarów prawnie chronionych. Te ostatnie,
16
Leśny manifest
jak dowodzą coraz liczniejsze przykłady, niestety nie zawsze spełniają pokładane w nich nadzieje. W obliczu narastających spustoszeń czynionych
przez człowieka w środowisku naturalnym, postępujących zniekształceń
środowiska naturalnego, rwania się naturalnych, wzajemnych powiązań
występujących w ekosystemach (również leśnym), w owych enklawach
niekiedy giną w majestacie prawa obiekty poddane ochronie. Niepokojące tego przykłady znajdziemy również w tej publikacji. Ochrona różnorodności biologicznej musi zatem coraz częściej odnosić się do rozległych
przestrzeni ekologicznych, miast tradycyjnie ogniskować się na ciasnej,
wyspowej ochronie wybranych, ograniczonych obszarów czy gatunków.
Podobnie zresztą przedmiotem działalności nowoczesnej, trwale
zrównoważonej gospodarki leśnej, opartej na ekologicznych zasadach,
przestaje być drzewostan. Tu odnosi się ona do całego ekosystemu leśnego, będącego elementem krajobrazu i spełniającego określone funkcje
przyrodnicze w rozległej przestrzeni regionu. Takiej koncepcji hołduje
idea leśnego kompleksu promocyjnego, notabene wyprzedzając w tym
względzie podobne podejście przyjęte w programie europejskiej sieci Natura 2000.
W dzisiejszych czasach nadrzędny cel gospodarki leśnej – zapewnienie trwałości lasu i jego wielofunkcyjności – w pierwszej kolejności jest
pochodną funkcji ekologicznej (ochronnej). Nie da się ukryć, często staje
ona w konflikcie z funkcją pierwotną – gospodarczą (produkcyjną).
W realiach Lasów Państwowych owa niezbieżność obu funkcji ma bardzo
praktyczne znaczenie – produkcja drewna przynosi dochody niezbędne
m.in. do finansowania działań z zakresu ochrony przyrody. Klasyczny
przykład naczyń połączonych...
Można by rzec, że od samego początku ochrona przyrody jest cechą
leśnych kompleksów promocyjnych. Jednym z pierwszych zadań, które
przed nimi postawiono, było przeprowadzenie w połowie lat 90. pierwszej w Lasach Państwowych powszechnej inwentaryzacji i waloryzacji
przyrodniczej. Jej wyniki posłużyły opracowaniu dla każdego LKP „Programu ochrony przyrody”, dołączanego w formie aneksu do obowiązującego w każdym nadleśnictwie wchodzącym w skład danego LKP – dziesięcioletniego planu urządzenia lasu. Szybko praktykę tę rozciągnięto na
17
Wstęp
Las wielu funkcji
wszystkie nadleśnictwa w kraju – każde z nich ma dziś własny „Program
ochrony przyrody”, wpisany z wszelkimi rygorami wykonania w plan
urządzeniowy.
Poszczególne leśne kompleksy promocyjne aktywnie biorą udział
w realizacji programów ochrony wybranych gatunków chronionych,
w tym zagrożonych wyginięciem, np. głuszca, cietrzewia, cisa, jarzębu
brekinii. Uczestniczą też w reintrodukcji innych gatunków, np. jodły i buka w Sudetach Zachodnich, przywracaniu bobra, rysia itp. Liczne tego
przykłady znajdziemy na łamach tej książki.
Ochrona przyrody nie przebiega jednak bez trudności. Podstawowy
kłopot sprawia brak aktualnych planów ochrony dla wielu rezerwatów.
Tu wracamy do sygnalizowanego wcześniej problemu – zdarza się, że
obiekt będący przedmiotem prawnej ochrony w rezerwacie przestaje na
przestrzeni lat istnieć. Nowa ustawa o ochronie przyrody z kwietnia 2004 r.
o tyle skomplikowała ten problem, że – by posłużyć się cytatem z tego
aktu prawnego – plany ochrony dla parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych ustanowione w okresie od dnia 2 lutego 2001 r.
do dnia wejścia w życie ustawy stają się planami ochrony w rozumieniu niniejszej ustawy. Oznacza to w praktyce, że plany ochrony przyrody, przyjęte przed 2 lutego 2001 r., przestały obowiązywać, a nowych w wielu wypadkach do dziś nie uchwalono.
Jak wynika z cytowanego już wyżej fragmentu ustawy o lasach, w każdym LKP powołuje się radę naukowo-społeczną. W jej skład wchodzą
reprezentanci świata nauki, administracji państwowej, samorządów, mediów, organizacji pozarządowych, firm prywatnych, związków wyznaniowych czy osoby cieszące się dużym autorytetem wśród społeczności lokalnych. Rady naukowo-społeczne są organami doradczymi i opiniodawczymi dyrektorów regionalnych dyrekcji LP w zakresie inicjowania działań i oceny realizacji zadań stojących przed leśnymi kompleksami promocyjnymi. To istotny czynnik uspołecznienia kierowania LKP, wyboru
priorytetów w zgodzie nie tylko z oczekiwaniami gospodarzy lasu.
Dekalog zadań
18
P
rzed leśnymi kompleksami promocyjnymi postawiono następujące zadania:
wszechstronne rozpoznanie stanu biocenoz leśnych oraz kierunków
zachodzących w nim zmian;
prowadzenie gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych, zmierzającej do zachowania naturalnej zmienności przyrody leśnej lub jej
odtworzenia;
ścisła integracja czynników ekonomicznych z wymogami ochrony
przyrody i krajobrazu; analiza zgodności biocenozy leśnej z warunkami siedliskowymi, określanie przyczyn występujących deformacji;
szczegółowe rozpoznanie warunków geologicznych, glebowych, klimatycznych, hydrologicznych i siedliskowych, co służyć ma opracowaniu nowych planów urządzenia lasu lub dostosowaniu już istniejących do nowych zasad; w dążeniu do restytucji zbiorowisk przyrodniczo zdegradowanych i zniekształconych, w celu przywrócenia ich
zgodności z siedliskiem, szczególne preferencje przyznaje się sukcesji
naturalnej;
trwałe zachowanie lub odtwarzanie walorów lasu metodami gospodarczymi, ze szczególnym uwzględnieniem metod leśnej inżynierii
ekologicznej jako sposobu postępowania prowadzącego do wzrostu
naturalności, różnorodności biocenoz leśnych, regeneracji, rehabilitacji lub restytucji ekosystemów i ich zrównoważenia w warunkach gospodarczych lasu wielofunkcyjnego;
integrowanie celów trwałej gospodarki leśnej i aktywnej, wielkoobszarowej ochrony przyrody;
19
Wstęp
promowanie wielofunkcyjności lasu;
wypracowanie na użytek Lasów Państwowych i innych zarządców lasów rozwiązań modelowych, wytyczonych polityką ochrony zasobów
leśnych;
edukacja leśna społeczeństwa z wykorzystaniem tworzonej w LKP infrastruktury (izb edukacyjnych, ścieżek przyrodniczoleśnych itd.) oraz
dokształcanie Służby Leśnej na wzorcowych powierzchniach gospodarczych;
rozwój zaplecza turystycznego.
Wyraźnie rysuje się tu podział na zadania o charakterze technologicznym, badawczym i edukacyjnym. Te pierwsze mają związek z samą „techniką” ochrony różnorodności biologicznej (szerzej – ochrony przyrody)
i promocją bezpiecznych dla środowiska sposobów prowadzenia prac
leśnych. To za ich sprawą możliwe staje się zachowanie ekosystemów
leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego, restytucja zniekształconych
i zdegradowanych ekosystemów leśnych, co w konsekwencji sprawia, że
las może korzystniej wpływać na środowisko człowieka. Mieszczą się
w tym takie zagadnienia, jak np. stosowanie sposobów pozyskania drewna, które nie zagrażają różnorodności biologicznej i pozostałym składnikom lasu. Chodzi też o to, aby w drzewostanach szczególnie cennych
ochrona różnorodności i złożoności biologicznej miała priorytet przed
korzyściami płynącymi z pozyskania drewna, aby na przykład upowszechniała się praktyka pozostawiania w drzewostanach przewidzianych do odnowienia przez użytkowanie rębne części starych drzew aż do
ich biologicznej śmierci jako ważnych siedlisk biocenotycznych. To również sposoby utrzymania w należytym stanie i rozwój małej retencji śródleśnej czy zachowanie w stanie naturalnym wartościowych biocenoz, tzw.
użytków ekologicznych.
Ważna rola przypada naukom leśnym i doświadczalnictwu leśnemu.
Placówki badawcze znajdują w leśnych kompleksach promocyjnych wartościowego partnera. To tu przecież testowane i wdrażane mogą być innowacyjne technologie, tu w pierwszej kolejności weryfikować można
w praktyce naukowe hipotezy, tu przede wszystkim można zbadać skutki
przyrodnicze i ekonomiczne proponowanych przez naukowców zmian
20
Dekalog zadań
w sposobach gospodarowania w lesie. W roli specyficznego rozsadnika
myśli naukowej z powodzeniem mogą wystąpić wchodzące w skład LKP
leśne zakłady doświadczalne. Współdziałając z macierzystymi wydziałami leśnymi akademii rolniczych, dysponują znaczącym potencjałem naukowo-dydaktycznym, który z jednej strony predestynuje do realizacji
zadań na rzecz LKP, z drugiej zaś otwiera pole do propagowania za pośrednictwem LKP w całej strukturze Lasów Państwowych osiągnięć własnych, wyników badań, efektów wdrożeń itd.
Wreszcie zadania edukacyjne. Rozpatrywać je można w dwóch aspektach: LKP jako droga do ustawicznego podnoszenia kwalifikacji pracowników leśnictwa (Służby Leśnej, personelu Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej), ale też przedstawicieli pracującego na rzecz Lasów Państwowych otoczenia gospodarczego (zakładów usług leśnych), czy też
LKP jako miejsce edukacji leśnej szerokich rzesz społeczeństwa, zwłaszcza dzieci i młodzieży. Jest to funkcja, której znaczenie trudno przecenić.
21
Wstęp
Las dla każdego
E
dukacja ekologiczna i kształtowanie właściwych postaw społecznych wobec przyrody, w tym środowiska leśnego, jest ważnym
fragmentem działalności Lasów Państwowych. W tym wypadku „promocyjny” charakter kompleksu niejako wynika już z nazwy, która zdradza
przecież, że jego misją i naturą jest docierać do świadomości odbiorcy,
przekonywać go o wyjątkowości składanej oferty, zostawiać korzystne
wrażenie. W obecnych czasach, gdy rozwój gospodarczy i fetysz produkcji doprowadzają cywilizację na skraj zagrożeń (patrz: efekt cieplarniany),
edukacja przyrodnicza nie leży już tylko w interesie Lasów Państwowych,
ale całego społeczeństwa, dotykając najważniejszych, egzystencjalnych
problemów obecnych i przyszłych pokoleń.
Kształtowanie i promowanie trwale zrównoważonej, wielofunkcyjnej
(a więc i proekologicznej) gospodarki leśnej, dotarcie z jej zasadami do
świadomości społecznej, budowanie właściwego stosunku do lasu i działalności leśników to zadania od lat realizowane przez Lasy Państwowe.
Jednym z aspektów działalności edukacyjnej jest również docieranie do
licznych organizacji i stowarzyszeń ekologicznych, które kierując się
szczytnymi celami ochrony przyrody, nie zawsze stawiają właściwe tezy
w sprawie wyboru metod, mających – w ich mniemaniu – najlepiej jej
służyć. Jest to fundament, na którym opierają się niezwykle różnorodne
przedsięwzięcia.
W LKP sporządza się wykazy obiektów prawnie chronionych oraz
chronionych roślin i zwierząt, proponuje nowe formy ochrony przyrody.
Wszechstronna ochrona fauny i flory, w tym mikroorganizmów, służy za22
Las dla każdego
chowaniu ich bogactwa genetycznego. Przeprowadzane analizy pozwalają leśnikom przedstawiać propozycje uzupełnienia listy obszarów i gatunków chronionych oraz form ochrony. Umożliwiają też wskazywanie Komisjom Techniczno-Gospodarczym kierunków rozwoju wielkoobszarowych form ochrony przyrody w lasach, a przez to uwzględnianie ich
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
LKP stają się godnym naśladowania przykładem harmonizowania
społecznego i gospodarczego rozwoju regionów, zarazem świadectwem,
że racjonalne użytkowanie i odnawianie zasobów leśnych nie musi
umniejszać ani produkcyjnej zasobności lasu, ani też w jakimkolwiek
stopniu zagrażać jego funkcjom pozaprodukcyjnym.
Charakterystyczny jest jeszcze jeden przejaw szczególnej troski leśników o stan lasu, a przez to i całego środowiska przyrodniczego w LKP,
oto bowiem na ich obszarze konsekwentnie dąży się do przebudowy systemów ogrzewania w osiedlach i osadach leśnych, tak aby znalazły tam
zastosowanie nowoczesne, ekologiczne technologie spalania (np. zrębków). Budowane są też biologiczne oczyszczalnie ścieków i urządzenia
utylizacji odpadów.
Obecnie (2007 r.) mamy w kraju 19 leśnych kompleksów promocyjnych o łącznej powierzchni 990,5 ha, z czego 969,9 tys. ha znajduje się
w PGL Lasy Państwowe. Oznacza to, że zajmują one 14,1% powierzchni
lasów zarządzanych przez Lasy Państwowe. Leśne kompleksy promocyjne ma u siebie każda z 17 regionalnych dyrekcji LP. Są to zarówno obszary o dobrze zachowanych naturalnych walorach przyrodniczych (np.
Puszcza Białowieska, Puszcza Goleniowska, Puszcza Bukowa), jak i tereny w przeszłości silnie przekształcone ręką człowieka (np. Bory Lubuskie,
Bory Tucholskie, Lasy Gostynińsko-Włocławskie). Dla każdego LKP
opracowano „Zasady postępowania hodowlanego i ochronnego”.
Ważnym, można by rzec, sztandarowym zadaniem LKP jest edukacja
leśna. Rolę taką pełnią liczne ścieżki dydaktyczne, izby leśne i ośrodki
edukacji przyrodniczoleśnej. W sposób przystępny, zrozumiały nawet dla
laika, ilustrują na przykładach, co to jest ekorozwój i jak się powinien
przejawiać, jak funkcjonują ekosystemy leśne, na czym polega restytucja
zniekształconych środowisk przyrodniczych i przywracanie zachwianej
23
Wstęp
zgodności biocenozy z biotopem i jak nowoczesna gospodarka leśna odwołuje się do sukcesji naturalnej. Można dowiedzieć się, w jakim związku
pozostają pozyskanie drewna, potrzeby hodowlane i ochronne lasu, na
czym polega ochrona bioróżnorodności dziko żyjących roślin i zwierząt,
co to są i jaką rolę pełnią tzw. użytki ekologiczne itp. W lesie, pośród natury, organizowane są lekcje przyrody, a także „zielone szkoły” dla dzieci
i młodzieży. Formy prowadzonych zajęć bywają nieszablonowe (konkursy wiedzy przyrodniczej, ogniska), niektórzy zaś leśnicy gotowi są nawet
wykazać pedagogiczne uzdolnienia.
Działalność edukacyjną finansują Lasy Państwowe głównie ze środków własnych. Tylko niewielka część środków pochodzi z budżetu państwa. To wielki ciężar finansowy, ale i organizacyjny, jeśli weźmie się
choćby pod uwagę infrastrukturę służącą temu celowi (dane z końca
2006 r.): 16 ośrodków edukacji leśnej, 41 izb edukacji leśnej, 50 leśnych
wiat edukacyjnych, 120 leśnych ścieżek dydaktycznych, 135 punktów
edukacyjno-informacyjnych oraz 247 innych obiektów (np. szkółek leśnych, obiektów małej retencji, parków, ogrodów dendrologicznych) wykorzystywanych w edukacji leśnej. Goszczą one rokrocznie setki tysięcy
ludzi, zazwyczaj młodych.
Edukacja leśna cieszy się w społeczeństwie coraz większym zainteresowaniem. Rośnie też obywatelska wrażliwość na to, co dzieje się z lasem
wokół nas. To cieszy, ale też sprawia, że coraz trudniejszym do rozwiązania problemem jest godzenie rosnącej presji społecznej na rozwój pozaprodukcyjnych funkcji lasu z powiększającymi się kosztami utrzymywania tych funkcji. Z jednej strony żąda się zaspokojenia potrzeb odbiorców
drewna, bo wzrost produkcji przemysłu drzewnego leży w szeroko rozumianym interesie społecznym (powstają nowe miejsca pracy, prosperujący producenci napędzają ogólną koniunkturę gospodarczą z korzyścią
dla budżetu państwa, budżetów lokalnych itd.). Z drugiej zaś wycinanie
lasu w celu pozyskania drewna z przeznaczeniem na sprzedaż budzi niepokój i napotyka coraz większy opór społeczeństwa, dopatrującego się
w tym zamachu na ogólnonarodowe zasoby przyrodnicze. A przecież pomnażanie i eksponowanie przyrodniczych funkcji lasu musi kosztować.
Podobnie zresztą rosną koszty zabiegów hodowlano-ochronnych, któ24
Las dla każdego
rych zakres wzrasta w miarę nasilania się zagrożeń cywilizacyjnych dotykających współczesne lasy. Rosną koszty wspierania naturalnych procesów przyrodniczych, zwalczania szkodników owadzich bez odwoływania
się do środków chemicznych, ekologicznych technologii użytkowania lasu itd. To coraz większe obciążenie finansowe Lasy Państwowe mogą pokrywać prawie wyłącznie przychodami z działalności gospodarczej. Przypomnijmy, że 85% przychodów nadleśnictw stanowią przychody ze
sprzedaży drewna, a zatem wzrost strumienia niezbędnych środków daje
się uzyskać tylko w jeden sposób – pozyskując więcej drewna. A to już nie
budzi społecznego entuzjazmu. Leśne kompleksy promocyjne stoją zatem wobec ambitnych zadań i trudnych wyborów.
25
Las
w dziewiętnastu
odsłonach
Obok: okazałe buki w LKP „Puszcze Szczecińskie” (G. i T.K.)
1
Legenda do wszystkich mapek LKP w książce
28
LKP
Bory Lubuskie
LKP Bory Lubuskie
L
eśny Kompleks Promocyjny „Bory Lubuskie” obejmuje obszar
jednego, za to rozległego nadleśnictwa. Wchodzące w skład Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Zielonej Górze Nadleśnictwo
Lubsko, bo o nim mowa, należy pod względem powierzchni do największych w kraju – liczy ponad 32,1 tys. ha, wyprzedzając niewiele mniejsze
Nadleśnictwo Janów Lubelski, pokrywające się w całości, podobnie zresztą jak Nadleśnictwo Lubsko, z obszarem jednego leśnego kompleksu promocyjnego.
Lubuski LKP opiera się na zachodzie na granicznej Nysie Łużyckiej.
Leży zarazem pomiędzy ruchliwymi, tranzytowymi dla ruchu międzynarodowego, szlakami drogowymi, zmierzającymi do przejść granicznych
z Niemcami w miejscowościach Olszyna i Gubin.
To tereny wybitnie nizinne, chociaż najwyższe wzniesienie, w obrębie
Jasienia, przekracza 150 m n.p.m. Rozległa, piaszczysta równina położona jest w dorzeczu Odry, w zlewni Nysy Łużyckiej i jej dopływów. Największym z nich jest Lubsza. Inne cieki wodne (Werdawa, Strąg, Tymnica, Kurka, Golec, Uklejna, Makówka, Korzenna) nie są może szczególnie
okazałe, ale spełniają ważną rolę w lokalnym bilansie wodnym. Układ hydrograficzny uzupełniają jeziora: Brodzkie (polodowcowe, zwane też Parkowym – 52 ha, linia brzegowa prawie 3,3 km – będące częścią zabytkowego założenia parkowo-pałacowego; dziś przeważa tu roślinność o charakterze leśnym), Drutów, Głębokie (tylko 6,5 ha, ale przepływa przez nie
podziemna rzeka), Płytkie, Niwa i Żurawno oraz liczne stawy hodowlane,
a w okolicach Tuplic – zbiorniki w wyrobiskach pokopalnianych. Zważywszy, że dużym zagrożeniem są tu pożary lasu (pastwą ognia pada po
kilkaset hektarów lasu rocznie, np. w 1982 r. – 1158 ha), zasoby wody mają również znaczenie przeciwpożarowe.
30
Bory Lubuskie z lotu ptaka (W.G.)
Polodowcowa przeszłość, zdradzana przez ubogie gleby piaszczyste,
oraz klimat (roczna suma opadów to 580–650 mm, średnia temperatura
roczna +8oC) przesądzają o charakterze siedlisk. Dominują siedliska borowe, zajmujące aż 81% powierzchni, w tym – w przeważającej mierze –
bory świeże i suche. Ich uzupełnieniem są siedliska lasowe (16,5%) oraz
olsy (2,5%). Mając na względzie niezwykle ubogie siedliska, trzeba
zauważyć, że LKP „Bory Lubuskie” wyróżnia się bardzo wysokim wskaźnikiem lesistości (powiat żarski, w którego północnej części leży LKP, należy do najbardziej lesistych w całym województwie lubuskim – średnia
lesistość przekracza 51%, a w niektórych gminach wynosi nawet 70%).
Wśród gatunków lasotwórczych prym wiedzie sosna, zajmując prawie
88% powierzchni. Jej cechą szczególną jest długowieczność i wyjątkowa
wąskosłoistość. A jednak przeważają tu drzewostany młode – przeciętny
wiek drzewostanów sosnowych, przekraczający 55 lat, i tak jest tu wyższy
od średniej wieku wszystkich gatunków (poniżej 50 lat). Inne gatunki to:
brzoza, świerk, dąb, olsza, buk, grab, jesion, modrzew, lipa, osika oraz –
jako gatunki domieszkowe – jarząb, olsza szara, dąb czerwony.
31
Niespełna 50-letni średni wiek drzewostanów to pamiątka z przeszłości – w czasie ostatniej wojny lasy były tu mocno dewastowane, a potem,
w latach bezpośrednio powojennych, intensywnie eksploatowane. Dopiero w latach 50. i 60. minionego wieku przystąpiono do ich systematycznej
odbudowy. Obecnie działania leśników skupiają się na przywracaniu naturalnej różnorodności biologicznej i równowagi ekosystemów leśnych.
Hodowla i ochrona lasu zmierzają do takiej restytucji zbiorowisk przyrodniczych, która zapewni zgodność biocenozy z biotopem, w czym znaczącą rolę ma do odegrania sukcesja naturalna. Jednym z założeń jest
ochrona i wspieranie naturalnych i zbliżonych do naturalnych zbiorowisk
roślinnych, zwierzęcych i mikroorganizmów, z zachowaniem ich bogactwa genetycznego.
Na terenie LKP utworzono w ostatnich latach dwa rezerwaty. Rezerwat „Mierkowskie suche bory” (131,40 ha) chroni śródleśne wydmy,
a na nich sosnowy bór chrobotkowy (naturalne, suche bory sosnowe, zajmujące najuboższe siedliska o runie bogatym w chrobotki; porosty tworzą w rezerwacie zwarte darnie, ale też lokują się na pniach drzew). Występuje tu ciąg mało zmienionych zbiorowisk leśnych, od muraw piaskowych na szczytach wydm, z zespołem szczotlichy siwej (niska trawa o wysokości 10–25 cm w postaci kształtnej, zwartej rozetki z ogromna liczbą
sztywnych, igiełkowatych liści; cenna roślina zapobiegająca erozji pionierskich muraw piaskowych), poprzez wspomniane bory chrobotkowe,
aż do zbiorowisk zbliżonych do borów świeżych. Łącznie w całym rezerwacie stwierdzono obecność prawie 60 gatunków porostów, w tym aż 35
naziemnych. Wśród tych ostatnich są rzadkie w Polsce: karlinka brodawkowata, chrobotek rozetowy, chróścik pasterski i orzęsiony. Najcenniejsze
gatunki chronione porostów (m.in. brodaczki) występują na korze brzóz
rosnących na powierzchni strawionej przed kilkudziesięciu laty przez
wielki pożar.
Na obszarze opisywanego LKP, leżącego w bezpośrednim sąsiedztwie
Niemiec, aż do 2000 r. obserwowano skutki poważnych szkód powodowanych przez emisje przemysłowe. W tak zdegradowanym środowisku
porosty giną pierwsze. Obecna ich obfitość jest świadectwem, że powietrze nad lubuskim LKP znowu jest czyste.
32
LKP Bory Lubuskie
Sosnowy bór
chrobotkowy
w rezerwacie
„Mierkowskie suche
bory” (P.F.)
Drugi to rezerwat leśny „Żurawno”. Utworzono go w kwietniu 2006 r.
na obszarze 22,88 ha w okolicy Lubska dla ochrony biocenoz naturalnych
i zbliżonych do naturalnych nizinnego ekosystemu wodno-błotnego ze
stanowiskami rzadkich gatunków roślin i zwierząt.
Ponad 45% LKP „Bory Lubuskie” ma status obszaru chronionego krajobrazu. Znajduje się tu 15 pomników przyrody, w tym sześć pomników
powierzchniowych, zajmujących 9,56 ha. Jednym z najciekawszych obiektów jest obejmujący 1,61 ha powierzchniowy pomnik przyrody „Bór
Suchy” – najstarszy w Polsce, występujący na bardzo ubogim siedlisku,
drzewostan sosnowy, liczący sobie ponad 200 lat. Osobliwością jest rosnąca koło wsi Proszów ponad 150-letnia sosna o oryginalnym układzie
ośmiu konarów, nazywana „Ośmiornicą”.
Wyznaczono tu 17 użytków ekologicznych o łącznej powierzchni
95,19 ha. Jednymi z pierwszych były: „Śródleśne oczka”, „Bagna przy
rosochatych sosnach”, „Ruskie stawy”, „Bagna Jasieńskie”, „Bagna
przy Rabym Kamieniu”. Od 2001 r. 2400 ha terenów leśnych w leśnictwach Czerna i Tuplice objęto ochroną w ramach Parku Krajobrazowego „Łuk Mużakowa”.
33
W sumie na terenie LKP „Bory Lubuskie” występuje 37 gatunków roślin chronionych (z tego jeden wpisany do „Polskiej czerwonej księgi roślin”), sześć chronionych gatunków widłaków (w tym widłak spłaszczony
i gwiaździsty) i skrzypów oraz dwa gatunki chronionych grzybów. Gatunki chronionej fauny reprezentują m.in.: bielik, bocian czarny, żuraw,
a z owadów – jelonek rogacz, niepylak apollo i inne. To zarazem miejsce
bytowania jelenia, sarny, dzika, lisa, kuropatwy, dzikich gęsi i kaczek, borsuka, piżmaka, kuny i tchórza (na terenie nadleśnictwa jest 10 obwodów
łowieckich, dzierżawionych przez Polski Związek Łowiecki).
Leśnicy gospodarujący na terenie LKP prowadzą działalność edukacyjną dwutorowo – korzystając z infrastruktury własnej, w tym Ośrodka
Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, oraz sprawując patronat nad placówkami
szkolnymi zlokalizowanymi w zasięgu obszaru administrowanego przez
Nadleśnictwo Lubsko. Współpracują w tej mierze z samorządami, organizacjami pozarządowymi, stowarzyszeniami, Ośrodkiem Doskonalenia
Nauczycieli w Zielonej Górze oraz uczelniami wyższymi.
Od 1998 r. w LKP „Bory Lubuskie” istnieje Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej (w książce zachowano oryginalną pisownię nazw własnych).
Znajduje się w miejscowości Jeziory Wysokie koło Brodów, w odległości
ok. 16 km od siedziby nadleśnictwa w Lubsku i ok. 8 km od granicy
z Niemcami. Ośrodek realizuje program edukacyjny, korzystając z bogatej infrastruktury. W stylowej, drewnianej leśniczówce z 1926 r., położonej na skraju starodrzewu bukowo-dębowego, mieści się pięć sal wystawowych poświęconych następującym zagadnieniom: hodowli lasu, ochronie lasu, ochronie przyrody, użytkowaniu lasu oraz kulturotwórczej roli
lasu. Prezentowane tu ekspozycje, gabloty i fotogramy ilustrują związki
człowieka ze środowiskiem przyrodniczym, z akcentem położonym na
ekosystem leśny, jak również zasady prowadzonej przez leśników gospodarki leśnej oraz idee zrównoważonego rozwoju.
W sali poświęconej hodowli lasu pokazano działalność leśników i zasady prowadzonej przez nich gospodarki leśnej, zmierzające do zachowania trwałości lasu. Podkreśla się tu zarówno znaczenie różnych dyscyplin
nauki: ekologii, gleboznawstwa, fitosocjologii, fitogeografii, botaniki, fizjologii roślin, genetyki, jak i doniosłość wiedzy praktycznej, gromadzo34
LKP Bory Lubuskie
Rosnąca koło wsi Proszów ponad
150-letnia sosna o oryginalnym
układzie ośmiu konarów, nazywana
„Ośmiornicą” (P.M.)
Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Jeziorach Wysokich (P.M.)
nej na przestrzeni dziejów przez kolejne pokolenia leśników. W sali można podziwiać m.in. bogatą kolekcję szyszek, profile glebowe, zapoznać się
z etapami rozwoju lasu oraz mapą przedstawiającą przyrodnicze warunki
35
gospodarowania w lasach zarządzanych przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Zielonej Górze.
W sali dedykowanej ochronie lasu zilustrowano złożoną strukturę
ekosystemu leśnego oraz najpoważniejsze zagrożenia: pożary, gradacje
szkodników owadzich, choroby powodowane przez grzyby pasożytnicze
oraz emisje trujących gazów do atmosfery. Prezentowane są też sposoby
przeciwdziałania tym zagrożeniom.
Z kolei w sali ochrony przyrody zgromadzono liczne dowody świadczące o tym, jak wielką wagę leśnicy przywiązują do tego zagadnienia.
Przedstawione są: formy ochrony przyrody stosowane na terenie RDLP
w Zielonej Górze i LKP „Bory Lubuskie”, chronione gatunki roślin i zwierząt (m.in. bielik, bóbr, jelonek rogacz), przekrój przez żeremie bobrowe,
sylwetki i tropy zwierząt zamieszkujących nasze lasy itp.
W sali poświęconej użytkowaniu lasu omówiono zasady racjonalnego
pozyskania drewna i zbioru owoców runa leśnego oraz innych produktów leśnych. Przedstawiono także rozliczne funkcje lasu.
Sala konferencyjna ośrodka, mieszcząca 70 osób, wyposażona jest
w nowoczesny sprzęt audiowizualny, liczne pomoce dydaktyczne, bibliotekę oraz filmotekę.
W zbudowanym prawie od podstaw dwuhektarowym ogrodzie dendrologicznym zapoznać się można z bogatą kolekcją różnych gatunków
sosny, ale również gatunkami ciekawych drzew i krzewów egzotycznych
(m.in. mamutowcem olbrzymim, cedrami, tulipanowcem, kasztanem jadalnym).
Na terenie ośrodka zbudowano, wyposażoną w stoły i ławy, drewnianą wiatę z paleniskiem, mieszczącą ok. 60 osób, gdzie można prowadzić
zajęcia na wolnym powietrzu.
W 2005 r. Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej został w pełni przystosowany dla osób niepełnosprawnych.
Atrakcją turystyczną regionu jest murowana, 41-metrowa wieża przeciwpożarowo-widokowa, zbudowana na wzór latarni morskiej. Z tarasu
widokowego (powyżej mieści się już tylko kabina obserwatora, wypatrującego ognia w lesie) można podziwiać zwarty obszar leśny, niebieskie
oczka stawów hodowlanych, Jezioro Brodzkie oraz malowniczo położone
36
LKP Bory Lubuskie
miejscowości po stronie polskiej i niemieckiej. Ten charakterystyczny
obiekt szybko stał się znakiem rozpoznawczym LKP „Bory Lubuskie”.
Bezpośrednio przy ośrodku wytyczono leśną ścieżkę dydaktyczną
„Na wąwozach”. Przygotowano trzy jej warianty, różniące się długością
i stopniem trudności. Najkrótszy to ścieżka spacerowa, przeznaczona
przede wszystkim dla najmłodszych. Wariant drugi, trasa licząca
ok. 1,5 km, z kolorowymi tablicami edukacyjnym (również w języku niemieckim), to ścieżka uniwersalna, eksponująca wyjątkowe walory krajobrazowe. Wiedzie po zróżnicowanym krajobrazowo terenie, przez las bukowo-dębowy, porastający morenę ukształtowaną w prehistorii przez
lodowiec. Duże wrażenie robią głębokie wąwozy i wypiętrzenia dochodzące do 30 m powyżej lustra wody Jeziora Brodzkiego. Ścieżka przebiega
też przez dorodny starodrzew dawnego założenia pałacowo-parkowego
w Brodach. Łącząc przyjemne z pożytecznym, doznania estetyczne z wieWieża przeciwpożarowo-widokowa w Jeziorach Wysokich koło Brodów (P.M.)
37
dzą, na 15 przystankach można zapoznać się ze szczególnymi cechami
dwóch jakże różnych ekosystemów – lasu i jeziora, podziwiać bogactwo
gatunków drzew i krzewów, zarówno rodzimych (np. dąb, buk, grab, klony, olsza, wiąz, dereń, trzmielina, czeremcha, kalina), jak i obcych (np.
kasztan jadalny, cypryśnik błotny, sosna Jefreya, cyprysik Lawsona i inne). Dowiedzieć się też można, jakimi przesłankami kieruje się nowoczesna gospodarka leśna. Wreszcie trzecia wersja ścieżki, specjalistyczna, przeznaczona jest dla osób zaawansowanych w edukacji przyrodniczej – tu trasę przemierza się tylko z przewodnikiem. Wszystkie warianty marszruty
zaczynają się i kończą przy Ośrodku Edukacji Przyrodniczo-Leśnej.
Nadleśnictwo Lubsko
ul. Emilii Plater 15
68-300 Lubsko
tel.: (068) 372 04 00
fax: (068) 372 04 77
[email protected]
www.zielonagora.lasy.gov.pl
Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej
Jeziory Wysokie 22
68-343 Brody
tel.: (068) 371 26 44
[email protected]
www.zielonagora.lasy.gov.pl
38
2
LKP
Bory Tucholskie
LKP Bory Tucholskie
W
prawdzie znawcy przedmiotu nie są zgodni co do faktycznego
zasięgu Borów Tucholskich, to jednak nie ma wątpliwości, że
zajmując w sumie ponad 300 tys. ha, są największym zwartym obszarem
leśnym na mapie kraju. Południowo-wschodnią ich część zajmuje Leśny
Kompleks Promocyjny, któremu dały nazwę. W skład liczącego 84 tys. ha
LKP wchodzi pięć nadleśnictw należących do RDLP w Toruniu: Dąbrowa, Osie, Trzebciny, Tuchola i Woziwoda.
Kompleks rozciąga się na sandrowej równinie o polodowcowej przeszłości, którą kształtował lądolód skandynawski. Równinę urozmaicają
wyrzeźbione za jego sprawą liczne rynny, często wypełnione jeziorami,
wyraźne krawędzie dolin rzecznych, wytopiska, a na zachodzie i północy
– wydmy. To dorzecze Wisły (wschodnia granica opiera się na tej rzece)
i jej dopływów: Brdy oraz Wdy. O charakterze Brdy i Wdy decydują duże
spadki terenu, z którego obie te rzeki wyprowadzają swe wody, liczne
przewężenia koryta, bystrza i meandry. Toteż fragmentami wcale nie
przypominają one leniwych, równinnych rzek. W środkowej i północnej
części omawianego obszaru krajobraz kształtują liczne jeziora, których
jest tu około pięćdziesięciu. Największe z nich to Kałębie (bądź Kłębie),
z racji powierzchni – 466 ha – zwyczajowo zwane też niekiedy Morzem
Kociewskim, następnie Radodzierz (246 ha), Wielkie Cekcyńskie, Bysławskie, Ostrowite. Liczne są niewielkie, bezodpływowe jeziorka wytopiskowe. Najmniejsze – jeziora dystroficzne, zwane też sucharami, z dużą
zawartością związków humusowych, torfu lub butwiny, nadających wodzie kwaśny odczyn i żółte lub brunatne zabarwienie – podlegają stopniowemu zarastaniu i przekształcaniu w torfowiska przejściowe i wysokie. Z kolei większe z owych „oczek” – jeziora lobeliowe – zaskakują czystą wodą i specyficzną roślinnością.
40
Drzewostany sosnowe z domieszką brzozy w Borach Tucholskich (P.F.)
Klimat tego obszaru jest środkowoeuropejski, ze znaczącym wpływem
atlantyckim. Wiosny są późne i chłodne, lata krótkie, jesienie dość ciepłe,
a zimy niezbyt długie. Średnie roczne opady rzadko sięgają 600 mm.
Na terenie LKP „Bory Tucholskie” przeważają słabe gleby bielicowe
i rdzawe, na południu przechodzące w żyźniejsze gleby brunatne. Spotkać tu można niemalże wszystkie typy siedliskowe lasu właściwe dla obszarów nizinnych, jednak zdecydowanie przeważają siedliska borowe,
zajmujące łącznie aż 94% powierzchni kompleksu. Przesądza to o składzie gatunkowym, w 95% zdominowanym przez sosnę. Brzoza zajmuje
niespełna 2% powierzchni, dąb – nieco ponad 1%, olsza czarna – 1%,
świerk – 0,5%. Taka struktura gatunkowa to jednak w głównej mierze odzwierciedlenie dawnej działalności człowieka, kładącej kres istnieniu niegdysiejszej Puszczy Pomorskiej, której szczątki tu i ówdzie wciąż świadczą o jej przebrzmiałej potędze. Systematycznie trzebiona na potrzeby
kolonizacji (osadnicy wydzierali jej najlepsze ziemie), ale też dewastowana przez wojenne pożogi (na przykład szlakiem Tuchola – Osie zmierzała
41
do Prus Książęcych armia napoleońska, pozostawiając po sobie wielkie
spustoszenia; obie wojny światowe też kazały płacić dotkliwy haracz),
puszcza zmieniała swoje oblicze. W miejsce lasów mieszanych z coraz
większym natężeniem, systematycznie wprowadzano na przestrzeni wieków najbardziej produktywne monokultury sosnowe, skądinąd dobrze
sprawdzające się na słabych glebach. Powszechnie stosowano zręby zupełne, a na ogołoconych z drzew powierzchniach powielano stary schemat z sosną w roli głównej. Ta optyka sprawiła, że tylko na południu
kompleksu, na żyźniejszych glebach, spotkać można mniej monotonną
strukturę gatunkową, z udziałem dębów szypułkowego i bezszypułkowego, rzadziej buka i świerka.
Dzisiejsze Bory Tucholskie, choć ich piękno i walory przyrodnicze nie
podlegają dyskusji, tylko w niewielkim stopniu są więc tworem naturalnym. Ludzka ręka odcisnęła w tych lasach wyraźne piętno, również takie,
że rozległe, nienaturalne połacie sosnowe, nie tylko jednogatunkowe, ale
i jednowiekowe, okazują się bardzo podatne na gradacje szkodników
owadzich, choroby grzybowe, a zagrożenie pożarami jest tu bez porównania wyższe niż w lasach zróżnicowanych gatunkowo.
Niemal cały obszar LKP „Bory Tucholskie” podlega ustawowym formom ochrony przyrody. Utworzono tu m.in. trzy parki krajobrazowe:
Tucholski, Wdecki, Zespół Parków Chełmińskiego i Nadwiślańskiego
oraz trzy obszary chronionego krajobrazu: Śliwicki, Świecki i Wschodni. Najcenniejsze obiekty przyrodnicze objęte są ochroną rezerwatową.
A jest ich wyjątkowo dużo. Dość powiedzieć, że w samym Nadleśnictwie
Tuchola rezerwaty zajmują 2070 ha, czyli prawie 14% jego ogólnej powierzchni.
Na terenie Nadleśnictwa Dąbrowa znajdują się trzy rezerwaty przyrody:
„Jezioro Fletnowskie” to rezerwat częściowy o powierzchni 25,21 ha,
chroniący unikatową pod względem geomorfologicznym rynnę Jeziora
Fletnowskiego, przecinającą południkowo basen grudziądzki.
„Ostnicowe parowy Gruczna” jest rezerwatem częściowym (23,82 ha),
utworzonym w celu zachowania urozmaiconych wcięć erozyjnych, od
płytkich i wąskich do szerokich i wydłużonych, przechodzących w głębo42
LKP Bory Tucholskie
Spływ Brdą (P.F.)
kie jary zbocza doliny Wisły, z wyjątkową roślinnością kserotermiczną
o dużej wartości naukowej.
„Grabowiec” to również rezerwat częściowy o powierzchni 27,38 ha,
powołany w celu zachowania grądu zboczowego z chronionymi i rzadkimi gatunkami roślin.
Na terenie Nadleśnictwa Tuchola utworzono największy (1681,5 ha)
rezerwat „Dolina rzeki Brdy”. Obejmuje on dolinę Brdy o wyjątkowych
walorach geomorfologicznych, geologicznych, geobotanicznych i krajobrazowych. Często zalatują tutaj rybołowy, bociany czarne i tracze.
Rezerwat „Źródła rzeki Stążki” chroni obszar lasu, wód płynących,
użytków rolnych i ekologicznych o powierzchni 250 ha, stawiając za cel
zachowanie – ze względów naukowych, dydaktycznych, krajobrazowych
i turystycznych – fragmentu doliny Stążki z jej źródłami o wyjątkowych
walorach florystycznych.
W rezerwacie „Bagna nad Stążką” (678 ha) otwiera się wspaniały widok na największe w Borach Tucholskich torfowisko niskie. Występuje tu
43
charakterystyczny typ roślinności niskotorfowiskowej ze znaczną przewagą turzyc, określany jako murawy turzycowe. Rozległe bagna stwarzają
doskonałe warunki siedliskowe dla wielu gatunków ptaków, a prawdziwą
ozdobą tych mokradeł jest żuraw.
W Nadleśnictwie Tuchola warto zobaczyć przynajmniej niektóre z 64
pomników przyrody, np. 300-letni dąb „Wisielec” przy drodze dojazdowej do leśnictwa Świt (jak głoszą przekazy, na drzewie tym w dawnych
czasach wykonywano egzekucje, stąd nazwa), grupę głazów narzutowych „Piekło” w korycie Brdy, w tymże leśnictwie, czy leszczynę turecką
dwuwierzchołkową oraz świerka, rosnące na terenie Parku Dendrologicznego „Nad Stążką” przy siedzibie Nadleśnictwa Tuchola w Gołąbku.
Na 228 ha utrzymuje się użytki ekologiczne, prawdziwe klejnoty tej ziemi,
często nietknięte ręką ludzką, w stanie jak przed wiekami. Ochroną objęto tu m.in. takie gatunki, jak jarząb brekinia i cis pospolity. Wielka jest
różnorodność mchów i porostów. Z rzadkich gatunków ptaków należy
wymienić bielika, bociana czarnego, żurawia, zimorodka a ze ssaków –
bobra i wydrę.
W Nadleśnictwie Osie utworzono sześć rezerwatów:
Rezerwat ornitologiczny „Jezioro Miedzno” chroni lęgowiska ptactwa wodnego i błotnego. Obejmuje jezioro Miedzno wraz z otaczającymi
je bagnami i lasem. Bytują tu m.in.: żurawie, łabędzie, kaczki, bocian
czarny oraz rzadkie gatunki ptaków drapieżnych.
Rezerwat wodno-torfowiskowy „Dury” tworzą cztery dystroficzne,
kwaśne jeziorka wraz z otaczającymi je torfowiskami, na których znajdują się liczne osobliwości florystyczne, charakterystyczne dla torfowisk wysokich o różnych stadiach sukcesji. Występuje tu jedno z nielicznych stanowisk wszystkich trzech krajowych rosiczek – okrągłolistnej, długolistnej i pośredniej. Osobliwościami florystycznymi są również: żurawina
drobnolistkowa, bagnica torfowa, grzybienie północne i narecznica grzebieniasta. Wielką atrakcją są zbiorowiska mszarne, w tym bardzo rzadki
w kraju mszar przygiełkowy z przygiełką białą.
Rezerwat „Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego” obejmuje ochroną
rzadko spotykany w Borach Tucholskich grąd – bogate siedlisko leśne
z dębem, lipą i grabem jako gatunkami lasotwórczymi oraz jedno z naj44
LKP Bory Tucholskie
Rosiczka okrągłolistna, występująca w rezerwacie „Dury” (G. i T.K.)
większych skupisk jarzębu brekinii (brzęku) w Polsce. To swoista wyspa
lasu liściastego wśród zespołów borowych, w którym obok wiekowych
brzęków rosną około 250-letnie dęby szypułkowe, stare lipy drobnolistne,
klony, jawory, wiązy i inne drzewa. W runie zwraca uwagę obecność
rzadkich i chronionych roślin, np. wawrzynka wilczełyko, lilii złotogłów,
gnieźnika leśnego, podkolana białego i innych. Na korze starych drzew
liściastych spotkamy interesujące gatunki porostów.
Rezerwat torfowiskowy „Jezioro Łyse” obejmuje ochroną wody jeziora wraz z otaczającymi je torfowiskami i lasami oraz cenne ekosystemy
wodno-błotne i boru bagiennego z charakterystycznymi, rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin.
Rezerwat częściowy „Kuźnica” o powierzchni 7,27 ha utworzono
w celu ochrony fragmentów boru bagiennego z zarastającym jeziorem.
Spośród roślin chronionych, w runie występują tu m.in. bagno zwyczajne
i torfowce.
45
Rezerwat ścisły „Osiny” (21,91 ha, w tym 19,77 ha na terenie Nadleśnictwa Osie) powstał w celu ochrony śródleśnego torfowiska wysokiego
z roślinnością bagienno-torfowiskową. Tworzy go zatorfiona odnoga jeziora Łąkosz wśród sfalowanego pola sandrowego. Przeważający obszar
rezerwatu zajmują torfowiska wysokie i przejściowe, a drzewostany składają się głównie z olchy czarnej, brzozy omszonej i sosny zwyczajnej.
Spośród roślin chronionych i rzadkich występują tutaj m.in.: rosiczka
okrągłolistna, przygiełka brunatna i bagnica torfowa.
Obok siedziby Nadleśnictwa Osie mieści się siedziba Wdeckiego Parku
Krajobrazowego. Obie te jednostki oraz Nadleśnictwo Trzebciny ściśle
współpracują ze sobą, co wydaje się naturalne, zważywszy, że 60% powierzchni WPK zajmują lasy. „Osią” Wdeckiego Parku Krajobrazowego jest
Wda, zwana też Czarną Wodą, meandrująca między wysokimi brzegami,
porośniętymi sędziwymi drzewami, gdzie indziej leniwie tocząca swe czyste wody doliną wśród łąk. Na stromych zboczach nad Wdą rosną liczne
pomnikowe okazy dębów, lip i innych gatunków drzew. Nie brak też na terenie WPK drzewostanów tworzonych przez dęby szypułkowe, graby, lipy
drobnolistne, klony zwyczajne, jawory, osiki, wiązy górskie i brekinie.
Szeroko rozpowszechnione na terenie całych Borów Tucholskich są
pozostałości szaty roślinnej schyłku okresu lodowcowego – borówka bagienna, bagno zwyczajne i mącznica lekarska. Występują tu też takie relikty polodowcowe, jak: trzcinnik prosty, żurawina drobnolistkowa, fiołek
torfowy oraz kilka gatunków mszaków. Gatunki atlantyckie reprezentuje
kłoć wiechowata, przygiełka brunatna, szczotlicha siwa, chroszcz nagołodygowy i wąkrotka zwyczajna; kontynentalne gatunki leśno-stepowe –
pluskwica europejska; przyśródziemnomorskie – jarząb brekinia, którego
największe skupienie znajduje się w we wspomnianym rezerwacie „Brzęki im. Z. Czubińskiego”.
Ochrona prawna dotyczy tu m.in.: cisa pospolitego (największe na Niżu Środkowoeuropejskim skupienie starych drzew znajduje się w rezerwacie „Cisy Staropolskie” na terenie Nadleśnictwa Zamrzenica, poza obszarem LKP), rosiczki (wszystkie krajowe gatunki), storczykowatych
(m.in. podkolan biały, listera jajowata i kruszczyk szerokolistny) oraz widłaków. Interesującą grupą są porosty – organizmy o bardzo wysokiej
46
LKP Bory Tucholskie
wrażliwości na niekorzystne warunki środowiska. Ochroną otoczono
m.in. brodaczkowate oraz granicznika płucnika, przed około 100 laty szeroko rozpowszechnionego w Borach Tucholskich, a obecnie spotykanego
tylko nad Wdą. Spośród zwierząt kręgowych występuje tu 13 gatunków
płazów (w tym m.in. chronione: salamandra plamista, traszka grzebieniasta, grzebiuszka ziemna, kumak nizinny, rzekotka oraz ropuchy: szara,
zielona i paskówka), 149 gatunków ptaków, w tym 112 lęgowych, 23 pojawiające się regularnie podczas przelotów i trzy sporadycznie zalatujące
(m.in.: kszyk, brodziec krwawodzioby, pliszka żółta, błotniak stawowy,
bąk, zimorodek, jaskółka brzegówka, tracz nurogęś – zdecydowana większość to gatunki objęte ochroną prawną) i 42 gatunki ssaków. Obok wielu
pospolitych gatunków ryb, w czystych wodach Wdy żyją pstrąg potokowy
i lipień.
Tereny obecnego Wdeckiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny
dzięki swoim wybitnym wartościom na stałe wpisały się w historię ochrony rezerwatowej w Polsce. Już w 1827 r. objęto ochroną uroczysko z cisami w Wierzchlesie – jest to najstarszy chroniony obiekt na terenie Polski.
W Nadleśnictwie Trzebciny utworzono trzy rezerwaty przyrody:
Rezerwat wodno-torfowiskowy „Jezioro Ciche” powstał dla ochrony
dwóch śródleśnych jeziorek dystroficznych z roślinnością wodną i bagienną oraz fragmentu grądu subkontynentalnego. Na szczególną uwagę
zasługują: zespół lilii wodnych pokrywających niemal całą powierzchnię
lustra wody, coraz rzadziej spotykane turzycowisko z turzycą sztywną
oraz wykształcający się wokół akwenów zespół mszaru kępkowego z torfowcem magellańskim. Ponadto niezwykle cennymi elementami rezerwatu są: wawrzynek wilczełyko, listera jajowata, kruszczyk szerokolistny
oraz wymierające – bagnica torfowa, turzyca bagienna i inne.
„Jezioro Piaseczno” to rezerwat częściowy, biorący w ochronę cenny
pod względem naukowym i krajobrazowym ekosystem jeziora polodowcowego. Zlewnia jeziora porośnięta jest zwartym kompleksem leśnym,
dochodzącym do linii brzegowej. Wybitne są tu walory krajobrazowe
oraz szata roślinna (m.in. kłoć wiechowata i fiołek torfowy).
Z kolei „Martwe” to rezerwat częściowy o powierzchni 4,07 ha, ustanowiony w celu ochrony wód jeziora dystroficznego wraz z otaczającymi
47
je torfowiskami i lasami oraz cennych ekosystemów wodno-błotnych
i boru bagiennego z charakterystycznymi, rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin.
Na terenie Nadleśnictwa Woziwoda jest sześć rezerwatów (jeden
z nich, „Dolinę rzeki Brdy”, Nadleśnictwo Woziwoda dzieli z Nadleśnictwem Tuchola).
Rezerwat „Jeziorka Kozie” otacza ochroną cztery leżące obok siebie,
niewielkie zagłębienia wytopiskowe. Trzy z nich to jeziorka dystroficzne
(kwaśne, skąpożywne) o zarastającym lustrze wody (proces tworzenia
torfowiska wysokiego). Czwarte z zagłębień całkowicie pozbawione jest
już otwartego lustra wody i na całej powierzchni porośnięte drzewostanem sosnowym. W rezerwacie występują rośliny chronione, charakterystyczne dla torfowisk wysokich. Najbardziej malownicze jeziorko zostało
udostępnione zwiedzającym. W tym celu wybudowano kładkę drewnianą, pozwalającą dotrzeć na skraj tafli wody i obserwować rośliny chronione oraz proces zarastania i sukcesji roślin. Otulina tego rezerwatu przylega do otuliny innego – „Jezioro Zdręczno”. To rezerwat wodno-torfowiskowy, utworzony dla zachowania jeziora o charakterze eutroficznym.
Zdręczno jest ostatnim ogniwem długiej rynny odpływowej, wypełnionej
ciągiem jezior: Sztuczne, Grzybiec, Biała, Bieliniec, Ośna i Tuczno. Otulinę rezerwatu od strony zachodniej tworzy piękny starodrzew sosnowy.
Rezerwat „Cisy nad Czerską Strugą” powołano dla ochrony skupisk
cisa pospolitego w wielogatunkowym i wielopiętrowym drzewostanie,
a rezerwat „Ustronie” – fragmentu lasu mieszanego o charakterze naturalnym z udziałem buka, dębu, sosny, brzozy, grabu i brekinii. Ten drugi
to swego rodzaju „wyspa żyzności” wśród otaczających ją ubogich sandrów, które przecina Brda.
Rezerwat „Bagno Grzybna” chroni torfowisko wysokie, powstałe
w zagłębieniu wytopiskowym, wokół którego rozciągają się rozległe obszary suchych siedlisk borowych, tak charakterystycznych dla Borów Tucholskich.
Na terenie Nadleśnictwa Woziwoda znajduje się 48 pomników przyrody,
w tym 26 pojedynczych drzew oraz 18 grup drzew i alei. Tą formą ochrony
objęto także stanowiska roślin zielnych – dwa bagna zwyczajnego oraz po
48
LKP Bory Tucholskie
W rezerwacie „Jeziorka Kozie” (P.F.)
jednym wawrzynka wilczełyko i chrobotka alpejskiego. Wśród drzew pomnikowych najliczniejszą grupę stanowią okazałe, ok. 200-letnie dęby szypułkowe oraz cis pospolity (11 drzew), objęty w Polsce ochroną ścisłą. Są też
cztery pomnikowe sosny zwyczajne, z których najokazalszą nazwano „Królową Borów Tucholskich”. Spośród gatunków obcego pochodzenia na uwagę zasługują dęby błotne nad jeziorem Świdno.
W LKP „Bory Tucholskie” dobrze rozwinięta jest baza dydaktyczna.
W Nadleśnictwie Tuchola w świetlicy biura urządzono salę edukacji
ekologicznej, dysponującą sprzętem audiowizualnym oraz publikacjami
i pomocami naukowymi o tematyce leśnej. W budynku biurowym jest
też „Pokój historii leśnej”, w którym zgromadzono stare sprzęty i narzędzia leśne, wykorzystywane dawniej do prac w lesie. Zajęcia można prowadzić w Parku Dendrologicznym „Nad Stążką”, w którym na powierzchni 2,72 ha można podziwiać ponad 150 gatunków i odmian drzew
i krzewów. Zlokalizowano w nim „Letnią klasę” – drewniany obiekt,
w którym odbywają się lekcje przyrody, konkursy, warsztaty. Jednorazowo mogą z niej korzystać 24 osoby. Z kolei ścieżka przyrodniczo-dydak49
tyczna „Jelenia Wyspa” prezentuje charakterystyczne zbiorowiska roślinne występujące na terenie Borów Tucholskich, skupiając się na wybranych zagadnieniach ochrony przyrody i gospodarki leśnej. Trasa liczy
3,5 km i 12 przystanków, częściowo biegnie wzdłuż rzeki Stążki. Ścieżkę
można zwiedzać indywidualnie lub w zorganizowanych grupach, oprowadzanych przez leśnika.
Nadleśnictwo Tuchola jest nadleśnictwem dydaktycznym, co oznacza,
że na jego terenie odbywają praktyczną naukę zawodu uczniowie Zespołu
Szkół Leśnych i Agrotechnicznych w Tucholi.
W Nadleśnictwie Osie wytyczono leśną ścieżkę dydaktyczną „Zatoki” (czas przemarszu 2 godz.), która ukazuje ciekawe krajobrazowo fragmenty nadleśnictwa, przybliża pracę leśnika i prezentuje elementy zrównoważonej gospodarki leśnej. Ilustruje m.in. takie zagadnienia, jak: typy
siedlisk (łęg źródliskowy), znaczenie małej retencji w lesie, przyczyny
przebudowy gatunkowej drzewostanów, konieczność zachowania zgodności biocenozy z biotopem, formy ochrony przyrody, sortymenty drewna itp. Przystanek 12. urządzono na tarasie widokowym nad zalewem
Wdy – jeziorem Żur.
Nadleśnictwo Dąbrowa nawiązało współpracę ze szkołą podstawową
w Lipinkach. Wspólnym wysiłkiem urządzono, bogato wyposażoną
w przyrządy do obserwacji i poznawania świata przyrody, salę edukacyjną, zieloną klasę i stację meteorologiczną.
W szkole jest 50 miejsc noclegowych, dostępnych całorocznie, są też
kuchnia i stołówka. Placówka zapewnia grupom opiekę merytoryczną.
Ścieżkę przyrodniczoleśną „Grabowiec” wytyczono na skarpie rzecznej, z której rozciąga się malownicza panorama doliny Wisły. Trasa ścieżki znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły,
biegnie granicą rezerwatu „Grabowiec” i w pobliżu projektowanego rezerwatu „Czarcie Góry”. Rzecz charakterystyczna – ścieżka prezentuje
m.in. fragmenty lasu liściastego (dębowo-grabowego i klonowo-lipowego) – rzadkości w Borach Tucholskich.
Ścieżka przyrodniczoleśna „Rybno” biegnie historycznym szlakiem
partyzanckim, łącząc przysiółek Rybno ze wsią Lipinki. Prowadzi poprzez
sędziwy drzewostan i obok upraw leśnych, ilustrując m.in. stadia życia
50
LKP Bory Tucholskie
Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Woziwodzie (P.F.)
51
lasu, zagadnienia ochrony lasu i gospodarki łowieckiej. Pełni również rolę ścieżki rowerowej. Wyposażona w wiaty, ławy i zadaszenia, jest dobrze
przygotowana w równej mierze do edukacji, co do wypoczynku i rekreacji.
Już w chwili tworzenia LKP „Bory Tucholskie” Nadleśnictwu Woziwoda przypisano rolę centrum edukacyjnego tego kompleksu. Zaowocowało to powstaniem zespołu obiektów: Ośrodka Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, „Zielonej Szkoły”, ścieżki dydaktycznej, „Stodoły” wystawowo-konferencyjnej, „Bramy”, czyli punktu informacyjnego, oraz powierzchni dydaktycznych w terenie.
Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej leży na skarpie doliny Brdy,
przy siedzibie nadleśnictwa. Centralną część obiektu zajmuje dwupoziomowa sala, w której znajdują się m.in.: ekspozycje związane z lasem i gospodarką leśną (ptaki, zwierzyna, użytkowanie lasu, łowiectwo, kącik historyczny), miejsce na wystawy okolicznościowe, kącik projekcyjny dla
ok. 30 osób, mieszcząca 30 osób sala na konferencje, szkolenia bądź lekcje
oraz sala multimedialna ze stanowiskami komputerowymi z łączem internetowym. Ośrodek bogato wyposażony jest w pomoce dydaktyczne:
książki, filmy, czasopisma, publikacje, zbiory, zestawy tablic edukacyjnych, sprzęt audiowizualny itp.
Budynek „Zielonej Szkoły” znajduje się w sąsiedztwie pola biwakowego na malowniczej, starej bindudze nad Brdą. Mieszczą się tu: sala edukacyjna wyposażona w pomoce dydaktyczne (tablice edukacyjne, zbiory,
mikroskopy, sprzęt audio), cztery sale noclegowe z 37 miejscami, sanitariaty i niewielka kuchnia. Pozwala to organizować nie tylko kilkugodzinne zajęcia dla młodzieży, ale także kilkudniowe obozy czy warsztaty.
Obok „Zielonej Szkoły” urządzono ścieżkę sportową.
„Stodoła” wystawowo-konferencyjna to obiekt o charakterze letnim
(nieogrzewany), usytuowany w sąsiedztwie siedziby nadleśnictwa i Ośrodka
Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. Istnieje możliwość zainstalowania w nim nagłośnienia i podłączenia sprzętu komputerowego. Przestronne wnętrze pozwala organizować warsztaty dla maksymalnie 100 osób.
Ścieżka edukacyjna w postaci pętli, z początkiem przy siedzibie nadleśnictwa, ma ok. 4 km długości, przy czym możliwy jest wybór krótszych
wariantów. Na trasie urządzono przystanki z opisem różnych zagadnień
z zakresu gospodarki leśnej, ochrony przyrody i środowiska leśnego. Przy
52
LKP Bory Tucholskie
Z leśnikiem na ścieżce edukacyjnej w Nadleśnictwie Woziwoda (P.F.)
ścieżce ustawiono ławki i zadaszenia, a jej część, od Woziwody do leśniczówki (ok. 1 km), jest utwardzona. Można ją zwiedzać indywidualnie
i w zorganizowanych grupach.
Punkt informacyjny „Brama” tworzą tablice informacyjne umieszczone przy bramie wjazdowej na dziedziniec nadleśnictwa: „Mapa Nadleśnictwa Woziwoda” (krótki opis walorów przyrodniczych, ogólne dane o nadleśnictwie), „Plan sytuacyjny miejscowości Woziwoda”, „Zwierzęta Borów
Tucholskich – ssaki”, „Zwierzęta Borów Tucholskich – ptaki”.
Przy OEPL pod pomnikowym dębem oraz w wybranych miejscach na
ścieżce ustawione są w półkolach ławki, tworząc „zielone klasy”. Można
tam prowadzić ćwiczenia z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych.
Na terenie Nadleśnictwa Woziwoda znajduje się wybudowany w połowie XIX w. system nawodnień Wielkiego Kanału Brdy. To niezwykłe
dzieło hydrotechniczne, które – mimo znacznej dewastacji – jeszcze dzisiaj budzi podziw. System budowany dla rolnictwa utracił wprawdzie na
znaczeniu, ale wciąż odgrywa ważną rolę jako czynnik sprzyjający bio53
różnorodności w lasach, zwłaszcza na ubogich siedliskach oraz w monolitycznych drzewostanach sosnowych leżących w zasięgu jego oddziaływania. W sezonie letnim Wielki i Mały Kanał Brdy stają się łatwym i bezpiecznym szlakiem spływów kajakowych, szczególnie polecanym dla rodzin z małymi dziećmi i osób mniej wprawnych w pływaniu kajakiem.
Warto też zobaczyć inny obiekt inżynieryjny – akwedukt w Fojutowie –
ok. 3 km na północny zachód od wsi Legbąd, podobnie jak i uroczysko „Zielona Łąka” (2 km na południowy wschód od Woziwody) – obszar łąk na
piaszczystych glebach, nawadnianych niegdyś metodą stokowo-zalewową.
Z pewnością w Borach Tucholskich nie zabraknie wrażeń.
Nadleśnictwo Dąbrowa
ul. Leśna 25
86-131 Jeżewo
tel.: (052) 331 87 13
fax: (052) 331 87 16
[email protected]
www.dabrowa.torun.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Osie
ul. Rynek 11
86-150 Osie
tel.: (052) 332 95 03
fax: (052) 332 93 81
[email protected]
www.osie.torun.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Trzebciny
Trzebciny 30
89-505 Małe Gacno
54
tel.: (052) 336 10 28
fax.: (052) 336 10 28
[email protected]
www.trzebciny.torun.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Tuchola
Gołąbek 4
89-500 Tuchola
tel.: (052) 334 80 05, 334 80 73
fax: (052) 334 80 04
[email protected]
www.tuchola.torun.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Woziwoda
89-504 Legbąd
tel.: (052) 336 09 10
fax: (052) 336 09 13
[email protected]
www.woziwoda.torun.lasy.gov.pl
3
LKP
Lasy Beskidu
Sądeckiego
W
centralnej części Beskidu Sądeckiego leży Nadleśnictwo Piwniczna, wchodzące w skład Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie. Od wschodu graniczy z Leśnym Zakładem Doświadczalnym w Krynicy, należącym do Akademii Rolniczej w Krakowie.
Wspólnie tworzą Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Beskidu Sądeckiego”,
najmniejszy (19,6 tys. ha) z 19 takich obszarów powołanych do życia przez
Lasy Państwowe. Warto tu zajrzeć, i to nie tylko w zimie, kiedy ów malowniczy region biorą w swe posiadanie narciarze.
Lasy Nadleśnictwa Piwniczna porastają północne stoki pasma Radziejowej (najwyższe wniesienie 1265 m n.p.m.), południową stronę pasma
Jaworzyny Krynickiej (sięga 1114 m n.p.m.) oraz grupę Kraczonika. Całość położona jest w dorzeczu Popradu, dopływu Dunajca. Teren ma wybitnie górski charakter, a liczne wartkie potoki tną fragmenty pierwotnych lasów bukowo-jodłowych, tworzących niegdyś Puszczę Karpacką.
Nadleśnictwo gospodaruje na 13 228 ha lasów, zróżnicowanych gatunkowo i wiekowo. Na żyznych siedliskach lasu górskiego, zajmujących
w sumie ponad dwie trzecie powierzchni, występują głównie lasy jodłowo-bukowe. Ponad 20% powierzchni zajmuje siedlisko lasu mieszanego
górskiego, resztę porastają górskie lasy łęgowe i bory. W składzie gatunkowym dominuje buk (48%). Znaczący udział ma jodła (15%). Listę gatunków uzupełniają: sosna, modrzew i świerk. Swego rodzaju ciekawostką jest jednoprocentowy udział lipy. Warto jednak pamiętać, że drzewostany sosnowe, modrzewiowe i częściowo świerkowe, podobnie jak w całym Beskidzie Sądeckim, są wynikiem powojennych zalesień na glebach
porolnych, opuszczonych przez Łemków, wysiedlanych z tych terenów
w ramach niesławnej akcji „Wisła”. Pozostałe drzewostany, z wyjątkiem
56
LKP Lasy Beskidu Sądeckiego
tzw. odroślowych buczyn popasterskich, gdzie kiedyś wypasano bydło,
mają charakter naturalny.
Leżący za miedzą Leśny Zakład Doświadczalny w Krynicy powstał
w 1968 r. po przejęciu od Lasów Państwowych dawnego Nadleśnictwa Krynica. Obejmuje 6420 ha powierzchni, z czego 6209 ha stanowią lasy porastające pasmo Jaworzyny Krynickiej i zachodnią część Beskidu Niskiego.
90% powierzchni leśnej zajmuje las górski, resztę las mieszany górski i łęgowy górski. Naturalne pochodzenie mają tu drzewostany jodłowe, jodłowo-bukowe i bukowe z domieszkami jaworu, wiązu i jesionu. Natomiast
świerczyny, sośniny i modrzewie, zajmujące w sumie 2700 ha, sadziła już
ręka ludzka – podobnie jak w Nadleśnictwie Piwniczna, trafiły tu na grunty
porolne po przymusowym exodusie Łemków i, jako przedplonowe, obecnie poddawane są przebudowie gatunkowej.
Znakomite warunki rozwoju znajduje na tych terenach jodła, tworząca
miejscami lite drzewostany o wybitnej wartości genetycznej. Jodła z Powroźnika i okolic Tylicza to najwyższa klasa w skali kraju, a nawet na świecie.
Buczyna w Nadleśnictwie Piwniczna (P.F.)
57
Wszystkie drzewostany kompleksu są lasami ochronnymi. Prawie
trzecia ich część stanowi otulinę uzdrowiskową, a pozostałe zaliczono do
lasów wodo- i glebochronnych. A to oznacza, że obowiązują tu szczególne zasady gospodarki leśnej. Pozyskując drewno, stosuje się najmniej inwazyjne rodzaje rębni, podwyższa wiek rębności, dopuszcza jedynie ściśle
określone formy zagospodarowania rekreacyjnego itp. Gospodarka podporządkowana jest ochronie naturalnych drzewostanów bukowo-jodłowych i służy przebudowie wspomnianych drzewostanów przedplonowych. Te pierwsze użytkowane są z wielkim umiarem i odnawiane głównie w sposób naturalny. W drugich stosuje się rębnie gniazdowe (drewno
pozyskuje się z tzw. gniazd w drzewostanie, które odnawia się potem naturalnie lub sztucznie) i częściowe (stopniowe, równomierne przerzedzenie wybranej powierzchni), podsadzając gatunki docelowe – jodłę, buk,
jawor, jesion i inne.
Znajdujemy tu wiele przykładów udanego godzenia gospodarczych
funkcji lasu z licznymi funkcjami pozaprodukcyjnymi. Tam gdzie w jedlinach zastosowano rębnię przerębową, możemy obserwować nieprzerwany proces odnowienia naturalnego. Zarówno nalot (pochodzące z samosiewu, kilkuletnie drzewa, ledwie wychylające się z runa leśnego), jak
i podrost (półmetrowej wysokości młode pokolenie drzew) znakomicie
wykorzystują naturalną osłonę dojrzałego drzewostanu. W efekcie cieszą
oko wspaniałe jedliny, zróżnicowane pod względem wieku, wysokości
i grubości drzew. Tuż obok olbrzymich, nierzadko dwustuletnich jodeł,
sięgających 50 metrów wysokości i metra w pierśnicy (średnica pnia mierzona na wysokości piersi człowieka, 130 cm od ziemi, stąd nazwa), rosną
drzewa w średnim wieku, „młodzież” i siewki. Tu gołym okiem widać, co
to jest las bogaty, zrównoważony.
W Beskidzie Sądeckim praktycznie nieznane jest, tak rozpowszechnione w kraju, zjawisko zamierania świerczyn. Powszechna jest za to naturalna przemiana pokoleń: na miejsce ustępującego świerka wkraczają
zarówno jodła, jak i bardzo ekspansywny buk. Nie ma zrębów zupełnych.
Proces użytkowania lasu rozciągnięty jest na kilkadziesiąt lat. Najpierw
następuje naturalne przerzedzenie i pojawia się odnowienie. Dopiero gdy
odnowienie osiągnie odpowiedni kształt, usuwane jest górne piętro. Nie
58
Ryś – mieszkaniec lasów Beskidu
Śląskiego (P.F.)
ma sytuacji, w której na jakiś czas pozostaje wolna, niezagospodarowana
powierzchnia.
Nadleśnictwo Piwniczna w całości, a LZD w Krynicy prawie bez reszty, znajduje się w granicach utworzonego w 1987 r. Popradzkiego Parku
Krajobrazowego. W międzynarodowej klasyfikacji ECONET Leśny
Kompleks Promocyjny „Lasy Beskidu Sądeckiego” uzyskał najwyższą
rangę, został uznany za biocentrum i obszar węzłowy, co – nie wchodząc
w zawiłości kryteriów i ocen – oznacza, że lasy na tym terenie odgrywają
wielką rolę w sferze bioróżnorodności i funkcjonowania formacji przyrodniczych w skali już nie tylko lokalnej czy nawet regionalnej, ale większej całości – Karpat. Inną legitymacją jest zakwalifikowanie „Ostoi Popradzkiej” do kategorii Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk w europejskiej sieci Natura 2000.
59
Do największych osobliwości świata roślin należą tu: orlik pospolity,
tojad mołdawski, goryczka orzęsiona, omieg górski, ciemiężyca zielona,
zimowit jesienny, śnieżyca wiosenna i liczne storczyki. Faunę reprezentują takie rzadkie gatunki, jak: nadobnica alpejska, paź królowej, niepylak
mnemozyna, salamandra plamista, traszka karpacka czy kumak górski.
Dobre warunki bytowania znajdują roślinożercy: jeleń karpacki, sarna,
dzik oraz duże drapieżniki: wilk i ryś. W starych drzewostanach można
spotkać niedźwiedzia, zazwyczaj gościa ze Słowacji. Wrócił tu, nieobecny
od dziesięcioleci, bóbr. Puchacz, sóweczka, bocian czarny, orlik krzykliwy
i orzeł przedni, a w górnych partiach pasma Radziejowej – głuszec – to
tylko niektórzy przedstawiciele z listy rzadkich, bytujących tu ptaków
chronionych.
Równie bogato wypada przegląd rezerwatów przyrody ożywionej
i nieożywionej na terenie LKP. Pierwsze powstały już w latach 20. ubiegłego wieku za sprawą hrabiego Adama Stadnickiego. Stadnicki, postać
nietuzinkowa, posiadacz rozległych włości rolnych i leśnych, ciągnących
się od Krynicy, poprzez Szczawnicę, aż po tereny na Słowacji, właściciel
tartaków, zafascynowany był przyrodą. Absolwent studiów leśnych w Monachium, członek Polskiego Towarzystwa Leśnego, położył podwaliny
nowoczesnej gospodarki leśnej w Beskidzie Sądeckim. Rezygnując z niemałych dochodów, jakie uzyskałby ze sprzedaży drewna z najdorodniejszych, naturalnych drzewostanów, utworzył tu pierwsze cztery rezerwaty
leśne („Łanowiec”, „Barnowiec”, „Uhryń” i „Baniska”). Zmarł 10 marca
1982 r. w wieku prawie 100 lat. To między innymi dzięki niemu zachowały się fragmenty pierwotnej Puszczy Karpackiej, wiekowe jodły, buki i jawory, z omszałymi, zwalonymi pniami leśnych olbrzymów zalegających
na dnie lasu. Takich obrazków na próżno by szukać w standardowym lesie gospodarczym.
Na terenie LKP leży siedem rezerwatów:
Rezerwat „Hajnik” o powierzchni 16, 9 ha usytuowany jest przy zbiegu dwóch potoków, płynących głębokimi wąwozami, zatarasowanymi
miejscami przez powalone, stare drzewa. Osobliwością jest fragment czystego drzewostanu jodłowego o naturalnym charakterze, w wieku 130–
–180 lat. Niektóre jodły osiągają tu 100–115 cm w pierśnicy i ok. 40 m
60
wysokości. Dominującym zespołem pozostaje jednak buczyna karpacka
z mieszanym drzewostanem jodłowo-bukowym. Runo jest bardzo gęste,
wysokie, z dużym zróżnicowaniem gatunkowym. Najwięcej jest wietlicy
samczej oraz jeżyny gruczołowatej. Reprezentowane są wszystkie gatunki
typowe dla lasów bukowych tego zespołu, np. żywce – gruczołowaty i cebulkowy, żywokost – sercowaty i bulwiasty oraz paprotniki. Występują
też bardzo rzadkie grzyby – soplówki.
Historia rezerwatu „Las Lipowy Obrożyska” (100,4 ha) sięga 1919 r.
Przedmiotem ochrony jest tu wyjątkowy w skali europejskiej, reliktowy
drzewostan lipy drobnolistnej, z licznymi starymi okazami, w zasięgu regla dolnego Karpat. W zbiorowisku grądu lipowego występują dwa warianty: lipowy ubogi z mchem płonnikiem i lipowy żyzny z gwiazdnicą
wielkokwiatową. W niżej położonych partiach rezerwatu występują płaty
olszyny karpackiej, a na dnie dolinki – zbiorowiska łąkowe. Różnorodność zbiorowisk roślinnych rezerwatu jest częściowo uwarunkowana licznymi osuwiskami terenu. Obszar rezerwatu cechują łagodniejsze warunki
termiczne niż w niedalekim otoczeniu, co tłumaczy też obecność fragmentami praktycznie litego drzewostanu lipowego. Badania naukowe dowodzą, że lipa w rezerwacie wciąż jest bardzo żywotna i nie grozi jej wyparcie przez inne gatunki, chociaż wysoki jest tu również udział jodły
w drzewostanach (prawie 42%).
Rezerwat „Żebracze” (44,7 ha, otulina – 148,7 ha) zajmuje część stoku
Kotelniczego Wierchu. Podziwiać tu można piękną buczynę karpacką.
Bukowo-jodłowe drzewostany, których średni wiek wynosi ok. 150 lat,
porastają stromy, południowo-zachodni stok góry na wysokości od 700
do 1000 m n.p.m. Przewaga buka w podszycie wskazuje na to, że gatunek
ten zachowa dominację również w przyszłości, stopniowo wypierając jodłę, jak to się często obserwuje w drzewostanach regla dolnego w Beskidach. W runie występuje podlegająca ochronie marzanka wonna. Rosną
tu ponadto: gajowiec żółty i paprocie: narecznica, wietlica, zachyłka
oszczepowata i zachyłka trójkątna. Dodatkowym walorem są liczne wychodnie skalne.
Rezerwat „Baniska” (55,5 ha) założono w 1924 r. Fragmentami leży
na obszarze starego osuwiska, które zasłało dno doliny zwałami rumoszu
61
piaskowcowego. Na tym podłożu ukształtowały się gleby brunatne, dziś
porośnięte buczyną karpacką, a gdzie indziej bielicowe, na których usadowiła się kwaśna buczyna górska. Dolnoreglowy drzewostan bukowy
z dużym udziałem jodły i jaworu oraz domieszką świerka pokrywa stoki
źródliskowej części potoku Baniska. Wiek drzewostanu waha się od 90 do
170 lat, ale niektóre okazy mają po ok. 200 lat. Najokazalsze są jodły, których wysokość często przekracza 30 m. Podobne rozmiary osiągają buki.
W bogatym runie występują m.in.: niecierpek pospolity, żywokost sercowaty, paprotniki – Brauna i kolczysty, żywce, szałwia lepka. W uboższym
runie buczyny kwaśnej większy udział mają: trzcinnik leśny, borówka
czarna, podbiałek alpejski, kosmatka olbrzymia i kosmatka gajowa.
W szczelinach odsłoniętych skał piaskowcowych występują: widłak wroniec, zanokcica zielona i paprotka zwyczajna.
Rezerwat „Lembarczek” (47,1 ha) leży na stokach masywu Lembarczka w paśmie Jaworzyny Krynickiej. Przecinają go trzy potoki, które
wycięły głębokie, strome jary. Prawie całą powierzchnię rezerwatu zajmuje buczyna karpacka. Drzewostan budują buk i jodła, miejscami w domieszce jest jawor.
W rezerwacie „Wierchomla” (25,4 ha), oprócz naturalnego starodrzewu jodłowo-bukowego, ochronie podlegają ciekawe grzebienie skalne, tworzone przez piaskowce gruboziarniste. Teren jest bardzo urozmaicony morfologicznie, ale też interesujący hydrograficznie. Znajdują się tu cztery źródła dające początek Pustej – dopływowi potoku Wierchomlanka. W całym
rezerwacie rośnie las z bukiem i niewielkim udziałem jodły. Rezerwat wyglądem przypomina pierwotną puszczę górską. Występują tu okazałe drzewa, głównie jodły, których najstarsze okazy uschły, zwaliły się na ziemię lub
stoją martwe, a liczne dziuple w tych ostatnich są dogodnymi miejscami
gniazdowania ptaków. Ok. 40% powierzchni rezerwatu zajmuje młode, 15–
–40-letnie pokolenie lasu.
Wreszcie rezerwat „Okopy konfederackie”, utworzony w celu zachowania dla potomnych historycznych, osiemnastowiecznych umocnień
konfederatów barskich.
Z pomników przyrody, na terenie zarządzanym przez LZD, warto polecić uwadze „Diabelski kamień”, położony na ścieżce przyrodniczej
62
W rezerwacie „Okopy konfederackie” koło Tylicza (P.F.)
„Na stoku Jaworzyny Krynickiej”. To zbudowany z piaskowca ostaniec
skalny, któremu postępująca erozja nadała kształt wielkiego grzyba. Ostaniec otoczony jest ciekawym drzewostanem. Podziwiać go można przy
czerwonym i zielonym szlaku turystycznym z Krynicy na Jaworzynę. Pod
samym szczytem Jaworzyny Krynickiej zobaczyć można zadziwiające
„Tańczące buki”. Drzewa, rosnące na wysokości 1100 m n.p.m., a więc
na poziomie górnej granicy występowania tego gatunku w Karpatach,
skarłowaciały pod wpływem ciężkich warunków siedliskowych i atmosferycznych. Są niskie, sękowate i powyginane niczym w tańcu. LZD wystąpił już z wnioskiem, aby „roztańczony zespół” objąć ochroną prawną.
Zarówno nadleśnictwo, jak i sąsiedni zakład doświadczalny krakowskiej Akademii Rolniczej dokładają starań, aby popularyzować w społeczeństwie problematykę leśną i nowoczesne, wielofunkcyjne leśnictwo.
Wielką wagę przywiązują do edukacji leśnej, zwłaszcza młodzieży i dzieci. Na terenie LKP, własnym sumptem nadleśnictwa i LZD, ale również
we współpracy z lokalnymi władzami i organizacjami pozarządowymi,
63
wyznaczono kilkaset kilometrów szlaków wędrówek pieszych i rowerowych. W wyższych partiach gór przebiegają trudniejsze szlaki turystyczne, niżej zaś ścieżki rekreacyjne i spacerowe. Dobrze rozwinięta jest sieć
dróg, parkingów, miejsc biwakowych, placów zabaw (najnowszy w Małej
Roztoce). Nie brakuje także tras dla miłośników jazdy konnej. Poprad,
a w nim dorodne lipienie i pstrągi, przyciąga wędkarzy. Na gości czekają
flisackie łodzie – dwugodzinny spływ z Piwnicznej do Rytra to jedna
z atrakcji Doliny Popradu. Pełne niepowtarzalnego uroku są liczne cerkiewki – ostatni ślad po łemkowskiej przeszłości tej ziemi. Większość
z tych obiektów leży na Małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej.
Pod ich krytymi gontem dachami doskonałe warunki do rozrodu znajdują nietoperze.
Szczególne znaczenie mają obiekty, które pozwolą wędrującym nie tylko zachwycać się krajobrazami, ale też poznawać i rozumieć procesy zachodzące w środowisku naturalnym. W wyremontowanej, zabytkowej
XIX-wiecznej leśniczówce w Roztoce Małej koło Rytra w 2007 r. Nadleśnictwo Piwniczna otwiera solidnie wyposażony Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. W sąsiedztwie budynku – miejsce na ognisko i spotkania na świeżym powietrzu, wiata edukacyjna i parking oraz leśna ścieżka
edukacyjna dla „zielonej szkoły”.
W LKP nie brak ścieżek edukacyjnych. Ścieżkę przyrodniczą w rezerwacie „Las Lipowy Obrożyska” najlepiej zwiedzać z leśnikiem-przewodnikiem w grupach ok. 15-osobowych, rezerwując na wędrówkę ok. 3
godzin. Najdogodniejsze dojście – od ul. Lipowej w Muszynie. Ścieżka
wyposażona jest w tablice zawierające informacje na temat wybranych
fragmentów rezerwatu. Urządzono tu siedem przystanków. Pierwszy to
świetlisty las liściasty – grąd wschodniopolski. To drzewostan złożony
głównie z lipy drobnolistnej w wieku ok. 200 lat, z domieszką grabu, jodły
i jaworu. Schodząc wijącą się wśród drzew ścieżką, warto zachować ciszę,
by nie spłoszyć pasących się w tej części lasu saren, a także posłuchać licznych ptaków śpiewających. Warto zwrócić uwagę na pnie martwych
drzew leżących na stoku – widać wyraźnie różny stopień rozkładu drewna i powolną przemianę w podłoże leśne. Przystanek nr 2 prezentuje olszynę karpacką na dnie leśnego parowu. Przystanek nr 3 ilustruje zjawi64
sko stopniowego wypierania jodły przez buka na terenie Popradzkiego
Parku Krajobrazowego i proces sukcesji naturalnej. Przystanek nr 4 wyznaczono przy dorodnym okazie świerka. Następny leży w grądzie
wschodniopolskim, w którym lipom towarzyszy jawor, cenna domieszka
biocenotyczna wpływająca swoją obecnością na środowisko leśne (opad
liści o określonym odczynie, związki z grzybami, regulacja dostępu do
światła i inne). Atrakcją tej części rezerwatu jest występujący tu, chroniony dziki kot leśny – żbik. Przystanek nr 6 opowiada o buczynie karpackiej; ostatni wyznaczono przy kępie dorodnych modrzewi polskich.
Nadleśnictwo i stowarzyszenie „Greenworks” wspólnie urządziły
ścieżkę dydaktyczną w Gminnym Parku Ekologicznym w Rytrze. Ma
ona 300 m długości i przebiega przez park o powierzchni 0,52 ha. Na
ścieżce wyznaczono cztery przystanki przyrodnicze. Nad położonym we
wschodniej części parku niewielkim stawem wybudowano pomost obserwacyjny (dostępny również dla niepełnosprawnych), który pozwala
obserwować życie środowiska przyrodniczego związanego z wodą.
W leśnictwie Żegiestów, na Łopacie Polskiej, zlokalizowana jest ścieżka
ornitologiczna odkrywająca tajniki życia ptaków. Piwniczna zaprasza na
gminną górę „Kicarz” ze ścieżkami spacerowymi oraz platformą widokową, otwierającą panoramę przełomu doliny Popradu.
Wytrwałym piechurom można polecić „Szlak przyrodniczy im. Adama Stadnickiego”. Przejście całego szlaku (Łabowa – Dolina Uhryńskiego Potoku – Nawojowa – Uhryń – Rezerwat Medwiczka – Hala Łabowska
– Hala Jawor – Rezerwat Łanowiec – Hala Krajnia – Barnowiec – Skałka
Składziszczańska – Dolina Kamienica Nawojowska – Beskid Niski – Polanka Średnia – Polanka Martyńska – Radziejowa – Prehyba – Zadnie
Góry – Makowica – Potok Rzyczanowski – Rzyczanów – Rytro) zajmie
przynajmniej 10 godzin dobrego marszu, toteż najlepiej przeznaczyć na
to dwa dni, z noclegiem na Hali Łabowskiej. Na trasie ustawiono dwie
wiaty, pod którymi można odpocząć lub schronić się w razie niepogody,
wyznaczono też punkty widokowe. Ścieżka, poza walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi Popradzkiego Parku Krajobrazowego, oferuje
spotkania z zabytkami (Uhryń, Rzyczanów). Po drodze zobaczymy urokliwe cerkiewki, kapliczki i przydrożne krzyże. Wyznaczone na trasie
65
przystanki służą informacją o florze i faunie regionu. Szlak wiedzie przez
bogate lasy, które niegdyś tworzyły Puszczę Karpacką. Mało jest w Polsce
zakątków o takim bogactwie jodeł, świerków, buków i jaworów.
Cechy użytku ekologicznego i tzw. środowiska ekotonalnego prezentuje
punkt edukacyjny „Stary kamieniołom”. Występują tu takie gatunki płazów, jak: traszka karpacka, górska i grzebieniasta, salamandra plamista, ropucha szara, kumak górski i żaba trawna. Wszystkie rozmnażają się corocznie w odtworzonych, okolicznych oczkach wodnych.
LZD zaprasza na ścieżkę „Na stoku Jaworzyny Krynickiej”. Liczy
ona 14 przystanków rozmieszczonych na 4,5-kilometrowej trasie. Wejście
na Jaworzynę, najwyższy szczyt we wschodniej części Beskidu Sądeckiego, przyjdzie może okupić sporym wysiłkiem, ale na miejscu, przy dobrej
pogodzie, wynagrodzi to piękna panorama Beskidu Sądeckiego, Niskiego, Wyspowego, Gorców, Pienin, a nawet Tatr. Ścieżka daje jedyny w swoim rodzaju przekrój lasów krynickich.
Dwadzieścia minut drogi od dolnej stacji kolejki gondolowej na Jaworzynę znajduje się powierzchniowy pomnik przyrody „Las pod Jaworzyną”. Ochroną objęto tu drzewostan bukowy (okazy ponad 150-letnie)
i jodłowy o charakterze pierwotnej puszczy. Stare drzewa rosną na osuwisku bloków piaskowca, a na dnie lasu leżą powalone, zmurszałe pnie. Skały porośnięte są paprociami. Podziwiać tu można łany miesiącznicy trwałej, zwanej przez miejscową ludność „judaszowymi srebrnikami”, jako że
jej nasiona okryte są srebrną łuszczyną.
Poniżej szczytu można odpocząć w schronisku o ciekawej historii
i zwiedzić położone obok Muzeum Turystyki Górskiej. Ciekawostką dendrologiczną jest rosnąca przy schronisku 60-letnia sosna limba – pomnik
przyrody, na naturalnych stanowiskach spotykana u nas tylko w Tatrach.
Nie można też ominąć ścieżki edukacyjno-przyrodniczej „Na Rakowsku” w leśnictwie Tylicz na terenie LZD. Ścieżka ma 4 km długości,
zaczyna się przy źródełku położonym ok. 2 km od rynku w Tyliczu. Wyznaczono przy niej osiem stanowisk do obserwacji przyrodniczych. Ukazuje naturalne walory przyrodnicze, ochronne i krajobrazowe okolicznych lasów, a także rezultaty prawidłowo prowadzonej gospodarki leśnej,
m.in. przebudowę osłabionych przez silne wiatry drzewostanów świerko66
Na Jaworzynę Krynicką można wejść ścieżką edukacyjną lub wjechać kolejką
gondolową (P.F.)
Początek ścieżki
przyrodniczej „Na
Rakowsku” (K.F.)
67
wych, przebudowę przedplonowych drzewostanów sosnowych na dawnych gruntach porolnych czy jodłowy drzewostan nasienny z licznymi
okazami jodeł o imponujących rozmiarach. Ścieżka prezentuje jeszcze
jedną specjalność Beskidu Sądeckiego – bogactwo źródeł wód leczniczych i mineralnych. To największy i najzasobniejszy w Polsce region występowania wód mineralnych typu szczawy o dużej zawartości związków
żelaza (stąd dominacja rdzawego koloru wydzielających się z wody osadów) oraz wód kwasowęglowych. Udostępniają je, m.in. balneoterapii,
naturalne źródliska i odwierty. W Krynicy, Tyliczu i Łomnicy występują
też tzw. mofety, z których z głębi ziemi ulatnia się dwutlenek węgla. Największa mofeta leży na dnie bagnistego koryta Potoku Złockiego, w miejscowości Złockie koło Muszyny. Można tam obserwować, jak na powierzchni 25 m2 spod powierzchni wody wydobywają się bąble tego gazu.
Obrazowe nazwy mają okoliczne źródła mineralne: największe to „Bulgotka”, bijące z dna potoku – „Zatopione”, a okolicznej suchej ekshalacji
dwutlenku węgla nadano jednoznaczne imię – „Dychawka”. Szczególną
oprawę mofecie w Złockiem nadaje bulgocące, rdzawe błoto, kontrastujące z otaczającą je niezwykle bujną (za sprawą koncentracji dwutlenku węgla) zielenią niskopiennej roślinności.
Nadleśnictwo Piwniczna
ul. Zagrody 32
33-350 Piwniczna-Zdrój
tel.: (018) 446 40 26
fax: (018) 446 41 94
[email protected]
www.piwniczna.krakow.lasy.gov.pl
Leśny Zakład Doświadczalny Krynica
ul. Ludowa 10
33-380 Krynica-Zdrój
tel.: (018) 471 20 68, 471 22 42
fax: (018) 477 77 70
[email protected]
www.lzdkrynica.ar.krakow.pl
68
4
LKP
Lasy Beskidu
Śląskiego
LKP Lasy Beskidu Śląskiego
L
eśny Kompleks Promocyjny „Lasy Beskidu Śląskiego” powołano
do życia w grudniu 1994 r. Obejmuje prawie 40 tys. ha najpiękniejszych górskich lasów w pasmach Beskidu Śląskiego, Małego i Żywieckiego. W jego zasięgu znalazły się cztery nadleśnictwa podlegające Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach: Bielsko, Ustroń, Węgierska Górka i Wisła. Północna granica tego obszaru opiera się na wielkim zbiorniku w Goczałkowicach, zaopatrującym Śląsk w wodę. Na zachodzie sięga Czech, a na południu – Słowacji, sąsiadując zarazem z najbardziej wysuniętym na południe nadleśnictwem katowickiej RDLP –
Ujsoły.
Północna część kompleksu nie zapowiada jeszcze jego górskiego charakteru – wzniesienia są tu stosunkowo niewielkie i nie przekraczają
500 m n.p.m. Ale sam Beskid Śląski, biegnąca z północy na południe
zwarta grupa górska, górująca nad Bramą Morawską, Pogórzem Cieszyńskim i Kotliną Oświęcimską, choć – wydawałoby się – nie legitymuje
się imponującymi wysokościami (najwyższy szczyt, Skrzyczne, ma
1257 m n.p.m.), z racji przymiotów terenu i klimatu nie pozostawia już
żadnych wątpliwości – są to prawdziwe góry, piękne i groźne. Wrażenie
to potęgują głęboko wcięte doliny i bardzo duże rozpiętości wysokości
względnych. Dość powiedzieć, że Wisła, biorąca swój początek na stokach Baraniej Góry (1220 m n.p.m.), w Ustroniu toczy swe wody na wysokości ledwie 330–360 m n.p.m.
Bezpośrednie sąsiedztwo Bramy Morawskiej i Kotliny Oświęcimskiej
sprawia, że bez większych przeszkód napływa tu wilgotne powietrze z zachodu i zimne z północy. W partiach szczytowych roczne opady przekra70
Słynne świerki istebniańskie w Nadleśnictwie Wisła (W.Ł.)
71
czają nierzadko 1500 mm. To tyle, ile w znacznie wyższych Tatrach, Karkonoszach i na Babiej Górze. Ostre zimy i długo utrzymująca się pokrywa śnieżna od lat sprowadzają tu miłośników narciarstwa, a Ustroń,
Szczyrk, Wisła, Istebna czy Brenna stwarzają znakomite warunki do sportu i rekreacji.
Obfite opady sprzyjają rozwojowi bogatych ekosystemów leśnych.
W zgodnej opinii specjalistów występuje tu najcenniejszy w skali europejskiej ekotyp świerka pospolitego, zwany świerkiem istebniańskim.
Grupy monumentalnych okazów spotkać można w okolicach Ustronia,
Wisły i Istebnej. Rekordowe świerki przekraczają 50 m wysokości, a drzewostany o zasobności drewna 1300 m3/ha wielokrotnie biją na głowę notowaną w kraju średnią zasobność dojrzałych drzewostanów.
Zdecydowana większość świerków nie jest tu jednak, niestety, gatunkiem rodzimym. W dawnych wiekach tutejsze siedliska, charakterystyczne dla naturalnej formacji buczyny karpackiej, opanowane były przez buki i jawory. Stopniowo jednak karpacka puszcza ustępowała pod presją
osadnictwa, rolnictwa i gospodarki pasterskiej. Jej los ostatecznie przypieczętowała rewolucja przemysłowa w XIX w. i rozwój śląskiego hutnictwa i górnictwa. Drogę dla ożywionego eksportu cennego surowca otworzyła w drugiej połowie XIX w. kolej żelazna.
Aby sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu na drewno, zaczęto w Beskidach prowadzić na dużą skalę leśną gospodarkę wysokotowarową. Dotychczasowa, polegająca na wybiórczym użytkowaniu i samoodnawianiu
lasów, a więc naturalnej regeneracji biocenoz leśnych, ustąpiła eksploatacji puszczy zrębami zupełnymi, odnawianymi głównie świerkiem, dającym wysoką produktywność. Nikt wówczas nie przywiązywał wagi do
pochodzenia materiału genetycznego, bo też nie było najmniejszej wiedzy na ten temat. Nasiona sprowadzano więc nawet z odległych rubieży
dawnych Austro-Węgier.
Obecny duży udział świerka w zachodniej części Karpat to w dużej
mierze historyczne echo przynależności tych ziem do cesarsko-królewskich dóbr skarbowych, a lasów Żywiecczyzny – do prywatnych włości
Habsburgów (tzw. Komory Cieszyńskiej). W miejsce lasów mieszanych
wprowadzono monokultury świerkowe. Ogółem sztucznie zalesiono
72
świerkiem 70% naturalnych siedlisk buczyny karpackiej w Beskidzie Zachodnim.
Obecnie w całych Beskidach świerk zajmuje prawie 62% powierzchni
lasów, buk – niespełna 19%, sosna – 6,5%, a 5,5% – następna w kolejności
jodła. Maksymalny udział świerka nie powinien przekraczać tu 35–40%,
podczas gdy w wielu kompleksach leśnych wynosi 80% i więcej.
Rosnące w miejscu urozmaiconych lasów reglowych obce, prawie czyste świerczyny należą dziś do obszarów najbardziej zagrożonych emisjami przemysłowymi pochodzącymi głównie z Górnego Śląska i Karwińsko-Ostrawskiego Okręgu Przemysłowego. Nakładają się na to emisje lokalne i komunikacyjne, zakłócenia w bilansie wodnym, skutki żywiołowego osadnictwa, urbanizacji itp. Od lat lasy podlegają tu też niezwykle
silnej ekspansji turystycznej.
Powszechnie obserwowana w Beskidzie Śląskim i Żywieckim destrukcja świerczyn zdecydowanie nasiliła się w ostatnich latach. Mrozy, susze,
silne wiatry, zanieczyszczenie atmosfery i gleby oraz kwaśne deszcze, gradacje owadów liściożernych w osłabionych drzewostanach, potem szkodniki wtórne (zwłaszcza korniki i inne owady żerujące pod korą) i choroby
grzybowe – wszystko to składa się na początek ich końca. Za swoiste memento można uznać fakt, że „znak firmowy” beskidzkich lasów, najsłynniejszy z istebniańskich kolosów z leśnictwa Bukowiec, świerk Andersona (53 m wysokości, 70 cm w pierśnicy, 11 m3 miąższości), w obliczu którego znamienity skandynawski profesor, Enar Anderson, w 1953 r. z szacunkiem chylił czoła – przeszedł do historii. Padł w 2006 r. pod naporem
kwietniowej wichury.
Leśnicy walczą z dramatem świerczyn, realizując „Program dla Beskidów”, opracowany w 2002 r. przez katowicką RDLP przy współpracy ekspertów Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej w Krakowie, zakładający
przebudowę struktury gatunkowej drzewostanów. To jedno z priorytetowych dziś zadań dla LKP „Lasy Beskidu Śląskiego”. Preferowane w ramach przebudowy drzewostanów gatunki to: jodła, buk, modrzew, jawor,
jarzębina, limba. W maksymalnym stopniu wykorzystywane są naturalne odnowienia jodły, buka, a także świerka dobrej jakości w miejscach,
gdzie ma szanse przetrwać. W partiach górskich, położonych powyżej
73
1000 m n.p.m., pozostanie on zresztą podstawowym gatunkiem lasotwórczym – zarówno klimat, jak i gleba nie pozwalają na hodowlę innych gatunków o znaczeniu gospodarczym. Znacząca rola przypada w dziele
przebudowy Karpackiemu Regionalnemu Bankowi Genów oraz szkółce
w Wyrchczadeczce, w Nadleśnictwie Wisła.
Wszystkie lasy na terenie opisywanego LKP mają status lasów ochronnych. Bogactwo form przyrodniczych sprawia, że nie sposób byłoby pokrótce pokazać choćby część interesujących obiektów.
W każdym z czterech nadleśnictw wchodzących w skład LKP znajdziemy rezerwaty. Największy, „Barania Góra” (383 ha), zlokalizowany
w Nadleśnictwie Wisła, obejmuje źródła królowej polskich rzek. Drugi,
„Wisła”, nie znajdujący się w zarządzie Lasów Państwowych, miniaturowy w porównaniu z poprzednim (18 ha), to miejsce tarlisk pstrąga (ze
względu na zakwaszenie wody, ryba ta jest tu jednak wielką rzadkością).
Prawie 100-hektarowy rezerwat „Czantoria” w Nadleśnictwie Ustroń,
na północnych zboczach Czantorii, chroni drzewostany o charakterze
naturalnym, w których dominuje buk. Z kolei w rezerwacie „Skarpa Wiślicka” podziwiać można las liściasty z bogatym runem. W sąsiedztwie góry Tuł, w rezerwacie „Zadni Gaj”, ochroną objęto cisy, a w Marklowicach koło Cieszyna, w rezerwacie „Kopce” – wielogatunkowy, naturalny
drzewostan grądowy. Sieć rezerwatów wzbogacił, przejęty w 1997 r. przez
Nadleśnictwo Ustroń od miasta Cieszyna i leżący na jego gruntach, rezerwat leśny „Lasek Miejski nad Olzą”, z licznymi stanowiskami cieszynianki wiosennej.
Rezerwat „Romanka” na terenie Nadleśnictwa Węgierska Górka
chroni pierwotny, górnoreglowy, karpacki bór świerkowy, w którym średni wiek drzew wynosi 200 lat. Wysokogórski bór świerkowy w tak zawansowanym wieku znajduje się już w okresie naturalnego rozpadu drzewostanu i kształtowania się młodego pokolenia lasu – ten proces można
w „Romance” zobaczyć na własne oczy. Z kolei rezerwat „Kuźnie” obejmuje zgrupowanie wychodni skalnych, jaskiń oraz dorodnego drzewostanu świerkowego.
W Nadleśnictwie Bielsko rezerwat „Stok Szyndzielni” chroni zbiorowiska kwaśnej i żyznej buczyny karpackiej, dolnoreglowy bór mieszany
74
Drzewostany na stokach Skalicy (K.F.)
75
oraz źródłowy odcinek potoku Barbara o niespotykanej mozaice biocenoz. Następny, „Jaworzyna”, oprócz buczyny karpackiej ma na względzie
ochronę dobrze zachowanych fragmentów jaworzyny górskiej, natomiast
„Dolina Łańskiego Potoku” chroni zalewową dolinę z łęgiem wyżynnym, w którego bogatym runie występuje 18 gatunków rzadkich roślin.
Zupełnie odmienny typ od poprzednio wymienionych reprezentuje rezerwat „Rotuz”, gdzie na 41 ha występują mszyste torfowiska w otoczeniu borów bagiennych.
Z racji walorów przyrody ożywionej i nieożywionej utworzono na terenie LKP „Lasy Beskidu Śląskiego” również parki krajobrazowe: Park
Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, Park Krajobrazowy Beskidu Małego
oraz Żywiecki Park Krajobrazowy. Ich uzupełnieniem są zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: „Cygański Las” i „Dolina Wapienicy” (oba
w Nadleśnictwie Bielsko).
Ogromna mozaika środowisk leśnych na tym obszarze – od nizinnych
lasów i borów sosnowych w dolinie Wisły, poprzez różnorodne odmiany
lasów wyżynnych i paletę siedlisk dolnoreglowych, do grani na wysokościach przekraczających 1200 m n.p.m., pokrytych borem wysokogórskim – daje fundament wielkiej złożoności zbiorowisk roślinnych (fitocenoz). LKP stawia sobie za cel ochronę i wspieranie różnorodności biologicznej. Mamy zatem na tym terenie pół setki pomników przyrody i trudne do zliczenia stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin.
Wśród nich wymieńmy tylko takie, jak: cieszynianka wiosenna (licznie
występuje tylko w okolicach Cieszyna i na Śląsku Cieszyńskim, zakwita
niekiedy już w drugiej połowie lutego!), śnieżyczka przebiśnieg, pióropusznik strusi, parzydło leśne, naparstnica purpurowa, widłaki, dziewięćsił bezłodygowy, storczyki. Lasy obfitują w zwierzynę: jelenie, sarny, dziki, lisy, kuny, zające, kuropatwy i bażanty. Świat zwierząt chronionych reprezentują m.in.: niedźwiedź brunatny, wilk, ryś, gronostaj, wydra, zaskroniec, żmija, padalec, traszka, salamandra, puchacz, myszołów, kruk,
pluszcz, zimorodek, bocian czarny, trzmielojad i głuszec.
Głuszcowi poświęca się w LKP szczególną uwagę. Ten ptak od dawna był
tu pożądanym trofeum myśliwskim. Habsburgowie tak go sobie upodobali,
że już w połowie XIX w., z racji przetrzebienia populacji, zdecydowali się za76
Głuszec, o którego powrót do lasów Beskidu Śląskiego troszczą się leśnicy z Nadleśnictwa
Wisła (G. i T.K.)
łożyć jego hodowlę. Nie zatrzymało to eksterminacji gatunku. W 1900 r. było
tu jeszcze, jak skrupulatnie policzyli cesarsko-królewscy urzędnicy, 207 głuszców. Według inwentaryzacji prowadzonej w latach 1999–2002, populacja tych
ptaków w Beskidzie Śląskim na obszarze leśnym ok. 25 tys. ha spadła do 10
sztuk. W Nadleśnictwie Wisła podjęto zatem starania, by przywrócić głuszca
beskidzkiemu krajobrazowi. W 2001 r. trafiły do hodowli wolierowej pierwsze
ptaki sprowadzone z Białorusi. Młode, hodowane w warunkach zbliżonych
do naturalnych, wypuszczane są na wolność. Wyniki reintrodukcji głuszca
w Beskidach są zachęcające.
LKP „Lasy Beskidu Śląskiego” jest świetnie przygotowany do pełnienia
funkcji edukacyjnych i popularyzatorskich czy prowadzenia „zielonych
klas” w terenie. W każdym nadleśnictwie znajdziemy ciekawie przygotowane ścieżki edukacyjno-leśne i przyrodnicze. Bez wątpienia stawce przewodzi, otwarty w 1998 r. w Ustroniu Jaszowcu, Regionalny Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej „Leśnik” (gruntownie zmodernizowany daw77
ny ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy LP). Urządzono w nim powierzchnie wystawowe i salę konferencyjną na 120 osób. Ośrodek oferuje
pobyt w pokojach o dobrym standardzie oraz posiłki. Jeden z obszernych
holi mieści dioramę ilustrująca życie leśnych zwierząt, w innym umieszczono ekspozycję poświęconą charakterystycznym cechom różnych ekosystemów leśnych. Dwanaście pionowych gablot pokazuje profile glebowe
oraz występujące na nich drzewostany i rośliny runa leśnego. Inne gabloty
poświęcono podstawowym gatunkom lasotwórczym, drewnu, zwierzynie
i łowiectwu. Są też bogate zbiory prezentujące beskidzką florę i faunę.
Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Istebnej-Dzielcu, w Nadleśnictwie Wisła, dysponuje salą wykładowo-projekcyjną na ok. 100 miejsc.
Uwagę zwraca tu tzw. Panorama Beskidzka – stała ekspozycja flory i fauny. Część piwniczna, wyposażona w barwne tablice i gabloty tematyczne,
przystosowana jest do prowadzenia młodzieżowych warsztatów ekologicznych i lekcji przyrody. Do dyspozycji jest dobrze zaopatrzona biblioteka i wideoteka. Podobne izby działają w nadleśnictwach Węgierska
Górka i Bielsko.
Wędrówkę wybranymi ścieżkami przyrodniczoleśnymi można zacząć
już z ośrodka „Leśnik” w Ustroniu Jaszowcu. Tuż obok niego bierze początek, licząca ok. 4 km, ścieżka przyrodnicza „Skalica”. Podzielono ją
na osiem etapów, dokładnie opisanych na tablicach informacyjnych.
Pierwsze cztery prowadzą stromymi stokami góry Skalica, ilustrując lasy
pogórza, z bukiem, świerkiem, jaworem i jodłą. Sosna, grab, dąb szypułkowy, klon zwyczajny i lipa drobnolistna zdradzają związek z lasami niżowymi. Odcinek czwarty kończy się w kamieniołomie, w którym wydobywano kiedyś charakterystyczne dla Beskidów tzw. piaskowce godulskie.
Z kolei trzy końcowe odcinki ścieżki wiodą pierwszą terasą doliny Wisły,
gdzie można zobaczyć m.in. zgubne dla wielogatunkowych lasów łęgowych skutki regulacji rzeki.
Licząca 8 km ścieżka przyrodniczoleśna „Czantoria” (Nadleśnictwo
Ustroń) zaczyna się przy górnej stacji wyciągu krzesełkowego na Czantorię i prowadzi przez drzewostany pokrywające jej masyw (995 m n.p.m.),
a potem przez rezerwat „Czantoria” do Ustronia. Ścieżka zapoznaje wędrowca z czynnościami gospodarczymi prowadzonymi w lesie w celu za78
Diorama w Izbie Edukacji
Przyrodniczo-Leśnej w Nadleśnictwie
Węgierska Górka (K.F.)
Grupa młodzieży szkolnej na trasie ścieżki przyrodniczej „Skalica” (K.F.)
79
chowania jego trwałości, pozwala też zrozumieć naturalne mechanizmy
rządzące przyrodą. Porównuje las sztucznie wprowadzony przez człowieka (przystanek 1. – 75-letni drzewostan świerkowy posadzony „pod sznurek”) do naturalnych drzewostanów o charakterze puszczańskim (przystanek 3. – zespoły roślinne rezerwatu „Czantoria”). Omawia zagrożenia,
które niesie lasom niewłaściwa gospodarka.
Ścieżka przyrodniczoleśna „Brenna Bukowa – Karkoszczonka”
(Nadleśnictwo Ustroń) prowadzi z Brennej Bukowej na przełęcz Karkoszczonkę (723 m n.p.m.) przez lasy jodłowo-bukowo-świerkowe. Trzykilometrową trasę można przejść w dwie godziny (wliczając postoje).
Podczas wędrówki podziwiamy liczne gatunki drzew i krzewów oraz roślinność runa leśnego na naturalnych stanowiskach, w tym np. tak charakterystyczną dla beskidzkich lasów, podlegającą ochronie gatunkowej,
naparstnicę purpurową. Obserwować można zięby, pierwiosnki i sikory,
ale także kruki, które w wyższych partiach Beskidu Śląskiego mają ostoje
lęgowe. Wiele drzewostanów zdradza pochodzenie zbliżone do naturalnego. Ścieżka zapozna nas z podstawami nowoczesnej gospodarki leśnej,
w tym pozyskania drewna (jeden z jej odcinków przebiega obok przejściowej składnicy drewna).
Z ośrodka w Istebnej-Dzielcu wiedzie ścieżka przyrodniczo-edukacyjna „Olza”. Biegnie malowniczą doliną Olzy (dopływu Odry) przez
zróżnicowany wiekowo las świerkowy z domieszką innych gatunków
drzew. Na liczącej 1,5 km trasie urządzono 10 przystanków, w kilku
miejscach ustawiając ławy pozwalające przenieść lekcje przyrody w leś ną scenerię. Można tu się dowiedzieć, dlaczego zamierają niektóre drzewostany, na czym polega warstwowa budowa lasu i jakie ma znaczenie,
co to są odnowienia, ale także, co to jest flisz karpacki i w jaki sposób
niewielką Olzę w dawnych czasach przysposabiano do spławiania drewna aż do Cieszyna.
Zaprawionym w wędrowaniu po górach można polecić 16-kilometrową ścieżkę dydaktyczno-przyrodniczą „Na Baranią Górę” (Nadleśnictwo Wisła). Przejście całej trasy zajmie wprawdzie ok. 8 godzin, ale dostarczy wspaniałych przeżyć i niezgorszą porcję leśnej wiedzy. Ścieżka
rozpoczyna się na parkingu przy leśniczówce Czarne, na wysokości
80
550 m n.p.m., a kończy na wysokości ok. 570 m n.p.m., do pokonania jest
jednak różnica wzniesień 650 m (Barania Góra – 1220 m n.p.m.). Podąża
wzdłuż Czarnej Wisełki, przekracza rezerwat „Barania Góra”, szczyt Baraniej Góry, a potem wiedzie wzdłuż Białej Wisełki. Oczywiście można
wybrać kierunek odwrotny lub też tylko kilka odcinków – na szczycie Baraniej Góry krzyżuje się wiele szlaków turystycznych, co daje możliwość
dowolnego skomponowania marszruty. Na ścieżce urządzono 25 przystanków tematycznych. Z braku miejsca, tylko kilka zdań na ich temat.
Na drugim przystanku znajdziemy informację, co oznaczają żółte opaski
namalowane na pniach niektórych drzew, opatrzone dodatkowo literą N
– to wyłączony drzewostan nasienny. Na szóstym przystanku można podziwiać, zbliżony do naturalnego, ponad 150-letni, świerkowy, gospodarczy drzewostan nasienny, w którym domieszką są buk i jodła. Oczywiście
atrakcją jest szczyt Baraniej Góry (przystanek 16.), na którym znajduje się
wieża widokowa, skąd roztacza się urzekająca panorama – przy dobrej
widoczności zobaczyć można Tatry. Warto zatrzymać się przy Kaskadzie
Rodła, niewątpliwie najpiękniejszym beskidzkim zespole 16 naturalnych
progów wodnych. Towarzyszą im prawie dwustuletnie, pomnikowe
świerki i jodły, porastające zbocza jaru, oraz piękne, naturalne odnowienia świerka, jodły i buka. Wrażenie robią też Skały Grzybowe (przystanek
25.) – efekt wietrzenia skał osadowych.
Ścieżkę dydaktyczno-przyrodniczą „Dolina Zimnika” (Nadleśnictwo Węgierska Górka) wytyczono u podnóża Masywu Skrzycznego,
wzdłuż potoku Zimnik, w terenie łatwym do pokonania nawet przez
dzieci w wieku przedszkolnym i osoby starsze. 1,5-kilometrowa trasa,
licząca siedem przystanków, pokazuje specyfikę górskiej przyrody, m.in.:
podstawowe gatunki lasotwórcze, rolę ptaków w lesie, zadania szkółki
leśnej, etapy rozwoju lasu, naturalne i sztuczne odnowienia, szkodniki
lasu.
Ścieżkę dydaktyczno-przyrodniczą „Trakt Cesarski” wytyczono, jak
zdradza nazwa, wzdłuż wybudowanej jeszcze w XVIII w. drogi, potocznie
zwanej Cesarką, łączącej Kraków z Wiedniem. Mając 2 km, liczy dziewięć
przystanków oraz punkt widokowy, a na jej pokonanie potrzeba ok. 2,5
godziny. Zapoznać się tu można z funkcjami gospodarczymi i pozago81
spodarczymi lasu, budową drewna, rolą zwierząt – mieszkańców lasu,
a przy tym naturalnych jego sprzymierzeńców. Ścieżka doprowadzi do
malowniczych ambon, baszt, platform i nawisów skalnych, będących
dziełem natury, ale też do budowli wzniesionych ręką ludzką (m.in. starego mostu na potoku Glinne, na dawnej Cesarce, czy fortu „Włóczęga”,
jednego z czterech zbudowanych dla polskiej armii w dolinie Soły na
krótko przed ostatnią wojną).
Przy siedzibie nadleśnictwa funkcjonuje ponadto ścieżka przyrodniczoleśna „Gościnny Las”. Zlokalizowana tuż przy Ośrodku Edukacji
Ekologicznej, ze względu na dogodne położenie jest bardzo często i chętnie odwiedzana przez wycieczki zbiorowe i turystów indywidualnych.
Ścieżka biegnie na długości 0,5 km i składa się z 13 przystanków. Czas
przejścia całej trasy to tylko godzina spaceru. Jest więc to obiekt zadowalający każdą grupę wiekową. Przystanki zaopatrzone są w duże tablice tematyczne, opisujące m.in. bogactwo świata zwierzęcego i roślinnego nadleśnictwa, pracę leśnika, obieg materii w lesie oraz różne funkcje pełnione przez las.
Ścieżka dydaktyczna „W grupie Klimczoka” (Nadleśnictwo Bielsko) powstała w jednym z najbardziej atrakcyjnych turystycznie fragmentów Beskidu Śląskiego. Umożliwia nie tylko bezpośredni kontakt
z naturą, ale też zwraca uwagę na specyfikę przyrody górskiej (typowe
gatunki, piętrowy układ roślinności), przybliżając zarazem podstawowe
zasady proekologicznej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. Ma 18 km
i na jej przejście potrzeba ok. 8 godzin. Wytyczono ją wzdłuż szlaków
turystycznych, aby jak najmniej naruszać naturalne układy biocenotyczne. Zaczyna się…w mieście, w Bielsku, przy końcowym przystanku
autobusu miejskiego, u wylotu doliny potoku Wapienica. Wiedzie obok
projektowanego rezerwatu „Piekielnego”, przez Szyndzielnię (1028 m
n.p.m.), Klimczoka (1112 m n.p.m.), a jego grzbietem przez Trzy Kopce,
wzdłuż rezerwatu „Stok Szyndzielni”, do Błatniej (Błotnego) i dalej,
przez Przykrą, Wysokie i Kopany, z powrotem do doliny Wapienicy. Poszczególne odcinki pomyślano tak, aby w miarę potrzeby można było
skorzystać z gościny w schroniskach na Szyndzielni, Klimczoku i Błatniej (Błotnym).
82
Na turystów odwiedzających lasy Beskidu Śląskiego oczekuje m.in. Dworek Myśliwski
w Brennej (P.F.)
83
Dla mniej wytrzymałych przewidziana jest ścieżka przyrodniczoleśna „Wapienica”, zaczynająca się w tym samym miejscu, co poprzednio
omawiana. Liczy ok. 3,5 km, 11 przystanków, a na jej zwiedzenie wystarczą 3–4 godziny. Prezentuje różne rodzaje i stadia rozwoju lasu, znaczenie
łąk śródleśnych, drzew martwych, małej retencji, wyjaśnia przyczyny
przebudowy drzewostanów.
Wspólnie ze Stowarzyszeniem Ekologiczno-Kulturalnym „Klub Gaja”
Nadleśnictwo Bielsko utworzyło w 2004 r. ścieżkę edukacyjną „Kołowrót”, usytuowaną w grupie Klimczoka. Obiekt powstał na terenie Parku
Krajobrazowego „Beskid Śląski” oraz zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Cygański Las”, obejmując najcenniejsze fragmenty północno-wschodniej części przełęczy Kołowrót. Ścieżka składa się z dziewięciu
przystanków, a jej długość wynosi 3 km. Czas przejścia całej trasy to 3 godziny.
Nadleśnictwo Bielsko
ul. Kopytko 13
43-382 Bielsko-Wapienica
tel.: (033) 818 31 69
fax: (033) 818 32 02
[email protected]
www.katowice.lasy.gov.pl/bielsko
Nadleśnictwo Węgierska Górka
ul. Zielona 62
34-350 Węgierska Górka
tel.: (033) 864 12 14
fax: (033) 864 14 81
[email protected]
www.katowice.lasy.gov.pl/wegierska_gorka
Nadleśnictwo Ustroń
ul. 3 Maja 108
43-450 Ustroń
tel.: (033) 854 35 21, 854 35 65
fax: (033) 854 34 16
[email protected]
www.katowice.lasy.gov.pl/ustron
Nadleśnictwo Wisła
ul. Czarne 6
43-460 Wisła
tel.: (033) 855 24 26, 855 31 27
fax: (033) 855 22 74
[email protected]
www.katowice.lasy.gov.pl/wisla
84
5
LKP
Lasy Birczańskie
LKP Lasy Birczańskie
L
eśny Kompleks Promocyjny „Lasy Birczańskie” powołany został
do życia 24 stycznia 2001 r. jako 11. wówczas tego rodzaju obszar
w Lasach Państwowych.
Obejmując 29,5 tys. hektarów obszaru leśnego, znajduje się w południowo-wschodniej części Polski, tuż przy granicy z Ukrainą, na terenie
zarządzanym przez RDLP w Krośnie. To jeden z niewielu w kraju leśnych
kompleksów promocyjnych, pokrywający się zasięgiem z pojedynczym
nadleśnictwem, w tym wypadku – Nadleśnictwem Bircza.
W części to Karpaty Zachodnie, w części już Karpaty Wschodnie.
Na mapie widać charakterystyczny łuk, zmierzający na południowy
wschód, tworzący Pogórze Przemyskie. W tym miejscu malownicze doliny Sanu i Wiaru wciskają się między lesiste wzgórza, które wprawdzie
strzeliste nie są (400–450 m n.p.m.; najwyższy szczyt – Suchy Obycz to
617 m n.p.m.), ale w przekroju geologicznym tworzą charakterystyczny,
rzadko spotykany układ tzw. gór rusztowych. Głównym ich budulcem
jest flisz karpacki z naprzemianległych warstw piaskowców o zróżnicowanej odporności na erozję, łupków, margli i zlepieńców. Strukturę tę
świetnie widać zwłaszcza tam, gdzie woda (a rzek i potoków z licznymi
dopływami tu nie brak) wyzwala destrukcyjną siłę erozji.
Lesistość jest wysoka, przekracza 60%, fragmentami nawet 80%. Mówi
się, że to jedyny tak rozległy i zwarty kompleks leśny na pogórzu Karpat
Wschodnich. Znajdziemy tu całą skalę podgórskich siedlisk leśnych. Las
wyżynny zajmuje ponad połowę powierzchni, na bez mała drugiej połowie
występują siedliska lasu górskiego. Jedynie marginalnym ich uzupełnieniem (0,3% powierzchni) są łęgi w dolinach rzecznych. Dodajmy, że wyjąt86
Bór jodłowy na Pogórzu Przemyskim (P.F.)
kowo wysoki jest udział drzewostanów zgodnych z siedliskiem lub częściowo zgodnych – aż 99% powierzchni LKP.
Statystycznie rzecz ujmując, gatunkiem najbardziej rozpowszechnionym jest tu jodła, zajmująca 33% powierzchni leśnej. Zaraz za nią jest sosna (32%), a potem buk (24%). Następne w kolejności są: modrzew,
świerk, olsza szara, grab, brzoza (od 1 do 3% każdy gatunek), dalej dąb,
jawor, jesion, olsza czarna, osika. Taki skład gatunkowy daleko odbiega
od dość monotonnego przekroju krajowego, w którym bezwzględnie
dominuje sosna. Średnia wieku drzewostanów jest tu wysoka – wynosi
83 lata.
Cechą tego obszaru jest wyraźne zarysowanie dwóch pięter roślinności. Piętro pogórza sięga 500 m n.p.m.; wyżej jest już regiel dolny.
Piętro pogórza obejmuje północne pasma wzniesień. Mają je w posiadaniu żyzne lasy liściaste – grądy, zajmujące najniższe partie terenu.
W najpiękniejszej formie spotkać je można na zboczach góry Hyb i dolin
Sanu oraz Wiaru. W drzewostanach zwykle dominuje grab zwyczajny,
87
dąb szypułkowy; domieszką jest brzoza brodawkowata, sosna i buk. Lokalnie grąd przechodzi w podgórską formę buczyny karpackiej.
I to właśnie żyzną buczynę karpacką regla dolnego trzeba by uznać za
wizytówkę birczańskiego LKP. Jest nie tylko niezwykle bogata, ale i rozległa zasięgiem – występuje łącznie na połowie jego powierzchni. Tworzy
piękne, zwarte kompleksy, szczególnie w południowej części obszaru,
w paśmie Chwaniowa, masywach Turnicy i Suchego Obycza, porastając
ich najwyższe partie. Buczyna karpacka zawdzięcza swą siłę i dorodność
bogatym glebom, powstałym ze skał fliszowych. Komponują ją w znacznej mierze starodrzewy bukowe, bukowo-jodłowe, jodłowo-bukowe, niekiedy omalże bez reszty oddając prymat jodle. Zazwyczaj jodła zwycięża
buk na bardziej płaskich grzbietach, ale w wyższych partiach niepodzielnie panuje już ten drugi. Jawor, rzadziej świerk, wiąz górski i jesion to gatunki towarzyszące, domieszkowe.
W dolinie rzeki Wiar tętnią życiem zarośla wiklinowe (nad Wiarem
łatwo spotkać bociana czarnego). Bogactwo życia podziwiać można
w nadrzecznych olszynach górskich, tworzących nawet kilkudziesięciometrowe pasy wzdłuż obszarów zalewowych w dolinach rzek i potoków,
w podgórskich łęgach jesionowych, przy źródliskach itd.
Prawie całość zielonych zasobów LKP zaliczono do lasów ochronnych
(96% powierzchni), w przeważającej mierze – wodochronnych, oraz do
lasów rezerwatowych. Cały teren znalazł się też w zasięgu tzw. wielkoobszarowych form ochrony przyrody. W przekładzie na język mniej sformalizowany oznacza to, że ponad połowę z owych prawie 30 tysięcy cennych przyrodniczo hektarów zaliczono do Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego, 35% znalazło się pod pieczą Parku Krajobrazowego
Gór Słonnych, a pozostała część weszła w skład Przemysko-Dynowskiego Obszaru Chronionego, pełniącego podwójną funkcję: otuliny pierwszego z wymienionych parków krajobrazowych oraz chroniącego górną
część zlewni Sanu.
Przyrodnicze klejnoty LKP chronione są w ośmiu rezerwatach o łącznej powierzchni 1551 ha.
Rezerwat „Chwaniów” zajmuje północno-wschodnie stoki pasma
Chwaniowa, najbardziej na północ wysuniętego fragmentu polskich Kar88
Rzeka Wiar (P.F.)
pat Wschodnich z charakterystycznym układem grzbietów górskich i dolin rzecznych. Bogata rzeźba terenu odznacza się malowniczymi dolinami potoków górskich – lewobrzeżnych dopływów Wiaru. Rezerwat utworzono dla ochrony zachowanej reglowej buczyny karpackiej z miesiącznicą trwałą, zajmującą blisko 80% ogólnej powierzchni. Tak rozległe płaty
tego zbiorowiska roślinnego nie występują nigdzie w Karpatach Wschodnich. W runie napotkamy wiele gatunków roślin rzadkich i chronionych.
Są tu m.in.: obrazki wschodnie, storczyk szerokolistny, wawrzynek wilczełyko, jastrzębiec sabaudzki i paprotnik. Rozległe kompleksy starych,
ponadstuletnich drzewostanów sprzyjają osiedlaniu się m.in.: puchacza,
bociana czarnego oraz jelenia karpackiego.
Rezerwat leśno-krajobrazowo-kulturowy „Kalwaria Pacławska”
obejmuje grądy ze starodrzewem dębowo-grabowym i runem bogatym
w takie gatunki, jak: szałwia lepka, żywiec gruczołowaty, pierwiosnka wyniosła, kokorycze. Inna chroniona formacja roślinna to podgórskie buczyny karpackie z cennym drzewostanem bukowym i jodłowym. Na tere89
nie rezerwatu stwierdzono występowanie m.in.: puchacza, bociana czarnego, trzmielojada, puszczyka uralskiego i orlika krzykliwego. O szczególnej atrakcyjności tego rezerwatu stanowi zespół 13 drewnianych i murowanych kaplic i kapliczek kalwaryjskich, wzniesionych w latach 1825–
–1875.
„Kopystanka” to rezerwat krajobrazowy na szczycie niezalesionej
góry „Kopystanka” (541 m n.p.m.). Chroni murawy kserotermiczne i naturalne stanowisko ostrożnia siedmiogrodzkiego (ostrożnia głowacza).
Na zboczach góry występują: kłusownica pierzasta, tymotek Bohemera,
przetacznik ząbkowany i przetacznik wiosenny, a z ptaków: orlik krzykliwy, puszczyk uralski i dzięcioł zielonosiwy. W granicach tego obszaru
znajdziemy pozostałości grodu z XI w.
Rezerwat krajobrazowo-leśno-geologiczny „Krępak” porasta starodrzew jodłowo-bukowy z charakterystycznym runem podgórskiej buczyny karpackiej, w skład którego wchodzą m.in.: żywiec gruczołowaty, kopytnik pospolity i wawrzynek wilczełyko. Na zboczach wzniesień, gdzie
gleba jest suchsza, występuje turzyca orzęsiona, a na siedliskach wilgotnych rosną skrzyp olbrzymi i sitowie leśne. Z fauny możemy tu spotkać
takie gatunki, jak: kunę leśną, lisa, rysia, wilka, jelenia, sarnę, dzika, z ptaków zaś m.in. puchacza i puszczyka uralskiego.
Rezerwat „Na Opalonym” chroni buczynę karpacką porastającą górskie zbocze poprzecinane licznymi potokami. W ponadstuletnim starodrzewie jaworowo-bukowo-jodłowym nie brak okazów mających nawet
po 5 m w obwodzie. W runie występują liczne gatunki roślinności górskiej, m.in.: listera sercowata, miesiącznica trwała, kokoryczka okółkowa,
rozchodnik karpacki, żywokost sercowaty, kopytnik oraz pierwiosnka
wyniosła. Gniazduje tu bocian czarny, puchacz i orlik krzykliwy. W rezerwacie występują źródła słonych wód mineralnych.
Również rezerwat leśny „Nad Trzciańcem” służy zachowaniu zbiorowiska reglowej buczyny karpackiej – jodła oraz buk zajmują łącznie ponad 97% ogólnej powierzchni rezerwatu – i bogatej roślinności runa (rosną tu m.in.: lilia złotogłów, widłak wroniec, gnieźnik leśny, podkolan
biały oraz listera jajowata, liczydło górskie, miesiącznica trwała, kokoryczka okółkowa, żywokost sercowaty oraz łuskiewnik różowy). To ostoja
90
Jedna z 13 kapliczek w rezerwacie „Kalwaria Pacławska” (P.F.)
bociana czarnego oraz licznych ptaków drapieżnych: puchacza, orlika
krzykliwego, jastrzębia, myszołowa.
Rezerwat leśno-krajobrazowy „Reberce” chroni cenny fragment lasu
jodłowego o cechach naturalnych. Wśród roślin zielnych dominują: żywiec gruczołowaty, żywokost sercowaty, sałatnica leśna, pierwiosnka wyniosła, bluszcz i barwinek pospolity. Północną granicę występowania
osiąga tu traszka górska. Z innych płazów występują: kumak nizinny, kumak górski, ropucha szara, rzekotka drzewna i salamandra plamista. Na
uwagę zasługują liczne ptaki drapieżne: myszołów, krogulec, orlik krzykliwy, a także puchacz i puszczyk.
Rezerwat leśny „Turnica” obejmuje fragment starej puszczy bukowo-jodłowej, porastającej obszar pełen jarów i wąwozów. Występują tutaj
m.in.: żywiec gruczołowaty, żywokost sercowaty, bluszcz pospolity, sałatnica leśna, wawrzynek wilczełyko, kopytnik pospolity, podkolan biały,
marzanka wonna. Bogata jest również fauna z wieloma gatunkami chronionymi i zagrożonymi wyginięciem w Polsce. Lęgi odbywa tu 39 gatun91
ków ptaków, m.in.: dzięcioły (zielonosiwy, czarny i białogrzbiety), kruk,
orlik krzykliwy oraz puszczyk uralski.
W LKP „Lasy Birczańskie” aż 36 obiektów ma status pomników przyrody. Są to wiekowe, okazałe, pojedyncze drzewa, głównie dęby, jodły, buki i lipy lub ich grupy.
Ochroną objęto 429 ha fragmentów ekosystemów o szczególnym znaczeniu dla zachowania różnorodności biologicznej, tworząc tzw. użytki
ekologiczne. Są to kompleksy roślinności wyłączone z użytkowania: śródleśne i śródpolne oczka wodne, bagna, torfowiska, kępy drzew i krzewów,
skarpy i kamieńce.
Przedmiotem szczególnej troski leśników jest bogata flora. W birczańskich lasach podlegają ochronie 83 gatunki roślin, w tym 65 gatunków
objęto ochroną ścisłą. Występują tu wymieniane już: języcznik zwyczajny,
pióropusznik strusi, cis pospolity, orlik pospolity, listera sercowata, ostrożeń siedmiogrodzki, lilia złotogłów, tojad mołdawski, obrazki alpejskie,
wawrzynek wilczełyko i wiele innych gatunków.
W rozległych kompleksach leśnych świetne warunki bytowania znajdują, występujące w obfitości, jelenie, sarny i dziki. W wyjątkowo bogatej faunie, charakteryzującej się obecnością gatunków wschodnio- i południowoeuropejskich, a nawet (uwaga!) podzwrotnikowych, ochronie podlega 35
gatunków ssaków, 12 gatunków płazów i pięć gatunków gadów. Pod ochroną są niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, wydry i bobry. Z chronionych płazów
licznie występuje salamandra plamista, a przy odrobinie szczęścia spotkać
można niezwykle rzadką żabę dalmatyńską. Świat gadów reprezentują:
jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec oraz trzy gatunki węży – zaskroniec, żmija zygzakowata i gniewosz plamisty.
Chronionych jest 140 występujących tu gatunków ptaków, w tym orzeł
przedni, orlik krzykliwy, wspomniane już: bocian czarny i puszczyk uralski, derkacz, dzięcioł białogrzbiety i muchołówka białoszyja. Nie bez powodu w lipcu 2004 r. obszar specjalnej ochrony (OSO) ptaków „Pogórze
Przemyskie” trafił do europejskiego programu Natura 2000.
Również w dziedzinie promowania nowoczesnej, trwale zrównoważonej gospodarki leśnej i edukacji leśnej „Lasy Birczańskie” mają się czym
92
pochwalić. O tym, jaką rolę spełnia las i jak tutejsi leśnicy gospodarują
w lasach, na własne oczy można się przekonać w licznych obiektach LKP.
W budynku nadleśnictwa urządzono izbę przyrodniczoleśną wyposażoną w sprzęt audiowizualny do prowadzenia zajęć dydaktycznych dla
dzieci i młodzieży, ale też wykładów i prelekcji dla dorosłych. Znajduje
się tu również ciekawa wystawa eksponatów ilustrujących florę i faunę
tych terenów. Jest leśna biblioteka, organizowane są wystawy. Na tyłach
budynku zlokalizowano „zieloną klasę”, gdzie odbywają się zajęcia na
wolnym powietrzu. Jest też miejsce na ognisko.
Z zajęć dydaktycznych korzysta kilka tysięcy osób rocznie, głównie dzieci i młodzież, nie tylko zresztą z okolicznych szkól. Wycieczki przyjeżdżają
z Przemyśla, Jarosławia, a nawet z Rzeszowa. Ponieważ w obecnych pomieszczeniach robi się ciasno, nadleśnictwo zamierza zaadaptować na bazę
edukacyjną stare warsztaty. Pomieści się tam zarówno sala ilustrująca burzliwą historię tej ziemi, jak i wystawa dzieł miejscowych artystów i rzemieślników. Bo przecież LKP to nie tylko edukacja leśna.
„Zielona klasa” na wolnym powietrzu tuż obok siedziby Nadleśnictwa Bircza (K.F.)
93
W birczańskich lasach zorganizowano sześć ścieżek przyrodniczo-dydaktycznych.
Ścieżka w rezerwacie „Krępak” w Korzeńcu mierzy 2 km długości;
podzielono ją na 11 etapów opatrzonych tablicami tematycznymi. Zwiedzanie trwa ok. 2 godzin. Ścieżka ilustruje różnorodność zbiorowisk flory
i fauny, ale też budowę geologiczną tych terenów. Przejść można duktem
leśnym – niegdyś fragmentem historycznego traktu handlowego łączącego Przemyśl z Sanokiem, a dalej – region naddunajski z Rusią Kijowską.
Badania archeologiczne potwierdzają wczesne kontakty tego regionu
z prowincjami starożytnego Rzymu. Droga wije się wśród pięknej buczyny karpackiej, biegnąc przez las bukowo-jodłowy o dużym stopniu naturalności. Nad niewielkim potokiem znajdujemy znakomity przekrój geologiczny tej ziemi – flisz karpacki.
Z kolei na liczącej zaledwie kilometr i osiem przystanków ścieżce dendrologiczno-edukacyjnej „Drzewa parku podworskiego w Jureczkowej” można podziwiać aż 68 pomnikowych okazów rodzimych i obcych
gatunków drzew. To już klasyczny przykład krajobrazu przetworzonego
przez człowieka. Ciekawostką jest tu tzw. nasadzenie stołowe z lip drobnolistnych, którego historia związana jest ze zwyczajem sadzenia parkowych drzew w okrąg. W centrum nasadzenia ustawiano stoły i w cieniu
drzew mieszkańcy dworu znajdowali wytchnienie podczas biesiad na
świeżym powietrzu. Dziś lipy mają już wprawdzie tak potężne pnie, że nie
ma mowy, by wstawić między nie stół, pozostają jednak dość zaskakującym świadectwem dawnych czasów.
Są tu potężne drzewa, w tym przekraczające 30 m wysokości modrzewie europejskie, dwie podobnie urodziwe sosny wejmutki, cisy, daglezje,
legitymujący się 24 m wysokości i 220 cm obwodu pnia potężny żywotnik
olbrzymi (tuja), jest wiele innych wspaniałości. Ale jest też leszczyna turecka, której okazy (obdarzone owocami o niespotykanym kształcie) mają tu nawet 270 cm obwodu pnia i 24 m wysokości.
Ścieżka „Bobrowa dolina” w leśnictwie Malawa pokazuje procesy renaturalizacji potoku leśnego w wyniku działalności bobrów, przywróconych tu w 1995 r. Z kolei osobliwością ścieżki „Pomocna woda” w leśnictwie Leszczowa jest cudowne źródełko bijące u stóp wiekowego buka.
Podążając ścieżką „Kamionka” w leśnictwie Brzuska, podziwiać można
94
Odsłonięta struktura fliszu karpackiego
na trasie ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej
w rezerwacie „Krępak” (K.F.)
Tzw. nasadzenie stołowe z lip drobnolistnych na trasie ścieżki dendrologiczno-edukacyjnej „Drzewa parku
podworskiego w Jureczkowej” (K.F.)
rusztową budowę dolin i pasm górskich Pogórza Przemyskiego, ale też
zabytkową architekturę wiejską.
Ścieżka „Łomna” (2 km, czas przejścia – do 2 godz., 11 przystanków
tematycznych) w leśnictwie Łodzinka pokaże cenne obiekty przyrodnicze, ale przypomni też dramatyczne losy nieistniejącej już, mającej początki w XV w., wsi Łumnia, położonej nad Wiarem. Jeszcze w 1921 r. liczyła 109 domów i 672 mieszkańców. Podczas niesławnej akcji „Wisła”
w maju 1947 r. wysiedlono 320 osób. Rozebrano też cerkiew. Do 1990 r.
teren należał do ośrodka Urzędu Rady Ministrów w Arłamowie. Obecnie
mieści się tu ośrodek kolonijny Caritasu.
Swego rodzaju pieczęcią współczesnych czasów jest założony w październiku 2004 r. „Las medialny”, w którego sadzeniu wzięło udział ponad 200 osób, wśród nich dziennikarze z Polski, Ukrainy i Słowacji,
przedstawiciele ambasady USA i instytucji samorządowych, leśnicy
z Ukrainy i Lasów Państwowych. To żywy symbol pojednania.
95
W LKP „Lasy Birczańskie” nie można nie zobaczyć licznych cerkiewek,
w tym jedynej w swoim rodzaju, murowanej (zwyczajowo są drewniane),
XV-wiecznej cerkwi obronnej w Posadzie Rybotyckiej. Obowiązkowo trzeba też odwiedzić zespół klasztorny w Kalwarii Pacławskiej z obrazem Matki Boskiej Kamienieckiej, pochodzącym z Kamieńca Podolskiego, i kapliczkami drogi krzyżowej, rozmieszczonymi na okolicznych wzgórzach.
Swoje piętno w równej mierze odcisnęły tu czasy odległe, co całkiem
niedawne. W latach 1968–1982 większość terenów Nadleśnictwa Bircza
wchodziła w skład rządowej, zamkniętej przed postronnymi enklawy –
ośrodka łowieckiego w Arłamowie. Na ogrodzonym terenie utrzymywano ok. 7 tys. jeleni. Takie stłoczenie zwierzyny powodowało, że mimo
intensywnego dokarmiania, nie sposób było utrzymać młodego lasu i odnowień – wszystko było natychmiast zgryzane. Kiedy zlikwidowano eldorado dla wybranych i nadleśnictwo przejęło większość terenów od Agencji Nieruchomości Rolnych, ograniczono populację jeleni do 500–600,
a wtedy szybko pojawiły się odnowienia naturalne; po latach nasiennych
był to proces wręcz błyskawiczny.
Nadleśnictwo przejęło też ponad 3 tys. hektarów gruntów rolnych. Część
została zalesiona, ale część pozostanie użytkami ekologicznymi lub będzie
przeznaczona do użytkowania rolniczego, np. na pastwiska. Zachowane zostaną również w obecnej postaci takie tereny, jak choćby zdziczałe sady –
dziś jedyny dowód, że kiedyś w wymazanych już z mapy miejscowościach,
takich jak np. Jamna Dolna i Jamna Górna, tętniło życie. Leśnicy dbają o te
drzewa owocowe, przycinają, aby jak najobficiej owocowały. Jesienią to idealna karma dla zwierzyny, która gromadnie tu zagląda.
Nadleśnictwo Bircza
Stara Bircza 99
tel.: (016) 672 50 04
fax: (016) 651 20 20
[email protected]
www.krosno.lasy.gov.pl./bircza
96
6
LKP
Lasy Gostynińsko-Włocławskie
LKP Lasy Gostynińsko-Włocławskie
W
pierwszej siódemce leśnych kompleksów promocyjnych,
utworzonych na przełomie 1994 i 1995 r., znalazły się „Lasy
Gostynińsko-Włocławskie”. To rozległy obszar rozciągający się na pograniczu Kujaw i Mazowsza, zajmujący nieco ponad 53 tys. ha na terenie
trzech nadleśnictw: Łąck i Gostynin (RDLP w Łodzi) oraz Włocławek
(RDLP w Toruniu).
Tutejsze drzewostany leżą głównie na pokrytych wydmami tarasach
Wisły, będąc właściwie jedynym zwartym zespołem leśnym na słabo zalesionych Kujawach i Mazowszu. Krajobraz urozmaicają: dolina Wisły wraz
z zalewem, powstałym na długości ok. 50 km po spiętrzeniu rzeki zaporą
we Włocławku, doliny Skrwy i Osetnicy oraz liczne jeziora, z których największe to Zdworskie (353 ha), Rakutowskie (300 ha, z czego 120 ha
zajmują porastające strefę brzegową szuwary trzcinowe), Lucieńskie
(203 ha), Białe i Wikaryjskie.
Gleby są tu słabe, głównie bielicowe i rdzawe. Dominują na nich ubogie siedliska borowe, a w składzie gatunkowym prym wiedzie sosna (ponad 89% udziału w drzewostanach), olsza (4,9%), dąb (2,8%) i brzoza
(1,9%). Średni wiek drzewostanów nieco przekracza 50 lat.
O powołaniu LKP na tym obszarze, a więc i przyjęciu szczególnych zasad gospodarki leśnej, zadecydowało kilka względów. Jeden z nich już
wymieniliśmy – to właściwie jedyny tak duży, zwarty obszar leśny na silnie przekształconym przez rolnictwo, osadnictwo i przemysł pograniczu
Kujaw i Mazowsza. Ma on ogromne znaczenie ochronne, łagodząc destrukcyjny wpływ na środowisko naturalne zakładów petrochemicznych
i chemicznych zlokalizowanych w pobliskim Płocku i Włocławku. Ale
98
Typowy bór sosnowy na terenie Nadleśnictwa Gostynin (K.Mich.)
odgrywa też ważną rolę jako zaplecze rekreacyjno-turystyczne dla mieszkańców tych miast, a nawet skupisk bardziej oddalonych, jak aglomeracja
łódzka i warszawska. Tę drugą funkcję dobitnie ilustruje choćby przykład
Jeziora Zdworskiego, leżącego w połowie drogi z Gąbina do Łącka, wśród
wyniosłych moren czołowych porośniętych pięknym borem sosnowym
z niewielką domieszką drzew liściastych, jak dąb, brzoza i osika. Odkryte
dla turystyki i wypoczynku, podobnie jak pobliskie jeziora: Łąckie, Ciechomickie i Górskie, znajduje się dziś w strefie najintensywniejszego rozwoju usług turystycznych i rekreacyjnych w regionie.
Na tym tle nie budzi wątpliwości konieczność zachowania fragmentów lasów przyrodniczo cennych, stanowisk roślin rzadkich i chronionych czy ostoi chronionych gatunków fauny leśnej. A w środkowym
biegu ostatniej dzikiej rzeki w Europie – Wisły (choć w jakiejś mierze
zniekształca naturę zapora we Włocławku i jezioro powstałe powyżej
niej) – spotkać można niezwykle ciekawe lasy łęgowe i olszowe, z bogatym
99
światem roślinnym i zwierzęcym. Jest tu reprezentowana cała mozaika
typów siedliskowych, od boru suchego po okresowo zalewane łęgi.
Występowanie urozmaiconych form krajobrazu sprawiło, że ok. 60%
obszaru nadleśnictw Gostynin, Łąck i Włocławek obejmuje Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy. Znajduje się tu również Gostynińsko-Gąbiński Obszar Chronionego Krajobrazu. Obszary wykraczające poza park krajobrazowy i jego otulinę zostały uznane za ostoje przyrody rangi międzynarodowej w programie CORINE-Biotopes (w granicach szerszych niż park krajobrazowy i jego otulina, wraz z jeziorami:
Górskie, Łąckie Wielkie i Łąckie Małe oraz ostoją jeziora Drzezno).
Występują tu liczne gatunki i siedliska z listy sieci Natura 2000.
W granicach LKP znalazło się 16 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni ponad 1,5 tys. ha. Jedenaście z nich to rezerwaty leśne, pięć –
rezerwaty jeziorowo-leśne. Szczególną ochroną objęto 60 pomników
przyrody, gniazda i miejsca lęgowe bociana czarnego, żurawia, bielika,
sokoła wędrownego i innych ptaków drapieżnych. Spotkać tu można bobra oraz stanowiska 50 gatunków roślin chronionych i rzadkich. Blisko
połowa lasów LKP spełnia rozmaite funkcje ochronne.
Połowa rezerwatów znajduje się na terenie Nadleśnictwa Włocławek. Największy (414 ha), rezerwat faunistyczny „Jezioro Rakutowskie”, utworzono dla ochrony ostoi ptactwa wodnego. Leśny rezerwat
„Olszyny Rakutowskie” (174,62 ha) powstał w celu zachowania olsów,
łęgów jesionowo-olchowych i wiązowo-jesionowych w stanie naturalnym. Oba te obszary oraz użytek ekologiczny „Olszyny Bobrowe” tworzą zespół przyrodniczy europejskiej rangi. Gniazduje tu blisko 130 gatunków ptaków, a ok. 30 dalszych przebywa w okresie przelotów. Występują tu m.in. takie gatunki, jak: bielik, orlik krzykliwy, bąk, kulik wielki
i bocian czarny.
Rezerwat leśny „Wójtowski Grąd” służy zachowaniu naturalnego
grądu na zboczu Jeziora Wójtowskiego, ze stuletnimi okazami lip i roślinami chronionymi. „Jazy” to rezerwat faunistyczny utworzony dla ochrony kolonii czapli siwej (od dawna już tu nie gniazduje). Niezwykle ciekawy jest rezerwat geomorfologiczny „Gościąż”, utworzony na powierzchni 253,95 ha w celu ochrony osadów (tzw. mikrolamin) jeziora Gościąż.
100
W rezerwacie „Olszyny Rakutowskie” (K.Mich.)
Przedstawiają one szczególną wartość naukową ze względu na to, że zachowały się w stanie nienaruszonym od czasu powstania, tzn. od ponad
12 tys. lat. Ich analiza pozwala dziś odtwarzać procesy klimatyczne i przemiany flory tuż po ustąpieniu lądolodu z tych terenów. Miąższość osadów
101
w najgłębszych miejscach jeziora dochodzi do 17,8 m. Z kolei rezerwat
leśny „Kulin”, usytuowany w granicach administracyjnych Włocławka,
obejmuje ochroną wielogatunkowy drzewostan o cechach zbliżonych do
naturalnych. Największą jego osobliwością są murawy kserotermiczne
z udziałem gatunków stepowych oraz zbiorowisko roślinne z dyptamem
jesionolistnym (zwanym też krzewem gorejącym Mojżesza).
Rezerwat leśny „Dębice” utworzono dla ochrony dobrze zachowanej
fitocenozy: leśnej – świetlistej dąbrowy i łozowiska – oraz łąkowej, w tym
łąk trzęślicowych i ziołorośli. Rezerwat leśno-jeziorny „Grodno” powstał dla celów krajobrazowych, naukowych i dydaktycznych. Ochronie
podlegają tu wody jeziora Grodno o szmaragdowej wodzie oraz biocenozy leśne łęgów i niskiego grądu na powierzchni prawie 133 ha.
W Nadleśnictwie Łąck utworzono rezerwat leśny „Łąck”, w którym
objęto ochroną prawie dwustuletni drzewostan sosnowy i dębowy (jedyny
taki na Nizinie Mazowieckiej), dający pojęcie, jak jeszcze w XIX w. wyglądała mazowiecka puszcza. Zwano go dawniej „Czaplińcem” z racji gniazdowania jeszcze w latach 70. ubiegłego wieku czapli siwej (było tu w przeszłości ok. 100 czaplich gniazd). Stare drzewa mają ciekawą przeszłość. Leśnicy
są zdania, że owe okazałe sosny i dęby zachowały się tylko dlatego, że były
niegdyś... najsłabsze. Carski minister, który po powstaniu styczniowym objął w swe posiadanie łąckie lasy, doprowadził je szybko na skraj wyniszczenia, wycinając co cenniejsze zasoby. Tak piękne dziś drzewa najwidoczniej
nie wzbudziły wtedy zainteresowania i dlatego przetrwały.
Rezerwat krajobrazowo-leśny „Jastrząbek” obejmuje 463 ha ekosystemów leśnych, bagiennych i jeziornych, powstałych za sprawą zlodowacenia bałtyckiego. Chroni czyste wody jezior Sendeńskiego i Jeziórka
z otaczającymi je bagnami i wkraczającym na taflę wody płem torfowcowym (kożuch roślin torfowiskowych).
Rezerwat leśny „Korzeń” utworzono w celu ochrony zbiorowisk grądowych z drzewostanem grabowo-dębowym z domieszką sosny.
Liczący 305 ha rezerwat leśno-krajobrazowy „Dąbrowa Łącka”
chroni liczne zbiorowiska roślinne borów mieszanych, grądów, łęgów, Jezioro Łąckie Małe oraz urozmaiconą rzeźbę terenu (układ geomorfologiczny zwany Ozem Łącko-Zdworskim).
102
Plener fotograficzny w rezerwacie „Grodno” – łan czosnku niedźwiedziego (K.Mich.)
Rezerwat leśny „Rzepki” powstał dla zachowania unikatowych dla
doliny Wisły starodrzewów sosnowych z domieszką dębów i grabów wraz
z bogatym runem.
Na obszarze zarządzanym przez Nadleśnictwo Gostynin utworzono
trzy rezerwaty. Rezerwat leśny „Lucień” ma na celu ochronę naturalnych
zbiorowisk leśnych boru mieszanego świeżego sosnowo-dębowego oraz
fragmentu olsu ze znacznym udziałem jesionu oraz zbocza nad Jeziorem
Lubieńskim, porośnięte przez stare sosny w wieku 80–100 lat.
Rezerwat leśno-jeziorny „Lubaty” obejmuje jezioro Lubaty, naturalne zbiorowiska otaczających je bagien oraz silnie pofałdowany teren, porośnięty borem mieszanym sosnowo-dębowym. Z kolei rezerwat jeziorno-leśny „Komory” utworzono dla zachowania na terenie Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego najstarszych fragmentów naturalnego lasu i ochrony rzadkiego na Pojezierzu Gostynińskim zbiorowiska zboczowego grądu nadjeziornego z klonem jaworem. Uwagę zwracają również okazałe 130-letnie dęby.
103
Na obszarze LKP „Lasy Gostynińsko-Włocławskie” sprawdzają się
liczne formy edukacji przyrodniczoleśnej. Utworzona w budynku Nadleśnictwa Łąck Izba Edukacji Przyrodniczo-Leśnej mieści ekspozycję różnych gatunków drewna, zielnik podstawowych gatunków drzew i krzewów rosnących na tym terenie, kolekcje leśnych owadów i grzybów (szkodników igliwia, korzeni i drewna) oraz małą wystawę fauny. Na szczególną
uwagę zasługują gabloty z dokumentami historycznymi, a wśród nich wypis
z przedwojennego cennika drewna i użytków leśnych. Nie sposób nie zacytować choćby niektórych pozycji: „Zgrabki – 50 gr/mp [metr przestrzenny –
przyp. K.F.], ściółka – 4 zł/mp, kamień – 60 gr/mp, glina – 50 gr/mp, piasek
– 40 gr/mp, ugaj [wypas] krowy – 4 zł, ugaj jałówki – 2,5 zł, ugaj cielęcia
– 2 zł, owoce leśne – 2,5 zł od osoby, trawa – 50 gr za płachtę i 5 zł za wóz”.
Wszystko dokładnie policzone, wszystkiego bacznie doglądał gajowy i biada
było zbieraczowi jagód, jeśli nie miał kwitka potwierdzającego wniesienie
stosownej opłaty.
Izba Edukacji Przyrodniczo-Leśnej to zarazem początek ścieżki dydaktycznej Nadleśnictwa Łąck, mającej długość 5 km i liczącej 12 oznakowanych przystanków.
Pierwszy z przystanków ścieżki usytuowano w zabytkowej, najstarszej
na Mazowszu wyłuszczarni nasion (działała od 1921 do 2000 r., służąc
własnemu nadleśnictwu i kilku innym). Drugi ilustruje gospodarcze
funkcje lasu oraz daje przykład wpływu człowieka na las (antropopresji)
– drzewostan sąsiaduje z biegnącym pod ziemią rurociągiem naftowym
z pobliskiego Płocka. Taki teren podlega specjalnym zabiegom – wszystkie pojawiające się samosiewki drzew muszą tu być, niestety, systematycznie usuwane. Przystanek trzeci pokazuje, co to jest zrąb zupełny, jak
zakłada się i pielęgnuje nowe uprawy. Dowiedzieć się tu można, co to jest
klasa wieku drzew, jak wygląda ich cykl życiowy (od nalotu, młodnika,
tyczkowiny, żerdziowiny, drągowiny, poprzez drzewostan dojrzewający,
dojrzały, rębny, aż po przeszłorębny), na czym polega pielęgnacja. Przystanek urządzono też przy śródleśnym bagnie. Inny pokazuje ekspansję
dębu w sztucznie wprowadzonym drzewostanie sosnowym. W połowie
drogi ścieżka wkracza do rezerwatu częściowego „Łąck”. Jest też przystanek w litym drzewostanie świerkowym; to rzadki obrazek w tych stro104
Stary dąb w rezerwacie „Lubaty” (K.Mich.)
105
nach – posadzony przez człowieka świerk występuje tu poza naturalnym
zasięgiem tego gatunku. Jest także przykład litej dąbrowy świetlistej naturalnego pochodzenia i – niedaleko – wprowadzonej sztucznie. Wreszcie
ostatni przystanek obrazuje postawy człowieka wobec przyrody – pas lasu
wycięty pod rurociąg i ruchliwą drogę. Ścieżka kończy się we wsi Grabina
nad Jeziorem Górskim, wzdłuż którego brzegów, na granicy lasu, pobudowano ośrodki wczasowe, obiekty gastronomiczne, parking itp.
Nadleśnictwo Gostynin zaprasza do dobrze wyposażonej przez leśników izby przyrodniczoleśnej w Szkole Podstawowej nr 3 w Gostyninie.
Jest też trzykilometrowa ścieżka przyrodniczoleśna „Lucień”, zaczynająca się w miejscowości Lucień nad Skrwą. Wytyczono ją na południowo-wschodnim brzegu jeziora Lucień. Na trasie znajduje się siedem przystanków tematycznych. Jeden z nich poświęcono rezerwatowi „Komory”,
inny urządzono przy 300-letnim dębie pomnikowym „Jan”.
Nadleśnictwo Włocławek wytyczyło ścieżkę przyrodniczoleśną
„Kukawy” blisko szkółki leśnej Kukawy, 5,5 km od miejscowości Kowal.
Na trasie liczącej 3,5 km znajduje się dziewięć przystanków tematycznych, ukazujących różne typy drzewostanów oraz fazy ich rozwoju, od
wysiewu nasion w szkółce leśnej do pełnej dojrzałości drzew i drzewostanów. Ścieżka tłumaczy m.in., jaką rolę odgrywa szkółka leśna, przedstawia zasady prowadzenia uprawy leśnej na pożarzysku, fazy rozwojowe
borów sosnowych, wyjaśnia, do czego służą użytki ekologiczne i remizy
leśne. Przy ścieżce zlokalizowano wygodny parking samochodowy oraz
miejsce na ognisko w pobliżu jeziora Dzilno, gdzie też urządzono jeden
z przystanków.
Ścieżka przyrodniczoleśna „Łuba” biegnie wokół jeziora Łuba. Ma
5 km długości i 12 przystanków. Wędrówkę najlepiej zacząć od siedziby
nadleśnictwa, gdzie ustawiono tablice dydaktyczne oraz drewniane stoły
z ławkami. Można wysłuchać tu prelekcji pracownika nadleśnictwa na temat przyrody lub samodzielnie przeprowadzić lekcje, korzystając z udostępnionych materiałów i pomocy dydaktycznych. Nad samym jeziorem
zlokalizowano drewniane wiaty oraz miejsce na ognisko. Poszczególne
przystanki poświęcone są m.in. małej retencji, prognozowaniu i zwalczaniu szkodliwych owadów, odnowieniu lasu po pożarze, przebudowie
106
Na ścieżce dydaktycznej Nadleśnictwa Łąck (K.Mich.)
drzewostanów, dokarmianiu zwierzyny. Jeden z przystanków wyjaśnia,
czym jest i czemu służy tzw. punkt oporu biologicznego (wolna przestrzeń w drzewostanie sosnowym obsiana roślinami motylkowymi, które
w okresie kwitnienia przyciągają pożyteczne owady). Inny przystanek
urządzono w malowniczej dolinie rzeki Zgłowiączki, na wysokiej, stromej skarpie, schodzącej do koryta rzeki, powodującej erozję piaszczystych brzegów. Z kolei przystanek usytuowany przy bezodpływowym,
dość płytkim jeziorze Łuba pozwala poznać specyficzną florę i faunę tego
miejsca.
Na terenie LKP są też obiekty edukacyjne urządzone staraniem placówek spoza struktury organizacyjnej LP. Gostynińsko-Włocławski Park
Krajobrazowy wytyczył ścieżkę przyrodniczą „Niecka Kłócieńska”
o długości 25 km (poszczególne obiekty można podziwiać, poruszając się
rowerem lub autokarem; czas zwiedzania wynosi 5–7 godzin). Atrakcją
jest tu wybudowana nad Jeziorem Rakutowskim platforma do obserwacji
107
ptaków. Przez rezerwaty „Jastrząbek” i „Dąbrowa Łącka” biegnie ścieżka
przyrodniczo-dydaktyczna „Lasy Łąckie: Soczewka – Sendeń – Łąck”.
Z kolei ścieżki przyrodniczo-dydaktyczna „Modzerowo” i „Smólnik” to obiekty przyszkolne, urządzone głównie staraniem kadry nauczycielskiej.
Na tym terenie działa również Włocławskie Centrum Edukacji Ekologicznej, dysponujące nowoczesną salą dydaktyczną, wyposażoną
w sprzęt audiowizualny, biblioteką, organizujące stałe i czasowe ekspozycje przyrodnicze. Na terenie Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego działalność edukacyjną prowadzą również „zielone szkoły”.
Nadleśnictwo Gostynin
ul. Bierzewicka 55
09-500 Gostynin
tel.: (024) 235 30 56
fax: (024) 235 30 57
[email protected]
www.lodz.lasy.gov.pl/gostynin
Nadleśnictwo Łąck
ul. Lipowa 4
09-520 Łąck
tel.: (024) 261 40 01
fax: (024) 262 88 84
[email protected]
www.lodz.lasy.gov.pl/lack
Nadleśnictwo Włocławek
ul. Ziębia 13
tel.: (054) 234 98 00
fax: (054) 234 92 81
[email protected]
www.wloclawek.torun.lasy.gov.pl
108
7
LKP
Lasy Janowskie
T
o jeden z pierwszych leśnych kompleksów, powołanych do życia
w grudniu 1994 r. Powstał na obszarze jednego tylko, za to liczącego ponad 31,6 tys. ha, Nadleśnictwa Janów Lubelski (pod względem
powierzchni zaliczanego do największych w kraju), podlegającego organizacyjnie RDLP w Lublinie.
Lasy Janowskie stanowią zachodnią część dawnej Puszczy Solskiej,
zwartego kompleksu leśnego, obejmującego łącznie aż 124 tys. ha i zaliczanego do najrozleglejszych w Polsce. Ciągnie się on od brzegu Wisły
w okolicach Borowa aż do granicy państwa w rejonie Hrebennego. Mierząc w linii prostej, to – bagatela – ponad 140 km. Jeśli dodać, że leżąca
nieopodal, na zachód od Sanu, Puszcza Sandomierska stanowiła kiedyś
z Puszczą Solską jedność i dopiero powodowany rozwojem osadnictwa
intensywny wyrąb lasu doprowadził na przestrzeni wieków do ich rozdzielenia, to dopiero wtedy możemy mieć pojęcie, co właściwie oznaczało
określenie „przepastne knieje”.
W janowskim LKP zdecydowanie dominują siedliska borowe (84,5%).
Pozostała część to siedliska lasowe ze znacznym udziałem lasów mieszanych wilgotnych.
Obszar leży w zlewni Wisły. Krajobraz borów, zdominowany przez sosnę z wyspowymi fragmentami jodły i lasów mieszanych, urozmaicają
liczne stawy rybne, których jest tu prawdziwa mnogość – zajmują aż
2 tys. ha. W bilansie wodnym mają udział liczne rzeki: Bukowa, Branew,
Biała, Dębowiec i Łukawica z dopływami. Rozbudowana jest też sieć rowów i kanałów. Region obfituje w rozległe torfowiska (łączna ich powierzchnia sięga 1800 ha), bagna, wyniesienia wydmowe, a także malownicze doliny rzeczne.
110
LKP Lasy Janowskie
Tutejsza przyroda ożywiona i nieożywiona, z racji ponadprzeciętnych
walorów, znajduje się w granicach utworzonego w 1984 r. Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie (powierzchnia – 39,1 tys. ha, a więc park wykracza
poza obszar nadleśnictwa) i w obszarze sieci Natura 2000, toteż podlega
różnorodnym formom ochrony prawnej. Wielofunkcyjna gospodarka leśna, prowadzona na ekologicznych podstawach, uwzględnia owe ochronne
aspekty i wymogi bioróżnorodności. Realizując podstawowy cel hodowlany, którym jest rozwój dominujących tu drzewostanów sosnowych, w LKP
„Lasy Janowskie” preferuje się miejscową bazę nasienną i ekotyp tzw. sosny
puszczańskiej, z maksymalnym jej wykorzystaniem do odnowień naturalnych. Dąży się też do wzrostu powierzchni występowania jodły, zdecydowanej renaturalizacji siedlisk leśnych, wilgotnych i nadwodnych zbiorowisk roślinnych oraz ogólnej poprawy stosunków wodnych w lasach. Rozbudowywane i modernizowane są obiekty małej retencji, z wykorzystaniem istniejących na tym terenie licznych zbiorników wodnych.
Zajęcia z dziećmi na ścieżce przyrodniczej (E.F.M.)
111
Lasy ochronne zajmują 58% powierzchni LKP. Pod szczególną pieczą
jest kilkadziesiąt drzew pomnikowych, głównie lipy i dęby. W wielu miejscach można spotkać rzadkie rośliny chronione, a fragmenty lasów o naturalnym charakterze stwarzają dogodne warunki życia dla wielu gatunków zwierząt.
Wizytówką lasów janowskich jest wspaniała flora. Występuje tu blisko 800 gatunków roślin naczyniowych, są liczne gatunki grzybów,
mchów i porostów. Dobre warunki bytowania znajdują przedstawiciele
gatunków rzadkich, w tym objętych ochroną, np. widłak spłaszczony,
widłak wroniec, podkolan biały, kruszczyk szerokolistny. Bogactwu florystycznemu w niczym nie ustępuje świat zwierząt. Szczególnie upodobały sobie te tereny ptaki, których jest ponad 150 gatunków. Wiele
z nich objęto szczególną ochroną – dość powiedzieć, że ok. 1700 ha zajmują strefy ochronne utworzone wokół miejsc bytowania rzadkich ptaków: bielika, bociana czarnego, orlika krzykliwego i głuszca. Szeroko
rozumiana ochrona środowiska przyrodniczego i współgrająca z nią
gospodarka leśna od dawna postawione są na wysokim poziomie.
Siódmą część powierzchni leśnego kompleksu promocyjnego, tj. 4,5 tys ha
lasów, objęto ochroną rezerwatową. W sumie na jego terenie znajduje się
sześć rezerwatów przyrody.
Rezerwat leśno-florystyczny „Jastkowice” utworzono w 1959 r. (pozostałe w latach 80. i 90. ubiegłego wieku). Jest najmniejszy pod względem powierzchni (45 ha), obejmuje las mieszany, niegdyś typowy dla
Puszczy Solskiej. Wspaniały starodrzew tworzą tu dwustuletnie jodły, lipy i dęby. Pośród ponad 200 gatunków roślin naczyniowych występują
m.in.: podkolan zielony, lilia złotogłów, żywiec gruczołowaty i cebulkowaty oraz groszek wschodniokarpacki.
Położony, podobnie jak „Jastkowice”, w zachodniej części LKP rezerwat
leśno-florystyczny „Łęka” ochrania lasy o naturalnym charakterze, m.in.
grądy i łęgi jesionowo-olszowe. Występują tu dorodne jesiony, odnawiające
się w sposób naturalny, jest też wiele ciekawych roślin zielnych, jak kokorycz pusta, żywiec gruczołowaty, szczyr trwały i storczyk szerokolistny.
Rezerwat „Szklarnia”, leżący tuż pod bokiem miasta, obejmuje fragmenty borów jodłowych naturalnego pochodzenia – świadectwo dawnej
112
LKP Lasy Janowskie
Wiosna w rezerwacie „Jastkowice” (A.W.)
Puszczy Solskiej – ale też charakterystyczne dla puszczańskiej przeszłości
podmokłe lasy ze śródleśnymi łąkami i długie, wyniesione wały wydm,
porośnięte borem sosnowym. Można tu podziwiać m.in. bagno śródleśne, stanowiska buka pospolitego, jodły pospolitej oraz siedlisko mrówki
rudnicy. Rzadkie rośliny to: starzec Fuchsa, widłaki wroniec i jałowcowaty, lilia złotogłów, szczyr trwały, czosnek niedźwiedzi. Mieszkańcami rezerwatu są m.in.: bocian czarny, głuszec i jastrząb. Przebywają tu jelenie,
natknąć się można na wilka.
Rezerwat leśno-torfowiskowy „Imielty Ług” tworzą dwa duże, zajmującego centralną jego część, stopniowo zarastające, bagniste akweny.
Miejscami przechodzą w torfowisko wysokie, fragmentami porośnięte
borem bagiennym. Otoczenie stanowią wyniesienia pokryte borami sosnowymi.
„Imielty Ług” jest ostoją ptactwa wodnego. Spotyka się tu ok. 100 gatunków ptaków, w tym m.in. żurawia, bąka, błotniaka stawowego, mewę
śmieszkę. Świat roślinny to aż 500 gatunków, z czego 27 podlega ochronie
113
gatunkowej, np. widłaki, rosiczki, grążel żółty, grzybienie białe, salwinia
pływająca, wierzby borówkolistna i lapońska.
Rezerwat „Kacze Błota” utworzono dla ochrony boru bagiennego na
torfowisku wysokim, dziś w znacznym stopniu porośniętym sosną.
W granicach LKP leży też pole wielkiej bitwy partyzanckiej z czerwca
1944 r., co upamiętnia rezerwat leśno-historyczny „Lasy Janowskie”.
Ten rozległy obszar (2726 ha) objęto ochroną w celu zachowania wybitnych walorów krajobrazowych, w tym łańcucha wydm wokół Porytowego Wzgórza, fragmentu doliny Branwi, stawów we wsi Momoty, torfowisk, jak również borów sosnowych, wyżynnego boru mieszanego, lasów
mieszanych i olsów. Długa lista gatunków roślin naczyniowych liczy aż
550 pozycji.
Warto jeszcze wspomnieć o leżącym we wschodniej części Lasów Janowskich „Bagnie Rakowskim”. To rozległe torfowiska wysokie i przejściowe, przewidziane do objęcia ochroną rezerwatową.
W 1997 r., już w ramach LKP, utworzono w Nadleśnictwie Janów Lubelski Ośrodek Edukacji Ekologicznej, a nieco wcześniej (w 1995 r.) otwarto
stałą wystawę przyrodniczą, licznie odwiedzaną przez szkoły, mieszkańców
regionu i turystów (co roku ekspozycję zwiedza kilka tysięcy osób). Stworzono tym samym warunki do prowadzenia zajęć dydaktycznych, umożliwiających ogólne zapoznanie się z walorami przyrodniczymi i kulturą materialną regionu, a także pracą leśników.
Zmodernizowany w 2006 r. Ośrodek Edukacji Ekologicznej oferuje
100 miejsc noclegowych i pełne wyżywienie. Można w nim skorzystać
z sal odpowiednio przygotowanych do prowadzenia zajęć dydaktycznych,
ale także organizować spotkania, konferencje czy wystawy. W roku 2008
ma być oddana do użytku nowa sala wystawowa.
W pobliżu budynku postawiono drewnianą wiatę z ławami i stołami,
gdzie można przeprowadzać zajęcia na świeżym powietrzu czy też rozpalić ognisko. Wszystko to razem jest znakomitą bazą dla wypraw do lasu,
który szumi tuż za oknem, ale też dla wypadów w okolice Lublina, Łańcuta, Sandomierza, Kazimierza nad Wisłą czy do perły polskiego renesansu
– Zamościa.
114
LKP Lasy Janowskie
Pomnik na Porytowym Wzgórzu, upamiętniający bitwę partyzancką z czerwca 1944 r. (A.W.)
Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Janowie Lubelskim (A.W.)
115
Nowoczesną gospodarkę leśną najlepiej pokazać po prostu w lesie, toteż w 1996 r. powstał pomysł utworzenia pieszej ścieżki przyrodniczej
w rezerwacie „Szklarnia”. Ścieżka jest niezbyt długa (ma 3,5 km), za to
opatrzona licznymi tablicami informacyjnymi; wiedzie przez tereny o wyjątkowej urodzie. Do osady Szklarnia można też dotrzeć ścieżką rowerową (rowery do wypożyczenia w nadleśnictwie). Trasa liczy 19 km. Wyeksponowano tu zagadnienia związane z gospodarką leśną i pracą leśnika
– zobaczyć można np. ambonę łowiecką, sztuczne odnowienia lasu oraz
naturalne odnowienia jodłowe. Ostatnim przystankiem obu ścieżek jest
ostoja konika biłgorajskiego, potomka dawnego tarpana. Ostoję w Szklarni utworzono w 1986 r., sięgając po konie znajdujące się od początku XIX w.
w rękach okolicznej ludności, kiedy to Zamoyscy (duża część Puszczy Solskiej należała do olbrzymiego majątku Ordynacji Zamojskiej) likwidowali swój leśny zwierzyniec. Tarpany trafiły wówczas do chłopskich stajni,
gdzie mocne, wytrzymałe koniki krzyżowano z miejscowymi rasami.
W latach 30. i 40. minionego wieku w Białowieży i Popielnie podjęto próbę odtworzenia dawnego tarpana – efektem selekcyjnej hodowli stały się
koniki polskie, zachowujące wiele cech pierwowzoru. Ponieważ są nieduże, łagodne i dobrze się czują w towarzystwie dzieci, często są używane
w hipoterapii. W Szklarni można nie tylko zobaczyć, jak wyglądają te
sympatyczne czworonogi, ale również popróbować jeździeckich umiejętności.
W 1998 r. otwarto ścieżkę edukacyjną w bezpośrednim sąsiedztwie
Ośrodka Edukacji Leśnej, przy której umieszczono tablice przystępnie informujące o ogólnych zagadnieniach leśnictwa i gospodarki leśnej. Ścieżka może być uzupełniającym źródłem wiedzy zdobywanej przez młodzież szkolną w salach ośrodka.
W 2000 r. urządzono w Ośrodku Edukacji Leśnej klasę leśną. Pracownię wyposażono w niezbędne sprzęty, m.in. rzutnik, mikroskop, lornetki,
kompasy, wysokościomierze, atlasy, literaturę i prasę o tematyce leśnej,
ale również takie eksponaty, jak: huby, szyszki, mchy, porosty, pędy, fragmenty kory różnych gatunków drzew, nasiona i próbki drzew, okazy wypchanych ptaków. Często zajęcia przenoszą się do sali na terenie szkółki
leśnej „Gierłachy”.
116
LKP Lasy Janowskie
Ostoja koników biłgorajskich w Szklarni (A.W.)
Ekspozycja taboru kolejki
leśnej w Szklarni
(G. i T.K.)
Edukacyjne propozycje dostępne w LKP „Lasy Janowskie” zaskakują
wszechstronnością. Zaangażowano nawet ornitologa, który uczy rozpoznawać leśne ptaki. Chętnych do wsłuchiwania się w głos lasu z roku na
rok przybywa. Świadczą o tym grupy przyjeżdżające nawet z odległych
miejsc: Łodzi, Krakowa czy Warszawy.
117
Jesienią 2002 r. nadleśnictwo zaczęło organizować kilkudniowe warsztaty leśnoprzyrodnicze dla młodzieży z innych regionów kraju. Chętnie
zagląda tu również miejscowa młodzież szkolna – jedno z janowskich liceów co tydzień ma zajęcia w OEE. Nadleśnictwo pomaga też w prowadzeniu ćwiczeń terenowych ze studentami.
To tylko niektóre z form edukacji leśnej prowadzonej w LKP „Lasy Janowskie” i przez samo nadleśnictwo. Organizowane są wystawy fotograficzne, plenery malarskie, konkursy plastyczne i konkursy wiedzy leśnej.
Jest wreszcie ekspozycja taboru kolejki leśnej, która pracowała niegdyś w
Lasach Janowskich. Ostatni odcinek kolejki zamknięto w 1984 r. Część
taboru trafiła do skansenu w Szklarni i Muzeum Leśnego w Gołuchowie.
Tabor zgromadzony w Szklarni poddany został pieczołowitej restauracji,
w czym miała swój udział Fundacja Polskich Kolei Wąskotorowych. Dziś
jest eksponowany w sąsiedztwie siedziby nadleśnictwa i budzi powszechne zainteresowanie.
Oczywiście, nie tylko przyroda, w tym wspaniałe lasy, stanowią
o pięknie tej ziemi. W niepospolitym pejzażu znajdujemy liczne ślady
przeszłości, wspaniałe, często mało znane zabytki architektury drewnianej, ciekawe obiekty architektury świeckiej i sakralnej, miejsca pamięci
narodowej. Sam Janów Lubelski, miasto dziś trochę jakby zagubione, zapisał piękną kartę historii. Przez bez mała trzy wieki był jedną z gospodarczych podpór Ordynacji Zamojskiej, słynąc z produkcji najprzedniejszego sukna. To stąd i okolicznych miejscowości pochodziły znakomite wyroby ceramiczne, których renoma wykraczała daleko poza region (do dziś w Łążku Garncarskim kultywuje się ceramiczne tradycje).
Warto tu zajrzeć.
Nadleśnictwo Janów Lubelski
ul. Bohaterów Porytowego Wzgórza 35
23-300 Janów Lubelski
tel.: (015) 872 00 72
fax: (015) 872 01 85
[email protected]
www.lublin.lasy.gov.pl/janow
118
LKP Lasy Janowskie
8
LKP
Lasy Mazurskie
Ośrodek Edukacji Ekologicznej
ul. Bohaterów Porytowego Wzgórza 35
23-300 Janów Lubelski
tel. (015) 872 42 44
fax: (015) 872 01 85
[email protected]
119
LKP Lasy Mazurskie
P
rzez pewien czas Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Mazurskie”
był największym tego typu obszarem w kraju. Palmy pierwszeństwa pozbawił go w 2004 r. inny olbrzym – LKP „Puszcza Notecka”.
LKP „Lasy Mazurskie” zajmuje powierzchnię 118,2 tys. ha. W całości
leży w województwie warmińsko-mazurskim, ale na terenie dwóch regionalnych dyrekcji LP – w Olsztynie i Białymstoku. Jego zasięg wytycza linia łącząca Orzysz i Białą Piskę na wschodzie, Kolno i Myszyniec na południu, Szczytno i Biskupiec na zachodzie, a Mrągowo na północy (poza
Mrągowem, wszystkie wymienione miejscowości leżą już poza obszarem
kompleksu). Obejmuje pięć nadleśnictw: Mrągowo (tylko jeden obręb
o tej samej nazwie), Spychowo i Strzałowo – wszystkie z RDLP Olsztyn –
oraz dwa nadleśnictwa wchodzące w skład białostockiej RDLP: Maskulińskie i Pisz. Grupę tę uzupełnia Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie.
Praktycznie cały obszar leży w dorzeczu Wisły. Wyjątkiem jest fragment położony w okolicach Mrągowa, należący do dorzecza Pregoły. Pełno tu niewielkich rzek, strumieni, rowów i kanałów. Największe wśród
rzek to Pisa i Krutynia.
Na północy i w części centralnej krajobraz urozmaicają rozliczne, duże jeziora, w tym największe w kraju – Śniardwy. Południe jest pod tym
względem ubogie (trudno uwierzyć, ale w mazurskiej gminie Rozogi jezior nie ma wcale). Wiele z tych jezior tworzy wraz z ciekami wodnymi
jedyną w swoim rodzaju sieć hydrograficzną, będącą rajem dla wodniaków – słynne Pojezierze Mazurskie.
Obszar LKP pozostaje pod przemożnym wpływem klimatu kontynentalnego, sprowadzającego długie, mroźne zimy i krótkie przedwiośnia.
120
Największe w kraju jezioro – Śniardwy (P.F.)
Temperaturowe ekstrema łagodzą w pewnej mierze wielkie masy wód
powierzchniowych, długo akumulujące energię, za to zimą utrzymujące
mroźną aurę, ale i tak okres wegetacyjny jest tu zdecydowanie krótszy niż
na pozostałych obszarach kraju. Średnia roczna suma opadów nie przekracza 600 mm.
Rzeźba terenu wyróżnia się bogactwem form, ukształtowanych w prehistorii za sprawą lądolodu skandynawskiego w okresie zlodowacenia
bałtyckiego. Na południu dominują równiny sandrowe, na północy zaś
kilometrami ciągną się wypiętrzone przez lodowiec wzgórza moreny czołowej, pośród których potężne masy lodu i wleczonego materiału skalnego wyżłobiły liczne obniżenia moreny dennej oraz rynny, wypełnione
dziś przez jeziora.
Utworom polodowcowym swe cechy zawdzięczają gleby. Na północy
występują głównie żyźniejsze gleby na podłożu glin zwałowych, im dalej
121
na południe, tym więcej ubogich gleb na sandrach piaskowych, w części
zaś na piaskach aluwialnych. W obniżeniach pojawiają się gleby torfowe
i bagienne.
Warunki klimatyczne, różnorodność form geomorfologicznych, związana z nimi mozaika gleb, wreszcie obfitość wód i terenów podmokłych
nadają temu obszarowi obecny charakter. Trzy czwarte siedlisk stanowią
dziś siedliska borowe. Przyrodniczą dominantą pozostaje Puszcza Piska
– zwarty kompleks lasów, jezior i bagien, sięgających niegdyś nieprzerwanym pasmem aż do Pregoły. Zwana kiedyś Wielką Knieją, a później Puszczą Jańsborską, obejmowała niemal całe Pojezierze Mazurskie.
Długie tradycje ma na tych ziemiach gospodarka leśna. Jeszcze w XII w.
ok. 80% powierzchni stanowiły tu nieprzebyte lasy. Ich skład był jednak
inny niż obecnie – na żyznych glebach dominował las liściasty mieszany
(dąb szypułkowy, grab pospolity, lipa drobnolistna, wiąz), na glebach wilgotnych panował jesion wyniosły z olszą czarną, a jedynie na lżejszych glebach królowała sosna zwyczajna. W czasie kolonizacji Wielkiej Kniei, prowadzonej przez Krzyżaków w XIV i XV w., osadnicy zajmowali tereny
o najżyźniejszych glebach, karczując m.in. pierwotne dąbrowy, a potem
eksploatując lasy leżące tuż obok. W XVI w. lasy zajmowały jeszcze 71%.
W drugiej połowie XVIII w., na skutek gospodarki człowieka, lasy naturalne zaczęły ustępować borom sosnowym i sosnowo-świerkowym. Stosowano siew nasion. Końcowy efekt był taki, że w Puszczy Piskiej, od XIX w.
stanowiącej własność państwową, w pogoni za rentownością zakładano na
uboższych glebach lite drzewostany sosnowe, a na bogatszych – świerkowe.
Dziś sosna dominuje w składzie gatunkowym drzewostanów (85%, reszta
to domieszka świerka i gatunków liściastych) i w większej części Puszczy
Piskiej dobrze odnawia się naturalnie (mazurski ekotyp sosny, zwany też
piskim lub krutyńskim, uznaje się za wyjątkowo cenny). Nie zmienia to
faktu, że wiele siedlisk leśnych predysponowanych jest do odnowień z bogatym udziałem gatunków liściastych, zwłaszcza że monokulturowe drzewostany są prawdziwą wylęgarnią (tzw. pierwotnym centrum gradacyjnym) większości gatunków szkodników owadzich żerujących na sośnie.
Dąb, olsza czarna, brzoza i świerk mają w składzie gatunkowym kilkuprocentowy udział. Pozostałe gatunki: modrzew, jesion, osika, lipa, grab,
122
LKP Lasy Mazurskie
Zniszczenia w Puszczy Piskiej, które 4 lipca 2002 r. wyrządził potężny huragan (A.R.)
klon, olcha, wiąz, topola, wierzba, łącznie nie przekraczają nawet jednego
procenta. Przeważają drzewostany młodszych i średnich klas wieku –
starsze niż 80 lat zajmują nieco ponad 20%.
Przebudowa gatunkowa drzewostanów to dziś jedno z priorytetowych
zadań leśników w LKP „Lasy Mazurskie”. Paradoksalnie, dodatkowym
impulsem dla niej stał się niszczycielski huragan, który 4 lipca 2002 r.
przeszedł nad północno-wschodnią Polską pasem o długości ok. 130 km
i szerokości kilkunastu kilometrów, miażdżąc tysiące hektarów lasu,
głównie monokultur sosnowych. Szkody, m.in. w Puszczy Piskiej (w nadleśnictwach Pisz i Drygały), osiągnęły niespotykaną dotychczas skalę.
W sumie w czterech zwartych kompleksach leśnych, puszczach: Piskiej,
Kurpiowskiej, Boreckiej i Augustowskiej wichura połamała drzewa
o miąższości ok. 4 mln m3. Po usunięciu szkód leśnicy posadzili już nowy,
zróżnicowany gatunkowo las.
123
W LKP 25 tys. ha zajmują lasy ochronne, przy czym ponad połowa to
lasy wodochronne, 27% – cenne przyrodniczo, a 9% – ostoje zwierząt.
Szczególną kategorią lasu ochronnego stał się 445-hektarowy fragment
powierzchni, wydzielony po wspomnianym, lipcowym huraganie w leśnictwie Szast, wchodzącym w skład Nadleśnictwa Pisz. To tzw. powierzchnia referencyjna, na której nie prowadzi się działalności gospodarczej,
służąca od 2002 r. prowadzeniu badań nad sukcesją naturalną, pozostawiona wyłącznie siłom przyrody.
Niepowtarzalny urok mazurskich lasów i jezior nie wymaga rekomendacji. Uwiecznił go Melchior Wańkowicz w „Na tropach smętka” czy też
wywodzący się stąd niemiecki pisarz Ernst Wiechert, syn leśniczego
z Piersławka, autor wielu powieści, w tym „Dzieci Jerominów” (dziś
w Nadleśnictwie Strzałowo, w Piersławku, jest izba pamięci pisarza). Do
leśniczówki Pranie ściąga turystów Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. W Krutyni mieszkał i tworzył Karol Małłek, działacz mazurski, pisarz i publicysta.
W 1977 r., w celu ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych,
utworzono jeden z większych w kraju Mazurski Park Krajobrazowy,
w zasięgu którego znalazło się 29 tys. ha lasów i 18 tys. ha wód, w tym
m.in. jeziora: Śniardwy, Bełdany, Mokre, Mikołajskie i Łuknajno. Fragment LKP pokrywający się z Mazurskim Parkiem Krajobrazowym to najbogatsza pod względem siedliskowym część Puszczy Piskiej, co sprawia,
że również występująca tu flora i fauna zaskakują ogromnym zróżnicowaniem. Reprezentowana jest tu prawie trzecia część wszystkich krajowych gatunków świata roślinnego, wśród nich wiele rzadkich i ginących,
które wpisano do „Polskiej czerwonej księgi roślin”, np. chamedafne północna (ma tylko kilka stanowisk w Polsce, tu jest największe), wierzba
borówkolistna, cis, brzoza niska, sasanka otwarta, wełnianka delikatna
i storczyki: wątlik błotny, obuwik, tajęża jednostronna. Długa jest lista
występujących w puszczy innych roślin chronionych.
W obfitości występuje zwierzyna łowna: jeleń, sarna, dzik. Na podmokłych i bagiennych terenach południowej części LKP spotkać można bardzo długo tu nieobecnego łosia. Południową część kompleksu zamieszkuje kilka watah wilków. Widywane są rysie. Pospolite w tych stronach są:
124
LKP Lasy Mazurskie
Południową część LKP „Lasy Mazurskie” zamieszkuje kilka watah wilków (P.F.)
lis, jenot, kuna, tchórz, dobrze miewa się wydra i bóbr, wcześniej całkowicie wytępiony, teraz przywrócony przez człowieka i bardzo ekspansywny
w ostatnich latach.
Niezwykle bogaty jest świat ptaków, zwłaszcza gatunków wodno-błotnych. Gniazdują tu: perkoz dwuczuby, gągoł, tracz nurogęś, kaczka krzyżówka, cyranka, cyraneczka, krakwa, czernica, głowienka. Kormoran,
czapla siwa, bocian czarny czy żuraw znajdują świetne warunki bytowania, podobnie jak drapieżniki: bielik, orlik krzykliwy, rybołów czy kanie:
125
ruda i czarna, puchacz, trzmielojad, bąk i zimorodek. Z kolei na południowych, sandrowych równinach spotkamy kuropatwę, przepiórkę, jarząbka, a na łąkach w gminach Rozogi i Świętajno niezwykle rzadkie na
Mazurach kuliki wielkie i rycyki. W lasach zobaczyć można rzadkie dzięcioły: średniego i zielonego oraz ich pospolitych pobratymców: dużego
i czarnego. To rewiry łowieckie puchacza i sowy włochatki. Ze świata gadów należałoby wymienić jaszczurki: zwinkę i żyworódkę, padalca, żmiję
zygzakowatą oraz rzadkiego w kraju żółwia błotnego, z płazów – kumaka
nizinnego, rzekotkę drzewną, grzebiuszkę ziemną, ropuchę. Wody, mimo
przełowienia i szybko rosnącej populacji żarłocznych kormoranów, są zamieszkane przez większość spotykanych w kraju gatunków ryb.
379 okazałych drzew na obszarze LKP ma status pomników przyrody.
Wśród nich najwięcej jest dębów szypułkowych – 276; 57 to pomnikowe
sosny, 15 – lipy. Występują też liczne pomniki przyrody nieożywionej.
16 rezerwatów przyrody ma łączną powierzchnię prawie 7 tys. ha. Prawie 19 tys. ha zajmują obszary chronionego krajobrazu, w tym niespełna
5 tys. ha w zespołach przyrodniczo-krajobrazowych. Na 99 ha rozciągają
się użytki ekologiczne.
Najcenniejsze obszary i obiekty objęto ochroną rezerwatową. Rezerwat „Piłaki” w Nadleśnictwie Mrągowo obejmuje noclegowiska żurawi
oraz miejsca żerowania i gniazdowania licznych innych ptaków. Znajdują
się tu również żeremia bobrów. Tworząc w 1993 r. rezerwat, uchroniono
ten teren przed planami wydobycia kredy jeziornej, przykrytej grubą
warstwą roślinności torfowiskowej.
Na obszarze zarządzanym przez Nadleśnictwo Spychowo utworzono rezerwat „Pupy”. Obejmuje on ochroną obszar położony na Równinie Mazurskiej, charakteryzujący się dobrymi warunkami wodnymi
i żyznymi siedliskami, porośnięty starodrzewem mieszanym z udziałem świerka, sosny, dębu szypułkowego oraz buka (ten ostatni występuje poza obszarem swego naturalnego zasięgu). Spotkamy tu nawet 250-letnie drzewa.
Sześć rezerwatów utworzono na terenie Nadleśnictwa Strzałowo. Duży (605,5 ha) rezerwat „Pierwos” obejmuje ochroną zarastające jezioro
Pierwos oraz okalające je zróżnicowane ekosystemy leśne i torfowiskowe.
126
LKP Lasy Mazurskie
Jest tu wiele starych drzew, zwłaszcza dębów. Cennym okazem florystycznym jest wielosił błękitny, a ornitologicznym – pluszcz.
Rezerwat „Strzałowo” chroni 160-letni drzewostan (sosna zwyczajna,
świerk pospolity, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna). W sumie występuje
tutaj ok. 100 gatunków roślin zielnych, w tym chroniona lilia złotogłów,
wawrzynek wilczełyko, konwalia majowa, przylaszczka pospolita, zawilec
gajowy, widłak jałowcowaty.
Rezerwat „Sosna Królewska” obejmuje ponad 200-letni drzewostan
sosnowy, w tym obumarłą w wieku 300 lat pomnikową „Królewską Sosnę”. W granicach rezerwatu rośnie pomnikowy dąb szypułkowy o obwodzie 540 cm, zwany „Dębem Karola Małłka”. Rezerwat krajobrazowy
„Krutynia” utworzono dla ochrony Jeziora Krutyńskiego oraz odcinka
rzeki Krutyni z przyległymi lasami mieszanymi i liściastymi. „Czaplisko
Ławny Lasek” to niewielki rezerwat ornitologiczny (7,6 ha), powołany
Rezerwat „Zakręt” z poduchami torfowców (P.F.)
127
pierwotnie dla ochrony kolonii czapli siwej. Wprawdzie czaple stąd się
wyprowadziły, ale godny uwagi jest 150-letni drzewostan sosnowy. Wreszcie leśny rezerwat „Zakręt” obejmuje ochroną trzy zarastające kożuchem
torfowców jeziorka z florą torfowisk wysokich oraz otaczające lasy z dominującą, ponadstuletnią sosną zwyczajną z domieszką 200-letniego dębu szypułkowego. Na torfowiskach występują: bagno zwyczajne, żurawina błotna, borówka bagienna, przygiełka biała, rosiczka okrągłolistna. Na
północno-wschodnim skraju rezerwatu rośnie potężny „Mazurski Dąb
Bartny” z barcią, którą jeszcze w 1976 r. zasiedlały pszczoły. Nieopodal,
koło wsi Krutyń, warto zobaczyć „Zakochaną Parę” – splecione ze sobą
sosnę i dąb oraz, koło Uklanki, „Braci Syjamskich” – dwa zrośnięte pniami dęby.
Warto wiedzieć, że w latach 2001–2002 Nadleśnictwo Strzałowo za
zgodą wojewódzkiego konserwatora przyrody przeprowadziło udany
eksperyment przeszczepienia 150 plech wymierającego gatunku porostu
– granicznika płucnika. Do przeszczepu użyto plech, które odpadły z drzew w sposób naturalny. 65% przyjęło się – to pierwsza w Polsce
udana próba implantacji granicznika płucnika.
W Nadleśnictwie Maskulińskie jest pięć rezerwatów. Największy to
rezerwat krajobrazowy „Jezioro Nidzkie” (2955,6 ha na terenie dwóch
nadleśnictw: Maskulińskie i Pisz), położony w środku Puszczy Piskiej.
Obejmuje jeziora Nidzkie i Oko oraz wspaniale wykształcone zbiorowiska roślinne, w tym dorodne, nierzadko 200-letnie sosny z domieszką
świerka i brzozy. Rezerwat krajobrazowy „Krutynia” (zwany też „Krutynią Dolną”, pow. 979 ha) ma charakter wodno-leśno-faunistyczny,
chroni naturalny krajobraz polodowcowy i ekosystemy dolnego odcinka
rzeki Krutyni oraz jezior: Malinówka, Gardyńskie, Dłużec i Smolak.
W rezerwacie występuje osiem gatunków roślin chronionych oraz ok. 80
gatunków zwierząt objętych ochroną gatunkową, w tym dziewięć gatunków ptaków drapieżnych. Na uwagę zasługują jeziorka polodowcowe
z kwaśną wodą. Jednocześnie Krutynia to jeden z najpopularniejszych
szlaków kajakowych na Mazurach, cieszący się zasłużoną sławą nie tylko
w kraju. Rezerwat faunistyczny „Czapliniec” (pow. 16,4 ha) utworzono
już w latach 40. minionego wieku w celu ochrony kolonii czapli siwej.
128
LKP Lasy Mazurskie
Granicznik płucnik, którego udaną
implantację przeprowadzono
w Nadleśnictwie Strzałowo (K.F.)
Spływ Krutynią – jednym z najpiękniejszych szlaków kajakowych w Polsce (E.P.)
129
Obejmuje fragment boru mieszanego z dorodnym 200-letnim drzewostanem sosnowym. W 1979 r. czaple z tego terenu przeniosły się w inne
rejony jeziora Śniardwy. Ostatnio rezerwat wziął w swe władanie bielik.
Florystyczny rezerwat „Lisunie” powołano do życia w celu ochrony zarastającego jeziora z reliktowymi mchami glacjalnymi oraz rzadkimi roślinami szuwarowymi i błotnymi, m.in. utrzymującymi się wokół jeziora
Lisunie stanowiskami kłoci wiechowatej – rzadkiego reliktu polodowcowego – oraz jezierzy giętkiej. Na jego powierzchni występują również
grzybienie białe i grążel żółty. Dno jeziora zaścieła prawie czterometrowa warstwa mułu. Pływanie po nim jest zabronione; rezerwat można podziwiać z pobliskiej drogi.
Rezerwat faunistyczny „Jezioro Łuknajno”, utworzony w latach 40.
minionego stulecia, w 2004 r. został powiększony do 1189 ha. Chroni jedną
z największych w Polsce ostoi łabędzia niemego. W okresie letnio-jesiennym przebywa tu ok. 1500 łabędzi. Doliczono się tutaj 175 gatunków ptaków, z czego 95 gniazdujących. W skład rezerwatu wchodzi płytkie jezioro
polodowcowe (średnia głębokość 0,6 m, maksymalnie 3 m) o powierzchni
680 ha, z otaczającymi je łąkami i bagnami, połączone kanałem z jeziorem
Śniardwy. W 1977 r. obszar ten uznany został przez UNESCO za rezerwat
biosfery, a dwa lata później objęty Konwencją Ramsarską. Nadleśnictwo
Maskulińskie zarządza częścią tego rezerwatu (powierzchnią prawie 50 ha).
Położony w Nadleśnictwie Pisz rezerwat faunistyczny „Jezioro Pogubie Wielkie” (pow. 691,7 ha) chroni miejsca lęgowe ptactwa wodnego
i błotnego, w tym łabędzia niemego. Jezioro jest także miejscem tarła wielu gatunków ryb. Jest płytkie (średnia głębokość około metra), porośnięte
łąkami ramienic, a na obrzeżach szuwarami trzcinowymi. W północnej
jego części leży wyspa z ponad 100-letnim drzewostanem.
Cały obszar Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie”, z uwagi
na jego szczególne wartości przyrodnicze, został włączony do sieci ekologicznej obszarów chronionych o znaczeniu europejskim Natura 2000 jako Obszar
Specjalnej Ochrony (OSO) Ostoja Ptasia „Puszcza Piska”, na terenie którego
wyznaczono również Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOO).
Obiekty edukacyjne w najrozmaitszy sposób udostępniają wiedzę na
temat tego pięknego regionu kraju.
130
LKP Lasy Mazurskie
W 1999 r., w Nadleśnictwie Spychowo, w zaadaptowanym budynku
gospodarczym powstał Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej (tuż obok
biura nadleśnictwa), w którym prowadzone są lekcje przyrody dla młodzieży szkolnej, spotkania, narady i szkolenia. Wyposażona w sprzęt audiowizualny sala edukacyjno-konferencyjna mieści ok. 50 osób. Można
w niej zobaczyć kolekcję zwierząt – mieszkańców mazurskich lasów i pól.
LOEE służy też społeczności lokalnej. Odbywają się tu m.in. zajęcia chóru
dziecięcego „Niezapominajki” oraz zespołu sygnalistów. Na terenie nadleśnictwa działa także Spychowskie Bractwo Strzeleckie – stowarzyszenie
kultywujące tradycje myśliwskie i stawiające sobie za cel wychowanie
młodzieży w szacunku dla przyrody. W roku 2005 obok LOEE oddano
do użytku Muzeum Leśne, umieszczone w zaadaptowanym do tego celu
magazynie Nadleśnictwa Spychowo. Wewnątrz urządzono ekspozycję
przyrodniczą z interaktywną metodą rozpoznawania głosu ptaków oraz
udostępniono odtworzoną, starą kancelarię leśniczego.
Przy siedzibie nadleśnictwa bierze początek czterokilometrowa ścieżka dydaktyczna. Przebiega obok dwóch niedużych jezior (nad Jeziorem
Cichym zbudowano wiatę) i torfowiska, prezentując m.in. gospodarkę łowiecką.
Na terenie Nadleśnictwa Strzałowo działa izba leśna w zaadaptowanej na ten cel starej stodole o ciekawej architekturze (konstrukcja szachulcowa, tzw. pruski mur). Zebrano w niej eksponaty związane z lasem
i gospodarką leśną. Może pomieścić ok. 35 osób.
W budynku nadleśnictwa można też zwiedzić izbę historyczną, ilustrującą dzieje tej jednostki organizacyjnej LP. Z kolei w jego podziemiu
urządzono salę edukacyjną dla 35 osób. Dwie „zielone klasy” służą zajęciom na świeżym powietrzu. Jedna zlokalizowana jest przy siedzibie nadleśnictwa, druga przy osadzie Sosnówka.
W Nadleśnictwie Strzałowo wytyczono dwie ścieżki dydaktyczne.
Pierwsza zaczyna się przy drodze Piecki – Mikołajki, na skraju rezerwatu
„Strzałowo”, ok. 200 m za tablicą informacyjną przy zjeździe do siedziby
nadleśnictwa. Trasę wyznaczają zielone strzałki. Ciekawe przyrodniczo
miejsca oznakowane są numerami umieszczonymi na słupkach. Na całej
ścieżce, o długości ok. 5 km, jest takich punktów 11. Ilustrują one zasady
131
odnawiania, hodowli i ochrony lasu. Ścieżka prowadzi przez zróżnicowane pod względem siedlisk i wieku drzewostany iglaste i liściaste. Dla
mniej sprawnych przeznaczony jest wariant krótszy (ok. 3 km).
Druga ścieżka w Nadleśnictwie Strzałowo, o długości 8 km, biegnie
wokół leśniczówki Piersławek.
Nadleśnictwo wyznaczyło ścieżki do jazdy konnej, rowerowej i turystyki pieszej. Będąc tu, koniecznie trzeba wziąć udział w spływie kajakowym
rzeką Krutynią, zwiedzić klasztor i cerkiew tzw. staroobrzędowców w Wojnowie, odwiedzić hodowlę jeleniowatych w Kosewie Górnym czy zabytkowy młyn wodny w Krutyńskim Piecku. Jak już wspomniano, w leśniczówce
Piersławek znajduje się Izba Pamięci poświęcona Ernstowi Wiechertowi.
Ekspozycję przygotowało Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie.
Na terenie Nadleśnictwa Mrągowo funkcjonuje od początku 2005 r.
Izba Edukacyjna, usytuowana w sąsiedztwie leśniczówki Borowo.
W izbie organizowane są zajęcia edukacyjne dla młodzieży szkolnej w ramach tzw. zielonych szkół, sympozja, seminaria, konferencje, a także kursy z zakresu wiedzy o środowisku przyrodniczym. Obejrzeć w niej można ekspozycję prezentującą bioróżnorodność flory i fauny Mazur, maszyny i narzędzia używane dawniej do pracy w lesie, budki dla ptaków.
W pobliżu ulokowano wiatę do spotkań edukacyjnych, rekreacyjnych
oraz tworzona jest ścieżka dydaktyczna.
Na terenie leśnictwa Borowo urządzono ścieżkę przyrodniczą „Jary
Lampasza”, której trasa rozpoczyna się w pobliżu Międzynarodowego
Centrum Spotkań Młodzieży „Camp Rodowo”. Ścieżka prowadzi przez
tereny użytkowane rolniczo, grunty objęte sukcesją oraz przede wszystkim przez wielogatunkowy, stary las na stoku jeziora Lampasz.
W Nadleśnictwie Mrągowo, w pobliżu LKP, wytyczono popularną
wśród turystów „Ścieżkę dydaktyczno-ekologiczną w Sorkwitach”.
Powstała w obrębie wsi Sorkwity, w kompleksie leśnym zwanym „Parkiem”, na półwyspie Jeziora Lampackiego, gdzie bierze początek „Szlak
Krutyński”. Ścieżka rozpoczyna się majestatyczną aleją jesionową, która
prowadzi do starego lasu mieszanego. Można zobaczyć tam wiele pięknych, starych drzew w wieku do 250 lat, takich jak dęby, buki, sosny, graby, świerki oraz modrzewie europejskie. W czasie spaceru warto też
132
LKP Lasy Mazurskie
zwrócić uwagę na ekspozycję budek lęgowych dla ptaków, skarpę z kamieni, na której w połowie XIX w. założono winnicę, na pomnik przyrody – grupę pięciu modrzewi europejskich rosnących bardzo blisko siebie, o obwodach od 250 do 300 cm, wreszcie na pozostałości po grobowcu właścicieli pałacu w Sorkwitach. Ze ścieżki roztacza się piękny widok
na panoramę Jeziora Lampackiego.
Nadleśnictwo Maskulińskie zaprasza do Ośrodka Edukacji Leśnej
„Wojciechówka” w Rucianem-Nidzie. Mieści się on w XIX-wiecznej
wyłuszczarni nasion, w zaadaptowanym do celów edukacyjnych zabytkowym magazynie szyszek, zbudowanym w latach 1890–1892. Jest tu sala konferencyjna na 100 osób, wyposażona w sprzęt multimedialny i nagłośnienie, bibliotekę, kuchnię, szatnię i pomieszczenia pomocnicze. Są
ponadto ciekawe zbiory entomologiczne z Puszczy Piskiej, tablice pokazujące chronione gatunki roślin, zwierząt i grzybów, mapa LKP „Lasy
Mazurskie” oraz eksponaty w postaci spreparowanych zwierząt (m.in.:
żubr, łoś, jeleń, bóbr, bielik, bataliony, puchacz, muflon). Jest także kolekcja… siekier i innych narzędzi używanych dawniej do prac w lesie. Dostępne są filmy o tematyce przyrodniczej i związane z gospodarką leśną.
Otwarta dla zwiedzających jest zabytkowa wyłuszczarnia, gdzie można zapoznać się z niezmiennym od lat cyklem jej pracy i urządzeniami
służącymi do łuszczenia (ostatnio wprowadza się nowe technologie).
Przy OEL w Rucianem-Nidzie urządzono park dendrologiczny,
w którym reprezentowane są niemal wszystkie występujące w Puszczy
Piskiej gatunki drzew i krzewów. Znajdziemy w nim też ekspozycję przekrojów drzew, w tym ponad 300-letniego dębu. Nieopodal postawiono
wiatę ze stołami i ławami, a także z paleniskiem.
Przy wyłuszczarni bierze początek leśna ścieżka dydaktyczna „Wokół
jeziora Chudek” o długości 1,6 km. Liczy ona dziewięć przystanków
i biegnie wokół zarastającego jeziora, prezentując takie miejsca, jak: grąd
(przykład siedliska leśnego), ślady działalności bobrów, zarastające jezioro eutroficzne z grzybieniami białymi, sukcesję naturalną na nieużytkowanym pastwisku oraz siedliska podmokłe wokół jeziora.
Ze ścieżki można korzystać samemu lub zwrócić się o pomoc do przewodnika z nadleśnictwa.
133
Leśna ścieżka dydaktyczna „Ruciański las” prowadzi dwoma szlakami (2,5 km i 4 km) przez tereny o dużym zróżnicowaniu przyrodniczym
i topograficznym oraz lasy o dużym stopniu naturalności, ze starymi dębami, oraz przez tereny podmokłe i okresowo zalewane. Na trasie ścieżki
zbudowano mostek nad ciekiem wodnym, pomost na jeziorze Gaik oraz
podesty prowadzące przez ols i w punkcie widokowym nad jeziorem Guzianka Wielka.
Leśna ścieżka dydaktyczna „Śladami Gałczyńskiego” zaczyna się
w bezpośrednim sąsiedztwie Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w dawnej leśniczówce w Praniu, leżącej przy drodze z Rucianego-Nidy do Karwicy, na zachodnim brzegu Jeziora Nidzkiego. Trasa eksponuje fragmenty Puszczy Piskiej w przekrojach siedliskowych i krajobrazowych. Można m.in. zobaczyć wysokie brzegi, z których rozciąga się panorama rynnowego jeziora polodowcowego, podmokłe siedliska poddane wtórnej sukcesji, lasy, których najstarsze drzewa kształtowały się na
otwartej przestrzeni, oraz efekty zagospodarowania lasu i siedliska borowe o niższym poziomie wód gruntowych. Ścieżka liczy 12 przystanków,
wyposażonych w tablice dydaktyczne.
Leśna ścieżka dydaktyczna „Kadzidłowski las” prezentuje walory krajobrazowe Mazur, działalność proekologiczną Lasów Państwowych, ale też
obiekty o charakterze kulturowym. Długość trasy wynosi blisko 1,5 km, na
jej przejście trzeba przeznaczyć ok. 40 min. Na ścieżce wyznaczono 13
przystanków z tablicami informacyjnymi. Ścieżka poświęcona jest nie tylko problematyce leśnej, ale i obecności w przeszłości na tych terenach staroobrzędowców, jak również historii kampanii napoleońskiej (mogiły żołnierzy cesarskich). Atrakcją jest pobliski zwierzyniec w Kadzidłowie, odwiedzany przez kilkadziesiąt tysięcy osób rocznie.
Nadleśnictwo Maskulińskie udostępniło na cele edukacji leśnej dwie
wiaty wyposażone w stoły i ławy – w Wejsunach przy zagrodzie dzików
oraz w Zamordejach przy kwaterze łowieckiej.
Leśna izba edukacyjna w Nadleśnictwie Pisz, wyposażona w niezbędne środki audiowizualne i sprzęt komputerowy, promuje walory
puszczańskiej flory i fauny (w skład stałej ekspozycji zwierząt wchodzą
m.in. bielik i bóbr). Na wielkoformatowych zdjęciach – również w formie
134
LKP Lasy Mazurskie
Dawna leśniczówka w Praniu, obecnie Muzeum K.I. Gałczyńskiego (P.F.)
360-stopniowej panoramy – pokazano zniszczenia spowodowane przez
pamiętny huragan w lipcu 2002 r. Obok nadleśnictwa urządzono ogródek edukacyjny.
W Nadleśnictwie Pisz nie planuje się tworzenia „klasycznej” ścieżki
edukacyjnej, z tablicami tematycznymi. Niezbędne informacje mają być
przekazywane przez przygotowanego do tej roli pracownika. Obok ogródka ustawiono ławy i wyznaczono miejsce na ognisko. Dużą wiatę, „Grzybek”, z infrastrukturą niezbędną dla prowadzenia „zielonych klas”, postawiono też w leśnictwie Zielone.
W Nadleśnictwie Pisz powstała jedyna w swoim rodzaju ścieżka edukacyjna, prowadząca przez całkowicie wyłączony spod działalności czło135
wieka, poklęskowy obszar w leśnictwie Szast. Przez długie lata zwiedzający będą mogli oglądać, jak las w naturalny sposób odradza się po kataklizmie z 2002 r. Na trasie ścieżki stanęły 12-metrowa wieża widokowa oraz
wysoki pomost – galeria o długości 120 m i wysokości 2,5 m nad bardzo
malowniczą tu rzeką Pisą.
W dziele szerzenia edukacji leśnej trudno przecenić znaczenie Stacji Badawczej Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej
Zwierząt PAN w Popielnie. Stacja, położona w centrum Puszczy Piskiej,
na półwyspie otoczonym czterema jeziorami – Bełdany, Mikołajskie,
Śniardwy i Warnołty – prowadzi od ponad 40 lat wiele prac związanych
z ochroną przyrody. To tu powstał program hodowli wolnej konika polskiego (przeznaczono na to 1600 ha lasu), tu zorganizowano jedyną
w Polsce hodowlę bobrów, umożliwiającą poznanie biologii tego zwierzęcia i prowadzi się badania nad behawiorem jelenia szlachetnego. Przy Stacji Badawczej w Popielnie działa Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Ekologicznej, znakomicie przygotowany do szerzenia edukacji o środowisku
przyrodniczym i ochronie różnorodności biologicznej. W ośrodku prowadzone są różne formy kształcenia, którymi objęta jest przede wszystkim młodzież z rolniczych szkół zawodowych i liceów ogólnokształcących. Organizowane są „zielone szkoły”, praktyki studenckie i obozy
specjalistyczne, seminaria i wykłady specjalistyczne. Zajęcia prowadzi
kadra pracowników stacji, doskonale znająca poruszaną problematykę
i środowisko przyrodnicze.
W zabytkowym XVIII-wiecznym spichlerzu mieści się muzeum. Jego
zbiory podzielono na kilka działów, z których największy stanowi kolekcja zrzutów poroża jeleni. Inne działy poświęcone są konikom polskim,
bobrom, zespołom roślinnym występującym na terenie lasu popielniańskiego, a także zadrzewieniom śródpolnym na półwyspie.
Urządzono tu dwie ścieżki przyrodnicze. Pierwsza, bez nazwy, zaczyna się w Popielnie i biegnie wzdłuż brzegu jeziora Bełdany, przy czym
dłuższa trasa (10 km) kończy się przy bramie wjazdowej do lasu popielniańskiego, natomiast krótsza tworzy pętlę o długości 6 km. Wędrując tędy, można zapoznać się z bioróżnorodnością Puszczy Piskiej i charakterystycznymi dla niej gatunkami roślin. Druga, licząca 6 km ścieżka bota136
LKP Lasy Mazurskie
Hodowlę bobrów, jedyną w Polsce, zorganizowano w Stacji Badawczej Rolnictwa
Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie (P.F.)
Jedyna w swoim rodzaju ścieżka edukacyjna, prowadząca przez całkowicie wyłączony
spod działalności człowieka, poklęskowy obszar w leśnictwie Szast (E.P.)
137
niczna „Smolaki” ukazuje poszczególne etapy sukcesji różnych zbiorowisk roślinnych na jeziorach dystroficznych. Trasa ścieżki tworzy pętlę
obejmującą dwa jeziorka dystroficzne – Smolak Duży (ok. 10 ha) i Smolak Mały (ok. 3,5 ha), fragment boru bagiennego oraz torfowisko Kurze
Bagno – pozostałość po dawnym jeziorku.
Nadleśnictwo Mrągowo
11-700 Mrągowo
ul. Warszawska 49
tel.: (089) 741 22 36
fax: (089) 741 22 37
[email protected]
www.lp.olsztyn.rdlp.gov.pl/mragowo
Nadleśnictwo Maskulińskie
ul. Rybacka 1
12-220 Ruciane-Nida
tel.: (087) 42 42 600
fax: (087) 42 41 619
[email protected]
www.bialystok.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Spychowo
ul. Mazurska 3
12-150 Spychowo
tel.: (089) 622 50 82
fax: (089) 622 50 83
[email protected]
www.lp.olsztyn.rdlp.gov.pl/spychowo
Nadleśnictwo Pisz
ul. Gdańska 24
12-200 Pisz
tel.: (087) 423 29 05
fax: (087) 423 21 00
[email protected]
www.bialystok.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Strzałowo
Strzałowo 2
11-710 Piecki
tel./fax: (089) 742 11 65
[email protected]
www.lp.olsztyn.rdlp.gov.pl/strzalowo
Stacja Badawcza Rolnictwa
Ekologicznego i Hodowli
Zachowawczej Zwierząt PAN
w Popielnie
Popielno
12-220 Ruciane-Nida
tel.: (087) 423 15 19
fax: (087) 423 16 17
[email protected]
[email protected]
www.popielno.pl
138
9
LKP
Lasy Oliwsko-Darżlubskie
LKP Lasy Oliwsko-Darżlubskie
L
eśny Kompleks Promocyjny „Lasy Oliwsko-Darżlubskie” obejmuje swym zasięgiem obszar o powierzchni 40,9 tys. ha, położony
w dwóch nadleśnictwach: Gdańsk i Wejherowo, wchodzących w skład
RDLP w Gdańsku. Rozciąga się wokół Zatoki Gdańskiej i Puckiej. Tworzą
go lasy morenowe otaczające Trójmiasto, Puszcza Darżlubska oraz lasy pasa nadmorskiego wraz z Półwyspem Helskim i Wyspą Sobieszewską.
Rzeźba terenu ukształtowała się tu w czasie zlodowacenia bałtyckiego.
Krajobraz zdominowany jest przez wysoczyzny (wznoszące się do 230 m
n.p.m.), pocięte licznymi, głębokimi jarami i dolinami erozyjnymi oraz
rozległe pradoliny. Mocno urozmaiconą sieć hydrograficzną tworzą liczne rzeki (Czarna Wda, Piaśnica, Reda) i potoki (Kacza, Kolibki, Kamienny Potok), wpadające bezpośrednio do Bałtyku. W sąsiedztwie rozpościera się licząca blisko 1,5 mln mieszkańców rozległa aglomeracja miejska, utworzona przez trójmiejski zespół Gdańska, Sopotu i Gdyni wraz
z licznymi „satelitami”, m.in. Rumią, Redą, Wejherowem i Puckiem.
Kompleks leśny, mający pod bokiem tak wielkie skupisko ludzkie, z natury rzeczy podlega nieustającej presji i wielu zagrożeniom. I nie może być
inaczej, skoro na przykład w zasięgu administracyjnym Nadleśnictwa
Gdańsk, obejmującym zaledwie 3% powierzchni województwa, mieszka
ponad 40% mieszkańców województwa pomorskiego.
Ustawiczne postępy urbanizacji i rozwój związanej z nią infrastruktury prowadzą do defragmentacji lasu (zrywania naturalnych powiązań
w ekosystemie leśnym – biocenozie i biotopie). Las jest wydeptywany
i silnie penetrowany, a niekiedy dewastowany przez okolicznych mieszkańców miast i wsi, poszukujących tu wypoczynku czy też zbierających
owoce runa leśnego. W sezonie letnim – za sprawą tradycji wypoczynku
140
W Puszczy Darżlubskiej (P.F.)
na Wybrzeżu Gdańskim, słynącym nie tylko z rozległych ostępów leśnych
i licznych plaż nadmorskich, ale i z wysokiej klasy zabytków – dodatkowo
nakłada się na to prawdziwy najazd wczasowiczów z całego kraju. Tu właśnie znajdujemy ilustrację pojęcia „przemysł turystyczny”. Las nie tylko
dobrze mu służy, spełniając liczne funkcje pozaprodukcyjne (społeczne,
wodochronne, glebochronne itd.), ale też składa mu cywilizacyjną daninę. Utrzymanie trwałości substancji leśnej staje się zatem jednym z pierwszoplanowych problemów i nie może dziwić, że aż 90% drzewostanów
LKP ma status lasów ochronnych.
Zlodowacenie bałtyckie, które wycofało się z tych ziem kilkanaście tysięcy lat temu, kształtowało nie tylko krajobraz, ale i gleby. Na podłożu
skalnym powstały utwory glacjalne i fluwioglacjalne (naniesione w wyniku działalności prarzek) oraz torfy i mursze, a na morenie dennej – gleby
141
brunatne oraz bielicowe. Wraz z klimatem, znajdującym się pod wpływem
Bałtyku, przesądziło to o typach siedliskowych lasu, w których mozaice
przeważają siedliska lasów mieszanych i bory. W konsekwencji sosna z modrzewiem zajmuje w strukturze gatunkowej niecałe 60%, mocną pozycję
ma buk (prawie 28%), a na trzecim miejscu wśród gatunków lasotwórczych
plasuje się świerk (niespełna 7%), przed dębem, klonem, jesionem i olszą.
Najważniejszym obszarem leśnym, położonym na północny-zachód
od Trójmiasta i na północ od granic Wejherowa i doliny Redy, jest Puszcza Darżlubska. Rozciąga się na obszarze ok. 17 tys. ha, porastając wzgórza sfalowanej moreny dennej Kępy Puckiej i równinnego sandru piaśnickiego, malownicze wzgórza morenowe Wysoczyzny Żarnowieckiej
i Pobrzeża Kaszubskiego. To pozostałość Królewskiej Puszczy Darżlubskiej, słynącej w dawnych czasach z bogactwa zwierzyny i wielkich łowów królewskich. 90% tego zespołu leśnego leży dziś w granicach Nadleśnictwa Wejherowo. Na obszarach moreny dennej występują żyzna
i kwaśna buczyna niżowa oraz grądy, natomiast na równinie sandrowej
– bory sosnowe. To najbardziej wysunięty na północ w Europie zwarty
kompleks leśny tego typu.
Puszcza Darżlubska uznana została za obszar chronionego krajobrazu.
Na południu graniczy z Trójmiejskim Parkiem Krajobrazowym, od zachodu z Obszarem Chronionego Krajobrazu Pradoliny Łeby-Redy, a od
północy na niewielkim odcinku styka się z Nadmorskim Obszarem Chronionego Krajobrazu. Taki układ tworzy korytarz ekologiczny, umożliwiający migrację zwierząt. Na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu
Puszczy Darżlubskiej znajdują się dwa rezerwaty przyrody: „Darżlubskie buki” chroniący fragment buczyny pomorskiej z okazałym starodrzewem oraz „Źródliska Czarnej Wody” obejmujący ochroną, zachowany w stanie niezmienionym, zespół źródlisk i rzadkich gleb o właściwościach rędzin wapiennych wraz z porastającą go unikatową roślinnością.
Nic zatem dziwnego, że darżlubskie lasy uhonorowano w nazwie LKP.
Rozmaitość niepowtarzalnych walorów krajobrazowych i przyrodniczych sprawiła, że wyjątkowo wiele obiektów objęto różnymi formami
ochrony prawnej. Utworzono tu dwa wspomniane parki krajobrazowe –
Nadmorski i Trójmiejski.
142
Kępa Redłowska – wybrzeże klifowe w obrębie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego (P.F.)
143
Nadmorski Park Krajobrazowy powstał w 1978 r. jako czwarty park
krajobrazowy w Polsce, w celu ochrony wyjątkowego w Polsce krajobrazu nadmorskiego oraz bogactwa przyrodniczego i kulturowego.
Obejmuje, jak wskazuje nazwa, pas nadmorski, ciągnący się od Białogóry, wraz z Półwyspem Helskim i Zatoką Pucką. Chronione są tutaj cztery typy przymorskiego krajobrazu: klifowy, wydmowy, zalewowy i nizinno-torfowiskowy. Specyfikę NPK dokumentuje charakter roślinności wydm – muraw napiaskowych, nadmorskiego boru sosnowego, łąk
i szuwarów słonolubnych oraz zbiorowisk na klifach. Bogata pod względem gatunkowym jest tu fauna, zwłaszcza ptaki, na co wpływa duże
zróżnicowanie nisz ekologicznych, ale też położenie na trasie wiosennych i jesiennych przelotów skrzydlatych wędrowców. Na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego znajdują się m.in. miejsca lęgowe
skrajnie rzadkich w Polsce ptaków – łęczaka, biegusa zmiennego i ostrygojada.
Z kolei Trójmiejski Park Krajobrazowy obejmuje tereny leśne ze
śródleśnymi enklawami rolniczymi na obszarze północno-wschodniej
części wysoczyzny morenowej Pojezierza Kaszubskiego. Park tworzą dwa
rozległe kompleksy leśne. Kompleks północny to część terenów Gdyni,
Rumi i Wejherowa, dwukrotnie zaś mniejszy kompleks południowy –
fragmenty terenów Gdyni, Sopotu i Gdańska. Cennym walorem parku
jest unikatowa, polodowcowa rzeźba terenu. Moreny pełne są obszarów
źródliskowych, głębokich dolin z potokami o charakterze podgórskim,
torfowisk, czystych śródleśnych jezior i okazalych głazów narzutowych.
Utrzymała się tu interesująca flora i fauna.
Na terenie LKP istnieją cztery obszary chronionego krajobrazu. Poza
już wymienionymi (Puszczy Darżlubskiej, Nadmorskim, Pradoliny Łeby-Redy) nadano taki status również Wyspie Sobieszewskiej. Jest też 17 rezerwatów przyrody. Na terenie zarządzanym przez Nadleśnictwo Wejherowo jest ich siedem:
Rezerwat leśny „Darżlubskie Buki” obejmuje ochroną fragment naturalnego, ok. 160-letniego lasu sosnowo-dębowo-bukowego, dającego
pojęcie o wyglądzie dawnej Puszczy Darżlubskiej.
144
Rezerwat torfowiskowy „Bielawa” (G. i T.K.)
Rezerwat florystyczny „Piaśnickie Łąki” powołano w celu zachowania
śródleśnych polan i nadrzecznych łąk z cennymi i zagrożonymi wyginięciem roślinami łąkowymi oraz grupą gatunków pochodzenia atlantyckiego.
Rezerwat florystyczny „Zielone” służy zachowaniu największego
w regionie gdańskim stanowiska wiciokrzewu pomorskiego, zlokalizowanego na skraju wschodniej granicy jego zasięgu. Ochroną ścisłą objęto
powierzchnię prawie 8 ha, gdzie na stuletnich sosnach występują bardzo
liczne, kwitnące okazy tego pnącza, dochodzące do kilkunastu metrów
wysokości.
„Źródliska Czarnej Wody” to rezerwat leśno-florystyczny na Wysoczyźnie Żarnowieckiej, w którym chronione są rzadkie na Pomorzu
145
Wschodnim naturalne zespoły roślinności źródliskowej, głównie źródliskowa odmiana łęgu jesionowo-olszowego. Rezerwat leży na terenie ostoi
Trzy Młyny, obejmującej środkową dolinę i teren źródliskowy Czarnej
Wody, czyli Wdy – nizinnej rzeki, charakteryzującej się malowniczymi
zakolami i urwistymi brzegami porośniętymi lasem.
W prawie 100-hektarowym rezerwacie leśnym „Widowo” objęto
ochroną naturalny zespół form wydmowych oraz bór nadmorski i las dębowy. Wiek wielu rosnących tu dębów sięga 150 lat.
Wreszcie „Bielawa” to rozległy (748 ha) rezerwat torfowiskowy, którego zadaniem jest zachowanie zwartego kompleksu torfowisk wysokich
typu atlantyckiego, stanowiących ostoję ptactwa wodno-błotnego. Bielawskie Błota są miejscem gniazdowania cennych i zagrożonych wyginięciem ptaków – łyczaka (jedyne stanowisko lęgowe w Polsce) i sowy błotnej (jest ich w Polsce tylko kilkadziesiąt par). W sezonie wędrówek ptaków zbierają się tu żurawie (największe zgrupowania wiosenne gromadzą
po ok. 800 osobników).
Rezerwat „Helskie Wydmy”, jak zdradza nazwa, położony jest na
Półwyspie Helskim. Obejmuje 108-hektarowy fragment brzegu wydmowego, chroniąc ekosystemy murawowe, wrzosowiskowe i leśne, zwłaszcza
zbiorowiska porostów i grzybów naporostowych, charakterystycznych
dla naturalnego nadmorskiego krajobrazu wydmowego.
Z kolei na obszarze Nadleśnictwa Gdańsk leży 10 rezerwatów:
Rezerwat „Cisowa” obejmuje część doliny potoku Cisówka na Pojezierzu Kaszubskim, chroniąc naturalną rzeźbę terenu oraz dobrze zachowane zbiorowiska roślinne: żyzną buczynę pomorską, przystrumykowy łęg jesionowo-olszowy i roślinność źródliskową. W rezerwacie
występują 193 gatunki roślin naczyniowych, spośród których cztery
podlegają ochronie ścisłej (bluszcz pospolity, gnieźnik leśny, wawrzynek wilczełyko, widłak wroniec) i tyle samo ochronie częściowej (konwalia majowa, kruszyna pospolita, marzanka wonna, paprotka zwyczajna). Na uwagę zasługuje dość duża liczba gatunków górsko-podgórskich. Są to m.in. przetacznik górski, tojeść gajowa, bniec czerwony, olsza szara oraz, na potokowych kamieniach, rzadki krasnorost Hildenbrandia rivularis.
146
Wydmy na Półwyspie Helskim (P.F.)
Rezerwat „Kacze Łęgi” utworzono dla ochrony porośniętej lasem doliny rzeki Kaczej na Wysoczyźnie Gdańskiej, w tym okazałego łęgu wiązowego z bogatym runem. Dominantą są tu olsza czarna i jesion wyniosły. W rezerwacie stwierdzono występowanie 154 gatunków roślin naczyniowych, spośród których pięć podlega ochronie częściowej (kalina koralowa, kruszyna pospolita, marzanka wonna, porzeczka czarna, konwalia
majowa). Podobnie jak w poprzednio omówionym rezerwacie, licznie reprezentowane są gatunki górsko-pogórskie.
Rezerwat „Gałęźna Góra” chroni dobrze zachowane zbiorowiska leśne północnej części Pojezierza Kaszubskiego, głównie rosnącą na zboczach góry żyzną buczynę pomorską, rzadkie gatunki roślin oraz pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska i cmentarzyska kurhanowe147
go. Flora rezerwatu to 221 gatunków roślin naczyniowych, spośród których siedem podlega ochronie ścisłej (bluszcz pospolity, gnieźnik leśny,
listera jajowata, podrzeń żebrowiec, storczyk plamisty, widłak jałowcowaty, widłak wroniec) i pięć ochronie częściowej (centuria pospolita, kalina
koralowa, kruszyna pospolita, marzanka wonna, paprotka zwyczajna).
Na uwagę zasługuje też wiele roślin rzadkich (w tym bardzo rzadkich
mchów), reliktowych i górsko-podgórskich.
Rezerwat „Lewice” służy zachowaniu torfowiska wysokiego, porośniętego przez roślinność mszarną, położonego na wyniesieniu morenowym w północnej części Pojezierza Kaszubskiego. Na torfowisku, otoczonym borem bagiennym i brzeziną bagienną, stwierdzono występowanie
czterech gatunków roślin naczyniowych, podlegających ochronie ścisłej
(rosiczka długolistna, rosiczka okrągłolistna, widłak goździsty i widłak
jałowcowaty) oraz trzech gatunków chronionych częściowo (bagno zwyczajne, kruszyna pospolita, marzanka wonna), a także aż 10 gatunków
porostów podlegających ochronie ścisłej.
„Ptasi raj” to najstarszy (utworzony w 1959 r.) rezerwat przyrody
w okolicach Trójmiasta. Leży u ujścia Śmiałej Wisły do Zatoki Gdańskiej.
Chronione jest tu ptactwo wodne i błotne oraz miejsca odpoczynku ptaków na ich szlaku przelotowym. Występuje aż 206 gatunków ptaków,
z czego 45 gniazduje. W większości są to gatunki pospolite na siedliskach
podmokłych w całej Polsce: perkozy, kaczkowate, pokrzewkowate, łuszczaki, ale też znacznie rzadsze siewkowate, chruściele, bąk i bączek. Fauna ptaków przelotnych i zalatujących liczy ok. 200 gatunków. W ostatnich
latach wzrasta znaczenie rezerwatu jako noclegowiska gęsi białoczelnych
i zbożowych. W sezonie jesiennych migracji nocuje tu od kilkunastu do
kilkudziesięciu tysięcy gęsi.
Rezerwat „Zajęcze Wzgórze” chroni fragment zbiorowiska kwaśnej
buczyny pomorskiej na Wysoczyźnie Gdańskiej. Wiek najstarszych drzew
(buki, sosny i dęby) sięga 200 lat. W rezerwacie występuje 95 gatunków
roślin naczyniowych, spośród których dwa podlegają ochronie ścisłej
(bluszcz pospolity, jarząb szwedzki) i trzy ochronie częściowej (konwalia
majowa, kruszyna pospolita, marzanka wonna). U podstawy pni niektórych sosen od lata do jesieni pojawiają się niekiedy owocniki ściśle chro148
Gęsi białoczelne i zbożowe. W sezonie jesiennych migracji nocuje ich w rezerwacie „Ptasi
raj” od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy (P.F.)
nionego grzyba – szmaciaka gałęzistego. Bytują tu również niezwykle
rzadkie gatunki owadów o charakterze puszczańskim, których życie związane jest z bardzo starymi i martwymi drzewami.
Rezerwat „Łęg nad Swelinią” utworzono dla zachowania lasów łęgowych i grądów oraz stanowisk gatunków chronionych i rzadkich w dolinie potoku Swelinia.
Rezerwat „Pełcznica” niedaleko Wejherowa chroni trzy jeziora: Pałsznik, Wygoda i Krypko. Dwa pierwsze to rzadkie jeziora lobeliowe. Jeziora
takie, ubogie w składniki pokarmowe i o przejrzystej toni, spotyka się
głównie na północy Europy – w Skandynawii i na Litwie. W Polsce są
rzadkością. Występuje tu lobelia jeziorna, rzadka roślina wodna ery
przedlodowcowej, kwitnąca tuż nad powierzchnią wody, oraz poryblin
jeziorny i kolczasty – ten ostatni ma tylko kilka stanowisk w kraju.
149
Rezerwat florystyczny i leśny „Wąwóz Huzarów” chroni stanowiska
podrzenia żebrowca oraz innych gatunków roślin chronionych i rzadkich, rosnących w kompleksie Lasów Oliwskich.
Rezerwat „Źródliska w Dolinie Ewy”, na terenie Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, chroni najcenniejsze fragmenty doliny erozyjnej w
leśnej, zachodniej części Gdańska-Oliwy. Ochronie podlegają naturalne
zbiorowiska roślinne, zwłaszcza łęgowe, ziołoroślowe i szuwarowe, w tym
rzadko spotykany szuwar manny gajowej. W rezerwacie stwierdzono występowanie 194 gatunków roślin naczyniowych, spośród których trzy
podlegają ochronie ścisłej (wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, listera jajowata) i cztery ochronie częściowej (kruszyna pospolita, konwalia majowa, kalina koralowa, marzanka wonna). Uwagę zwracają gatunki
górsko-podgórskie: przetacznik górski, tojeść gajowa, bez koralowy, olsza
szara, kozłek bzowy, niezapominajka leśna.
Oba nadleśnictwa wchodzące w skład LKP, tworząc infrastrukturę służącą rekreacji, turystyce i edukacji przyrodniczoleśnej, starają się godzić
funkcje ekologiczne, społeczne i gospodarcze lasu. Ważną rolę w ich działalności odgrywa edukacja leśna społeczeństwa.
Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej „Muza” Nadleśnictwa Wejherowo urządzono w samym sercu Puszczy Darżlubskiej, w zaadaptowanym budynku osady leśnej Muza w leśnictwie Kępino, 8 km od Wejherowa,
przy drodze Wejherowo – Krokowa. Mieści się tu stała ekspozycja, ilustrująca typowe dla nadleśnictwa zbiorowiska roślinne oraz bytującą na tym
terenie zwierzynę. Jest sala do prowadzenia zajęć, kolekcja nasion drzew
i krzewów spotykanych w lesie, są próbki drewna różnych gatunków. Działa dobrze wyposażona biblioteka i wideoteka z licznymi pozycjami o tematyce przyrodniczej. W izbie pamięci zgromadzono pamiątki historyczne,
informacje i materiały o ludziach i wydarzeniach związanych z nadleśnictwem oraz kolekcję sprzętów, stosowanych w przeszłości do prac w lesie.
W 1997 r. utworzony został przy nadleśnictwie ogród dendrologiczny, gdzie na blisko jednym hektarze zgromadzono 170 gatunków i odmian roślin.
Przy Ośrodku Edukacji Przyrodniczo-Leśnej „Muza” biorą początek
dwie ścieżki przyrodnicze: „Puszcza Darżlubska” i „Las za Muzą”.
150
Na trasie ścieżki przyrodniczej „Puszcza Darżlubska” (E.P.)
Pierwsza biegnie przez lasy Obszaru Chronionego Krajobrazu Puszczy
Darżlubskiej, ma ok. 4 km długości i liczy 11 przystanków. Omawia takie
kwestie, jak: zagrożenie lasu ze strony szkodników owadzich i sposoby
ich zwalczania, gospodarka łowiecka, znaczenie małej retencji wodnej
w lasach, przyczyny i zasady przebudowy gatunkowej lasu. Druga ścieżka
układa się w zamkniętą pętlę o długości 1,8 km, opasującą bardzo interesujące fragmenty Puszczy Darżlubskiej. Na trasie utworzono 12 przystanków, które przedstawiają rozmaite zagadnienia z zakresu ochrony przyrody, gospodarki leśnej i łowieckiej oraz pracy leśnika.
Ścieżkę przyrodniczą „Okolice Jeziora Orle” wytyczono w okolicach jeziora Orle, w odległości ok. 6 km od Wejherowa. Zaczyna się
przed szkołą podstawową w Orlu, gdzie postawiono tablicę informacyjną opisującą przebieg ścieżki i obiekty przyrodnicze, obok których pro151
wadzi. Ścieżka ma dwa warianty. Pierwszy to trasa długości 3,5 km, licząca pięć przystanków – wędrówka potrwa tu ok. 2 godzin. Wariant
drugi ma 5,5 km i jest wydłużony o jeden przystanek – na pokonanie
trasy trzeba przeznaczyć ok. 3,5 godziny. Ścieżka położona jest na naturalnym podwyższeniu terenu z piasku rzecznego, skąd rozpościera się
wspaniały widok na meandry rzeki Redy oraz „Łuk Kniewski”, czyli zakole Pradoliny Redy-Łeby. Cały obszar, przez który przebiega, znajduje
się w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Pradoliny Redy-Łeby, w odległości ok. 3 km od porastającej wysoczyznę Puszczy Darżlubskiej.
Pierwszy przystanek otwiera widok na pradolinne obniżenie i „Łuk
Kniewski”, drugi pokazuje las sosnowy na gruncie porolnym. Trzeci
przystanek omawia półnaturalne zbiorowiska łąkowe – znajduje się
w obrębie zarośniętego fragmentu dawnego jeziora, gdzie na żyznym,
pojeziornym podłożu wytworzyły się torfy niskie o miąższości około
metra, pod którymi zalegają złoża kredy jeziornej. Czwarty przystanek zlokalizowano nad jeziorem Orle, którego najstarsza część jest reliktem ogromnego jeziora wytopiskowego, o czym świadczą pokłady
kredy jeziornej tuż pod powierzchnią gruntu, eksploatowanej przez
długie lata, co było zresztą przyczyną znacznego przekształcenia samego jeziora i jego okolicy. Przystanek piąty poświęcono utworom
torfowiska przejściowego, ostatni – monokulturze sosnowej na siedlisku boru mieszanego.
Izba przyrodniczoleśna Nadleśnictwa Gdańsk znajduje się w Gdyni,
w siedzibie nadleśnictwa. Tworzą ją trzy pomieszczenia: izba leśna, izba
przyrodnicza i sala multimedialna.
Ekspozycję izby leśnej poświęcono takim tematom, jak: leśnik i jego
praca, zwierzęta, które spotkać można w lesie, i gatunki, które z niego zniknęły, zwierzęta leśne, wodne i polne, zwierzęta rodzime i problemy związane z obecnością gatunków obcych. Część ekspozycji skupia się na drewnie
jako surowcu ekologicznym, inna – na profilach glebowych. Dużym zainteresowaniem cieszy się diorama prezentująca różne gatunki zwierząt, zwłaszcza ptaki i ssaki lasów pomorskich. Uzupełnia ją prezentacja krótkich filmów i głosów wydawanych przez poszczególne gatunki.
152
We współpracy z Liceum Plastycznym w Gdyni-Orłowie powstała
makieta ok. 20-hektarowego fragmentu lasu mieszanego nad doliną Zagórskiej Strugi w okolicach Rumi. Pokazuje najważniejsze zadania leśnika oraz poszczególne etapy gospodarki leśnej.
Część historyczną tworzy m.in. kolekcja dokumentów leśnych, głównie z okresu międzywojennego: map i operatów urządzeniowych (najstarszy pochodzi z 1883 r.). Na ścianach izby leśnej zawieszono reprodukcje przedstawiające mundury leśne z okresu napoleońskiego oraz międzywojennego, przedwojenne tablice urzędowe oraz zdjęcia lasów oliwskich wykonane na przełomie XIX i XX w.
Nadleśnictwo Gdańsk udostępnia także obszerną, drewnianą wiatę
„Borodziej”, położoną w centrum lasów sopockich.
Około kilometra od Gdyni-Chyloni, na terenie leśnictwa Cisowa,
wytyczono ścieżkę przyrodniczoleśną „Lasy Chylońskie”. Trasę oznakowano symbolem wiewiórki. Długość ścieżki wynosi ok. 2,5 km,
a na jej przejście trzeba przeznaczyć prawie 3 godziny. Ścieżka liczy
osiem przystanków. Prowadzi przez najcenniejsze, zróżnicowane lasy
porastające Wysoczyznę Gdańską. Rzeźba terenu jest tu bardzo urozmaicona. Stoki wyniesień i obniżenia zajmują żyzne oraz ubogie,
kwaśne buczyny niżowe. Wierzchołki pagórków, o nieco uboższych
glebach, porasta najczęściej las mieszany bukowo-dębowy. Dna głębokich, suchych dolin oraz dolne partie zboczy, a także wyższe tarasy
nad strumieniami, m.in. nad pobliską Marszewską Strugą, są siedliskami lasów dębowo-grabowych (grądów), rzadko tu obecnie spotykanych.
Ścieżka przyrodniczoleśna „Szlak Sowy” rozpoczyna się w gdyńskiej dzielnicy Witomino, na skraju lasu. Ma długość ok. 5 km i przebiega przez malownicze, leśne tereny Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Idąc od strony Witomina, mijamy po kolei pięć tablic ustawionych
na przystankach: „Buczyna”, „Sukcesja wtórna”, „Mrowisko”, „Fauna”,
„Rzeźba terenu i gleb”. Przejście całej trasy zajmuje ok. 1,5 godziny.
Szlak kończy się naprzeciwko Szkoły Podstawowej nr 10 w Gdyni-Chyloni.
153
Ścieżka dydaktyczna „Górki Wschodnie”, poświęcona przede wszystkim tematyce ornitologicznej, położona jest na Wyspie Sobieszewskiej.
Zbudowane na jej trasie duże platformy widokowe umożliwiają obserwację
wielu gatunków ptaków, żyjących na terenie rezerwatu „Ptasi raj”.
Nadleśnictwo Gdańsk
ul. Morska 200
81-006 Gdynia
tel.: (058) 667 42 50
fax: (058) 667 42 53
[email protected]
Nadleśnictwo Wejherowo
ul. Sobieskiego 247b
84-200 Wejherowo
tel.: (058) 672 98 01
fax: (058) 672 98 00
[email protected]
154
10
LKP
Lasy Rychtalskie
LKP Lasy Rychtalskie
L
eśny Kompleks Promocyjny „Lasy Rychtalskie”, powołany do życia w 1996 r., obejmuje dwa nadleśnictwa: Antonin i Syców, należące do Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu oraz lasy
Leśnego Zakładu Doświadczalnego Siemianice, jednostki organizacyjnej
Akademii Rolniczej w Poznaniu.
To fragment południowej Wielkopolski, Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego, rozciągający się na obszarze 48 tys. ha między Kluczborkiem,
Odolanowem, Ostrowem Wielkopolskim, Oleśnicą i Wieruszowem. Teren, w przeważającej mierze równinny, miejscami pagórkowaty i pofalowany, leży w dużej części w Kotlinie Odolanowskiej, na wschód od
Wzgórz Trzebnickich, na terenie tzw. Kocich Gór, wyniesionych na wysokość 120–250 m n.p.m. Wśród Wzgórz Ostrzeszowskich, które są częścią
Wału Trzebnickiego, w okolicy Parzynowa wyrasta najwyższe wzniesienie Wielkopolski – Kobyla Góra (284 m n.p.m.).
Kompleks leży w zlewniach rzek: Baryczy, Prosny, Odry i Widawy. Poza dużymi zespołami stawów rybnych w Przygodzicach, Możdżanowie
i Kostowie, brak tu większych akwenów, choć tuż za miedzą sieć hydrograficzna jest zdecydowanie bardziej urozmaicona (jak choćby w Nadleśnictwie Milicz, w zachodniej części Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy”, obejmującego również północno-zachodnią część Nadleśnictwa
Antonin).
Klimat ma charakter przejściowy. Roczna suma opadów wynosi od
400–500 mm na południowym skraju kompleksu do 500–600 mm na pozostałym obszarze.
Gleby, w przeważającej mierze bielicowe, rzadziej brunatne, ukształtowały się na utworach polodowcowych. Powstały głównie na piaskach
156
W lasach Nadleśnictwa Antonin dominują siedliska borowe (93%), w których króluje
sosna (P.F.)
dawnych, rzecznych tarasów akumulacyjnych, sandrach i glinach zwałowych.
Warunki siedliskowe są zróżnicowane. Jeśli w Nadleśnictwie Antonin
dominują siedliska borowe (93%), to w lasach zarządzanych przez LZD
Siemianice już ponad połowa (54%) to siedliska lasowe. Odbiciem tego
stanu rzeczy jest struktura gatunkowa drzewostanów. Antonińskimi siedliskami bezapelacyjnie zawładnęła sosna (93%), która w leżącym na południe od niego Nadleśnictwie Syców legitymuje się jeszcze udziałem
86,5%, ale już w drzewostanach LZD Siemianice nie ma podobnie mocnej pozycji – obok niej rosną również: dąb (12,3%), olsza (8,7%), brzoza
(7,5%) oraz modrzew, buk, grab i jesion (łącznie 5,6%). Przeciętny wiek
drzewostanów wynosi od niespełna 50 lat w Nadleśnictwie Antonin do
65 lat w LZD Siemianice.
157
Można powiedzieć, że znakiem firmowym tego kompleksu promocyjnego jest sosna rychtalska. Prace nad wydzieleniem jej ekotypu (ekotyp to
forma danego gatunku, wyróżniająca się pewnymi powtarzalnymi cechami – np. specyficznym kształtem, pokrojem, niekiedy barwą – w wyniku
przystosowania do określonych warunków środowiskowych) zapoczątkowano jeszcze przed ostatnią wojną, wyznaczając w kraju osiem okręgów rozsiedlenia naturalnych ras sosny zwyczajnej. Na tej podstawie miała powstać rejonizacja nasiennictwa leśnego. W 1938 r. Międzynarodowa
Unia Leśnych Organizacji Badawczych (IUFRO) przystąpiła do analiz
proweniencyjnych (badań nad pochodzeniem), do których włączono nasiona sosny pochodzące z Rychtala. Do projektu powrócono po wojnie.
W 1982 r. IUFRO przeprowadziła kolejną serię doświadczeń, w których
znalazła się również sosna z dzisiejszego obrębu Rychtal Nadleśnictwa
Syców. Potwierdziły one szczególną wartość tego ekotypu, charakteryzującego się dużą zdolnością przystosowawczą do warunków bytowania
(tzw. plastycznością), bez utraty szczególnych cech, charakterystycznych
dla ekotypu. Dla jego ochrony, zachowania i rozpowszechniania, w obrębie Rychtal utworzono matecznik nasienny, na który składają się dwa bloki wyłączonych sosnowych drzewostanów nasiennych o powierzchni
93,15 ha i 63 drzewa doborowe sosny zwyczajnej o najwyższej jakości,
udokumentowanym pochodzeniu, zdrowe, okazałe i gonne. Zarejestrowano je w specjalnym wykazie, sporządzonym przez Instytut Badawczy
Leśnictwa.
Znaczne zróżnicowanie warunków przyrodniczych sprawia, że północny skraj nadleśnictw Antonin i Syców jest naturalną granicą zasięgu
gatunków drzew leśnych: jodły, świerka i jaworu. Zachowaniu walorów
przyrodniczych i krajobrazowych LKP służą liczne formy prawnej ochrony przyrody. Utworzony w 1996 r. i obejmujący część lasów Nadleśnictwa
Antonin Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy” chroni mozaikę ekosystemów wodnych, łąkowych i leśnych, zwłaszcza drzewostany świerkowe,
jodłowe i bukowe, sięgające tu północnej granicy naturalnego zasięgu. Na
terenie LKP znajduje się piąta część tego parku o wybitnych walorach
krajobrazowych i ornitologicznych – to w dolinie Baryczy występuje wiele starych założeń stawowych, w tym Stawy Przygodzickie z przylegający158
Znakiem firmowym LKP „Lasy Rychtalskie” może być bez wątpienia ekotyp sosny rychtalskiej (P.F.)
159
mi do nich podmokłymi terenami torfowisk, lasów łęgowych, grądów,
olsów i łąk (ze stawów słyną zwłaszcza okolice Milicza, już poza LKP).
W Parku Krajobrazowym „Dolina Baryczy” wyróżniono 121 zespołów
roślinnych, 43 stanowiska roślin chronionych, miejsca żerowania i odpoczynku 250 gatunków ptaków, w tym 166 gatunków lęgowych, i ponad 50
gatunków ssaków, w tym 23 gatunki chronione.
Część LKP „Lasy Rychtalskie” (Nadleśnictwo Antonin – w całości) pokrywa się z utworzonym w 1995 r. Obszarem Chronionego Krajobrazu
„Wzgórza Ostrzeszowskie i Kotlina Odolanowska”. Powstały rok później Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina rzeki Prosny” obejmuje
teren LZD Siemianice.
Mamy tu sześć rezerwatów leśnych i jeden rezerwat archeologiczny.
W Nadleśnictwie Antonin utworzono na 46 ha rezerwat „Wydymacz”.
Służy on zachowaniu łęgu jesionowo-olszowego, gatunków roślin chronionych oraz drzew pomnikowych. Występują tu zarówno rodzime gatunki drzew: sosna zwyczajna, świerk pospolity i jodła pospolita, jak i gatunki introdukowane, np. choina kanadyjska, a z gatunków drzew liściastych – olchy, dąb szypułkowy, grab zwyczajny i inne. Wśród nich znajdują się pojedyncze stanowiska bluszczu pospolitego oraz wawrzynka wilczełyko. Teren bywa okresowo zalewany przez miejscowe strumienie. Na
terenie „Wydymacza” stwierdzono występowanie co najmniej 120 gatunków ptaków, z których kilkadziesiąt to gatunki lęgowe. Do ptaków wodnych, które regularnie przystępują do lęgów na terenie rezerwatu, należą:
łabędź niemy, kaczka krzyżówka, perkozek, perkoz rdzawoszyi i dwuczuby, łyska, wodnik oraz trzciniak. Sporadycznie gniazduje tu również błotniak stawowy, a w sezonie lęgowym zaobserwować można także gągoły
i brodźce samotniki. Pojawiają się dzięcioły czarne, a także bociany czarne, kruki, bieliki czy bytujące wiosną i latem na pobliskich stawach czaple białe, występują wszystkie krajowe gatunki muchołówek, ptaków
z rzędu wróblowych.
W Nadleśnictwie Syców utworzono rezerwat „Gola”, chroniący las
mieszany o naturalnym charakterze z udziałem jodły na północnej granicy naturalnego zasięgu. Z kolei w rezerwacie „Studnica” ochroną objęto
fragment naturalnego lasu mieszanego z domieszką świerka, również wy160
Wawrzynek wilczełyko w rezerwacie „Wydymacz” (G. i T.K.)
stępującego na granicy naturalnego zasięgu. Z rzadkich roślin rosną tutaj:
widłak jałowcowaty, porzeczka czarna oraz paprotki: zachyłka trójkątna
i zachyłka oszczepowata. W rezerwacie spotkać można ponad 170-letnie
dęby i sosny oraz świerki dorastające do 40 m wysokości.
Trzy rezerwaty utworzono w lasach LZD Siemianice. „Stara Buczyna
w Rakowie” obejmuje ochroną fragment blisko 200-letniej buczyny występującej na północno-wschodniej granicy naturalnego zasięgu. Bardzo
urozmaicone jest tu również runo leśne z takimi gatunkami, jak: trędownik bulwiasty, konwalia majowa, konwalijka dwulistna, fiołek leśny, perłówka jednokwiatowa, szczawik zajęczy, kosmatka owłosiona, dąbrówka
rozłogowa, buławnik wielkokwiatowy czy przytulia okrągłolistna. Rezerwat „Ols w Dolinie Pomianki” obejmuje tereny okresowo zalewane wo161
dą. Rosną tu olsze czarne z niewielką domieszką brzozy, jesionu i świerka.
Pnie i korzenie tworzą kępy charakterystyczne dla olsów. Z kolei w rezerwacie „Las łęgowy w Dolinie Pomianki” chroniony jest fragment młodego lasu liściastego, tworzonego przez olsze czarne z niewielką domieszką brzóz, jesionów, świerków i sporadycznie sosen. Z osobliwości runa
spotkamy tu okazy starca kędzierzawego (roślina górska). Występuje też
listera jajowata (chroniony gatunek storczyka), czartawa drobna oraz paproć nasięźrzał pospolity.
Działalność edukacyjną prowadzą wszystkie trzy jednostki tworzące
LKP „Lasy Rychtalskie”. Przez rezerwat „Wydymacz” w Nadleśnictwie
Antonin poprowadzono ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną o tej samej
nazwie. Ma ona 3 km długości i siedem przystanków tematycznych, poświęconych zasadom ochrony przyrody i poszczególnym obiektom objętym ochroną. Po wędrówce można się posilić w pałacu myśliwskim
w Antoninie lub też w pobliskim ośrodku wypoczynkowym. W izbie
edukacyjnej „Ogrodówka” z myślą o młodzieży szkolnej organizowane
są wystawy o tematyce leśnej.
Chlubą Nadleśnictwa Syców jest Arboretum Leśne im. prof. Stefana
Białoboka. Nadając arboretum imię Stefana Białoboka, uczczono pamięć
i zasługi jednego z najwybitniejszych polskich dendrologów. To największy tego typu obiekt w kraju. Zgromadzono tu bogatą kolekcję okazów,
która służy nie tylko celom naukowym. Głównym zadaniem arboretum,
utworzonego w 1993 r. w wyniku przekształcenia dawnej szkółki leśnej
i otwartego dla zwiedzających w roku 1995, jest wprawdzie ochrona i zachowanie najcenniejszych genotypów krajowych drzew i krzewów leśnych, ale spełnia ono również trudną do przecenienia rolę edukacyjną.
Zdradzają to już choćby podstawowe działy: obok kolekcji dendrologicznej, alpinarium, zbioru roślin wodnych i chronionych, szkółki, plantacji
nasiennej jest też „zielona szkoła”. Stworzono w ten sposób warunki do
popularyzacji wiedzy przyrodniczej w ramach Regionalnego Ośrodka
Edukacji Ekologicznej.
W arboretum znalazło się miejsce dla bogatego zbioru materiału genetycznego polskich drzew doborowych w „Archiwum Klonów Gatunków
Cennych”, plantacji rodzimych drzew leśnych, ale też gatunków obcych na
162
Sosna gęstokwiatowa, odm.
Umbraculifera, w Arboretum
Leśnym im. prof. S. Białoboka
w Sycowie (E.P.)
powierzchniach doświadczalnych. Prowadzi się tu również ochronę zasobów genowych krajowych gatunków chronionych i zagrożonych wyginięciem. Zgromadzono tu ok. 1500 taksonów (gatunków i odmian o określonym stopniu podobieństwa, dającym podstawę do wyodrębniania w systemie klasyfikacyjnym) drzew i krzewów różnych rodzajów. Szczególnie bogato reprezentowane są taksony sosny, świerka, jodły, modrzewia, jałowców, cyprysików i żywotników. Sama kolekcja sosny liczy 60 taksonów, od
sosny zwyczajnej, poprzez koreańską, kosodrzewinę, sosnę ościstą, aż po
sosnę czarną z jej odmianami wyhodowanymi w arboretum, którym nadano nazwy: „Syców” i „Ślizów”. Powszechny podziw budzi liczący ok. 300
taksonów zbiór azalii (różaneczników).
Od 2001 r. sycowskie arboretum realizuje zadanie ochrony zasobów
genowych w ramach „Archiwum Klonów Gatunków Cennych” – zachowania cech genetycznych najlepszych drzew lasotwórczych występują163
cych w zasięgu województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego, lubuskiego, wielkopolskiego, dolnośląskiego, opolskiego, śląskiego, kujawsko-pomorskiego i podkarpackiego. Projekt obejmuje kilkadziesiąt rezerwatów i Karkonoski Park Narodowy.
W bezpośrednim sąsiedztwie arboretum wytyczono ścieżkę edukacyjną „Stradomia”. Liczy ona 1,2 km i 11 przystanków. Przebiega przez
najciekawsze, charakterystyczne dla Wzgórz Ostrzeszowskich, fragmenty
terenu. Początek bierze na parkingu przed arboretum i wiedzie przez zrekultywowaną starą żwirownię, wielogatunkowe lasy gospodarcze, aż do
obfitującego w najrozmaitsze odmiany zbiorowiska różaneczników. Ilustruje takie zagadnienia, jak: ochrona lasu, zadrzewienia śródpolne, odnawianie lasu, naturalna sukcesja roślin, użytkowanie lasu, znaczenie
drzew martwych itp.
Działalność edukacyjną prowadzi też LZD Siemianice. W leśnictwie
doświadczalnym Laski na terenie gminy Trzcinica położony jest Leśny
Ośrodek Naukowo-Edukacyjny Laski. Służy on nie tylko kształceniu
przyszłych leśników – studentów Wydziału Leśnego AR w Poznaniu, ale
też uczniów Technikum Leśnego w Miliczu. Od 2003 r. działa tu Centrum Kształcenia Przedsiębiorców Leśnych. Ośrodek otwarty jest również dla innych celów edukacyjnych. Oferuje w sumie prawie 250 miejsc
w pięciu odpowiednio wyposażonych salach konferencyjno-seminaryjnych oraz 70 miejsc hotelowych.
W roku 1998 w sąsiedztwie ośrodka i arboretum należącego do LZD
utworzono w Laskach „Klasę leśną”. Jest to miejsce, gdzie pod okapem
drzew odbywają się lekcje o pracy leśnika, lesie i jego mieszkańcach. Słuchaczami są najczęściej dzieci z okolicznych przedszkoli oraz młodzież ze
szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich. Zajęcia prowadzone są
przez przygotowanych do tego celu leśników praktyków oraz nauczycieli
z okolicznych szkół. Ponadto w 2000 r. powstała tutaj „Izba Leśna”, składająca się z trzech sal wystawowych:
– fotograficznej – „Przyroda LZD Siemianice”,
– leśnej – z eksponatami związanymi z lasem i gospodarką leśną,
– historycznej – na temat historii rodziny Szembeków, LZD Siemianice
i ogólnie leśnictwa w Polsce.
164
Tablica upamiętniająca założyciela LZD w Siemianicach, dra inż. Janusza Michockiego
(E.P.)
W korytarzu przed salami można obejrzeć prezentację multimedialną
o LKP „Lasy Rychtalskie”.
Wyjątkową atrakcją może się okazać zlokalizowane po sąsiedzku, istniejące od 1981 r. Arboretum Drzewostanowe w Laskach. Powstało na
bazie starego drzewostanu o bardzo zróżnicowanym składzie gatunkowym. Obiekt ma powierzchnię 6,91 ha. Jego bogata roślinność obejmuje
ponad 200 taksonów, których co roku przybywa w postaci nowych nasadzeń. Na terenie arboretum znajdują się dwa drzewa pomnikowe – buki
pospolite o obwodach 340 cm i 335 cm.
Jesienią 2002 r. w arboretum wytyczono trzy ścieżki edukacyjne,
związane z następującymi tematami: „Różnorodność rodzaju różanecznik”, „Poznaj przyrodę zmysłami”, „Rodzime i obce gatunki drzew
i krzewów”. Każda ścieżka ma opracowany przewodnik.
165
Arboretum odwiedzają dzieci i młodzież szkolna, a w okresie wiosenno-jesiennym mieszkańcy okolicznych miejscowości, którzy mogą znaleźć tutaj odpowiednie miejsca do odpoczynku i rekreacji.
W 2005 r. na terenie leśnictwa doświadczalnego Laski utworzono
ścieżkę edukacyjną „Bieg na orientację”. Stwarza ona możliwość zgłębienia tajników tej dyscypliny sportowej, która łączy w sobie aktywność
fizyczną na świeżym powietrzu z umiejętnością odnajdywania się w zróżnicowanym przyrodniczo terenie. Jest to pierwsza tego typu ścieżka
w kraju.
Inną atrakcją przyrodniczą jest zlokalizowana na terenie leśnictwa
doświadczalnego Marianka zagroda z konikami polskimi. Jest to ok. sześciohektarowa, wydzielona część drzewostanu i łąk wzdłuż rzeki Pomianki, przeznaczona na ostoję małego stada. Zagroda znajduje się przy
drodze do rezerwatów przyrody i stanowi dużą atrakcję dla odwiedzających te tereny.
Nadleśnictwo Antonin
Antonin
ul. Wrocławska 11
63-421 Przygodzice
tel.: (062) 734 81 24, 734 81 47
fax: (062) 734 81 28
[email protected]
www.poznan.lasy.gov.pl/antonin
Nadleśnictwo Syców
ul. Kolejowa 14
56-500 Syców
tel.: (062) 785 21 27
fax: (062) 786 90 32
[email protected]
www.poznan.lasy.gov.pl/sycow
166
LZD Siemianice
ul. Kasztanowa 1/1
63-645 Łęka Opatowska
tel.: (062) 782 64 00
fax: (062) 782 64 10
[email protected]
www.lzd-siemianice.home.pl
11
LKP
Lasy Spalsko-Rogowskie
L
eśny Kompleks Promocyjny „Lasy Spalsko-Rogowskie” powstał
w październiku 2002 r. Tworzą go dwa nadleśnictwa: Brzeziny
i Spała, wchodzące w skład Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych
w Łodzi oraz lasy Leśnego Zakładu Doświadczalnego w Rogowie, należącego do Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W sumie to prawie 33,7 tys. ha.
Leśne ostępy okolic Spały mają bogatą historię, związaną również
z leśnictwem. W nieodległym od Spały leśnictwie Lubochnia działała
w latach 1822–1928 Szkoła Leśna Praktyczna. Choć placówka przetrwała
tu zaledwie sześć lat (przeniesiono ją do Siekierna w Górach Święokrzyskich, by ostatecznie zlikwidować w 1832 r. na fali represji po powstaniu
listopadowym), zdążyła położyć niemałe zasługi w kształceniu kadr dla
leśnictwa Królestwa Polskiego. Sama Spała pod koniec XIX w. była myśliwską rezydencją cara Aleksandra III, a w okresie międzywojennym –
prezydentów II RP. To stąd dostojnicy państwowi i zaproszeni notable ruszali na łowy. Późniejsze dramatyczne, wojenne i okupacyjne wydarzenia
przypomina spalski Dom Pamięci i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy
Polskich.
Z kolei miasto Brzeziny, jeden ze znaczniejszych grodów już w czasach
Jagiellonów, słynęło z produkcji cenionego sukna i podobno wyśmienitego piwa i aż do wojen szwedzkich było liczącym się w Rzeczypospolitej
centrum rękodzieła.
Rogów z okolicznymi lasami dawnej Puszczy Łódzkiej po ostatnim
rozbiorze Polski przeszedł na własność rządu pruskiego, w czasach napoleońskich darowany został jednemu z cesarskich marszałków, a od 1888 r.
był prywatną własnością carów rosyjskich, których plenipotenci prowa168
LKP Lasy Spalsko-Rogowskie
dzili tu intensywną gospodarkę łowiecką. Historia LZD Rogów bierze początek w 1919 r., kiedy to Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Publicznych hojnie przekazało SGGW na cele dydaktyczno-doświadczalne ok. 9 tys. ha
ówczesnego Nadleśnictwa Skierniewice (niedługo potem uczelnia większą część tych gruntów musiała oddać). Obecnie LZD SGGW w Rogowie
zajmuje ponad 3,6 tys. ha.
LKP „Lasy Spalsko-Rogowskie” obejmuje najpiękniejsze fragmenty
dawnej Puszczy Pilickiej i Lasów Brzezińsko-Rogowskich, rozciągające
się południkowo pomiędzy Łodzią, Tomaszowem Mazowieckim i Rawą
Mazowiecką.
To obszar zlodowacenia środkowopolskiego, toteż utwory polodowcowe przesądzają o strukturze glebowej, ukształtowanej głównie przez gliny
i piaski zwałowe oraz piaski wodnolodowcowe. Przeważają zatem gleby
Siedliska borowe w LKP „Lasy Spalsko-Rogowskie” zajmują ponad 35% powierzchni
leśnej (W.S.)
169
rdzawe, mozaika gleb brunatnych, ale też bielicowe, płowe i murszowe
z niewielkim udziałem czarnoziemów. Okres wegetacyjny trwa 210–217
dni, a opady nie należą do szczególnie obfitych.
Siedliska lasowe zajmują tu ponad 62%, borowe – ponad 35%, a olsy
– 2,5% powierzchni leśnej. W strukturze gatunkowej panuje sosna.
W Nadleśnictwie Spała ma ona udział prawie 90-procentowy, w Nadleśnictwie Brzeziny – ponad 82-procentowy, w lasach LZD Rogów – nieco
ponad 76-procentowy. W Brzezinach pewną rolę odgrywają: dąb (ponad
6%), brzoza (4%), buk (3%) oraz jodła (1,9%), natomiast w Spale – olsza
(4%), dąb (3,2%) i brzoza (2,4%). W LZD Rogów udział dębu sięga 14%,
olszy – 3,6%, buka – 2,2%, modrzewia – 1,7%. Pozostałe gatunki: świerk,
grab, topola i inne, mają już niewielkie znaczenie – ich udział nie przekracza jednego procenta. Trzeba jednak pamiętać, że przez rogowskie lasy przebiega granica naturalnego zasięgu trzech gatunków lasotwórczych:
jodły, buka i świerka.
W zdecydowanej większości (w Nadleśnictwie Spała – w 90%, w Nadleśnictwie Brzeziny – w 76%, w LZD Rogów – w 71%) są to drzewostany
jednopiętrowe, co zdradza ich gospodarczą przeszłość.
Dodatkową, specyficzną cechą lasów brzezińskich jest ich niezwykle
częste sąsiedztwo z gęstą infrastrukturą drogową i licznymi liniami kolejowymi, jak również bliskość rozległej, nasyconej przemysłem aglomeracji łódzkiej. To sprawiło, że w latach 70. i 80. ubiegłego wieku kondycja
i stan sanitarny drzewostanów sięgnęły krytycznego poziomu. Recesja
w łódzkim przemyśle w latach 90., ale i zdecydowane zaostrzenie rygorów ekologicznych, przyniosły lasom wyraźną ulgę.
Prawie 62,6% powierzchni LKP stanowią lasy ochronne, ponad połowę – parki krajobrazowe, 2,4% – rezerwaty przyrody, 8% – obszary chronionego krajobrazu. 868 drzew ma status pomników przyrody.
W zasięgu terytorialnym LKP znajdują się dwa parki krajobrazowe:
Spalski Park Krajobrazowy i Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich.
Pierwszy utworzono dla zachowania wartości przyrodniczych i krajobrazowych doliny Pilicy i terenów do niej przyległych. Lasy, będące świadectwem przebrzmiałej świetności dawnej Puszczy Pilickiej, wciąż decydują
o przyrodniczym charakterze tego obszaru. Zachowały się tu do naszych
170
Pilica pod Żądłowicami w Spalskim Parku Krajobrazowym (G. i T.K.)
czasów fragmenty puszczańskich drzewostanów dębowych i sosnowych,
mające nierzadko ponad 200 lat. Spotykamy grądy, świetliste dąbrowy,
bory, bory mieszane, olsy i nadrzeczne łęgi. Dno lasu bogacą rzadkie
i chronione gatunki roślin, m.in. lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna,
storczyki, widłaki, turówka wonna, a nawet rośliny górskie, rzadko spotykane na niżu. Faunę reprezentują cenne gatunki chrząszczy, np. pachnica
dębowa, kruszczyca wielka. Liczne są gatunki muchówek. Świat ptaków
reprezentują m.in.: dzięcioł zielonosiwy, trzmielojad czy bocian czarny.
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich rozciąga się między Łodzią,
Strykowem i Brzezinami. Dominują tu wprawdzie tereny rolnicze (lasy
zajmują niespełna 29% powierzchni), ale wśród zadań ochronnych znala171
zły się takie, jak zachowanie naturalnej szaty roślinnej, budowanej przez
drzewostany dębowe, bukowe i bagienne w otoczeniu rzek i strumieni,
ochrona rzek – Moszczenicy i Mrożycy z dopływami – wraz z towarzyszącymi im źródliskami, łąkami, torfowiskami i szuwarami.
W obu parkach krajobrazowych ważną rolę spełniają rezerwaty. Na terenie Nadleśnictwa Spała jest ich sześć:
Rozległy (241 ha) rezerwat „Żądłowice” utworzono w celu zachowania niespotykanego w lasach polskich układu siedlisk, zdradzającego wyraźny związek z warunkami hydrologicznymi. Przedmiotem ochrony jest
również mozaika ukształtowanych na tym obszarze typów lasu.
Drugi pod względem wielkości rezerwat „Spała” obejmuje położone
nad rzeką Pilicą fragmenty lasu mieszanego o charakterze naturalnym
z udziałem jodły, występującej w pobliżu granicy jej naturalnego zasięgu.
Rezerwat „Kruszewie” powołano dla zachowania fragmentu wielogatunkowego lasu liściastego z udziałem jodły na granicy jej naturalnego
zasięgu.
Rezerwat leśny „Starodrzew Lubochniański” utworzono dla ochrony starodrzewu sosnowo-dębowego naturalnego pochodzenia o wybitnych wartościach krajobrazowych, zarazem świadectwa dawnej gospodarki leśnej.
„Małecz” to najmniejszy rezerwat (9,15 ha) na terenie Nadleśnictwa
Spała. Utworzono go celem zachowania stanowisk różanecznika żółtego
oraz fitocenoz boru mieszanego i wilgotnego.
Rezerwat „Konewka” o powierzchni 99,91 ha powstał w celu zachowania fragmentu lasu o charakterze naturalnym, należącego do zespołu
świetlistej dąbrowy.
Na terenie zarządzanym przez Nadleśnictwo Brzeziny znajduje się
sześć rezerwatów:
Rezerwat „Gałków” utworzono dla zachowania fragmentu lasu bukowo-jodłowego o cechach pierwotnych na skraju Wyżyny Łódzkiej i Wysoczyzny Rawskiej. Rośnie tu kilkadziesiąt buków w wieku od 160 do 200
lat, choć niektóre okazy mają ponad 200 lat. Buk ma na tym wydzielonym
obszarze ponad 50-procentowy udział w strukturze gatunkowej, jodła –
41-procentowy, dąb – 8-procentowy.
172
Rezerwat „Łaznów” chroni las jodłowy naturalnego pochodzenia na
granicy naturalnego zasięgu tego gatunku. W rezerwacie dominuje jodła
(68,5% udziału), a najstarsze jej okazy mają ponad 100 lat. Niespełna 30%
udziału ma sosna, a 2,1% – modrzew.
Rezerwat „Rawka”, położony na styku trzech nadleśnictw (Brzeziny,
Rogów i Skierniewice), ma na celu zachowanie w naturalnym stanie typowej rzeki nizinnej średniej wielkości wraz z jej doliną i bogatą roślinnością. Wzdłuż Rawki leżą uroczyska leśne LZD Rogów – „Głuchów”
i „Popień”.
Rezerwat „Parowy Janinowskie” utworzono dla ochrony fragmentów lasu bukowego z kompleksem erozyjnym parowów charakterystycznych dla strefy krawędziowej Wzniesień Łódzkich. To jedyny w swoim
rodzaju na Wzniesieniach Łódzkich zespół parowów, pokrytych zwartym, 80–100-letnim drzewostanem. Chroni się tu m.in. buka zwyczajnego w rozległym kompleksie Janinów oraz kilka innych zbiorowisk leśnych, w tym kwaśną buczynę niżową.
Rezerwat „Wiączyń” powołano dla zachowania fragmentu lasu liściastego o cechach zespołu naturalnego na granicy zasięgu buka i jodły.
Powierzchnia ogólna rezerwatu wynosi 8,40 ha i jest częścią 1300-hektarowego kompleksu leśnego Wiączyń. To pozostałość dawnej Puszczy
Łódzkiej, silnie eksploatowanej w XVI–XVIII w. Najcenniejsza jest środkowa część rezerwatu, gdzie rosną największe buki i jawory, lipy i dęby
oraz najwięcej jest gatunków grądowych w runie. W rezerwacie jest 14
ponad 300-letnich żywych buków o obwodzie pnia 3 m lub więcej i kilka
o obwodach 2,50–3,00 m. Zdrowe są dwa stare jawory, mierzące obecnie
2,62 i 2,65 m w obwodzie. Najgrubsze jodły mają 2,04 i 2,33 m obwodu.
Niestety, stan zdrowotny wiekowych buków i jodeł nie jest dobry – drzewa stopniowo zamierają. Ciekawy jest świat zwierząt w rezerwacie. Bezkręgowce to liczne gatunki motyli, chrząszczy, owadów błonkoskrzydłych i pajęczaków. Występują tu ślimaki: wielki, pomrów, wstężyk
i winniczek; z płazów: żaba trawna, rzekotka drzewna, ropucha szara;
z gadów: jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny, żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny; z ptaków: jastrząb, krogulec, myszołów, gołąb grzywacz, kukułka, dzięcioły – zielonosiwy, duży i mały, kosy, sikory, kowa173
lik, zięba, sójka, kruk i inne. Gatunki roślin chronionych w rezerwacie
to: bluszcz pospolity, konwalia majowa, kopytnik pospolity i kalina koralowa.
Rezerwat „Struga Dobieszkowska” powstał dla zachowania naturalnego krajobrazu strumienia śródleśnego z interesującymi formami morfologicznymi, m.in. jarami, misami źródliskowymi oraz z dobrze wykształconymi zbiorowiskami leśnymi, głównie łęgowymi i grądowymi.
Lasy o charakterze naturalnym porastają tu dolinę meandrującej rzeki.
Do Strugi Dobieszkowskiej, jednej z najczystszych rzek w regionie, spływają małe strumienie ze źródeł bijących ze zboczy. W drzewostanach spotyka się wyjątkowo okazałe drzewa: dęby o obwodach od 3,00 do 4,30 m,
lipy do 1,50 m obwodu, olsze i klony – do 2,10 m.
Żyje tu wiele gatunków zwierząt. Z owadów: muchówki na gnijących
lub próchniejących pniach; z bezkręgowców środowiska wodnego: muchówki ochotkowate, meszki i pijawki; z kręgowców: minog strumieniowy, traszki, żaby, jaszczurki; z ptaków: myszołów i wróblowate. Nie brak
ssaków: lisa, kuny, łasicy, sarny i dzika.
Na terenie administrowanym przez LZD Rogów znajduje się siedem
rezerwatów:
Rezerwat florystyczny „Górki”, o powierzchni zaledwie 0,17 ha,
utworzono w 1931 r. w celu ochrony reliktu borealnego, którym jest zimoziół północny. Co zaskakujące, ten rzadki gatunek już tu nie występuje – jest za to w sąsiednim oddziale tego samego uroczyska.
Rezerwat „Bukowiec” utworzono w 1934 r. w celu ochrony buka
w pobliżu północnej granicy jego naturalnego zasięgu. Ciekawostka: rezerwat powstał w miejscu, gdzie w carskich czasach odbywały się przyjęcia po polowaniach.
Rezerwat „Doliska”, również powstały w 1934 r., obejmuje ochroną
stanowiska jodły na granicy jej naturalnego zasięgu.
Powstały w 1954 r. rezerwat „Zimna Woda” bierze nazwę od uroczyska leśnego, w którym leży. Obiektem ochrony, już od roku 1937, jest tu
ponaddwustuletni starodrzew dębowy. W tym regionie kraju mało jest
podobnych drzewostanów dębowych z dużym udziałem dębu bezszypułkowego.
174
Buki w rezerwacie „Wiączyń” (P.F.)
175
Rezerwat „Popień”, na uroczysku o tej samej nazwie, obejmuje stare
sosny na stanowisku lasu wilgotnego. Niestety, sosny są już u naturalnego
kresu swego życia, choć wciąż jeszcze podziwiać można grupę okazałych,
wiekowych drzew.
Rezerwat „Kwaśna Buczyna” utworzono dla ochrony kwaśnej buczyny niżowej na granicy naturalnego zasięgu buka. To jeden z najpiękniejszych rezerwatów starej buczyny z naturalnymi odnowieniami i z domieszką sosny oraz dębu bezszypułkowego w wieku 140–160 lat.
Na terenie LZD, na południowym brzegu uroczyska „Popień”, leży też
fragment wspomnianego wcześniej rezerwatu „Rawka”.
Obecność w strukturze LKP „Lasy Spalsko-Rogowskie” Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW sprawia, że ten leśny kompleks promocyjny od samego początku istnienia dysponuje znakomitą infrastrukturą
i odpowiednim zapleczem kadrowym, przygotowanym do prowadzenia
zajęć edukacyjnych praktycznie na każdym poziomie.
Już w 1996 r., w ramach współpracy SGGW i Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, powstało w Rogowie Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. Organizuje ono kursy, zjazdy, seminaria i konferencje, służące
podnoszeniu kwalifikacji kadr leśnych, kształci studentów wydziałów leśnych, prowadzi „zielone szkoły”, „zielone klasy”, lekcje w terenie i na miejscu, z wykorzystaniem m.in. zbiorów Muzeum Lasu i Drewna, warsztaty
ekologiczne i konkursy przyrodnicze dla młodzieży.
Od roku 1999 LZD SGGW w Rogowie jest organizatorem Targów Leśnych, cieszących się coraz większym powodzeniem wsród zwiedzającyh
i wystawców.
Centrum organizuje doroczną konferencję pt. „Współczesne zagadnienia edukacji leśnej społeczeństwa”, będącą forum wymiany doświadczeń różnych ośrodków, które zajmują się edukacją leśną. Prowadzi własną działalność edytorską (wydaje foldery, przewodniki i czasopismo,
w tym „Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej”), informacyjną i popularyzatorską, redaguje własną stronę internetową:
www.cepl.sggw.pl.
CEPL dysponuje nowoczesną aulą dla 220 osób, izbą edukacyjną, salami seminaryjnymi, ścieżkami poznawczymi, pracowniami naukowymi
176
Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie, w roku 2006 gospodarz centralnych
obchodów Dni Lasu (K.F.)
należącymi do różnych jednostek organizacyjnych SGGW. Razem z zapleczem hotelowym (dom studenta „Jodełka”, profesorski „Belwederek”,
dom „Pod Bukiem”) stanowią podstawę prowadzonej na miejscu działalności dydaktycznej na różnych poziomach kształcenia, od grup przedszkolnych po studenckie zajęcia terenowe. Daleko poza granice Rogowa
sięga renoma Muzeum Lasu i Drewna, udostępnionego do zwiedzania
indywidualnego i w zorganizowanych grupach. Jego zbiory należą do
największych w Polsce. Główny dział to „Zoologia leśna i łowiectwo”, ale
nie mniej interesująca jest tez ekspozycja poświęcona drewnu – np. ksyloteka liczy ok. 350 jego próbek. Jest też wspaniała kolekcja szyszek ponad
200 gatunków drzew i krzewów.
Szkółkarski Ośrodek Szkoleniowy w Rogowie, również wspólne
przedsięwzięcie SGGW i Lasów Państwowych, poza działalnością ba177
dawczą i produkcyjną organizuje terenowe zajęcia dla studentów SGGW
z różnych wydziałów, otwarty też jest na potrzeby edukacji szerokich
rzesz społeczeństwa, przede wszystkim młodzieży.
LZD w Rogowie słynie ze wspaniałego, założonego w 1925 r. arboretum. Składa się ono z trzech zasadniczych części o łącznej powierzchni
54 ha: kolekcji dendrologicznych, alpinarium i leśnych powierzchni
doświadczalnych. Kolekcja drzew i krzewów liczy ok. 2500 gatunków
i odmian, a specjalnością zbiorów są klony oraz drzewa i krzewy pochodzące z Chin i Korei. Rogowski zbiór dendrologiczny zalicza się do najbogatszych w Europie Środkowej. Alpinarium to ogród skalny z roślinnością pochodzącą z gór różnych stron świata, ogród krajowych roślin chronionych (ok. 100 gatunków), zagrożonych i rzadkich oraz zbiorniki i cieki wodne z roślinnością siedlisk wilgotnych. Z kolei leśne powierzchnie
doświadczalne to niewielkie drzewostany złożone z gatunków drzew obcego pochodzenia, tworzone dla zbadania ich przydatności w gospodarce
leśnej. W tej części rogowskiego arboretum znajduje się obecnie 150 kwater z 75 gatunkami drzew (w tym 55 gatunkami iglastych). Największą
powierzchnię zajmują drzewostany jodły olbrzymiej, daglezji zielonej
i żywotnika olbrzymiego. Uprawia się tutaj 14 gatunków jodły, 11 – sosny
i 10 – świerka.
Nadleśnictwo Rogów gospodaruje obecnie na 3,6 tys. ha lasów położonych w 11 zwartych kompleksach o wielkości od 40 do 1000 hektarów.
W lasach nadleśnictwa jest ponad 30 powierzchni badawczych, prowadzonych przez katedry Wydziału Leśnego SGGW i IBL z Warszawy. Lasy
nadleśnictwa to baza terenowa praktycznej nauki leśnictwa dla studentów Wydziału Leśnego.
Do zgłębiania tajemnic lasu zapraszają na terenie LKP „Lasy Spalsko-Rogowskie” ścieżki edukacyjne.
Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Lasy Spalskie” rozpoczyna się
przy Domu Pamięci Walki i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy w Spale. Następnie wzdłuż rzeki Gać prowadzi na południe w kierunku rzeki
Pilicy. Ścieżka liczy sześć przystanków. Na pierwszym można podziwiać
wiekowe dęby. Drugi zapozna nas z siedliskami lasu świeżego i lasu wilgotnego. Trzeci przystanek urządzono na terenie rezerwatu „Spała”, w sta178
Klon kosmaty – ozdoba kolekcji
dendrologicznej rogowskiego
arboretum (K.F.)
Różaneczniki w arboretum LZD w Rogowie (K.F.)
179
rodrzewie oddającym niegdysiejszy obraz Puszczy Pilickiej. Czwarty, także w tym rezerwacie, zlokalizowano nad brzegiem płynącej zakolami
Pilicy, piąty – w wielogatunkowym, starym drzewostanie, gdzie można
znaleźć odpowiedź na pytanie, jaką rolę spełniają w środowisku leśnym
dziuplaste i obumierające drzewa, także mchy i porosty na nich występujące. Ostatni przystanek to już całkiem nowe siedlisko boru świeżego
z odmiennym drzewostanem i zupełnie inną roślinnością runa.
Ścieżka dydaktyczna na uroczysku Dobieszków w Nadleśnictwie
Brzeziny bierze początek w Ośrodku Konferencyjnym OHP w Dobieszkowie i prowadzi do rezerwatu „Struga Dobieszkowska”. Łączna długość
trasy wynosi ok. 2 km; podzielono ją na siedem przystanków.
Z siedziby Nadleśnictwa Brzeziny w Kaletniku ścieżka dydaktyczna
prowadzi do parku dendrologicznego w Będzelinie, a potem do szkółki leśnej w Mikołajowie. Wyznaczono na niej siedem przystanków z informacjami związanymi z gospodarką leśną, dotyczącymi m.in. nastepujących kwestii: co to jest ekoton, co to jest oddział leśny, na czym
polegają odnowienia naturalne, co oznacza pojęcie drzewostan dwupiętrowy, jakie znaczenie mają drzewa doborowe i po czym je rozpoznać
w lesie, jaką rolę odgrywa szkółka leśna.
Nadleśnictwo Brzeziny urządziło kilka punktów edukacyjnych: jeden przy leśniczówce w Szymaniszkach (mieści do 100 osób), skąd bierze
początek ścieżka edukacyjna, powstała w wyniku współpracy między
Nadleśnictwem Brzeziny a Parkiem Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich, drugi w leśnictwie Gałków przy leśniczówce w Janówce (dla 50
osób) oraz trzeci – punkt edukacyjny „Leśny Park Dendrologiczny”, położony w leśnictwie Rokiciny, gdzie spacerując 100-metrową ścieżką,
można zapoznać się z różnymi gatunkami drzew i krzewów. Nadleśnictwo udostępniło też powierzchnie dydaktyczne dla edukacji zawodowej
studentów leśnictwa i pokrewnych kierunków. Jest też izba edukacyjna
przy siedzibie Nadleśnictwa Brzeziny, mogąca pomieścić 30 osób. Szkółka leśna w leśnictwie Zieleń została wyposażona w ławki i miejsce na
ognisko, a w leśnictwie Janinów postawiono wiatę ze stołami i ławkami
oraz miejscem na ognisko. Można tu prowadzić zajęcia na wolnym powietrzu lub wypocząć.
180
Dom Pamięci Walki i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy w Spale. Na pierwszym planie:
pomnik poświęcony leśnikom i drzewiarzom poległym w czasie II wojny światowej (A.R.)
W roku 2006 utworzono nową ścieżkę edukacyjną w Budziszewicach. Pozwala ona na długości zaledwie 2 km zapoznać się ze zmiennością siedlisk, od lasu świeżego do boru suchego, a także z użytkiem ekologicznym, okresowo podtapianym. Podziwiać również można aleję dębów.
Duża różnorodność biologiczna sprawia, że wśród okolicznych ścieżek ta
właśnie jest najbardziej atrakcyjna.
Ścieżka edukacyjna w leśnictwie Żądłowice „Las – fabryka życia”,
w pięciu punktach zlokalizowanych w terenie o różnym nawilgoceniu, od
siedlisk borowych do olsów, umożliwia omówienie roli martwych drzew
w lesie oraz przeprowadzenie obserwacji procesu rozkładu drewna osikowego, brzozowego, sosnowego, dębowego i procesów związanych z tym
zjawiskiem. Długość ścieżki – ok. 1 km.
181
Nadleśnictwo Spała urządziło przy swojej siedzibie punkt edukacyjny „Borki”, ścieżkę o długości 0,5 km oraz parking opatrzony 29 tablicami informacyjnymi o tematyce leśnej. Można tu przeprowadzić zajęcia na
temat funkcji lasu, zagadnień związanych z ekologią w lasach, pracy leśnika, dokarmiania zwierzyny i ochrony przyrody. Dwie trasy umożliwiają zapoznanie zainteresowanych z budową lasu i rozwojem drzewostanów w przestrzeni czasowej.
Trzy izby, łącznie na 60 osób, udostępniła dla warsztatów ekologicznych świetlica stowarzyszenia kulturalnego „Muzyka w krajobrazie”
w Inowłodzu.
Nadleśnictwo Brzeziny
Kaletnik, ul. Główna 3
95-040 Koluszki
tel.: (044) 714 15 51
fax: (044) 714 15 52
[email protected]
www.lodz.lasy.gov.pl/brzeziny
Nadleśnictwo Spała
ul. Gabrysiewicza 2
97-214 Spała
tel.: (044) 725 70 50
fax: (044) 725 70 52
[email protected]
www.lodz.lasy.gov.pl/spala
Leśny Zakład Doświadczalny SGGW
w Rogowie
ul. Akademicka 20
95-063 Rogów
tel.: (046) 874 90 31
fax: (046) 874 90 08
[email protected]
www.lasy.com.pl/lzd
www.targilesne.pl
Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej
ul. Akademicka 20
95-063 Rogów
tel./fax.: (046) 874 83 74
[email protected]
www.cepl.sggw.waw.pl
Arboretum
ul. Leśna 1
95-063 Rogów
tel./fax.: (046) 874 81 36
[email protected]
182
12
LKP
Lasy Warcińsko-Polanowskie
LKP Lasy Warcińsko-Polanowskie
L
eśny Kompleks Promocyjny „Lasy Warcińsko-Polanowskie” powstał w październiku 2004 r. Obejmuje swym zasięgiem dwa
nadleśnictwa: Warcino oraz Polanów, wchodzące w skład Regionalnej
Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinku. Łącznie to nieco ponad
37 tys. hektarów na styku dwóch województw: pomorskiego i zachodniopomorskiego, kilkadziesiąt kilometrów od wybrzeża bałtyckiego.
LKP leży w dziale wodnym rzek przymorskich, w dorzeczach Wieprzy, Słupi i Parsęty. Dorzecze Wieprzy wraz z jej dopływami: rzekami
Grabowa, Studnica i Bystrzenica obejmuje ponad 90% jego obszaru, dorzecze Słupi tylko wschodnią część, natomiast dorzecze Parsęty – niewielki fragment południowo-zachodni. Rzeki, przedzierające się przez wzniesienia morenowe, mają wartki nurt, tworzą meandry i żłobią głębokie jary. Zasilane przez liczne źródliska, przez cały rok zasobne są w wodę.
Na terenie LKP jest ok. 40 jezior. Największe z nich to: Łętowskie,
Obłęskie, Bobięcińskie, Kamienne, Żydowskie, Leczno, Wielkie, Wielino,
Długie, Zamkowe i Czarne. Otwarte zbiorniki wodne uzupełniają liczne
bagna i torfowiska. Na zachód od Polanowa występuje zasobny, udokumentowany zbiornik wód podziemnych.
Tereny, na których gospodarują nadleśnictwa Warcino i Polanów, wyłoniły się z morza w trzeciorzędzie. Pagórkowata rzeźba, ukształtowana
przez lodowiec 12–14 tys. lat temu, to zasługa lądolodu oraz akumulacji
rzek lodowcowych. Różnice wzniesień na ogół nie są duże, średnio 60 m,
ale miejscami sięgają nawet 100 m (Dziewicza Góra koło Polanowa). Najwyższe wzniesienie znajdujące się na wysoczyźnie morenowej między
Gołogórą i Gocławiem (gmina Polanów) to już 232 m n.p.m., a nad rezerwatem „Rzeka Grabowa” trzyma straż Barania Góra (217 m n.p.m.).
184
Buki jesienią w Nadleśnictwie Warcino (K.M.)
Obszar LKP jest głęboko porozcinany dolinami i kotlinami. Dwie największe doliny uformowały rzeki Wieprza i Grabowa.
Prawie cały obszar Nadleśnictwa Polanów oraz zachodnią i północną
część Nadleśnictwa Warcino zajmują najróżniejsze formacje morenowe –
gliny zwałowe i piaski zwałowe na glinach tworzą najżyźniejsze siedliska
leśne. Wodnolodowcowe pochodzenie mają piaski sandrowe, utwory akumulacji rzecznej, piaski kemów (kemy to formy powierzchni ukształtowane w fazie wycofywania się lądolodu z terenów nizinnych) i piaski jeziorne. W pradolinach Wieprzy i Studnicy występują piaski starych tarasów
akumulacyjnych, z kolei piaski współczesnych tarasów tworzą wilgotne
siedliska wzdłuż rzek i strumieni. W zagłębieniach terenu o wysokim poziomie wód gruntowych oraz wzdłuż cieków i zbiorników wodnych wyspowo występują młode osady bagienne, torfy i mursze. W efekcie przeważają tu gleby rdzawe (65% powierzchni) i brunatne (ok. 25%).
185
Piętno na warunkach przyrodniczych odciska tu specyficzny klimat typu pojeziernego. Za jego sprawą pokrywa śnieżna nie jest trwała i znika
kilkakrotnie w ciągu zimy, minimum wilgotności względnej przypada na
późną wiosnę, maksimum zaś na listopad i grudzień. Największy niedobór
wilgoci jest w czerwcu, a więc w czasie największego zapotrzebowania roślin na wodę. Okres wegetacyjny trwa krótko – ok. 200 dni. Suma opadów
atmosferycznych na terenie LKP jest wysoka (799 mm rocznie w Polanowie i 644 mm w Miastku). Wiele miejsc cechuje odrębny mikroklimat – tak
jest na dnach dolin, zboczach i szczytach wzgórz morenowych.
Typy siedliskowe lasu są zróżnicowane. W Nadleśnictwie Warcino
ok. 64% stanowią siedliska borowe (35% bór mieszany świeży, ok. 28%
bór świeży), natomiast w Nadleśnictwie Polanów zaznacza się przewaga
siedlisk lasowych (powyżej 53%, z czego ponad 36% to las mieszany świeży, a z górą 16% – las świeży). W obu nadleśnictwach ponadjednoprocentowym uzupełnieniem są olsy.
Na prawie 64% powierzchni gatunkiem panującym jest sosna, na 11%
występuje buk, 9% zajmuje brzoza, tworząca drzewostany głównie na
gruntach porolnych. Za nią jest świerk (8%), znajdujący tu dobre warunki rozwoju, toteż z powodzeniem w wielu miejscach odnawiający się naturalnie. Na niespełna 6% powierzchni występuje dąb.
Lasy ochronne zajmują ponad 4,5 tys. ha, z czego ponad połowa ma
znaczenie wodochronne, obejmując głównie tereny przylegające do rzek
i jezior. 1,3 tys. ha porastają lasy glebochronne, chroniące glebę na stromych stokach jarów, wąwozów i wzgórz. Lasy szczególnie cenne pod
względem przyrodniczym zostały wyodrębnione na powierzchni 84,5 ha,
a stanowiące ostoje zwierząt chronionych – na 429 ha. Na 17,6 ha wydzielono drzewostany nasienne, wyłączone z użytkowania rębnego. Odrębną
kategorią ochronności objęto 262 ha lasów rosnących w granicach administracyjnych miast Polanów i Kępice.
LKP „Lasy Warcińsko-Polanowskie” ma szczęście leżeć z dala od dużych aglomeracji i uciążliwego sąsiedztwa zakładów przemysłowych.
Emisje przemysłowe mają znikomy wpływ na kondycję drzewostanów
i nie stwierdza się szkód w lesie powodowanych zanieczyszczeniami
powietrza. Lasy tutejsze należą zatem do najzdrowszych w kraju (rów186
Drzewa mateczne daglezji zielonej w Nadleśnictwie Warcino (K.M.)
nież na tle całej RDLP w Szczecinku). Świadczy o tym choćby tzw. wskaźnik defoliacji, wynoszący tu 2,35, przy średniej krajowej 2,74. Nie oznacza to, że nic nie zagraża leśnym ekosystemom. Takim zagrożeniem są
częste anomalie pogodowe (susze) oraz spóźnione przymrozki, a zimą
również liczne dni z opadami mokrego śniegu, powodującego okiść (łamanie koron drzew pod ciężarem zalegającej na nich śniegowej czapy).
We znaki dają się również porywiste wiatry, wyrządzające w lesie duże
szkody (wiatrołomy). Problemem jest też nieustająca presja gospodarstw rybackich. Miejscowi hodowcy ryb, zwłaszcza pstrągów, w dążeniu do intensyfikacji produkcji piętrzą wody i tworzą kolejne zbiorniki,
co wyraźnie zakłóca stosunki wodne, prowadzi do zaniku mokradeł
i podmokłych łąk.
187
Nadleśnictwo Warcino, ze względu na duży udział siedlisk borowych, jak
również występowanie atrakcyjnych jagodzisk i miejsc grzybobrania, boryka się z pożarami, wywoływanymi przez nieostrożnych zbieraczy, ale też
przez osoby bezceremonialnie wyrzucające niedopałki papierosów z okien
samochodów i pociągów. Pożary wybuchają również z powodu bezsensownej tradycji wypalania traw. Jak wszędzie w kraju, sen z oczu spędza leśnikom proceder wywozu śmieci do lasu i urządzania dzikich wysypisk. Są też
problemy innego rodzaju, np. samoistne wkraczanie lasu (gatunków pionierskich) na niekoszone łąki i przekształcanie się ich w ziołorośla czy zarośla wierzby. Duży udział drzewostanów rosnących na gruntach porolnych
oznacza z kolei ich zwiększoną podatność na choroby systemów korzeniowych. LKP leży też w strefie stałego zagrożenia masowym pojawem szkodników liściożernych (brudnicy mniszki, strzygoni choinówki i poprocha cetyniaka). Wreszcie szkody wyrządza, występująca w obfitości, zwierzyna.
Obiekty chronione w LKP obejmują różne pod względem wielkości tereny, na których występują dobrze zachowane zespoły roślinne i biocenozy,
stanowiska rzadkich roślin i zwierząt, osobliwe formy utworów geologicznych oraz źródliska. Ochroną prawną objęte są rezerwaty przyrody:
Rezerwat florystyczny „Wieleń”, leżący w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Polanów, obejmuje ochroną dwuhektarowy fragment lasu bukowego, rosnącego na zboczach głębokiego jaru z licznymi źródliskami
i strumykami. Występuje w nim dziewięć zespołów roślinnych, w tym
cztery leśne i pięć nieleśnych, z bogatą florą mszaków, wątrobowców, porostów i paprotników. Chronione są tu m.in. takie gatunki roślin podlegających ochronie ścisłej i częściowej oraz gatunki zagrożone i rzadkie,
jak: hildebrandia rzeczna, pawężnica pergaminowa, wodnokrzywoszyj
zanurzony, gajniczek krótkodzióbkowy, wawrzynek wilczełyko, gnieźnik
leśny, paprotka zwyczajna, przylaszczka pospolita, wroniec widlasty, widłoząb kędzierzawy, widłoząb miotlasty, dzióbkowiec bruzdowany, gajnik
lśniący, rokitnik pospolity, fałdownik szeleszczący, tujowiec delikatny, tujowiec tamaryszkowaty, konwalia majowa, przytulia wonna, bluszcz pospolity, kalina koralowa, czerniec gronkowy, kostrzewa leśna, zachyłka
oszczepowata, wiechlina odległokłosa. Z gatunków zwierząt chronionych
występują: z płazów i gadów – żaba trawna, rzekotka drzewna, jaszczurka
188
Pomnikowe dęby w Zelicach (K.M.)
zwinka, padalec; z ptaków – zięba, sikora bogatka, sikora modra, muchołówka mała, świstunka leśna, grubodziób, sójka, kruk, dzięcioł duży, dzięcioł czarny, gołąb siniak, turkawka, puszczyk, myszołów; ze ssaków – nietoperze, jeż, ryjówka aksamitna, gronostaj.
Rezerwat leśno-torfowiskowy „Torfowisko Potoczek” (ponad 15 ha)
utworzony został na terenie Nadleśnictwa Warcino dla zachowania naturalnego środowiska rzadkich zespołów roślinnych i roślin charakterystycznych dla zbiorowisk torfowiskowych, jak również dla ochrony drzewostanów na siedlisku boru wilgotnego. Najcenniejszym obiektem jest tu
liczna populacja rzadkiego storczyka – listery sercowatej, która na Pomorzu zaliczana jest do roślin zagrożonych wymarciem. Występują tu również inne gatunki roślin podlegających ochronie ścisłej, m.in.: rosiczka
189
okrągłolistna, bagno zwyczajne, woskownica europejska, wrzosiec bagienny oraz cenne przyrodniczo wełnianka pochwowata i modrzewnica
zwyczajna.
Obszar Chronionego Krajobrazu „Okolice Polanowa”, położony na
Wysoczyźnie Polanowskiej na zachód od Polanowa, obejmuje swym zasięgiem 1448 ha gruntów Nadleśnictwa Polanów. Obszar Chronionego
Krajobrazu „Okolice Żydowo – Biały Bór” to 1322 ha gruntów tegoż
nadleśnictwa – tu objęto ochroną fragment Pojezierza Bytowskiego,
z charakterystycznymi jeziorami lobeliowymi (w południowo-wschodniej części do LKP przylega największe jezioro lobeliowe, Bobięcińskie).
Z kolei Obszar Chronionego Krajobrazu „Jezioro Łętowskie i okolice
Kępic”, położony w dorzeczu rzeki Wieprzy i Grabowej (głównym obiektem podlegającym ochronie jest dolina Wieprzy), ma w swym zasięgu
4376 ha gruntów Nadleśnictwa Warcino.
W północno-wschodniej części Nadleśnictwa Warcino wyznaczono
1991 ha otuliny Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi”.
Status pomników przyrody ma 87 obiektów, w tym: 60 dębów, pięć buków, trzy jesiony, dwie lipy drobnolistne, świerk pospolity, sosna zwyczajna oraz 15 głazów narzutowych.
Planuje się utworzenie otuliny dla rezerwatu „Wieleń” oraz objęcie siecią Natura 2000 czterech obszarów: „Doliny Grabowej”, „Doliny Radwi,
Chotli i Chocieli” i „Jeziora Bobięcińskiego” na terenie Nadleśnictwa Polanów (pierwszy – wspólny z Nadleśnictwem Warcino) oraz „Doliny
Wieprzy i Studnicy” w Nadleśnictwie Warcino.
W wyniku waloryzacji przyrodniczej gmin proponuje się utworzenie
ośmiu kolejnych rezerwatów przyrody. Nadleśnictwo Polanów złożyło
w Urzędzie Miasta i Gminy Polanów wniosek o utworzenie 12 użytków
ekologicznych. Wśród nich znalazł się ciekawy użytek ekologiczny „Torfowisko soligeniczne – Bagno Wietrzno” o powierzchni 9,50 ha w obrębie
Chocimino (soligeniczne, czyli zasilane wodami podziemnymi wydostającymi się na powierzchnię; zanim to się jednak stanie, przebywają one długą
drogę, podlegając skomplikowanym procesom fizykochemicznym). Torfowisko wypełnia dno krótkiej, głębokiej dolinki, zarośniętej szuwarami turzycowymi. Pod jej zbocza podchodzą łęgi źródliskowe – olszyny z trzciną.
190
Zespół Szkół Leśnych i Ogólnokształcących w Warcinie, z siedzibą w zabytkowym
pałacu Bismarcka (K.M.)
Flora roślin naczyniowych liczy tu 259 gatunków, wśród nich są cztery zagrożone w Polsce wyginięciem: sit tępokwiatowy, kruszczyk błotny, storczyk plamisty i storczyk Fuchsa. 17 innych gatunków wpisano na „Czerwoną listę Pomorza Zachodniego”. Osobliwością tego obszaru są również pozostałości dawnego ujęcia wody, pracującego na zasadzie tzw. tarana hydraulicznego.
Nadleśnictwo Warcino dąży do uznania za użytek ekologiczny 12 obszarów o cennych walorach przyrodniczych. Wśród nich są takie jak bagno „Podkowa” z jeziorem dystroficznym, po którym pływają wyspy,
utworzone z oderwanego pła mszarnego (zwartych kożuchów torfowców), porośniętego samosiewem sosnowym. Podobnie zasługuje na taki
status „Ptasia Wyspa” – teren bagienny, zalewany przez wody Wieprzy,
191
porośnięty samosiewem olszy, pośrodku którego, na ok. 1,5-hektarowym
wywyższeniu, rosną dorodne, prawie stuletnie sosny.
Rozważa się również utworzenie Bobolicko-Polanowskiego Parku
Krajobrazowego.
Uwzględniając to, że LKP „Lasy Warcińsko-Polanowskie” działa dopiero
od kilku lat, jego ofertę dydaktyczną trzeba uznać za dość bogatą. Bez
wątpienia szczególnym atutem jest prężnie funkcjonujący Zespół Szkół
Leśnych i Ogólnokształcących w Warcinie, z siedzibą w zabytkowym pałacu Bismarcka. Magnesem przyciągającym młodzież jest zapewne przyszkolny Ośrodek Rehabilitacji Ptaków Drapieżnych „Dżawat”, powstały
w 1976 r., początkowo jako sokolarnia. Ptakami, którym przytrafiły się
różne życiowe nieszczęścia, opiekują się uczniowie pod okiem doświadczonej kadry nauczycielskiej. Do tej pory w ośrodku kurowało się łącznie
około dwustu ptaków chronionych, z których więcej niż połowę zwrócono naturze. Przez troskliwe ręce przewinęło się wiele gatunków, m.in. bielik, myszołów włochaty i zwyczajny, płomykówka, kania ruda, trzmielojad, jastrząb gołębiarz, pustułka, puchacz, puszczyk, sowa pójdźka, kokoszka wodna, bocian biały. Możliwość bezpośredniego kontaktu ze
skrzydlatymi drapieżnikami to niebywała atrakcja. Tu edukacja przyrodnicza daleka jest od sztampy, zwłaszcza że to młodzież przekazuje wiedzę
młodzieży.
Szkoła udostępnia bogato wyposażone sale dydaktyczne.
Przy Zespole Pałacowo-Parkowym powstała ścieżka edukacyjno-ekologiczna w kształcie pętli o długości 2,8 km. Prowadzi przez starodrzewy bukowe i dębowe z licznymi drzewami pomnikowymi. 23 przystanki, przy których ustawiono tablice edukacyjne, obrazują i przybliżają
zwiedzającym zagadnienia gospodarki leśnej. Obok bardzo syntetycznych ujęć (przystanki „Las w pigułce”, „Las dobrodziejstwem człowieka”,
„Co to jest las”) znajdziemy na trasie, podane w przystępny sposób, informacje szczegółowe na takie tematy, jak: co to jest sukcesja naturalna, po
co wyznacza się w lesie drzewa doborowe, jak przebiega naturalny proces
tworzenia się lasu i jego odnawiania, czym są i jakie znaczenie mają porosty. Niewątpliwą atrakcją ścieżki jest grób rodziny Bismarcka oraz możliwość zwiedzania wnętrz pałacowych. Ale też jeden z przystanków to
192
„Czarcia Góra” na wzgórzu, które zawdzięcza swą nazwę praktyce palenia
czarownic, tak w czasach bardzo zamierzchłych, jak i nieco mniej odległych (ostatnią egzekucję wykonano tu w 1765 r.).
Zajęcia edukacyjne prowadzone są na terenie rezerwatu torfowiskowego „Potoczek”; głównym tematem bywa najczęściej ten właśnie rodzaj
środowiska przyrodniczego.
Bazą do prowadzenia zajęć jest „Zielona klasa”, zlokalizowana w leśnictwie Warblewo, ok. 2 km od Polanowa, oraz ścieżka edukacyjna nad
rzeką Pustynką. Ścieżkę o długości 1,1 km wyposażono w tablice informacyjne, kładki i mostki, wyznaczono też miejsce na ognisko, postawiono ławy i siedziska.
Inny zespół obiektów to „Zielony punkt edukacyjny Winniczek”
wraz ze ścieżkami edukacyjnymi.
Główna trasa łączy „Winniczka” z użytkiem ekologicznym „Torfowisko
soligeniczne Bagno Wietrzno”, który funkcjonuje również jako samodzielny obiekt edukacyjny, szczególnie interesujący podczas kwitnienia występujących tu licznie storczyków. W głębokiej dolinie, wciętej pomiędzy porośnięte buczyną wzgórza, bije kilkadziesiąt źródeł. Na dnie doliny, stale
zasilanej bogatymi w węglan wapnia wodami wypływającymi spod ziemi,
powstało ciekawe, soligeniczne torfowisko. Znajduje się tu także wspomniany zabytek hydrotechniczny, tzw. taran wodny. Przy tym niezwykle
interesującym obiekcie przyrodniczym, położonym w leśnictwie Wietrzno,
ok. 1,5 km od wsi Chocimino, ustawiono ławostoły oraz tablice informacyjne.
Sama ścieżka łącząca „Winniczka” ze wspomnianym użytkiem ekologicznym, mająca długość 6,6 km, pokrywa się w całości ze szlakiem turystycznym „Naszyjnik Północy” i służy jednocześnie turystyce pieszej oraz
rowerowej. Liczy 12 przystanków. Drugą ścieżkę stanowi tzw. mała pętla
o długości 2 km, służąca głównie do prowadzenia zajęć z uczniami szkół
podstawowych i gimnazjów. Liczy pięć przystanków problemowych („Co
zagraża lasom”, „Łańcuch pokarmowy”, „Warstwowa budowa lasu”, „Zachowanie w lesie”, „Ludzie lasu”). Wyposażono ją w ławostoły pod parasolami, mieszczące jednorazowo ok. 60 osób, wyznaczono miejsce na
ognisko, urządzono punkt widokowy na jezioro Kwiecko. W terenie wy193
eksponowano żywe okazy ok. 60 gatunków drzew i krzewów. Do położonej nad brzegiem jeziora Kwiecko leśniczówki Żydowo przylega zielony
punkt edukacyjny.
Urządzono także wielowariantową, w formie trzech pętli, ścieżkę edukacyjną nad jeziorami Czarne i Zamkowe. Dwie z tych pętli znajdują
się na terenie leśnictwa Krąg, trzecia, najdłuższa, obejmuje swym zasięgiem również leśnictwo Żytnik (oba wchodzą w skład Nadleśnictwa Polanów). Trasy można przemierzać pieszo lub na rowerze. Wyraźne oznakowania, piktogramy i mapki nie pozwolą zabłądzić. Wszystkie trzy pętle
biorą początek w jednym miejscu, nad Jeziorem Zamkowym.
Pierwsza pętla, o długości 1,4 km, oznaczona symbolem liścia dębu,
ma charakter wyprawy do ogrodu botanicznego. Niektóre z rosnących
wokół niej drzew osiągnęły imponujące rozmiary i zostały uznane za pomnikowe. Trasa wiedzie przez obszar dawnego założenia parkowo-pałacowego, toteż występują tu również gatunki obce dla naszych lasów,
np. orzesznik pięciolistkowy czy dąb burgundzki.
Pętla druga (2,7 km), oznaczona symbolem kaczki, zwraca uwagę na
walory krajobrazowe, ale także na zagadnienia gospodarki leśnej, np. znaczenie drzewostanu nasiennego i drzew doborowych. Tu trasa biegnie
wzdłuż brzegów malowniczych jezior, można więc obserwować ptactwo
wodne. Warto też dłuższą chwilę odpocząć na platformie widokowej nad
Jeziorem Czarnym.
Trzecia, najdłuższa pętla (6,1 km), oznaczona symbolem dzika, ma
charakter krajoznawczy, choć podążając nią, można poznać dwa rodzaje
odnowienia lasu – sztuczne i naturalne. Dla strudzonych wędrówką ustawiono ławki wzdłuż ścieżki.
„Ostoja przyrody” to obiekt przeznaczony do prowadzenia zajęć edukacyjnych i krótkotrwałego wypoczynku. Wyposażony został w ławostoły dla 80 osób, huśtawkę, boisko do gry w siatkówkę, miejsce postoju pojazdów oraz tablice informacyjne. Tu biorą początek ścieżki konne o długości ok. 10 km, zlokalizowane w okolicach miejscowości Krąg i Buszyno.
Punkt edukacji leśnej „Kawka” w leśniczówce łowieckiej „Kawka”
przeznaczono do prowadzenia zajęć edukacyjnych z zakresu gospodarki
łowieckiej. Można tu obejrzeć ekspozycje łowieckie i film o tradycjach
194
Ścieżka edukacyjna nad jeziorami
Czarne i Zamkowe
w Nadleśnictwie Polanów (K.F.)
Centrum Edukacji Regionalnej w Warcinie (K.M.)
195
i etyce myśliwskiej oraz formach polowań na zwierzęta łowne. Można też
praktycznie zapoznawać się z gospodarką łowiecką, biorąc udział w dokarmianiu zwierzyny, odwiedzając poletka łowieckie czy powierzchnie
leśne zabezpieczone przed szkodami od zwierzyny.
W grudniu 2006 r. w Nadleśnictwie Warcino otwarto ścieżkę edukacyjno-przyrodniczą nad jeziorem w Korzybiu, a przy niej leśną wiatę
edukacyjną. Ścieżka prowadzi przez lasy okalające jezioro – miejsce masowego wypoczynku w sezonie wakacyjnym – oraz przez torfowisko. Na
trasie urządzono 24 przystanki, których tematykę, dotyczącą gospodarki
leśnej, wyraźnie powiązano z programami nauczania realizowanymi
w szkole podstawowej i gimnazjum. Ścieżkę wyposażono w ławki, zbudowano pomost na jeziorze, a przez teren torfowiska przerzucono kładkę.
Pod zadaszeniem wiaty nauczyciele i leśnicy będą mogli podsumować zajęcia terenowe. Obszerna wiata służy też spotkaniom edukatorów z nadleśnictw z lokalną społecznością, turystami i młodzieżą przebywającą
w Korzybiu na obozach i koloniach.
Siedzibę LKP usytuowano w Warcinie.
Nadleśnictwo Polanów
ul. Żwirowa 12a
76-010 Polanów
tel.: (094) 318 82 37
fax: (094) 318 83 48
[email protected]
Nadleśnictwo Warcino
ul. Sikorskiego 11
77-230 Kępice
tel.: (059) 857 66 71
fax: (059) 857 69 51
[email protected]
196
13
LKP
Lasy Warszawskie
LKP Lasy Warszawskie
L
KP „Lasy Warszawskie” to najmłodszy, 19. w kolejności, leśny
kompleks promocyjny na leśnej mapie kraju, utworzony 1 kwietnia 2005 r. O jego lokalizacji zadecydowało ogromne zapotrzebowanie na
edukację leśną w bezpośrednim sąsiedztwie stolicy.
Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Warszawskie” leży na obszarze czterech nadleśnictw RDLP w Warszawie: Drewnica, Jabłonna, Celestynów
oraz Chojnów. W sumie to ponad 48 tys. ha lasów. Wraz z Kampinoskim
Parkiem Narodowym tworzą wokół miasta zielony pierścień, choć nie od
rzeczy byłoby użyć określenia „płuca stolicy”. Przyrodniczego obrazu dopełnia Wisła, spinająca poszczególne kompleksy leśne, ostatnia w Europie
dzika, nieuregulowana rzeka, której najbliższe otoczenie, mimo destrukcyjnego wpływu wielkiego miasta, zaskakuje bogactwem form przyrody.
Priorytetem w działaniu LKP, zgodnie z zarządzeniem dyrektora generalnego Lasów Państwowych nr 22 z 2005 r., jest promocja trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, ochrona zasobów przyrody w lasach oraz
edukacja leśna społeczeństwa. W wypadku lasów otaczających wielkie
miasto, częściowo wręcz wkraczających w obszary zurbanizowane, trudno o lepsze sformułowanie.
Pod wieloma względami tereny, na których gospodarują poszczególne
nadleśnictwa, są różne. Ale mają też wiele cech wspólnych. Za sprawą warunków glebowych, powszechnie obecnych, przysłowiowych mazowieckich piasków, przeważają tu siedliska borowe (wyjątkiem jest Nadleśnictwo Chojnów, gdzie prawie 61% powierzchni zajmują siedliska lasowe),
a na nich niepodzielnie panuje sosna (z udziałem od 74% w Nadleśnictwie Chojnów, po prawie 92% w Nadleśnictwie Celestynów). Duży jest
również udział typowej dla Mazowsza brzozy (od niecałych 3% w Nadleś198
W lasach LKP „Lasy Warszawskie” niepodzielnie panuje sosna (G. i T.K.)
nictwie Jabłonna do 15% w Nadleśnictwie Drewnica) oraz dębu (powyżej
9% w nadleśnictwach Chojnów i Jabłonna, bez porównania mniej w pozostałych dwóch nadleśnictwach). Gatunkową paletę uzupełniają głównie olsza, lipa, modrzew, osika, topola i grab.
Wielkość kompleksów leśnych jest bardzo zróżnicowana, od kilkunastoarowych działek do zwartych obszarów o powierzchni kilku tysięcy
hektarów. Średnia wieku podwarszawskich drzewostanów – 50–65 lat –
jest swoistą, żywą pieczęcią planu sześcioletniego, realizowanego w latach
50. minionego wieku. Wówczas to zapadła decyzja o zalesianiu gruntów
w promieniu 60 km od stolicy. Mamy zatem genezę wspomnianego zielonego pierścienia.
Ze względu na bardzo bliskie sąsiedztwo Warszawy i jej miast-satelitów, lasy te w przytłaczającej większości mają status lasów ochronnych.
199
Korzystnie wpływają na klimat, ale są również lasami glebo- i wodochronnymi. Nie znaczy to, że nie pełnią funkcji produkcyjnych, chociaż
przeważająca część pozyskania drewna pochodzi z cięć pielęgnacyjnych.
Atrakcyjność tych terenów dla turystyki i rekreacji wynika z łatwej dostępności za sprawą dobrze rozwiniętej, bardzo gęstej sieci komunikacyjnej. Do wielu interesujących przyrodniczo i krajobrazowo miejsc, jak
również do licznych obiektów zabytkowych, bez trudu można dojechać
rowerem, środkami komunikacji miejskiej czy koleją podmiejską. Szczęśliwcy, którym las zagląda w okna, bez najmniejszego trudu mogą uprawiać piesze wycieczki. To niezaprzeczalny walor podwarszawskich terenów, zarazem ogromna presja i zagrożenie dla przyrody.
Wielkim problemem jest dewastacja i zaśmiecanie lasów, podobnie
jak zatrważająca liczba pożarów. Dotyczy to wszystkich bez wyjątku nadleśnictw kompleksu i co roku oznacza idące w miliony złotych koszty
i niewymierne straty w środowisku naturalnym. Dość powiedzieć, że pod
względem liczby pożarów Nadleśnictwo Drewnica od lat zajmuje niechlubne czołowe miejsce w krajowej stawce – ogień wybucha tu średnio
350 razy w roku, czyli statystycznie prawie codziennie. Aż w 90% przyczyną są podpalenia. Pożary często wzniecane są nawet „dla zabawy”. Toteż edukacja leśna, kształtowanie w społeczeństwie odpowiednich postaw, szacunku dla lasu i przyrody mają tu ogromne znaczenie.
Urbanizacyjna presja, skutkująca wielkim obciążeniem dla środowiska naturalnego, erozją gleb, przeznaczaniem wciąż nowych połaci ziemi
pod zabudowę, zakłóceniami w bilansie wodnym, rozdrobnieniem drzewostanów i nasilającą się penetracją lasów przez ludzi, niesie wiele zagrożeń. Mimo to „zielone płuca” otaczające rozległe tereny miejskie, również
za sprawą trudu wielu pokoleń leśników, potrafią zaskoczyć bogactwem
form życia. Na terenie LKP „Lasy Warszawskie” spotkać można wiele
rzadkich gatunków zwierząt i roślin. Na celestynowskich wydmach i bagnach występuje kilkaset gatunków roślin, w tym wiele chronionych. Torfiaste obniżenia wśród wydm porasta karłowata sosna. Spotkać tu można
chronione gatunki grzybów (sromotnika bezwstydnego, purchawicę olbrzymią, smardzówkę czeską), porosty (płucnicę islandzką, chrobotka),
rośliny (m.in. widłaki, wawrzynka wilczełyko, lilię złotogłów, rosiczki,
200
Atrakcyjność podwarszawskich lasów dla turystyki i rekreacji wynika z ich łatwej
dostępności dla mieszkańców aglomeracji (G. i T.K.)
konwalię majową), owady (przedstawicieli biegaczowatych, pazia żeglarza, modraszka telejusa). W wodach nie brak ryb (piskorza, różanki,
strzebli przekopowej, śliza, kozy), występują chronione gatunki płazów
(traszki: zwyczajna i grzebieniasta, rzekotka drzewna), gadów (zaskroniec zwyczajny, żmija zygzakowata, jaszczurki: zwinka i żyworódka, padalec zwyczajny), 120 gatunków ptaków (m.in. bociany: biały i czarny,
żuraw, dudek, zimorodek), 22 gatunki ssaków (m.in.: jeż wschodni, wydra, nietoperze, łoś, borsuk).
W lasach chojnowskich nie brak zwierzyny łownej: saren, dzików, lisów, bażantów. Na obszarze całego LKP licznie występują łosie, co przy
wzrastającej ich liczebności każe zmotoryzowanym zachować szczególną
ostrożność na podmiejskich drogach, coraz częstsze są bowiem groźne
w skutkach wypadki z udziałem tego wielkiego włóczęgi.
Na północy LKP, w parku w Jabłonnie znaleźć można stanowiska
rzadkiej rośliny chronionej – kokoryczki, a na łąkach wieliszewskich –
storczyków. W widłach Wisły i Narwi dogodne warunki znajduje dla sie201
bie zarówno bocian czarny, jak i kormoran oraz większość gatunków
chronionych z rodziny wróblowatych. Na Kępie Kikolskiej gniazduje łabędź niemy. Z ptaków drapieżnych spotkać można pustułkę, jastrzębia
gołębiarza, myszołowa zwyczajnego, kobuza. Szybujące wzdłuż Wisły
bieliki bez trudu dają się obserwować w okresie zimy z Mostu Siekierkowskiego w Warszawie; zobaczyć je nawet można nad samą Warszawą.
Spotkamy tu setki pomników przyrody (np. w Nadleśnictwie Chojnów
jest to 300 okazałych dębów i lip). Ponad 100 pomnikowych drzew, głównie
dębów rosnących na terenie Nadleśnictwa Celestynów, uzmysławia potęgę
dawnej Puszczy Osieckiej. 22 drzewa pomnikowe: dęby szypułkowe, lipy
drobnolistne, buki zwyczajne i sosny na obszarze Nadleśnictwa Jabłonna to
świadkowie niegdysiejszej Puszczy Mazowieckiej. Aleją kilkudziesięciu dębów szypułkowych (w tym 19 drzew pomnikowych) i licznymi pojedynczymi okazami chlubi się Nadleśnictwo Drewnica.
W celu zachowania najcenniejszych obszarów, powołano do życia obszary chronionego krajobrazu – Nadwiślański i Warszawski, Chojnowski Park Krajobrazowy oraz Mazowiecki Park Krajobrazowy.
Ochrona przyrody ma zresztą na tych terenach długie tradycje.
W Nadleśnictwie Drewnica, w miejscowości Lipka, w pobliżu stacji
kolejowej Klembów znajduje się jeden z najstarszych w Polsce, utworzony
przed ostatnią wojną rezerwat „Dębina”. Rezerwat „Łęgi Czarnej Strugi”, usytuowany w pobliżu miejscowości Olesin-Struga, chroni fragmenty
lasów łęgowych charakterystycznych dla doliny rzecznej. Inny, „Horowe
Bagno”, w miejscowości Marki, utworzono w celu ochrony terenów podmokłych, w tym zasiedlających je roślin chronionych, m.in. bagna zwyczajnego. Warto również odwiedzić inne rezerwaty: „Puszczę Słupecką”
w Stanisławowie (łęgi, grądy i bory, z bogatymi stanowiskami roślinności
chronionej), „Bagno Jacka” w Warszawie-Wesołej (torfowisko przejściowe z charakterystyczną fauną i florą), „Kawęczyn” w Warszawie Rembertowie (rezerwat florystyczny, obejmujący m.in. stanowiska dzwonka bolońskiego i groszku czerniejącego) czy „Grabicz” w Kobyłce.
Na terenie Nadleśnictwa Drewnica znajduje się też fragment obszaru
zaliczonego do sieci Natura 2000, „Wydmy Lucynowsko-Mostowieckie”,
chroniący jedno z największych w Europie stanowisk mącznicy lekarskiej.
202
Na obszarze całego LKP „Lasy Warszawskie” występują łosie (P.F.)
W lasach Nadleśnictwa Celestynów leży osiem rezerwatów przyrody
(jeden we fragmencie), a kolejne trzy położone są w lasach komunalnych
i prywatnych („Las Sobieskiego”, „Pogorzelski Mszar” i „Żurawinowe Bagno”). Największy z ósemki – „Szerokie Bagno” (76,7 ha) – chroni torfowiska wysokie wraz z otaczającym je borem wilgotnym i bagiennym, rezerwat „Na Torfach” obejmuje jeziorko i otaczające je torfowiska niskie,
„Bagno Bocianowskie” – zbiorowiska leśno-bagienne o charakterze naturalnym i półnaturalnym, a „Czarci Dół” – zbiorowiska torfowiskowe.
„Grądy Celestynowskie” chronią wielogatunkowy las liściasty, zwany,
jak wskazuje nazwa rezerwatu, grądem, „Rogalec” – olsy i łęgi. Rezerwat
„Wymięklizna” utworzono dla zachowania zespołu wielogatunkowych
drzewostanów liściastych, iglastych i mieszanych, zbliżonych do naturalnych, oraz zamieszkujących je licznych gatunków ptaków. Rezerwat
„Świder” obejmuje fragmenty rzek Świder i Mienia wraz z 20-metrowym
pasem roślinności wzdłuż brzegów. Z kolei „Bagno Całowanie” – największy w tej części Mazowsza obszar torfowisk niskich i podmo203
kłych lasów – został wytypowany do szczególnej ochrony w ramach sieci
Natura 2000.
Spośród 18 rezerwatów przyrody, utworzonych na terenie Nadleśnictwa Chojnów, do najciekawszych należy rezerwat „Biele Chojnowskie”,
w którym znajduje się najdalej na południe kraju wysunięte stanowisko
wiciokrzewu pomorskiego. Na szczególną uwagę zasługuje „Uroczysko
Stephana” z okazałymi dębami, sosnami i modrzewiami. Nazwa ta oraz
leżący przy szosie z Warszawy do Zalesia Górnego głaz narzutowy z wyrytym napisem „Tu czuwa duch mój” upamiętniają Wiktora Stephana, leśnika pochodzenia węgierskiego, który pracując w Lasach Chojnowskich
i Kabackich w latach 1892–1929, położył wielkie zasługi dla ich zachowania. Na miłośników historii czeka też w chojnowskich lasach inna gratka
– 41 parków wiejskich, wpisanych do rejestrów zabytków.
Na obszarze gospodarowania Nadleśnictwa Jabłonna jest pięć rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 160 ha. Rezerwat „Jabłonna”
chroni pozostałości lasów naturalnych z fragmentami świetlistej dąbrowy, „Bukowiec Jabłonowski” – fragmenty naturalnych lasów bukowych
ze stanowiskiem brzozy czarnej, „Dolina Wkry” – lasy łęgowe w przełomie rzeki. Łęgi z bogatą fauną znalazły się pod ochroną w rezerwacie
„Pomiechówek”, las mieszany z udziałem dębu bezszypułkowego – w rezerwacie „Zegrze”.
W LKP „Lasy Warszawskie” są setki kilometrów szlaków turystycznych, pieszych i rowerowych. W 2006 r. w ośmiu chojnowskich leśnictwach wytyczono szlaki do turystyki konnej, oznaczone symbolem zielonej podkowy na białym tle. Warto w tym miejscu przypomnieć, że jazda
konna po lesie poza wyznaczonymi szlakami jest zabroniona.
Wszystkie nadleśnictwa dysponują obiektami edukacyjnymi. Być może w porównaniu z innymi, starszymi leśnymi kompleksami promocyjnymi, nie jest to wciąż baza szczególnie rozbudowana, jednak program
edukacji, zwłaszcza dla dzieci i młodzieży, jest godny uwagi.
Nadleśnictwo Drewnica prezentuje zasady nowoczesnej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, korzystając z sali wykładowej wyposażonej
w sprzęt multimedialny i bibliotekę. Prowadzi też zajęcia w terenie, na
ścieżce dydaktycznej wytyczonej w pobliżu własnej siedziby. Ustawiono
204
Rezerwat „Na Torfach” w Nadleśnictwie Celestynów (P.F.)
Wiciokrzew pomorski w rezerwacie
„Biele Chojnowskie” (G.B.P.)
205
tutaj obszerną wiatę o amfiteatralnym kształcie i urządzono miejsce na
ognisko. Obiekty edukacyjne przystosowane są do korzystania przez osoby niepełnosprawne. Atrakcją nadleśnictwa jest Gaj Świętego Mikołaja,
gdzie wiosną można posadzić bożonarodzeniowe drzewko, jeśli było kupione żywe w donicy.
Również Nadleśnictwo Chojnów zaprasza do dużej (80 miejsc) wielofunkcyjnej sali w swojej siedzibie. Do młodych miłośników przyrody adresowany jest program „Leśny koncert”, dzięki któremu mogą się zapoznać
z dźwiękami wydawanymi przez mieszkańców lasu. Jest też możliwość
przeprowadzenia zajęć na wolnym powietrzu, w „zielonej klasie”. Dostępna
jest licząca 500 m ścieżka edukacyjna, wyposażona w 16 tablic tematycznych, dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo.
Nieopodal stacji kolejowej w Zalesiu Górnym znajduje się najpopularniejsze miejsce wypoczynku i rekreacji w chojnowskich lasach – polana
„Zimne Doły”. Można tu urządzić biwak, skorzystać z ław, stołów i palenisk; dla dzieci urządzono plac zabaw. Tutaj też biorą początek liczne szlaki turystyczne i leśna ścieżka dydaktyczna.
Nadleśnictwo Jabłonna, we współpracy z gminą Pomiechówek,
utworzyło leśną ścieżkę dydaktyczną w tej miejscowości. Bierze ona
początek 400 m od stacji kolejowej w Pomiechówku, ma 6,7 km długości i prezentuje najciekawsze fragmenty okolicznych lasów, m.in. łęgi
nadwkrzańskie oraz rezerwat „Pomiechówek”. Na długości kilometra
jest przystosowana do korzystania przez osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich.
Wiele leśnych lekcji odbywa się w izbie edukacyjnej, zlokalizowanej na
terenie nowoczesnej szkółki kontenerowej w Skierdach. Izba wyposażona jest w sprzęt audiowizualny, mikroskopy i preparaty oraz materiały dydaktyczne w postaci gablot z owadami, nasionami, próbkami drewna,
a minimuzeum prac leśnych stopniowo wzbogaca się o kolejne eksponaty.
Można tu również prowadzić zajęcia na wolnym powietrzu. W samej
szkółce (jedna z czterech szkółek kontenerowych w Polsce) leśnicy przedstawiają cykl produkcji sadzonek „od nasiona do drzewa”. Warto przypomnieć, że może ona produkować nawet 3 mln sadzonek rocznie. W planach jest założenie na terenie szkółki ogrodu botanicznego.
206
Wiata o amfiteatralnym kształcie przy ścieżce dydaktycznej w Nadleśnictwie Drewnica
(K.F.)
Nowoczesna deszczownia w szkółce kontenerowej w Skierdach (K.F.)
207
Nadleśnictwo Celestynów korzysta z sali edukacyjnej w budynku
biura. Współpracuje też z Mazowieckim Parkiem Krajobrazowym, posiadającym własną bazę edukacyjną w nieodległym Otwocku.
W ambitnych planach celestynowskich leśników jest również budowa
nowoczesnego centrum edukacji leśnej oraz ścieżki, która pozwoliłaby
poznać pionową strukturę lasu. Zaczynałaby się na jego dnie, w runie leśnym, a potem prowadziła przez podszyt i podrost w korony drzew. Wymagałoby to budowy ramp, które umożliwiłyby bezpieczne wejście aż na
„szczyt lasu”.
Tu będzie można poznać i zrozumieć las. Dane to będzie nawet osobom, którym los nie pozwala go zobaczyć, zaprojektowano bowiem również specjalną ścieżkę dla niewidomych i niedowidzących. Lasu będzie
można wręcz zasmakować, poznać go dotykiem ręki, bosej stopy, zapachem, słuchem... Cały obiekt będzie zresztą przyjazny dla osób niepełnosprawnych.
Nadleśnictwo Celestynów
ul. Obrońców Pokoju 58
05-430 Celestynów
tel.: (022) 789 70 03
fax: (022) 789 82 85
[email protected]
www.celestynow.warszawa.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Drewnica
ul. Kolejowa 31
05-091 Ząbki
tel.: (022) 781 62 09
fax: (022) 781 62 09
[email protected]
www.drewnica.warszawa.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Chojnów
Pilawa
ul. Klonowa 13
05-532 Baniocha
tel.: (022) 727 54 41, 727 54 22
fax: (022) 727 57 52
[email protected]
www.chojnow.warszawa.lasy.gov.pl
Nadleśnictwo Jabłonna
ul. Wiejska 20
05-110 Jabłonna
tel.: (022) 774 49 33
fax: (022) 774 45 96
[email protected]
www.jablonna.warszawa.lasy.gov.pl
208
14
LKP
Puszcza
Białowieska
LKP Puszcza Białowieska
L
eśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Białowieska” przyjęło się
uznawać za pierwszy w Polsce, choć zarządzenie w sprawie jego
utworzenia dyrektor generalny Lasów Państwowych podpisał 19 grudnia
1994 r., tego samego dnia powołując do życia również sześć innych LKP.
Zwolennicy przyznania pierwszeństwa temu właśnie obszarowi uważają
jednak, że uprawnia do tego decyzja nr 23 ówczesnego ministra ochrony
środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa z 8 listopada 1994 r. w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej, ostatecznie
otwierająca drogę do leśnego kompleksu promocyjnego w puszczy
puszcz, któremu w grudniu 1994 r. pierwotnie nadano nazwę „Lasy Puszczy Białowieskiej” (obecną ustanowiono w 2002 r.). Zostańmy przy tym
tłumaczeniu.
Rozległy obszar leśny, zwany Puszczą Białowieską, leży na północno-wschodnim skraju Polski i w zachodniej, przygranicznej części Białorusi.
Na Białorusi puszcza zajmuje 87,5 tys. ha. W granicach Polski znajduje się
blisko 65 tys. ha, z czego 52,6 tys. ha objął LKP, w którego skład weszły trzy
nadleśnictwa – Białowieża, Browsk i Hajnówka, należące do Regionalnej
Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku; 10,5 tys. ha pozostaje pod
administracją Białowieskiego Parku Narodowego. Jak widać, LKP objął
tylko tę część Puszczy Białowieskiej, którą zarządzają Lasy Państwowe.
Głównym celem stawianym LKP „Puszcza Białowieska” jest przywracanie białowieskim drzewostanom naturalnego charakteru. Cel drugi to
edukacja leśna, prowadzona w szczególnego rodzaju otoczeniu – plenerze leśnym, który pod wieloma względami, w tym wyjątkowych walorów
przyrodniczo-krajobrazowych, nie ma równych sobie w Europie, a jego
renoma wykracza daleko poza nią.
210
Bór świerkowy w Puszczy Białowieskiej (P.F.)
LKP zajmuje obszar falistej równiny moreny ablacyjnej (materiału
skalnego zgromadzonego na powierzchni dawnego lodowca w wyniku
jego ablacji, czyli wytapiania), zalegającej kilkunastometrową warstwą na
podłożu moreny dennej. Miejscami spotyka się niewielkie wyniesienia
i pagórki (najwyższy 197 m n.p.m.), na wschód od Hajnówki tworzące
pasmo wzniesień polodowcowych. Występująca w dolinach rzecznych,
nieckach wytopiskowych i między wydmami akumulacja bagienna spowodowała odkładanie się tam pokładów torfu, namułów, murszów, a na
terasach rzecznych – mad. W znacznym stopniu jednak o charakterze
gleb przesądzają piaski przekładane glinami, a miejscami żwirem.
Sieć rzeczną tworzą Narewka z dopływami (Lutownia i Hwoźna) oraz
Leśna Prawa z dopływami (Perbel i Przewłoka). Nie brak strumieni
i mniejszych cieków wodnych. Od strony północnej puszcza opiera się na
dolinie Narwi oraz sztucznym zbiorniku wodnym „Siemianówka”, zajmującym ok. 3 tys. ha. W miejscowości Topiło, w południowo-zachodniej
211
części kompleksu, leży ok. 20 ha stawów, niegdyś wykorzystywanych do
zatapiania drewna w celu jego ochrony przed szkodnikami, dziś służących głównie rekreacji.
Obszar puszczy leży w zasięgu przejściowego klimatu kontynentalnego i atlantyckiego. Średnia wieloletnia rocznych opadów nieco przekracza 640 mm, trzeba jednak zauważyć, że w wielu miejscach z powodu silnego zwarcia roślinności dochodzi do gleby jedynie część wody opadowej, a bywa, że drzewostany zatrzymują w jej koronach nawet 40%. Okres
wegetacyjny wynosi średnio 205 dni i jest o ok. 20 dni krótszy niż w zachodniej Polsce.
Obszar ten ma szczególną rangę z racji zachowania puszczańskiego
charakteru i naturalnych cech licznych biocenoz leśnych. Występują tu
lasy o złożonej strukturze, wielopiętrowe, wielogatunkowe i zróżnicowane pod względem wieku. Reprezentowane są prawie wszystkie typy lasów
niżu środkowoeuropejskiego, może z wyjątkiem boru suchego, występującego fragmentarycznie. Siedliska lasu mieszanego świeżego, lasu świeżego i boru mieszanego świeżego zajmują łącznie ok. 60% powierzchni
leśnej, siedliska lasu wilgotnego i olsowe – po 13–14%, a inne mają kilkuprocentowe udziały. Mimo obserwowanego obniżania się poziomu wód
gruntowych w puszczy, siedliska o dużej wilgotności zajmują ponad trzecią część obszaru.
Na siedliskach borowych i częściowo w lasach mieszanych dominuje
sosna (ok. 28% ogólnej powierzchni). Dobre warunki, zwłaszcza w żyźniejszych borach i lasach mieszanych, znajduje świerk (ok. 25%), na innych siedliskach często występujący domieszkowo. Następne w kolejności są: olsza (ok. 20%), dąb (11%), brzoza (11%), jesion, grab, osika. Dziesiąta część puszczańskich drzewostanów zachowała cechy lasu naturalnego, niezniekształconego ręką człowieka.
W zarządzanej przez Lasy Państwowe części Puszczy Białowieskiej od
dawna już nie prowadzi się gospodarki leśnej, z jaką spotkać się można
w przeciętnym nadleśnictwie. W 1975 r. ówczesny minister leśnictwa
i przemysłu drzewnego ustanowił dla puszczy odrębne zasady gospodarki leśnej. Staraniem Polskiego Towarzystwa Leśnego i Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa powstał „Statut Puszczy
212
Stare dęby w Nadleśnictwie Białowieża (P.F.)
Białowieskiej”, swego rodzaju regulamin pracy leśników na jej obszarze.
Wyrażono w nim pojęcie pozaprodukcyjnych funkcji lasu, w tym obowiązek utrzymania bądź przywrócenia puszczańskiego charakteru drzewostanów.
Zmiany w podejściu do znaczenia roli i funkcji puszczy (i ogólnie
rzecz biorąc, lasu w Polsce) przypieczętowała ostatecznie wspomniana
decyzja nr 23 ówczesnego ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa z 8 listopada 1994 r., wprowadzająca nowe zasady
ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej w części nie objętej
granicami BPN. Na jej mocy powołano do życia „wzorcowy kompleks
promocyjny” dla tego typu obiektów w Polsce. Poszło za tym historyczne
zarządzenie nr 30 z 19 grudnia 1994 r. dyrektora generalnego LP, ustanawiające LKP „Lasy Puszczy Białowieskiej”.
Idee przyświecające tworzeniu LKP i obowiązujące na tych obszarach
zasady gospodarki leśnej, uwzględniające wymogi zrównoważonego leś213
nictwa wielofunkcyjnego, opartego na podstawach ekologicznych i ochronie przyrody, przedstawiono we wstępie do tej publikacji. W wypadku
LKP „Puszcza Białowieska” wprowadzono dodatkowo bardzo wysoki pułap dojrzałości dla głównych gatunków lasotwórczych: sosny – 140 lat,
świerka – 120–140 lat w zależności od jakości drzewostanów, dębu – 160–
–240 lat w zależności od żyzności siedlisk, jesionu – 140–180 lat, brzozy
– 80 lat, grabu – 100–120 lat, lipy, klonu, wiązu, olchy – 80–100 lat w zależności od żyzności siedlisk, osiki – 50 lat.
Począwszy od 1995 r. pozyskanie drewna w LKP ograniczono do
ok. 0,8% ogólnego zapasu drewna grubego na pniu (dla porównania,
w lasach gospodarczych pozostałych nadleśnictw RDLP w Białymstoku
wskaźnik ten dochodzi do 2%). W gospodarczych lasach puszczy wyodrębniono ponadto trzy obszary o zróżnicowanych metodach postępowania, stanowiące strefy ochronne wokół rezerwatu ścisłego BPN. W strefie
I prowadzone są głównie prace hodowlano-ochronne, a w każdym drzewostanie użytkowanym gospodarczo 10% powierzchni pozostaje w stanie niezmienionym i drzewa dożywają tu swego biologicznego kresu.
Strefa ta stanowi otulinę BPN. W strefie II wyłącza się z zabiegów gospodarczych 5% powierzchni, a zręby – wyłącznie o nieregularnym kształcie
– nie mogą być większe niż 4 ha. Na powierzchniach zrębowych pozostawia się odnowienia naturalne i biogrupy drzew. W strefie III głównym
celem gospodarki jest przywrócenie naturalnego charakteru lasów oraz
zalesianie gruntów porolnych.
Od 2003 r. obowiązują, wprowadzone w życie decyzją ministra środowiska, plany urządzenia lasu dla trzech nadleśnictw Puszczy Białowieskiej, szeroko konsultowane z organizacjami ekologicznymi, nadające
w gospodarce leśnej prowadzonej na tym obszarze bezwzględny priorytet
aspektom przyrodniczoleśnym przed ekonomicznymi.
W tym miejscu godzi się podkreślić, że leśnicy już w okresie II Rzeczypospolitej położyli wielkie zasługi dla zachowania puszczańskiej perły lasów europejskich. W 1921 r. Lasy Państwowe utworzyły leśnictwo,
a w 1924 r. nadleśnictwo „Rezerwat”, podlegające największej w owym
czasie Okręgowej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży. W 1932 r.
powstał „Park Narodowy w Białowieży”, nadal w administracji Lasów
214
Główną troską leśników białowieskich jest utrzymanie puszczańskiego charakteru
drzewostanów (P.F.)
215
Państwowych. Dopiero po ostatniej wojnie, w 1947 r., rozporządzeniem Rady Ministrów powołano do życia jednostkę samodzielną – Białowieski Park
Narodowy, obejmujący wówczas rezerwat ścisły o powierzchni 4747 ha,
Park Pałacowy, osadę Zwierzyniec oraz rezerwaty żubrów i tarpanów.
W 1977 r. BPN został uznany za światowy rezerwat biosfery, a dwa lata później znalazł się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego. W 1992 r.
UNESCO rozszerzyło ów status na przyległy fragment (4,5 tys. ha) białoruskiego parku narodowego „Białowieżskaja Puszcza”, podlegający ochronie ścisłej.
W lipcu 1996 r. prezes Rady Ministrów wydał rozporządzenie, na mocy którego powiększono obszar BPN do 10,5 tys. ha kosztem gruntów
nadleśnictw Białowieża i Browsk.
Lista zasług leśników LP dla Puszczy Białowieskiej jest zresztą znacznie
dłuższa. Już w 1938 r. Okręgowa Dyrekcja LP w Białowieży wydała bardzo
nowoczesne, jak na ówczesne czasy, zarządzenie w sprawie odnowienia
i pielęgnowania lasu. Czytamy w nim m.in. (pisownia oryginalna):
1. Wobec dużych możliwości odnowienia naturalnego samosiewem różnych rodzai drzew na terenie Dyrekcji, należy je ułatwiać i pielęgnować
w drodze odpowiednich zabiegów.
2. Tam gdzie odnowienie naturalne zawodzi lub jest utrudnione, należy
stosować odnowienia sztuczne.
Niezwykle bogata jest puszczańska flora i fauna. Leśnicy otaczają to
bogactwo największą troską. Warto przypomnieć, że na obszarze białowieskiego LKP, a więc poza Białowieskim Parkiem Narodowym, również
dzięki staraniom leśników zachowało się blisko 3,6 tys. ha lasów zbliżonych do naturalnych, a łączna powierzchnia 21 rezerwatów utworzonych
w części puszczy zarządzanej przez LP wynosi 12 tys. ha. Wyznaczono 39
ostoi dla niektórych chronionych gatunków ptaków. Od 1988 r. cała puszcza w granicach Polski jest obszarem chronionego krajobrazu. W celu
ochrony najokazalszych drzew, ponad 1200 uznano za pomniki przyrody.
W zasięgu LKP „Puszcza Białowieska” znalazły się 83 użytki ekologiczne
o łącznej powierzchni 376 ha.
Lasy białowieskie cechuje wielka obfitość roślin naczyniowych (ok. tysiąc
gatunków, w tym rośliny nago- i okrytozalążkowe, widłaki, skrzypy, papro216
Król Puszczy Białowieskiej – żubr (P.F.)
cie) i zarodnikowych (ok. 2 tys. gatunków). Odnotowano tu występowanie
ponad 3 tys. gatunków grzybów, 200 gatunków mchów, prawie 300 gatunków porostów. Faunę reprezentuje ok. 11 tys. gatunków (w tym 10 tys. to
bezkręgowce, w większości owady). Królem puszczy jest, rzecz jasna, żubr,
doszczętnie wytępiony na początku ubiegłego wieku. Ostatecznie przywró217
cono go naturze w 1952 r., po prawie 30 latach hodowli w rezerwatach zamkniętych. Niebagatelny wkład miały w tym dziele Lasy Państwowe, aktywnie wspierające tworzenie i utrzymanie rezerwatów hodowlanych.
W cieniu zapomnienia znalazła się również prowadzona w latach międzywojennych działalność Lasów Państwowych zmierzająca do przywrócenia
Puszczy Białowieskiej pochodzącego od tarpana konika polskiego oraz łosia. Inne puszczańskie ssaki to m.in.: jeleń europejski, sarna, łoś, wilk, ryś,
dzik, lis, zając. Z pozostałych kręgowców trzeba wymienić żółwia błotnego,
zaskrońca, żmiję zygzakowatą, dwa gatunki traszek, kumaka nizinnego,
rzekotkę drzewną. 200 gatunków reprezentuje świat ptasi, z czego 120 to
ptaki gniazdujące. Spotkać tu można orliki krzykliwe i myszołowy, bociany
czarne, sześć gatunków dzięciołów, dziewięć gatunków sów i wiele innych.
W Nadleśnictwie Białowieża powstało siedem rezerwatów (wliczając
wspólny dla całej trójki nadleśnictw rezerwat „Lasy Naturalne Puszczy
Białowieskiej”):
Leśny rezerwat krajobrazowy im. prof. Władysława Szafera obejmuje
656,3 ha Nadleśnictwa Białowieża i 699,7 ha Nadleśnictwa Hajnówka.
Utworzono go w 1969 r. w celu ochrony grądu i boru mieszanego, jednak
jego historia sięga lat 30. ubiegłego wieku, kiedy to wzdłuż szosy Hajnówka
– Białowieża powstały strefy ochrony krajobrazowej. Najczęściej występujące zbiorowiska leśne tworzą tu: dąb szypułkowy, świerk pospolity, sosna
zwyczajna i grab zwyczajny. Zbiorowiska te charakteryzują się zróżnicowaną strukturą wiekową i dużym zróżnicowaniem wysokości i masy drzew.
Rezerwat leśny „Kozłowe Borki” obejmuje 246 ha zbiorowisk leśnych
z dużym udziałem boru świerkowo-torfowcowego o charakterze borealnym i bogatej florze mszaków.
Rezerwat leśny „Podolany” utworzono na powierzchni 15,1 ha w celu ochrony grądowych zbiorowisk leśnych ze znaczącym udziałem dorodnych dębów pomnikowych.
Rezerwat faunistyczny „Podcerkwa” rozciąga się na obszarze 228 ha
i chroni fragment Puszczy Białowieskiej reprezentujący specyficzne środowisko bytowania reliktowej fauny motyli z bogatą mozaiką ich gatunków, w tym formami endemicznymi.
Rezerwat leśny „Pogorzelce” to mały (7,63 ha), ale bardzo ciekawy
218
W rezerwacie „Berezowo” (P.F.)
fragment Puszczy Białowieskiej ze zbiorowiskami grądów charakteryzujących się dużym udziałem lipy drobnolistnej.
Rezerwat torfowiskowy „Wysokie Bagno”, o powierzchni 78,92 ha,
obejmuje ochroną rozległe torfowisko porośnięte borem świerkowym
oraz fragment zatorfionej doliny rzeki Narewki ze stanowiskiem bobrów.
219
W Nadleśnictwie Browsk utworzono cztery rezerwaty (uwzględniając wspólny dla trójki puszczańskich nadleśnictw rezerwat „Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej”):
Rezerwat florystyczny „Gnilec”, o powierzchni 37,21 ha, powstał dla
ochrony zbiorowisk turzycowych z udziałem rzadkich gatunków roślin
naczyniowych i mszaków.
Rezerwat leśny „Siemianówka” zapewnia ochronę ścisłą ciekawego
fragmentu (224,6 ha) Puszczy Białowieskiej, cechującego się wielkim bogactwem szaty roślinnej z dominującymi leśnymi zbiorowiskami bagiennymi, występującymi na obrzeżu górnej Narwi w pobliżu sztucznego
zbiornika Siemianówka.
Rezerwat florystyczno-leśny „Dolina Waliczówki”, o powierzchni
44,78 ha, utworzono dla ochrony zbiorowisk leśnych o wysokim stopniu
naturalności oraz zbiorowisk roślinności nieleśnej, obejmujących zespoły
turzycowe, występujące w strefie źródliskowej strumienia Waliczówka.
W Nadleśnictwie Hajnówka, obok wymienionego wcześniej leśnego
rezerwatu krajobrazowego im. prof. Władysława Szafera, dzielonego
z Nadleśnictwem Białowieża, oraz rezerwatu „Lasy Naturalne Puszczy
Białowieskiej, powstało 11 rezerwatów:
Rezerwat faunistyczny „Berezewo”, podobnie jak nieodległy rezerwat „Podcerkwa” w Nadleśnictwie Białowieża, utworzono dla ochrony
fragmentu (115 ha) Puszczy Białowieskiej ze specyficznymi środowiskami bytowania reliktowej, obfitującej w różne gatunki, fauny motyli z jej
formami endemicznymi.
Rezerwat torfowiskowy „Głęboki Kąt”, o powierzchni 40,26 ha, powstał w celu ochrony fragmentu Puszczy Białowieskiej, obejmującego
świerkowy bór torfowcowy o charakterze borealnym.
Rezerwat leśny „Dębowy Grąd” obejmuje ochroną stuhektarowy fragment Puszczy Białowieskiej z naturalnymi zespołami grądowymi, dużym
udziałem dębu i jesionu oraz zatorfioną dolinę strumienia Dubitka.
Rezerwat leśny „Lipiny”, o powierzchni 56,29 ha, służy zachowaniu
w naturalnym stanie stanowiska dębu szypułkowego.
Rezerwat torfowiskowy „Michnówka”, o powierzchni 84,92 ha,
chroni leżące w puszczy torfowisko wysokie oraz otaczające je, dobrze zachowane lasy o charakterze borowym i grądowym.
220
Rezerwat leśny „Nieznanowo” obejmuje fragment Puszczy Białowieskiej z dobrze zachowanymi zbiorowiskami leśnymi – grądowymi i bagiennymi oraz typu boru mieszanego. Największy dąb, rosnący na uroczysku Nieznanowo, zwany „Królem Nieznanowa”, ma 620 cm obwodu
w pierśnicy (na wys. 130 cm od nasady pnia) i 38 m wysokości. Charakteryzuje się też rzadką wśród białowieskich dębów strzelistością – pierwsze konary odchodzą od kolumnowego pnia dopiero na wysokości 18 m.
Niestety, od 1988 r. drzewo zaczęło stopniowo zamierać – w 2005 r. tylko
dwie nieduże gałęzie miały jeszcze liście.
Rezerwat faunistyczny „Olszanka Myśliszcze”, o powierzchni 276,76 ha,
to kolejny obszar prawem chronionej puszczańskiej przyrody, gdzie
przedmiotem szczególnej opieki jest reliktowa, wielogatunkowa fauna
motyli z licznymi formami endemicznymi. W tym samym celu utworzono również rezerwat faunistyczny „Przewłoka” o powierzchni 78,52 ha.
Rezerwat leśny „Sitki”, o powierzchni 35,2 ha, obejmuje fragment
zbiorowisk borowych na wyniesieniach wydmowych.
Rezerwat leśny „Starzyna” chroni 370 ha dobrze wykształconych puszczańskich zespołów leśnych, reprezentujących całą skalę ich zmienności.
Rezerwat archeologiczny „Szczekotowo”, o powierzchni 36,63 ha,
ochrania skupisko kurhanów wczesnośredniowiecznych, jak również pozostałości po smolarni.
W 2003 r. na terenie wszystkich trzech nadleśnictw powołano do życia
rezerwat „Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej” o łącznej powierzchni 8575,5 ha (w tym 3071,57 ha w Nadleśnictwie Białowieża, 1658,14 ha
w Nadleśnictwie Browsk i 3845,76 ha w Nadleśnictwie Hajnówka). To
wspólny rezerwat całego puszczańskiego kompleksu leśnego, w którego
skład wchodzi 20 odrębnych fragmentów biocenoz leśnych i nieleśnych
o powierzchni od kilku do kilkuset hektarów. Tworząc go, odwołano się
do koncepcji sieci lasów naturalnych autorstwa prof. Aleksandra W. Sokołowskiego oraz idei ochrony dobrze zachowanych bagiennych zbiorowisk nieleśnych. Zasadniczym zadaniem tego obszaru jest ochrona podstawowych procesów ekologicznych w ekosystemach leśnych Puszczy
Białowieskiej oraz zachowanie najcenniejszych puszczańskich ekosystemów o dużym udziale ponad 100-letnich drzewostanów, jak również
zbiorowisk nieleśnych w dolinach rzek.
221
Rolę centrum wiedzy przyrodniczej w LKP „Puszcza Białowieska”
spełnia Ośrodek Edukacji Leśnej „Jagiellońskie” w Białowieży, w byłej
siedzibie dawnego Nadleśnictwa Jagiellońskie. Obiekt mieści dobrze wyposażoną w sprzęt multimedialny salę edukacyjno-konferencyjną, bibliotekę oraz ekspozycje poświęcone gospodarce leśnej. Tuż obok OEL zlokalizowano „Klasę pod dębami”, gdzie prowadzić można zajęcia na wolnym powietrzu, oraz „Żwirownię-amfiteatr”, w ciekawy sposób przedstawiającą przekrój przez morenę polodowcową – przykład typowej dla
regionu struktury geomorfologicznej.
W miejscowości Gruszki Nadleśnictwo Browsk urządziło Izbę Leśną
(na marginesie, miejscowość Browsk, dająca nazwę nadleśnictwu, leży
wprawdzie niedaleko, ale dziś już na Białorusi, natomiast siedziba nadleśnictwa jest w Gruszkach). Mieści się w niej sala edukacyjna i wystawiennicza. Również ta placówka prowadzi „zielone klasy”.
Ciekawa historia wiąże się z osadą Zwierzyniec, leżącą w połowie drogi
pomiędzy Hajnówką i Białowieżą. Nazwę wzięła od zwierzyńca urządzonego w połowie XIX w. dla cara Rosji, z upodobaniem polującego w puszczy.
Dla upamiętnienia udanych łowów Aleksandra II w 1860 r., rok później
w Zwierzyńcu ustawiono naturalnej wielkości pomnik żubra. Na początku
I wojny światowej wycofujące się na wschód wojska rosyjskie wywiozły razem z innymi pamiątkami również ten posąg. W 1924 r. wrócił on do Polski,
ale już nie do Zwierzyńca, lecz do Spały, niedaleko Łodzi. Dopiero 23 października 2004 r. odsłonięto w Zwierzyńcu nowy pomnik króla puszczy.
W Hajnówce, na skraju puszczy, bierze początek jedyna w swoim rodzaju trasa – „Kolejką wąskotorową z Hajnówki do Topiła”. Liczy 10
przystanków edukacyjnych (kolejowych!), poświęconych bogactwu zbiorowisk leśnych i nadrzecznych. Poszczególne przystanki to: „Stacja kolejek leśnych w Hajnówce”, „Rezerwat »Głęboki Kąt«”, „Śródleśne bagno”,
„Drzewostan grądowy”, „Rzeka Leśna”, „Dąb – świadek historii”, „Bór sosnowy”, „Rębnia gniazdowa” (ten ostatni omawia do dziś widoczne skutki
rabunkowych wyrębów, prowadzonych w puszczy w latach 1924–1929
przez angielską firmę The European Century Timber Corp., potocznie
zwanej „Centurą”), „Zbiorowisko wodne w Topile” oraz „Skansen kolejek
leśnych”. Na końcowym przystanku, w Topile, czekają na podróżnych
222
Przed Ośrodkiem Edukacji Leśnej „Jagiellońskie” w Białowieży (P.F.)
Kolejka leśna na trasie z Hajnówki do Topiła (P.F.)
223
wiaty, ławy i stoły. Można tu urządzić ognisko. Pracowita kolejka, zbudowana po I wojnie światowej do wywozu drewna z lasu, pokonuje 11-kilometrową trasę niespiesznie – w godzinę, ale na zwiedzania warto jest
przeznaczyć ok. 3 godzin. Można też pokonać trasę pieszo lub rowerem
– potrwa to nawet do 5 godzin.
Wokół śródleśnego stawu osady Topiło wytyczono ścieżkę dydaktyczną
„Puszczańskie drzewa”. Liczy 12 przystanków poświęconych wybranym
gatunkom drzew. Przy ścieżce znajduje się też kapliczka ekumeniczna.
Nadleśnictwo Białowieża wytyczyło ścieżkę „Krajobrazy Puszczy”,
prezentującą różne zbiorowiska leśne oraz zjawiska towarzyszące działalności człowieka w środowisku naturalnym – od wylesień na potrzeby
osadnicze i rolnicze, aż po skrajną dewastację środowiska. Goście zobaczą tu różne, głównie wilgotne siedliska leśne: olsy i olsy jesionowe (łęgi),
a także lasy położone na wyniesieniu morenowym. W sumie wyznaczono
19 przystanków. Ścieżka ma 5,4 km długości i wiedzie z siedziby Nadleśnictwa Białowieża, poprzez rezerwat „Wysokie Bagno”, do Ośrodka Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”.
Ścieżka „Żebra żubra” mierzy 3,6 km. Początek ma przy drodze Białowieża – Pogorzelce. Prowadzi groblami i kładkami, biegnącymi m.in.
przez podmokłe lasy olsowe i olszowo-jesionowe oraz dawne, zarastające
łąki w dolinie Narewki. Można z niej podziwiać pomnikowe drzewa. Na
uroczysku Knihiniówka jest miejsce na odpoczynek pod niewielką wiatą.
Ścieżka kończy się przy Rezerwacie Pokazowym Żubrów i Tarpanów.
Wrócić do Białowieży można szlakiem turystycznym, pokrywającym się
ze ścieżką edukacyjną „Puszczańskie drzewa”.
Ścieżka „Puszczańskie drzewa” prowadzi z Białowieży przez Rezerwat Krajobrazowy im. prof. Władysława Szafera do Rezerwatu Pokazowego Żubrów i Tarpanów przez lasy grądowe z okazałymi dębami, lipami, jesionami i sosnami. Długość ścieżki – 2,3 km. Po zwiedzeniu zagród
ze zwierzętami można wrócić do Białowieży ścieżką „Żebra żubra”.
„Szlak Dębów Królewskich i Książąt Litewskich” to krótka (0,5 km)
ścieżka przyrodniczo-historyczna, biegnąca przez uroczysko Stara Białowieża, wśród 150–200-letnich dębów, nazwanych imionami władców
Polski i Litwy. Według jednej z legend, najstarsze dęby czczono jako
224
Ścieżka przyrodnicza „Żebra żubra” (P.F.)
święte drzewa Litwinów. Inna głosi, że te potężne dziś drzewa kazał
sadzić w sąsiedztwie pałacyku myśliwskiego Zygmunt Stary. Wędrując
ścieżką, poznaje się historię Puszczy Białowieskiej, Polski i Litwy
XII–XVIII w.
Ścieżka „Miejsce Mocy” mierzy 0,3 km i ma początek przy Drodze Sinickiej. Ustawiona przy szosie Białowieża – Hajnówka rzeźba wskazuje zjazd
na parking leśny, usytuowany przy nieczynnym (niestety) torowisku kolejowym. Uważa się, że było to kiedyś miejsce pogańskiego kultu Prasłowian,
czy nawet wcześniejszych kultur. Nazwa pochodzi od używanego w radiestezji określenia obszarów o pozytywnym promieniowaniu. W Puszczy Białowieskiej jest kilka takich miejsc – to jest najlepiej rozpoznane. Rosną tu
ciekawe drzewa o nieregularnym kształcie, mocno rozgałęzione i krzywe
oraz rzadkie w puszczy – głóg i grusza. Leżą głazy i kamienie, tworzące zagadkowy krąg, a nieopodal znajduje się wgłębienie stale wypełnione wodą.
W Nadleśnictwie Browsk, w Świnorojach, urządzono ponaddziewięciokilometrową ścieżkę „Pod Dębami”. 28 przystanków ilustruje m.in.
zabiegi gospodarcze i ochronne, które wykonuje leśnik, metody zwalczania kornika drukarza, szkółkę leśną, odkrywkę glebową, a także eksponu225
je skupisko wczesnośredniowiecznych kurhanów. Ścieżka kończy się przy
rzece Narewka w miejscowości Gruszki.
Ścieżkę „Masiewo – Zalew Siemianówka” przygotowało Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Ma 12,4 km długości, przedstawia
ornitofaunę zamieszkującą różne siedliska lasu. Kończy się przy wieży widokowej nad zalewem Siemianówka.
Ścieżka „Złoty szlak św. Eustachego” należy do utworzonego w 2003 r.
obiektu dydaktycznego, który nadleśnictwo nazwało „Parkiem Edukacji
Przyrodniczo-Leśnej”. W skład parku wchodzą: malownicze herbarium,
ciekawy zegar słoneczny (poromierz), oryginalna barć, stołówka dla zwierząt,
celtycki krąg mocy oraz małe muzeum sprzętu leśnego. Ścieżka ma 11,2 km
długości i liczy 31 przystanków poświęconych gospodarce leśnej i ochronie
przyrody. Zaczyna się i kończy przy siedzibie Nadleśnictwa Browsk .
Wytyczona w 2005 r. ścieżka „Szlakiem puszczańskich mokradeł”
mierzy 12,4 km. Rozpoczyna się na skraju wsi Nowosady, a kończy przy
szosie Nowosady – Narewka. Przystosowana jest do jazdy rowerem.
„Tropem żubra” to 20-kilometrowa turystyczna trasa pieszo-rowerowa. Wiedzie przez tereny Białowieskiego Parku Narodowego oraz Nadleśnictwa Browsk. Łączy dwa miejsca zimowego dokarmiania żubrów, zwane brogami: Kosy Most, gdzie jest początek ścieżki, oraz Babią Górę – tu
szlak się kończy.
Nadleśnictwo Białowieża
ul. Wojciechówka 4
17-230 Białowieża
tel.: (085) 681 24 05
fax: (085) 681 24 10
[email protected]
Nadleśnictwo Browsk
Gruszki 10
17-220 Narewka
tel.: (085) 685 83 44
fax: (085) 685 86 77
[email protected]
226
Nadleśnictwo Hajnówka
ul. Warszawska 114
17-200 Hajnówka
tel.: (085) 683 23 78
fax: (085) 683 24 60
[email protected]
15
LKP
Puszcza
Kozienicka
LKP Puszcza Kozienicka
L
eśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Kozienicka” utworzono
w 1994 r. na powierzchni ponad 30 tys. ha, zarządzanej przez trzy
nadleśnictwa: Kozienice, Radom i Zwoleń. To jeden z najbogatszych
przyrodniczo, a przy tym największych, zwartych kompleksów leśnych
w Polsce środkowej.
Puszcza Kozienicka to pozostałość dawnej rozległej Puszczy Radomskiej, ciągnącej się między Wisłą, Pilicą i Kamienną, łączącej się z Puszczą
Świętokrzyską. Dziś granice LKP zakreśla Wisła i Radomka, a na południu – szosa Radom – Puławy.
Te potężne lasy nieprzerwanie należały do dóbr królewskich. W 1347 r.,
w statutach wiślickich, Kazimierz Wielki zachęcał krajan do osiedlania
się w nich. Władysław Jagiełło wybudował dwór myśliwski w Jedlni i często zatrzymywał się na łowy, podążając z Krakowa do Wilna. To za jego
panowania tę część puszczy zaczęto nazywać Puszczą Jedleńską. W 1409 r.
mistrz Jarosław z Zakroczymia zbudował w okolicach Świerży most łyżwowy (pontonowy), spławiony Wisłą do Czerwińska i użyty potem do
przeprawy przez rzekę wojsk koronnych, ciągnących pod Grunwald.
Młodszy syn zwycięzcy spod Grunwaldu, Kazimierz Jagiellończyk, bardziej niż Jedlnię upodobał sobie Kozienice. Tu jego żona, Elżbieta Rakuszanka – „matka królów”, w 1467 r. powiła piątego syna, Zygmunta, monarchę, któremu historia nadała potem przydomek „Stary”. Dziewicza
knieja wielokrotnie gościła królową Bonę.
Puszcza żywiła i dawała budulec. W połowie XVI w. wciąż jeszcze zajmowała 60 tys. ha. Pod koniec XVIII w. sporządzono dla niej pierwszy
opis taksacyjny oraz plan urządzenia lasu, jeden z najwcześniejszych tego
228
W Puszczy Kozienickiej dominują (56% powierzchni) żyzne siedliska borów i lasów
mieszanych (K.F.)
229
typu dokumentów w Polsce. Od 1784 r. wydzielonymi obszarami leśnymi
zarządzał już w majestacie prawa oberleśniczy.
W 1863 r. puszcza dała schronienie oddziałom powstańczym i była
świadkiem ciężkich walk z armią carską. Niespełna 50 lat potem, w październiku 1914 r., stacjonował tu I pułk Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego i przez sześć dni toczył boje z Rosjanami pod Laskami i Anielinem. 1 października 1939 r. oddział majora Henryka Dobrzańskiego
„Hubala” w Woli Chodkowskiej stoczył pierwszą potyczkę partyzancką
II wojny światowej. Dziś co i rusz puszcza przypomina o swej historii.
LKP „Puszcza Kozienicka” skupia się głównie na zagadnieniach wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, ale siłą rzeczy nie może przechodzić do porządku dziennego nad tak bogatą przeszłością, zwłaszcza że wiele tu
drzew pamiętających nawet bardzo odległe czasy (dąb szypułkowy „Zygmunt August” w rezerwacie „Zagożdżon” ma ok. 350 lat), a cmentarze
i samotne krzyże w lesie przypominają niegdysiejsze wydarzenia.
Puszcza Kozienicka zachowała się do obecnych czasów w niemal naturalnym stanie. Dominują tu, zajmujące 56% powierzchni, żyzne siedliska
borów i lasów mieszanych. W dolinach rzecznych występują łęgi, a na
obszarach o wysokim poziomie wód gruntowych i podtapianych – olsy.
Uboższe, piaszczyste obszary zajmują bory sosnowe, a torfowiska – bory
bagienne.
Puszcza leży w dorzeczu Wisły. Największą śródleśną rzeką jest płynąca
przez Pionki i Kozienice, wpadająca do Wisły, Zagożdżonka. Na zachodnim skraju zielonych ostępów płyną rzeki Radomka i Mleczna wraz z licznymi potokami. Są jednak obszary, gdzie mocno daje się we znaki niedostatek wody, toteż w ostatnich latach leśnicy podjęli starania o złagodzenie
tego zjawiska – zbudowali kilkadziesiąt niewielkich zbiorników wodnych.
Krajobraz ukształtowało w prehistorii zlodowacenie środkowopolskie,
a potem formowała go ustawiczna erozja. Dzisiejszy masyw leśny leży
więc na polodowcowych piaskach i glinach zwałowych. W centralnej jego części duże powierzchnie zajmują urodzajne gleby brunatne, miejscami poprzeplatane glebami bielicowymi. Fragmentami pojawiają się czarne ziemie i torfowe gleby bagienne. Nie brak też wydm, których wysokość
względna sięga momentami nawet 30 m.
230
Dominującym gatunkiem wśród drzew jest sosna zwyczajna, zajmująca
84% powierzchni leśnej. Występują tu zresztą dwie odmiany tego gatunku:
formy kołnierzykowata i guzowata. Są też dwa gatunki dębów: szypułkowy
i bezszypułkowy, łącznie mające w strukturze gatunkowej ok. 5,5-procentowy udział. Następne miejsca zajmują: olsza czarna (4,7%), jodła (3,2%)
i brzozy brodawkowata oraz omszona (razem niespełna 2%). Rzadziej spotykane są: osika (1%), grab, lipa, jesion, trześnia, świerk, modrzew, cis, buk
zwyczajny i jawor. Te dwa ostatnie gatunki, podobnie jak jodła oraz wiąz
górski, sięgają tu północnej granicy swojego naturalnego zasięgu.
Klimat jest dość specyficzny. Nawet na przełomie maja i czerwca zdarzają się przymrozki. To cecha mająca niekiedy zgubne skutki dla roślinności. Ale warto też o niej pamiętać, wybierając się o tej porze na dłuższą
puszczańską wyprawę.
Puszcza pamięta stare dzieje, ale średni wiek jej drzewostanów to
obecnie 57 lat. Starodrzewy pokrywają tylko 10% powierzchni, podobnie
jak młodniki i uprawy.
Wśród roślinności krzewiastej spotykane są m.in.: leszczyna, kruszyna, jałowiec, trzmieliny brodawkowata i zwyczajna, bez czarny, kalina koralowa, dereń oraz suchodrzew. W runie występuje ponad 40 gatunków
roślin chronionych, m.in.: wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, widłaki goździsty i jałowcowaty, pełnik europejski, goździk piaskowy, mącznica lekarska, czosnek niedźwiedzi, naparstnica zwyczajna, sasanka
otwarta, śnieżyczka przebiśnieg, lilia złotogłów, podkolan biały, kopytnik
pospolity, paprotka zwyczajna, rosiczka. Ze świata porostów spotykane
są: chrobotek reniferowy, płucnica islandzka i brodaczki. Puszcza obfituje
w rozpowszechnione w całym kraju grzyby jadalne, ale też w gatunki
rzadkie i chronione. Z tych ostatnich należy wymienić: smardze – jadalnego i stożkowatego, szmaciaka gałęzistego, soplówki, żagwicę listkowatą, purchawicę olbrzymią oraz sromotnika bezwstydnego.
Fauna puszczy to jelenie, sarny, łosie, dziki, lisy, borsuki, kuny, łasice, gronostaje i zające. W 1991 r. do Zagożdżonki powrócił wytępiony w XIX w.
bóbr, dziś spotykany również w innych miejscach. Odnotowano tu 14 gatunków nietoperzy – najrzadsze z nich to nocki Bechsteina i Brandta.
Żyje tu ponad 200 gatunków ptaków (z czego 160 gatunków lęgowych),
231
w tym ptaki rzadkie: orlik krzykliwy, pustułka, kobuz, myszołów, kraska,
dudek, bocian czarny, żuraw i jarząbek. Spotykane są: jastrząb, krogulec,
siniak, turkawka, lelek, kruk, pokrzywnica, gil, remiz, wilga, pokrzewka
jarzębata (jarzębatka), muchołówka mała. Występuje 13 gatunków płazów, m.in.: traszka zwyczajna i grzebieniasta, ropuchy (szara, paskówka
i zielona), żaby (wodna, śmieszka i moczarowa). Świat gadów reprezentują: jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec zwyczajny, zaskroniec, żmija
zygzakowata oraz rzadki żółw błotny, mający na południu puszczy jedno
z nielicznych stanowisk w Polsce.
Przyroda Puszczy Kozienickiej podlega różnym formom prawnej
ochrony. W 1983 r. utworzono tu Kozienicki Park Krajobrazowy, obejmujący, po powiększeniu w 2001 r. o południowe fragmenty puszczy,
26,2 tys. ha. Najcenniejsze ekosystemy leśne, często z ponaddwustuletnimi drzewostanami, poddano ochronie rezerwatowej.
Obecnie na terenie LKP znajduje się 15 rezerwatów. Najsłynniejszy
z nich to bez wątpienia rezerwat „Źródło Królewskie”. Z bijącego tu źródła, jak chce legenda, pił wyjątkowo orzeźwiającą wodę, podczas licznych
polowań i popasów, król Władysław Jagiełło. Bogata w związki mineralne,
do dziś słynie ze swych rzeczywistych bądź też wyimaginowanych, cudownych właściwości. Z tego powodu do źródełka, wprawdzie kojarzonego
wcześniej z wielką historią, w czasach już nam współczesnych przylgnęła
inna nazwa – „Źródło miłości”, mająca świadczyć, że kto się z niego wody
napije, niedostępny obiekt swych westchnień niezawodnie zdobędzie. Obiektem ochrony jest tu las liściasty i mieszany z panującym dębem szypułkowym oraz olszą czarną. Rezerwat położony jest na tarasie zalewowym rzeki
Zagożdżonki, która meandrując, utworzyła malowniczą dolinę. W rezerwacie występuje ok. 200 gatunków roślin, wśród nich podlegające ochronie
ścisłej: wawrzynek wilczełyko, skrzyp olbrzymi, widłak jałowcowaty, lilia
złotogłów oraz liczne gatunki objęte ochroną częściową.
„Krępiec” to największy w puszczy (279 ha) rezerwat krajobrazowy.
Utworzono go dla zachowania starych drzewostanów o zróżnicowanym
składzie gatunkowym. Rosną tu nawet trzystuletnie dęby, blisko dwustuletnie sosny i stuletnie klony. Ciekawa roślinność porasta skarpy potoków
Krępiec i Brzeźniczka. W tej ostatniej występują brunatnice.
232
Puszcza Kozienicka obfituje
w grzyby jadalne, występują tu m.in.
bardzo rzadkie i chronione smardze
stożkowate (K.K.)
Rezerwat „Brzeźniczka” chroni cenne drzewostany dębowo-sosnowe, a w północnej jego części – zachowany drzewostan z udziałem modrzewia w wieku ok. 140 lat. To obecnie jedyne stanowisko wiekowych
modrzewi w LKP. Ochrona obejmuje też widłaka jałowcowatego, wawrzynka wilczełyko, storczyka plamistego oraz buławnika czerwonego.
„Zagożdżon” to najstarszy rezerwat w puszczy, w którym chronione
są różnowiekowe, zróżnicowane gatunkowo drzewostany, gdzie w naturalny sposób odnawia się jodła, jawor, wiąz i dąb. Klejnotem jest wspomniany pomnikowy dąb „Zygmunt August”.
Rezerwat „Ponty” im. Teodora Zielińskiego utworzono dla zachowania drzewostanu z jodłą, panującą tu na ok. 60% powierzchni, a na pozostałej części występującą w towarzystwie dębu. Bogate jest runo leśne
i nie brakuje ptaków. Żyją tu m.in.: pełzacz leśny, zięba, grubodziób, kukułka, wilga oraz drozd śpiewak i dzięcioły.
233
Rezerwat „Ponty Dęby” ma za zadanie chronić drzewostany z panującymi dębami szypułkowym i bezszypułkowym, dla których domieszkę
stanowią jodła i świerk. Najstarsze drzewa mają po ok. 200 lat. Spotyka
się tu ponad 40 gatunków ptaków, m.in. dzięcioła czarnego i jastrzębia.
„Leniwa” to rezerwat krajobrazowo-leśny, utworzony nad rzeczką Leniwą, dopływem Radomki, dla ochrony olsów.
„Załamanek” to wprawdzie rezerwat leśny, ale wśród bogatej roślinności doskonałe warunki bytowania znajdują rzadkie gatunki ptaków: orlik krzykliwy, trzmielojad, krogulec, kszyk, słonka, brodziec samotny.
W rezerwacie „Pionki” występują ponaddwustuletnie, pomnikowe dęby, siedliska bagienne oraz torfowiska, a na nich widłaki i lilia złotogłów.
Dwustuletnie drzewostany jodłowe i dębowe naturalnego pochodzenia
są przedmiotem ochrony w rezerwacie „Ciszek”. Chronione są tu również m.in.: narecznica samcza, groszek wiosenny, lilia złotogłów, kokoryczka wonna, przytulia wiosenna i przylaszczka.
„Okólny Ług” to rezerwat służący zachowaniu bagien i torfowisk
z ciekawą florą i fauną. Rosną tu charakterystyczne dla takiego środowiska: żurawina błotna, rosiczka, bagno zwyczajne i turzyce. W obfitości
występują ważki (30 gatunków) i motyle (40 gatunków). Ptaki to m.in.:
żurawie, rycyki, krwawodzioby, bąki, bączki, bociany czarne, kobuzy i cyranki.
Rezerwat „Miodne” powołano do życia w celu ochrony naturalnego
stanowiska buka. Nazwa nawiązuje do rozwiniętego w Puszczy Kozienickiej w minionych wiekach bartnictwa. Spotykamy tu wiele gatunków roślin zielnych, m.in. turzycę orzęsioną, gajowca żółtego, perłówkę zwisłą,
fiołka leśnego. Na pniach starych buków można zaobserwować soplówkę
gałęzistą (grzyb, zwany też soplówką bukową).
„Ługi Helenowskie” to najbardziej znany rezerwat torfowiskowy,
obejmujący ochroną prawie 100 ha bagien na wododziale rzek Zagożdżonki i Zwolenki. Niespotykany krajobraz przypomina pod wieloma
względami tundrę.
Rezerwat „Jedlnia” utworzono dla zachowania naturalnego starodrzewu (fragmentami nawet dwustuletniego) dębów szypułkowego i bezszypułkowego oraz sosny z domieszką brzozy, jodły i grabu.
234
Ponaddwustuletnie dęby w rezerwacie „Pionki” (P.F.)
235
Wreszcie rezerwat „Guść” obejmuje ochroną siedliska świeżych borów sosnowych, borów mieszanych wilgotnych i odtwarzających się łęgów olszowo-jesionowych.
W Leśnym Kompleksie Promocyjnym „Puszcza Kozienicka” odległe
dzieje przeplatają się z teraźniejszością. Ta wymarzona okolica dla edukacji przyrodniczej połączonej z turystyką pieszą zaprasza od wczesnej wiosny do późnej jesieni do wypraw rowerowych. Do dyspozycji jest kilkaset
kilometrów dobrze oznakowanych ścieżek rowerowych na kilkunastu
szlakach, wytyczonych przez puszczańskie nadleśnictwa, zarząd Kozienickiego Parku Krajobrazowego i gminy. Mają od 3 do 53 km długości
i zarówno wytrawni, wytrenowani rowerzyści, jak i osoby traktujące rower całkiem rekreacyjnie, znajdą coś dla siebie.
Liczne są tu obiekty służące edukacji przyrodniczoleśnej. Sojusznikiem LKP „Puszcza Kozienicka” jest w tej materii Zarząd Kozienickiego
Parku Krajobrazowego. W głębi lasu, w zabytkowej leśniczówce położonej
w miejscowości Augustów, znajduje się izba dydaktyczno-muzealna.
Urządzono ją wspólnym staraniem Zarządu KPK, puszczańskich nadleśnictw i gminy Pionki. Zajęcia w Augustowie prowadzą pracownicy KPK.
Lasy Państwowe mają okazały Ośrodek Edukacji Ekologicznej i Integracji Europejskiej w Jedlni-Letnisku. Znakomicie wyposażony, leży 12 km
od Radomia, przy szosie w kierunku Kozienic. Dysponuje bazą noclegową dla ok. 130 osób oraz zapleczem gastronomicznym. Oferuje zajęcia
edukacyjne, ale też szkolenia zawodowe dla leśników. Organizuje „zielone szkoły”.
Izba edukacyjna jest również w Nadleśnictwie Zwoleń. Z kolei Nadleśnictwo Kozienice z izbą dydaktyczną w Pionkach, gdzie mieści się
siedziba nadleśnictwa, gości najczęściej grupy szkolne. Leśnicy współpracują ze szkołami różnego szczebla z regionu oraz przedszkolami, łącząc
edukację leśną najmłodszych z zabawą.
Obok budynku Nadleśnictwa Kozienice powstało w 2004 r. arboretum, liczące kilkadziesiąt gatunków drzew i krzewów. Są tutaj poza tym:
ogród skalny, oczko z roślinnością wodną oraz ekspozycja maszyn i urządzeń służących dawniej do prac leśnych i szkółkarskich. W izbie edukację
leśną prowadzą zarówno leśnicy, jak i nauczyciele biologii. Na zewnątrz
236
Przed Ośrodkiem
Edukacji Ekologicznej
i Integracji Europejskiej
w Jedlni-Letnisku (A.R.)
Zajęcia dla najmłodszych
w izbie dydaktycznej
Nadleśnictwa Kozienice
w Pionkach (K.F.)
ustawiono tablice tematyczne, np. przedstawiające nasiona, szyszki, pędy,
korę drzew, ich charakterystyczne przekroje. Wewnątrz pomieszczenia
zgromadzono inne pomoce naukowe, m.in. zbiory owadów, nasion,
gniazd ptasich, niewielką bibliotekę i niezbędne środki audiowizualne.
Izba jest też miejscem ekspozycji prac przygotowanych przez dzieci i młodzież na różnego rodzaju konkursy o tematyce związanej z lasem.
Jednym z miejsc często odwiedzanych przez wycieczki jest szkółka leśna „Przejazd” w Nadleśnictwie Kozienice. Dysponuje salą kominkową,
237
w której urządzane są wystawy o tematyce leśnej. Można tu zapoznać się
z procesem produkcji sadzonek, zobaczyć nowoczesną przechowalnię
nasion. Tuż obok szkółki znajdują się rezerwaty: „Ponty”, „Ponty Dęby”
i „Zagożdżon”.
Na parkingu przy szkółce bierze początek ścieżka przyrodniczoleśna
„Śródborze”. Tworzy pętlę o długości ok. 2,5 km, na której zwiedzanie
trzeba poświęcić 2–3 godziny. Zlokalizowano na niej 17 przystanków tematycznych, ilustrujących pracę leśników i zasady nowoczesnej gospodarki leśnej. Dostępna również dla rowerzystów (kierunek wyznaczają
drogowskazy), biegnie starym szlakiem komunikacyjnym – Królewskim
Gościńcem, którym wielokrotnie podążał Władysław Jagiełło w drodze
z Krakowa do Wilna.
Ścieżka przyrodniczoleśna „Źródło Królewskie” prowadzi najpierw drogą po zlikwidowanej leśnej kolejce wąskotorowej, wybudowanej przez Austriaków w 1915 r. (trwają starania o przywrócenie „ciuchci” kozienickim lasom). Nazwę bierze od uroczyska „Źródło Królewskie”, obecnie rezerwatu przyrody. Ma długość 3 km i liczy 11 przystanków. Jej przejście zajmie 2–3 godziny. Na początku trasy jest parking
i obszerna polana z wiatami i miejscami na ogniska. Sama ścieżka przebiega przez drzewostany leśnictwa Kociołki, a na dystansie ok. 0,5 km
wzdłuż rzeki Zagożdżonki, po przygotowanych przez leśników drewnianych pomostach. Ze specjalnego tarasu widokowego można podziwiać niespotykaną urodę puszczańskiej przyrody, w tym przełom
Zagożdżonki. Na ścieżce zobaczyć też można tzw. gony bobrowe (staropolska nazwa żeremi) czy dawne świadectwo gospodarki leśnej – tzw.
spały żywicarskie, zabliźnione już ślady żywicowania drzew na dorodnych, starych sosnach. Uzupełnieniem ścieżki jest jej krótka, licząca
0,5 km pętla, prezentująca na pięciu przystankach charakterystyczne
formy lasów Puszczy Kozienickiej.
Ścieżkę przyrodniczoleśną „Miodne” wytyczono w pobliżu rezerwatu „Miodne” i na długości ok. 600 m w rezerwacie „Ługi Helenowskie”.
Trasa ma łączną długość 3,5 km, liczy 15 przystanków i trzy miejsca na
odpoczynek. Wędrując nią, można podziwiać stare, pomnikowe dęby
i buki, obserwować różne stadia rozwoju lasu. Na bagnach „Ługów Hele238
Ścieżka dydaktyczna „Królewskie Źródła” wzdłuż rzeki Zagożdżonki (K.F.)
nowskich” poruszać się można po specjalnym pomoście, zatrzymując się
w wyznaczonym miejscu widokowym.
Ścieżka przyrodniczo-krajobrazowa „Krępiec”, o długości 3 km,
wiedzie m.in. nabrzeżnymi skarpami potoków Krępiec i Brzeźniczka.
W najciekawszych miejscach urządzono siedem przystanków. Początek
ma niedaleko wsi Molendy, nieopodal Garbatki-Letniska, przy drodze ze
Zwolenia do Kozienic.
Ścieżka przyrodnicza w rezerwacie „Pionki” ma długość 1,5 km
i siedem przystanków tematycznych. Jej pokonanie zajmie do 2 godzin.
Prezentuje najciekawsze fragmenty rezerwatu, obejmującego ochroną
dorodne drzewostany sosnowo-jodłowo-dębowe. W rezerwacie wytyczono również ścieżkę krajobrazową „Pionki” o długości 3 km (2 godziny marszu), która skupia uwagę głównie na pomnikach przyrody, torfowiskach i zadrzewieniach śródpolnych.
Ścieżka przyrodniczoleśna w rezerwacie „Jedlnia” ma długość 2,5 km,
liczy osiem przystanków (na przejście trzeba przeznaczyć ok. 2,5 godziny).
Zlokalizowano ją w pobliżu Ośrodka Edukacji Ekologicznej i Integracji
Europejskiej LP w Jedlni-Letnisku. W rezerwacie, przez który częściowo
239
wiedzie ścieżka, można podziwiać objęty ochroną naturalny starodrzew
dębowy i sosnowy z domieszką brzozy, jodły i grabu. Na trasie znajdziemy zresztą nie tylko obiekty przyrodnicze, ale też zbiorowe mogiły z okresu ostatniej wojny. W pobliżu ośrodka ma początek ścieżka przyrodniczo-rowerowa, jedna z licznych tego rodzaju w puszczy.
Czterokilometrowa (od 1,5 do 2 godzin wędrówki, osiem przystanków) ścieżka przyrodniczoleśna „Nad Pacynką”, położona na zachód
od Jedlni-Letniska nad rzeczką Pacynką, poświęcona jest przyrodniczym
aspektom współczesnej gospodarki leśnej.
Nadleśnictwo Kozienice
ul. Partyzantów 62
26-670 Pionki
tel.: (048) 612 93 53
fax: (048) 612 93 54
[email protected]
www.radom.lasy.gov.pl/kozienice
Nadleśnictwo Radom
ul. Janiszewska 48
26-600 Radom
tel./fax: (048) 345 17 22, 345 19 05, 345 13 69
nadleś[email protected]
www.radom.lasy.gov.pl/radom
Nadleśnictwo Zwoleń
Miodne-Leśniczówka 107/1
26-700 Zwoleń
tel./fax: (048) 676 20 21, 676 20 22
[email protected]
www.radom.lasy.gov.pl/zwolen
Ośrodek Edukacji Ekologicznej i Integracji Europejskiej
Lasów Państwowych
ul. Płużańskiego 30
26-630 Jedlnia-Letnisko
tel./fax: 0048) 322 10 11
[email protected]
www.oeelp-jedlnia.com.pl
240
16
LKP
Puszcza Notecka
LKP Puszcza Notecka
L
KP „Puszcza Notecka” to największy kompleks spośród 19 powołanych do życia. Ma aż 137,3 tys. ha łącznej powierzchni i rozciąga się na obszarze Puszczy Noteckej, zwanej też niekiedy Nadnotecką czy
Notecko-Warciańską. Położony jest w granicach trzech regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych, obejmując zasięgiem siedem nadleśnictw:
Krucz, Potrzebowice, Wronki (RDLP w Pile), Oborniki, Sieraków (RDLP
w Poznaniu) oraz Karwin i Międzychód (RDLP w Szczecinie).
Puszcza zajmuje przebiegający równoleżnikowo pas o długości 102 km
i średniej szerokości 25 km w widłach Warty i Noteci, na wschodzie sięgający rzeki Wełny. Cechuje go stopniowy spadek wyniesienia terenu, postępujący od wschodu ku zachodowi. Jeśli jeszcze wschodnie rubieże leżą
nawet powyżej 100 m n.p.m., to zachodnie nie sięgają już połowy tej wysokości. Charakterystyczną cechą warciańsko-noteckiego międzyrzecza
są jedne z największych w Polsce wydm śródlądowych. Zwarty ich ciąg,
o szerokości do 9 km, urozmaicony licznymi łukami i wałami, ciągnie się
przez południową i środkową część puszczy daleko za linię Wronki –
Krucz na wschodzie (w tych okolicach wydmy są najokazalsze), aż po
Gościm na zachodzie. Interesujące jest to, że w zachodniej części puszczy,
mniej więcej do linii Wiejce – Lubiatów, wydmowe piaski zostały wywiane – to teren deflacyjny.
Wydmy sięgają 20 m, rzadziej 30 m wysokości, choć 42 m wysokości
względnej osiąga Wielka Sowa, a Góra Rzepińska – 98 m n.p.m. Budujące
tak okazałe wzniesienia piaski są bardzo drobne. Tworzą przy powierzchni luźne struktury, zawierające między ziarnami powietrze, co uniemożliwia wsiąkanie wody. Z tego powodu najczęściej spływa ona w międzywydmowe zagłębienia i kotlinki, gdzie z czasem tworzą się zasilane wy242
Puszcza Notecka w rejonie Pojezierza Międzychodzko-Sierakowskiego (P.F.)
243
łącznie opadami atmosferycznymi torfowiska. Jest tu wiele ich form: torfowiska wysokie – właśnie w owych kotlinkach – i najliczniej występujące
torfowiska przejściowe (np. Bagno Chlebowo).
Gleby są tu ubogie, co zapewne też przyczyniło się do zachowania lasu
wobec małej atrakcyjności tych ziem dla gospodarki rolnej. Olbrzymi,
zwarty zespół leśny wyraźnie łagodzi lokalny klimat – pod szczelnym,
zielonym parasolem grunt się nie nagrzewa i wolno oddaje energię cieplną, toteż liczba dni mroźnych i upalnych jest tu najniższa na całej Nizinie
Wielkopolskiej. Nie brak dni chłodnych, z dużym zachmurzeniem, chmury nie przynoszą jednak spodziewanych opadów atmosferycznych.
Na tym rozległym obszarze odciska wyraźne piętno deficyt wody. Niewielkie dopływy w zlewiskach Warty, Noteci i Wełny niosą zbyt skromne
jej ilości. Najuboższa pod tym względem jest środkowa część puszczy.
Większość z niespełna setki jezior i stawów leży na Pojezierzu Międzychodzko-Sierakowskim.
Mimo rozległości i zwartości, jest to kompleks leśny o bardzo ubogim
składzie gatunkowym, zdominowanym w 95% przez sosnę zwyczajną.
Z innych gatunków lasotwórczych wymienić należy brzozę brodawkowata, dęby szypułkowy i bezszypułkowy, olszę czarną, świerk i buk, występujące głównie na obrzeżach puszczy, w rejonie Pojezierza Międzychodzko-Sierakowskiego, doliny rzeki Miały oraz Drezdenka. Porastająca śródlądowe wydmy sosna, o powolnym przyroście, słynie z wysokiej jakości
drobnosłoistego drewna.
O składzie gatunkowym przesądza bardzo wysoki, bo aż 81,5-procentowy udział siedliska boru świeżego oraz 11-procentowy boru mieszanego świeżego. Ubogie siedliska i dominujące monolity sosnowe
sprawiają zarazem, że puszczańskie bory są pod stałą presją zagrożeń ze
strony czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych. Do
najgroźniejszych należą okresowo pojawiające się gradacje szkodników
pierwotnych: brudnicy mniszki, strzygoni choinówki, barczatki sosnówki, poprocha cetyniaka oraz boreczników sosnowych. Takie zjawiska, występujące w skali klęski, nie są tu szczególną nowością – w latach
1923–1924 strzygonia choinówka zniszczyła ok. 70 tys. ha drzewostanów.
244
LKP Puszcza Notecka
Kilkunastoletni drzewostan na pożarzysku w Nadleśnictwie Potrzebowice (E.P.)
Bory sosnowe na ubogich siedliskach, przy stosunkowo niskiej ilości
opadów i często występujących suszach, łatwo padają też pastwą pożarów. W pamięć leśników głęboko wryły się wydarzenia wyjątkowo upalnego i suchego 1992 r., kiedy to w czerwcu ogień strawił ponad 571 ha
lasów nadleśnictw Wronki i Potrzebowice, by następnie 10 sierpnia
wrócić do Potrzebowic ze zwielokrotnioną siłą. Za sprawą kolei – uszkodzonych hamulców w wagonie pociągu przejeżdżającego ruchliwą magistralą – las ponownie stanął w ogniu. W ciągu godziny ginęło w płomieniach nawet 1000 ha lasu. Gdyby w takim tempie pożar posuwał się
naprzód, w ciągu kilkunastu godzin mogłaby przestać istnieć nawet cała
Puszcza Notecka. Ratownicy okazali się bezsilni. W sukurs przyszła dopiero burza z ulewnymi deszczami, która po kilku godzinach ugasiła
ogień. W sumie w ciągu niespełna ośmiu godzin spaliło się 5600 ha lasów państwowych oraz ok. 300 ha prywatnych, a także kilkadziesiąt zabudowań. Był to chyba najszybszy pożar w powojennej Europie. Na
245
szczęście nikt nie zginął. Wyraźne ślady tej klęski, choć na pożarzysku
rosną już kilkunastoletnie drzewostany, do dziś widoczne są w potrzebowickich lasach.
Gospodarujące na tych terenach nadleśnictwa kładą duży nacisk na
przebudowę gatunkową drzewostanów i wprowadzanie gatunków liściastych, przy czym preferowane są odnowienia naturalne. Zasadniczym celem gospodarki leśnej pozostaje hodowla drzewostanów różnogatunkowych i zróżnicowanych wiekiem, możliwie najlepiej dostosowanych do
występujących siedlisk leśnych. Leśnicy dokładają też starań, by zachować istniejące formy różnorodności biologicznej, ale także odtwarzać
zróżnicowanie biologiczne charakterystyczne dla naturalnych biocenoz
leśnych i nieleśnych. Nie sprzyja tym zmianom ani uboga w składniki pokarmowe gleba, ani trudny dla roślinności bilans wodny, sprawiający, że
uprawy giną podczas długotrwałych susz, ani to, że na suchych stokach
wydmowych radzi sobie jedynie sosna i niemająca wielkich wymagań
brzoza brodawkowata. W wielu miejscach nakłada się na to dodatkowe
zagrożenie ze strony nadmiernej populacji zwierząt jeleniowatych.
Około 43% drzewostanów puszczy to lasy ochronne – najwięcej tu lasów glebochronnych (prawie 49% ich ogółu), następne w kolejności są
lasy chroniące przed skutkami migrujących emisji przemysłowych (ponad 27%) i wodochronne (ponad 15%).
Choć roślinność jest niezbyt zróżnicowana, to obszar tętni życiem.
Najcenniejsze puszczańskie fragmenty, z bogactwem flory, z licznym gatunkami roślin chronionych, jak również fauny, objęto prawną ochroną.
Jest tu ok. 400 drzew pomnikowych, głównie okazałych dębów, ale też buków, sosen, świerków. Nie brak też imponujących pomników przyrody
nieożywionej, w tym głazów narzutowych – świadków lodowcowej przeszłości. Mimo ubogich uwarunkowań przyrodniczych żyje tutaj wiele gatunków ptaków. Stwierdzono gniazdowanie 31 gatunków objętych europejską Dyrektywą Ptasią oraz 13 gatunków z „Polskiej czerwonej księgi
zwierząt”. Spośród gatunków ptaków objętych ochroną strefową gnieżdżą
się tu: kania czarna (25–30 par), kania ruda (20–25), bielik (11–14), rybołów (7–10), puchacz (7–10), bocian czarny (10–12), sporadycznie gniazduje orlik krzykliwy. Rozległy obszar starszych borów sosnowych, uroz246
LKP Puszcza Notecka
Na terenie Sierakowskigo Parku Krajobrazowego znajduje się m.in. 25 jezior
polodowcowych (P.F.)
maicony młodnikami, sprzyja wyjątkowo licznemu bytowaniu lelka
i skowronka borowego (lerki). Często spotykany jest także dzięcioł czarny. Stwierdzono gniazdowanie podgorzałki – gatunku zagrożonego wyginięciem w skali globalnej.
Świat ssaków reprezentują coraz liczniejszy bóbr oraz wydra, zapuszcza się tu na łowy wilk. Z płazów i gadów trzeba wymienić żmiję zygzakowatą, gniewosza plamistego, ropuchy szarą i zieloną, niemal wszystkie gatunki żab oraz występującą w śródleśnych zbiornikach traszkę grzebieniastą. Nad wyraz liczna, jak na trudne warunki bytowania, a zwłaszcza
niedostatek wody, jest zwierzyna łowna – na całym obszarze występują
jeleń, sarna i borsuk, a na wschodzie puszczy również daniel.
Ochronie przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych walorów
tej ziemi służy utworzony w 1991 r. Sierakowski Park Krajobrazowy
(30,1 tys. ha, w tym 33% to powierzchnia leśna), obejmujący wschodnią
247
część Pojezierza Międzychodzko-Sierakowskiego, w tym 25 jezior polodowcowych, rynny jeziorne, doliny rzek, wzgórza morenowe. Północna
część parku to obszar wydmowy, prawie w całości porośnięty monokulturami sosnowymi; południową, o charakterze morenowym, w części
zajmują lasy liściaste – bukowe i mieszane.
W Puszczy Noteckiej utworzono również 15 rezerwatów przyrody,
cztery obszary chronionego krajobrazu, ponad 40 użytków ekologicznych. Pięć obszarów zakwalifikowano do sieci Natura 2000.
W Nadleśnictwie Karwin są cztery rezerwaty. Dwa rezerwaty leśne
to „Czaplenice” oraz „Czaplisko”, gdzie chronione są 200-letnie fragmenty borów sosnowych naturalnego pochodzenia. „Łabędziniec” jest
rezerwatem faunistycznym, obejmującym swym zasięgiem pięć malowniczo położonych wysp na jeziorze Lubiatówko, utworzonym w celu zachowania miejsc rozrodu i bytowania ptactwa wodno-błotnego. „Lubiatowskie Uroczyska” to z kolei rezerwat krajobrazowo-faunistyczny, powołany do ochrony szczególnych walorów jeziora Lubiatówko, biotopu
ptaków wodno-błotnych i drapieżnych, skarp jeziora oraz źródliska
z rzadką roślinnością.
Na terenie nadleśnictwa znajduje się Obszar Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Puszczy Noteckiej” i część obszaru „Doliny Warty i dolnej Noteci”, jak również Zespół Krajobrazowo-Przyrodniczy „Drezdeneckie Uroczyska”.
Pięć rezerwatów na swoim terenie ma również Nadleśnictwo Sieraków. Rezerwat „Cegliniec”, usytuowany na wschodnim brzegu jeziora
Mnich, chroni fragmenty 160-letniego drzewostanu sosnowego na siedlisku boru mieszanego, ocalałego po gradacji strzygoni choinówki w latach
1922–1924. Rezerwat „Buki nad Jeziorem Lutomskim” obejmuje fragmenty najlepiej zachowanego w tej części kraju lasu bukowego o cechach
naturalnych. Strome zbocza i jary rynny polodowcowej, wypełnionej
przez jezioro, porastają drzewostany bukowe z domieszką grabu, dębu,
jesionu, a miejsca podmokłe – drzewostany olszowe i jesionowe. Rezerwat „Czaple Wyspy” to dwie wyspy na Jeziorze Kłosowskim, porośnięte
starym drzewostanem, głównie sosnowym. Miejsca lęgowe mają tu kania
czarna, sokół wędrowny, kormoran czarny i rybołów. W bogatym runie
248
LKP Puszcza Notecka
występują: ciemiężyk białokwiatowy, gorysz pagórkowaty, szakłak pospolity, kokoryczka wonna, bodziszek czerwony, wilczomlecz kątowaty, konwalia majowa, narecznica samcza, dzwonek brzoskwiniolistny, koniczyna
dwukłosowa, pięciornik biały. Rezerwat „Mszar nad jeziorem Mnich”
powstał dla zachowania zbiorowisk roślin bagiennych oraz torfowiska
przejściowego, zarastającego część jeziora. Występują tu lilie wodne, rzadko spotykane gatunki mchów, mszary z turzycą tunikową, ponikłem skąpokwiatowym, szuwary kłoci wierzchowatej i turzycy dziobkowatej.
Wreszcie piąty rezerwat „Bukowy Ostrów” utworzono w celu zachowania unikatowego kompleksu roślinności wodnej, bagiennej i leśnej w krajobrazie pagórków kemowych i zbiorników wodnych.
W Nadleśnictwie Oborniki w rezerwacie „Dołęga” objęto ochroną
stanowisko skrzypu olbrzymiego. Rezerwat „Promenada” utworzono dla
ochrony grądu środkowoeuropejskiego z okazałymi dębami i sosnami. Łanowo występuje tu kokorycz pusta, spotkać można ziarnopłon wiosenny
i przytulię leśną. Znaleziono tu gniazdo niezwykle rzadkiego remiza.
Rezerwat „Słonawy” powołano w dolnym odcinku rzeki Wełny w celu ochrony miejsc tarliskowych ryb dwuśrodowiskowych: łososia i troci
wędrownej, a także słodkowodnych: pstrąga potokowego, lipienia i certy.
Niestety, dwa pierwsze gatunki już tutaj nie występują. Dzięki urozmaiconemu podłożu, zmiennej głębokości wody (od 20 cm do ponad 1 m) oraz
obfitym zasobom pokarmu znajduje się tutaj jedno z największych tarlisk
ryb w dorzeczu Warty. Niegdyś było to zarazem najdalej od morza położone tarlisko łososia w dorzeczu Odry. Swego rodzaju ciekawostką jest
fakt, że niedaleko ujścia Wełny złowiono w 1951 r. ostatniego w Warcie
jesiotra. Oprócz wymienionych gatunków ryb występują także: boleń,
brzana, jelec, kleń, koza oraz głowacz białopłetwy, dla którego rzeka Wełna jest jedynym w Wielkopolsce znanym miejscem bytowania. Ryby to
zresztą nie jedyny skarb tego rezerwatu – żyją tutaj również interesujące
gatunki ptaków, m.in. zimorodek, remiz, słowik szary i dzięcioł zielony.
W rezerwacie „Wełna” przedmiotem ochrony są niezwykle rzadkie
w Wielkopolsce okazy flory i fauny wartkich wód Wełny. Na skorupach
małżów i kamienistym dnie żyje krasnorost Thorea ramosissima – to stanowisko uważa się za jedyne w kraju. Obecność innego rzadkiego kra249
snorostu Hildebrandia rivularis świadczyłaby o górskim charakterze tego
odcinka nizinnej przecież rzeki. Z roślin naczyniowych warto wymienić
częściowo chronioną paprotkę zwyczajną oraz łuskiewnika różowego –
roślinę pasożytniczą. Odnotowano tu obecność 31 gatunków mięczaków
wodnych, m.in. trzy gatunki skójek i ślimaki, wśród nich rozdepkę rzeczną i przytulika strumieniowego. Z ryb występują: pstrąg potokowy, brzana, jelec, kleń i inne. Również bogata awifauna zdaje się potwierdzać górski charakter tego odcinka Wełny. Żyją tu: zimorodek, siniak, dzięcioły
zielony i średni, zniczek oraz pliszka górska.
Wreszcie rezerwat „Świetlista Dąbrowa” otacza ochroną zanikający
na Niżu Polskim las typu świetlistej dąbrowy z wieloma gatunkami rzadkiej flory (m.in.: pięciornikiem białym, bukwicą zwyczajną, jaskrem wielokwiatowym, miodunką wąskolistną, pajęcznicą gałęzistą, janowcem
barwierskim, dziurawcem skąpolistnym, kruszczykiem szerokolistnym,
goryszem sinym) i fauny (z bielikiem, żurawiem, kaniami rudą i czarną,
kobuzem, puszczykiem).
W Nadleśnictwie Krucz utworzono rezerwat „Wilcze Błoto”, gdzie
poddano ochronie bezodpływowy akwen otoczony borem sosnowym na
wydmach. W strefie brzegowej wykształcił się pływający kożuch mchów
torfowców, na który stopniowo wkraczają: sosna, brzoza omszona i olsza
czarna. Podziwiać tu można lilie wodne, szuwary wielkoturzycowe, torfowisko przejściowe z turzycą nitkowatą, wysokotorfowiskowe mszary
środkowoeuropejskie, zespół olsu porzeczkowego i brzeziny bagiennej.
Rosną tu: rosiczka okrągłolistna i długolistna, grążel żółty, grzybienie białe, bobrek trójlistny, siedmiopalecznik błotny, szalej jadowity.
„Bagno Chlebowo” to rezerwat ścisły o powierzchni 4,5 ha, położony
na środkowej terasie Warty w Puszczy Noteckiej, niedaleko wsi Chlebowo,
ok. 10 km na północny zachód od Obornik. To wybrany, najciekawszy
fragment torfowiska o łącznej powierzchni 509,5 ha. Całe torfowisko,
w większości dziś już osuszone, jest największym tego typu ekosystemem
w Wielkopolsce. Rezerwat ścisły został utworzony w celu zachowania torfowiska wysokiego z charakterystycznymi dla takiego biotopu zespołami roślin, z występującymi w dolince torfowcami, wełnianką wąskolistną i rosiczką okrągłolistną. Kępami rosną: wełnianka pochwowa,
250
LKP Puszcza Notecka
W rezerwatach „Słonawy” i „Wełna” żyje m.in. zimorodek (G. i T.K.)
żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna i inne rośliny. W rzadkim
drzewostanie sosnowo-brzozowym spotkać można m.in. bagno zwyczajne i borówkę bagienną. Na torfowisku występuje też rzadki gatunek wodnego pluskwiaka Glaenocorisa propinqua, spotykanego poza tym miejscem jedynie w Toporowym Stawie w Tatrach. Liczne są ślady obecności
bobrów, gniazdują żurawie, brodźce samotne i bekasy, duża jest populacja żmii zygzakowatej.
Przez Puszczę Notecką przebiegają setki kilometrów szlaków turystycznych – pieszych, rowerowych, do jazdy konnej. To praktycznie niewyczerpane źródło wrażeń. Każda wyprawa przynosi nowe odkrycia. Wprawdzie
bezkresny las wielokroć dominuje w krajobrazie, ale monumentalne piękno drzew podziwiać można nie tylko w nim. Region obfituje m.in. we
wspaniałe parki podworskie, zakładane najczęściej na przełomie XVIII
i XIX w. Tylko na obszarze Nadleśnictwa Sieraków jest takich parków 11.
Nie brak w nich bardzo starych drzew, w tym pomników przyrody.
Oferta edukacyjna LKP „Puszcza Notecka” jest wszechstronna i wciąż
wzbogacana. Nadleśnictwa udostępniają różne obiekty – od obszernych,
251
drewnianych wigwamów leśnych i wiat edukacyjnych, wyposażonych
w stoły i ławy, z miejscem na ognisko, po punkty edukacji leśnej i dobrze
wyposażone izby edukacyjne. Z miejsc tych często biorą początek ścieżki
przyrodniczoleśne.
W listopadzie 2006 r. w Nadleśnictwie Potrzebowice oddano do użytku najnowszą inwestycję – Izbę Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. Mieści się
ona w zabytkowej oficynie z początku XX w., tzw. Staszicówce, i może przyjąć jednorazowo do 50 osób. Dysponuje dużą salą z kominkiem i wygodnym zapleczem socjalnym. W przyszłości na piętrze budynku powstanie
hotel. Obiekt przystosowany jest dla osób niepełnosprawnych. Salę edukacyjną wyposażono w specjalistyczny sprzęt audiowizualny do zajęć z zakresu edukacji leśnej, mikroskopy, kamerę mikroskopową, zestawy preparatów, liczne gabloty z kolekcjami owadów, siewek, próbek drewna i nasion
oraz w bogatą bibliotekę. Tuż obok budynku znajduje się leśna ścieżka
przyrodniczo-edukacyjna „Dziewanna” o długości 1,8 km. Prowadzi ona
m.in. przez fragment pożarzyska z 1992 r., poletko łowieckie oraz zabytkowy park. Na trasie rozmieszczonych jest 26 tablic informacyjno-poglądowych, które zapoznają odwiedzających z licznie występującymi tu gatunkami flory i fauny oraz pracą leśnika. W pobliżu ścieżki zlokalizowana jest
wiata edukacyjna, w której można prowadzić zajęcia terenowe. Bezpośrednio do zabytkowego parku przylega nowo powstałe arboretum.
Przy drodze Drawsko – Chełst w leśnictwie Łężno powstała ścieżka
przyrodniczoleśna „Rajczywiec”. Rozpoczyna się i kończy parkingiem
leśnym. Ma ok. 5,5 km długości. Na jej trasie znajduje się 12 tablic, opisujących najciekawsze miejsca, m.in.: uprawy pochodne, pomniki przyrody
(głazy i drzewa), zbiornik retencyjny, Dolinę Noteci.
W Nadleśnictwie Oborniki w 2004 r. oddano do użytku Leśną Izbę
Edukacyjną Puszczy Noteckiej, wyposażoną w liczne eksponaty, plansze
oraz okazy świata roślin i zwierząt. Ekspozycja ilustruje historię leśnictwa
w Polsce i Puszczy Noteckiej, zasady hodowli, ochrony i użytkowania lasu oraz gospodarkę łowiecka. Wystawiono piękne trofea łowieckie – zwierzyny upolowanej w Puszczy Noteckiej.
Planując jednodniowy pobyt w Puszczy Noteckiej, zorganizowane
grupy najczęściej wybierają jeden z wariantów. Pierwszy to zapoznanie
252
LKP Puszcza Notecka
Izba Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Potrzebowicach, urządzona w zabytkowej oficynie
z początku XIX w., tzw. Staszicówce (P.K.)
Młodzież na trasie ścieżki przyrodniczoleśnej „Rajczywiec” (P.K.)
253
się z ekspozycją w izbie (ok. 1 godz.), potem lekcja na ścieżce dydaktycznej „Ochrona przyrody a łowiectwo”, zlokalizowanej w odległości
ok. 2 km od izby, przy strzelnicy myśliwskiej „Flinta” w Dąbrówce Leśnej
(również ok. 1 godz.), następnie ognisko w wigwamie nieopodal. Wariant
drugi to wizyta w Stobnicy. Tutaj znajdują się zagrody koników polskich,
hodowla głuszca i cietrzewia oraz „Wilczy Park” (hodowla wilków pod
bezpośrednią obserwacją naukową) Terenowej Stacji Doświadczalnej Katedry Zoologii Akademii Rolniczej w Poznaniu. Do niedawna ośrodek
prowadził również próby hodowli dropia – gatunku ptaka, który całkowicie wymarł w Polsce, a jego byt świecie jest zagrożony. Sukcesem zakończyła się za to reintrodukcja bobra europejskiego w Polsce Zachodniej.
Dzięki staraniom stacji po siedmiu wiekach nieobecności zwierzę to
wróciło do Wielkopolski, gdzie ma ogromne znaczenie dla właściwego
funkcjonowania ekosystemów.
W odległości ok. 1,5 km od Stobnicy zaczyna się ścieżka dydaktyczna
„Dolina Kończaka”, zlokalizowana w leśnictwach Kiszewko i Podlesie,
zaczynająca się na parkingu przy drodze leśnej łączącej Stobnicę z Boruszynem. Trasa liczy ok. 7,7 km długości, a jej przejście w tempie spacerowym zajmuje ok. 4–5 godzin. Oznaczona jest w terenie sylwetką bobra.
Na ścieżce ustawiono 12 tablic informacyjnych, których celem jest przybliżenie procesów i prac związanych z gospodarką leśną i ochroną przyrody. Trasa ścieżki prowadzi łatwo dostępnymi drogami wzdłuż strumienia Kończak. Obok parkingu i przy tablicach ustawiono stoły z ławeczkami, gdzie można odpocząć.
Można też się udać na ścieżkę dydaktyczną „Dębowy Las”, wytyczoną na terenie leśnictwa Daniele. Ścieżkę poprowadzono wśród drzewostanów gospodarczych i w rezerwacie „Świetlista Dąbrowa”. Licząca łącznie ok. 6 km długości trasa (ok. 4 godz. zwiedzania) ma 12 przystanków
dydaktycznych. Oznaczono ją symbolem liścia dębu. Dojazd środkami
komunikacji publicznej jest utrudniony, dlatego na początku ścieżki zorganizowano wygodny parking dla pojazdów. Ognisko można urządzić
w dużym wigwamie.
Ścieżka dydaktyczna „Dolina Wełny” w Nadleśnictwie Oborniki,
zlokalizowana w leśnictwie Rożnowo, ma długość 16,5 km. Zaprojekto254
LKP Puszcza Notecka
wano ją z myślą o turystyce konnej i rowerowej; oznaczono sylwetką
konia. Początek ścieżki znajduje się przy stacji kolejowej w Rożnowie,
a kończy przy leśniczówce. Ścieżka liczy 21 przystanków tematycznych,
skupiających uwagę m.in. na takich zagadnieniach, jak: uprawa leśna,
las mieszany, stanowisko mrówki rudnicy, Muzeum Młynarstwa i Wodnych Urządzeń Przemysłu Wiejskiego w Jaraczu, rzeczny ekosystem
Wełny, bory sosnowe, żeremia bobrowe, odnowienie naturalne, drzewostany liściaste, podrost, młody drzewostan – drągowina, gospodarczy drzewostan nasienny, drzewa doborowe, pomnik przyrody – dąb
szypułkowy.
W Nadleśnictwie Wronki, na peryferiach miasta, powstała ścieżka
dydaktyczna „Sosnowym szlakiem”. Nazwa ścieżki pochodzi od drzewostanów sosnowych, charakterystycznych dla borów dominujących
w Puszczy Noteckiej. Ścieżka liczy ok. 10 km i jest efektem współpracy
leśników z nauczycielami i uczniami z Nowej Wsi. Na szlaku ustawiono
tablice (jest ich 10), opisujące poszczególne etapy, np.: „Skrzydlaci mieszkańcy lasu”, „Formy ochrony przyrody”, „Las skarbcem człowieka”, „Zwierzęta aktywne, gdy jest ciepło”, „Rośliny runa”, „Miasto mrówek”. Na jednym z przystanków znajduje się figurka Matki Boskiej Puszczańskiej –
miejsce duchowej refleksji. Dużym zainteresowaniem cieszą się lekcje
w stacji meteorologicznej położonej przy siedzibie Nadleśnictwa Wronki, w Nadolniku.
Ścieżka przyrodniczoleśna w Nadleśnictwie Krucz przebiega przez
tereny leśnictw Ciszkowo i Gniewomierz. Podzielona jest na trzy części
– pieszą o długości ok. 5 km, pieszą lub rowerową o długości ok. 12 km
oraz rowerową o długości ok. 20 km. Na ścieżce znajduje się 26 przystanków. Części pierwsza oraz druga biegną w terenie bardzo urozmaiconym
pod względem przyrodniczym, krajobrazowym i turystycznym. W pobliżu ścieżki znajdują się trzy duże zbiorniki wodne – zbiornik retencyjny,
Jezioro Hamrzyskie oraz Jezioro Kruteckie. Część trzecia ścieżki to typowy fragment Puszczy Noteckiej z bardzo ubogimi siedliskami oraz wałami wydmowymi. Na początku ścieżki znajdują się: sala dydaktyczna
z licznymi eksponatami edukacyjnymi, wiata dla ok. 50 osób w parku
przy siedzibie nadleśnictwa (mieszczącej się w zabytkowym dworku
255
z pierwszej połowy XIX w.), leśna klasa pod gołym niebem oraz grupy
tablic edukacyjnych.
Na terenie Nadleśnictwa Sieraków zlokalizowane jest Centrum
Edukacji Przyrodniczej w Chalinie, gdzie w zabytkowym dworze mieści się dyrekcja Sierakowskiego Parku Krajobrazowego. Obiekt otacza
wspaniały, kilkuhektarowy park dworski, wokół którego znajdują się
trzy ścieżki przyrodniczoleśne. Z kolei przy schronisku „Chata Zbójców” w Bucharzewie koło Sierakowa nadleśnictwo wytyczyło ścieżkę
dydaktyczną „Ostępy Puszczy Noteckiej”. Ma 3 km długości i przebiega przez typowy teren puszczański. 10 tablic zawiera informacje o fazach rozwojowych drzewostanu, funkcjach lasu, działaniach leśników,
lasach w Polsce, pożytkach z lasu. Z tablicy „Ptasi zegar” można dowiedzieć się o czasowych różnicach w aktywności biologicznej poszczególnych gatunków ptaków.
O tym, jak wygląda praca leśnika, opowiada ścieżka przyrodnicza
„Marianówka”. Ma długość 2,5 km i rozpoczyna się pod pomnikowym
dębem „Józef ” – najgrubszym drzewem Puszczy Noteckiej.
Oprócz tego leśnicy z Nadleśnictwa Sieraków przygotowali obok siedziby nadleśnictwa plac edukacyjny „Leśna przygoda”, na którym dowiedzieć się można, co to są typy siedliskowe lasu, poznać biologię zwierząt leśnych oraz ich „mieszkania”.
Na terenie Nadleśnictwa Karwin utworzono leśną ścieżkę dydaktyczną „Lubiatowskie Uroczyska” o długości 4,5 km, na której zlokalizowano osiem przystanków. Ścieżka znajduje się na terenie rezerwatu o tej
samej nazwie. Jednym z ciekawszych przystanków jest punkt widokowy,
z którego rozpościera się przepiękny widok na dwa pozostałe rezerwaty.
Jeden jest półwyspem pomiędzy jeziorami, drugi zamieszkuje licząca ponad 150 gniazd kolonia kormoranów. Ponadto do celów edukacyjnych
przystosowano świetlicę, znajdującą się w siedzibie nadleśnictwa. Miejscem dość licznie odwiedzanym przez grupy szkolne jest szkółka leśna.
W siedzibie Nadleśnictwa Międzychód urządzono świetlicę wyposażoną w gabloty, pomoce dydaktyczne i sprzęt multimedialny. Zajęcia
można też prowadzić w drewnianej wiacie ze stołami i ławami w szkółce
leśnej w Kaplinie. Jest tu grill i miejsce na ognisko. Głównym jednak
256
LKP Puszcza Notecka
Dwór Myśliwski w Gniewomierzu nad Jeziorem Hamrzyskim (P.F.)
obiektem wykorzystywanym w edukacji leśnej jest leśna ścieżka edukacyjna o długości 1,5 km, położona na terenie wspomnianej szkółki leśnej.
Ścieżkę zaprojektowano głównie dla dzieci przedszkolnych, uczniów ze
szkół podstawowych i gimnazjów. Wyposażona jest w kolorowe tablice
edukacyjne oraz różne eksponaty.
W nadleśnictwie wytyczono też leśną ścieżkę dydaktyczną „Bobrowy
zakątek” o długości 5 km (11 przystanków). Powstała ona w celu zaprezentowania społeczeństwu, zwłaszcza młodzieży szkolnej, walorów przyrodniczych i kulturowych tego fragmentu Puszczy Noteckiej.
257
Nadleśnictwo Oborniki
Dąbrówka Leśna
ul. Gajowa 1
64-600 Oborniki
tel.: (061) 297 13 02
fax: (061) 297 13 61
www.poznan.lasy.gov.pl/oborniki
[email protected]
Nadleśnictwo Sieraków
Bucharzewo
64-410 Sieraków
tel.: (061) 295 20 81, 295 31 20
fax: (061) 295 20 65
www.poznan.lasy.gov.pl/sierakow
[email protected]
Nadleśnictwo Krucz
Krucz 28
64-720 Lubasz
tel.: (067) 255 18 25
fax: (067) 255 18 97
[email protected]
Nadleśnictwo Potrzebowice
Potrzebowice 1
64-730 Wieleń
tel.: (067) 256 20 90
fax: (067) 256 24 92
[email protected]
258
Nadleśnictwo Wronki
Nadolnik 1
64-510 Wronki
tel.: (067) 254 01 48
fax: (067) 254 05 78
[email protected]
Nadleśnictwo Karwin
ul. 1. Brygady 18
66-540 Drezdenko
tel.: (095) 762 13 90
fax: (095) 762 05 90
[email protected]
Nadleśnictwo Międzychód
os. Przedlesie 12
64-400 Międzychód
tel.: (095) 748 20 91, 748 20 92
fax: (095) 748 20 91
[email protected]
17
LKP
Puszcza
Świętokrzyska
LKP Puszcza Świętokrzyska
P
owstały w grudniu 2004 r. Leśny Kompleks Promocyjny „Puszcza Świętokrzyska” obejmuje tereny o wielkim bogactwie przyrodniczym. Obfituje też w miejsca związane z wydarzeniami historycznymi, w tym z początkami gospodarki leśnej na ziemiach polskich.
Rozległy kompleks o powierzchni ponad 68 tys. ha otacza Kielce oraz
Świętokrzyski Park Narodowy, będąc w części jego otuliną. Tworzą go nadleśnictwa wchodzące w skład RDLP w Radomiu: Suchedniów, Zagnańsk,
Łagów, Kielce, Daleszyce oraz obręb Rataje z Nadleśnictwa Skarżysko.
LKP znajduje się w całości na terenie województwa świętokrzyskiego
i zajmuje pokaźny obszar dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Cały teren leży w zlewniach rzek, lewobrzeżnych dopływów środkowej Wisły, tj. Nidy,
Czarnej Staszowskiej, Koprzywianki, Kamiennej, lłżanki i Pilicy.
Zróżnicowanie geologiczne i wysokościowe powoduje znaczną mozaikowatość gleb, wpływając na strukturę siedliskową. Siedliska wyżynne
i górskie zajmują tu łącznie ok. 64% powierzchni leśnej, w tym las mieszany wyżynny prawie 40%, a las wyżynny ok. 17%.
Znajdziemy tu wyżynne, podgórskie i górskie kompleksy leśne, ze znacznym udziałem drzewostanów naturalnych, zwłaszcza jodłowych i bukowych
z domieszką jaworu, grabu i modrzewia. Specyfiką gospodarki leśnej na tym
obszarze jest dominująca pozycja drzewostanów mieszanych oraz bardzo
urozmaicony skład gatunkowy, szczególnie zaś naturalne odnawianie się lasu, zwłaszcza jodły. Świętokrzyscy leśnicy szanują ów dany im przez przyrodę
skarb. Dość powiedzieć, że w 2005 r. ponad połowa odnowień na terenie LKP
odbywała się właśnie siłami natury. Są tu jednak liczne powierzchnie, gdzie
odnowienia naturalne stanowią nawet ponad 90% ogółu odnowień. Podobne
zjawiska, a zwłaszcza tak duże ich nasilenie, są w kraju prawdziwą rzadkością.
260
Okazałe jodły
w Nadleśnictwie
Suchedniów (K.F.)
Lasy ochronne zajmują na obszarze LKP 86% powierzchni leśnej. Ponad 30% ich ogółu przyznano ten status z racji położenia wokół obszarów
zurbanizowanych (lasy podmiejskie, pełniące funkcje wypoczynkowe
i rekreacyjne), prawie 26% to lasy wodochronne, 15% – glebochronne,
14% – mające chronić przed szkodliwym oddziaływaniem przemysłu.
Obecnie 30% drzewostanów w pełni odpowiada składem gatunkowym siedliskom, prawie 50% legitymuje się częściową zgodnością, a tylko 11% odznacza się niezgodnością składu gatunkowego z siedliskiem.
O szczególnym bogactwie gatunkowym może świadczyć fakt, że 42%
lasów LKP to drzewostany przynajmniej czterogatunkowe, w 32% notuje
się dwa lub trzy podstawowe gatunki drzew, a tylko 26% to drzewostany
jednogatunkowe.
261
Na ponad połowie powierzchni leśnej gatunkami panującymi są sosna
i modrzew, prawie czwartą część zajmuje jodła, niespełna 10% – buk. Następne w kolejności są: brzoza – 4,1%, dąb, klon, jawor, wiąz i jesion –
łącznie 3,4%, olsza – 2,5%, świerk – 1,1%, grab – 0,4%, osika – 0,1%.
Wobec widocznej gołym okiem naturalności wielu obszarów leśnych,
gospodarka leśna nie może być tu sztampowa i musi charakteryzować się
ponadprzeciętnym dopasowaniem stosowanych zabiegów hodowlanych,
ochronnych, a w końcu techniki pozyskania drewna, do konkretnych,
bardzo zróżnicowanych lokalnie warunków przyrodniczoleśnych. I tak
też się dzieje – udział rębni zupełnych (przy pozyskaniu drewna usuwa się
wówczas wszystkie drzewa na powierzchni zrębowej) nie przekracza tu
8%. Ponad 67-procentowy udział mają skomplikowane i znacznie bardziej pracochłonne, kosztowniejsze rębnie stopniowe, a dalsze 21% – rębnie częściowe, obie formy o zróżnicowanej strukturze przestrzennej i rozłożone w czasie, co otwiera drogę do udanych odnowień naturalnych. Na
pozostałej części mają zastosowanie rębnie gniazdowe.
Las na terenie LKP, jak przytłaczająca większość lasów w Polsce, jest
własnością państwową i jako taki – powszechnie dostępny. Są jednak tego
ujemne strony, np. ogromna presja niezliczonych rzesz turystów na świętokrzyskie zielone ostępy. Można by długo opisywać zmagania leśników
z miłośnikami organizowanych na dziko, na leśnych drogach i bezdrożach, rajdów samochodowych, motocyklowych, na tzw. quadach itd. Inni
wolą konne eskapady wśród drzew albo po szlakach przeznaczonych do
turystyki pieszej i rowerowej. Problemem są dzikie wysypiska śmieci,
urządzane przez miejscową ludność, zaśmiecanie lasu przez turystów czy
wreszcie dewastacja leśnej infrastruktury. Szczególnie atrakcyjne fragmenty lasu są zadeptywane, a w sezonie zbioru grzybów i jagód bezceremonialnie niszczone jest runo leśne. W okresie przedświątecznym giną
z lasu młode jodły i świerki, a przez cały rok są okaleczane dla zdobycia
najpiękniejszych gałązek na tzw. stroisz i wieńce pogrzebowe. Odwieczną
plagą są kradzieże drewna. Z tymi wszystkimi problemami leśnicy borykają się na co dzień, licząc, że edukacja leśna społeczeństwa, którą się
zajmują, zacznie uprzytamniać ludziom, jak wielką krzywdę wyrządzają
lasom, a w końcu i samym sobie.
262
Na każdym kroku znajdujemy wśród leśnych ostępów miejsca związane z wydarzeniami historycznymi, a atrakcyjność LKP podnoszą liczne,
dobrze zachowane zabytki kultury materialnej w postaci obiektów budownictwa świeckiego i sakralnego, również świadectwa wczesnego
osadnictwa oraz początków i burzliwego rozwoju przemysłu na terenie
dawnego Zagłębia Staropolskiego.
Warto zauważyć, że rozgrywały się tu również historyczne wydarzenia
ważne dla rozwoju polskiego leśnictwa. W 1826 r. na teren ówczesnego
leśnictwa Bodzentyn w Siekiernie została przeniesiona z Lubochni koło
Spały Szkoła Praktyczna Leśna, w której zajęcia terenowe odbywali studenci Szkoły Szczególnej Leśnictwa. Władze carskie zlikwidowały szkołę
w 1832 r. na fali represji po powstaniu listopadowym, w którym to zresztą
wziął udział niemalże cały personel leśnictwa Bodzentyn. I jeszcze tylko
jedna kartka z kalendarza: w Suchedniowie w latach 1902–1914 działała
Szkoła Konduktorów Leśnych. Początkowo kształciła tylko rosyjski średni personel leśny, ale po rewolucji 1905 r. – również Polaków.
LKP należy do najcenniejszych obszarów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych regionu świętokrzyskiego. Świadczy o tym pięć parków krajobrazowych (Cisowsko-Orłowiński, Sieradowicki, Suchedniowsko-Oblęgorski, Chęcińsko-Kielecki, Jeleniowski), jeden obszar
chronionego krajobrazu, 22 rezerwaty o łącznej powierzchni 1520 ha,
24 użytki ekologiczne, dwa stanowiska dokumentacyjne, pięć zespołów
przyrodniczo-krajobrazowych i duża liczba pomników przyrody.
W celu realizacji funkcji ekologicznych w LKP „Puszcza Świętokrzyska” uznano za priorytet rezygnację ze zrębów zupełnych w lasach
ochronnych i odstąpienie od użytkowania siedlisk bagiennych, zachowanie bagien, moczarów, trzęsawisk, retencjonowanie wody oraz dalsze
zwiększanie liczby i powierzchni form ochrony przyrody w lasach, w tym
rezerwatów przyrody. Wśród zadań w tej dziedzinie znalazły się m.in.
program restytucji cisa pospolitego oraz ochrona wartości genetycznych
drzew leśnych. Istotne znaczenie będzie też miało zastosowanie rębni
przerębowej w zagospodarowaniu drzewostanów jodłowych. Niezbędne
będzie również prowadzenie ustawicznej inwentaryzacji roślin, zwierząt
i innych organizmów chronionych w całym LKP, przy czym uzyskane in263
formacje posłużą opracowaniu map występowania gatunków chronionych i korekcie planów pozyskania drewna i zagospodarowania lasu.
Na terenie Nadleśnictwa Kielce utworzono 10 rezerwatów:
Rezerwat częściowy „Jaskinia Raj” obejmuje wychodnie wapieni dewońskich wraz ze słynną jaskinią krasową „Raj” o najbogatszej, z dotychczas odkrytych w Polsce jaskiń, szacie naciekowej. Chroni też namuliska
zawierające cenne warstwy kulturowe. Sieć korytarzy ma tu długość 240 m,
z których 180 m udostępniono zwiedzającym. Obszar poddany ochronie
porasta las sosnowy z domieszką dębu i jodły. W warstwie podszytu
występują grab, dąb, leszczyna, berberys i róża. Runo leśne reprezentują
liczne gatunki roślin chronionych, takich jak: lilia złotogłów, sasanka łąkowa, wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity i widłak jałowcowaty.
„Biesak-Białogon” to rezerwat geologiczny utworzony w celu zachowania wychodni skał ordowickich i kambryjskich. Można tu zobaczyć
układ warstw skalnych, system uskoków i rys, mówiących o tektonice tego obszaru. Drzewostan tworzy sosna z niewielką domieszką dębu, buka,
jodły i osiki na dwóch typach siedlisk – borze świeżym i borze mieszanym wyżynnym.
Rezerwat częściowy „Milechowy” chroni zbiorowiska leśne o cechach
naturalnych oraz kserotermiczny zespół zaroślowy i murawowy. Można tu
podziwiać wychodnie skalne oraz „Jaskinię Piekło” – pomnik przyrody.
Z punktu widokowego roztacza się piękna panorama. W krajobrazie dominują leśne wzgórza chęcińskie. Reprezentowane są cztery typy siedliskowe:
bór świeży, bór mieszany świeży, las mieszany wyżynny i las wyżynny. Bogata flora rezerwatu obfituje w rośliny chronione, takie jak: wiśnia karłowata,
wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów, zawilec wielokwiatowy, bluszcz pospolity oraz w częściowo chronione: marzanka wonna i konwalia majowa.
Rezerwat częściowy „Karczówka” otacza ochroną blisko dwustuletni
las sosnowy okalający zabytkowy klasztor z XVI w. oraz pomnik powstańców z 1863 r. W przeszłości na stromych zboczach tutejszego wzgórza wydobywano galenę – rudę ołowiu. Zinwentaryzowano tu 3220 szybów górniczych.
Rezerwat częściowy „Sufraganiec” obejmuje malowniczy fragment lasu mieszanego z udziałem jodły, dębu, sosny i świerka oraz roślinności cha264
W rezerwacie „Sufraganiec” (K.F.)
265
rakterystycznej dla Gór Świętokrzyskich, położony nad meandrami rzeki
Sufraganiec, wcinającej się w strome zbocza z wychodniami skalnymi.
Rezerwat częściowy „Kręgi Kamienne” chroni utwory geologiczne
(piaskowce dolnotriasowe), zabytki kultury materialnej („Kamienne Kręgi”, uznawane za prehistoryczny, pogański ośrodek kultowy) oraz kserotermiczną szatę roślinną. Położony jest w kompleksie leśnym, w szczytowej części masywu Pasma Tumlińskiego, należącego do najciekawszych
morfologicznie fragmentów Gór Świętokrzyskich. Dużą atrakcją są naturalne wychodnie geologiczne dolnotriasowych piaskowców, charakteryzujących się bogactwem struktur i ciekawą, czerwonobrunatną barwą.
W centrum „Kręgów” znajduje się murowana kapliczka pod wezwaniem
Przemienienia Pańskiego, pochodząca z 1850 r.
Rezerwat częściowy „Barania Góra” obejmuje zróżnicowane zbiorowiska leśne, głównie jodłowo-bukowe (oba te gatunki występują na granicy naturalnego zasięgu). Położony jest we wschodniej części Pasma Oblęgorskiego. Są tu malownicze wąwozy lessowe, miejscami przekształcone
w nieckowate dolinki. W bogatym runie stwierdzono występowanie ponad 120 gatunków roślin naczyniowych, w tym wielu rzadkich i podlegających ochronie. Są wśród nich: widłak wroniec, wawrzynek wilczełyko,
barwinek pospolity, łanowo występujący bluszcz pospolity, marzanka
wonna, kruszyna pospolita, wierzbownica górska, narecznica szerokolistna, kopytnik pospolity, kokoryczka okółkowa.
Rezerwat częściowy „Góra Żakowa” powstał dla zachowania pozostałości dawnego górnictwa skalnego i kruszcowego, naturalnych wapiennych form skałkowych, również lasu kserotermicznego z licznymi
gatunkami roślin chronionych. Górzysty teren porasta młody las dębowy,
przechodzący w dębowo-bukowy i bukowy. Domieszką są osika, grab, lipa i brzoza. W podszycie występują: leszczyna, dereń, trzmielina, jałowiec, a runo tworzy bogate zbiorowisko roślin ciepło- i światłolubnych.
Powszechnie występują tu gatunki chronione: lilia złotogłów, podkolan
biały, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity.
Rezerwat „Góra Dobrzeszowska” obejmuje światowej rangi obiekty
archeologiczne związane z kultami przedchrześcijańskimi. Są to m.in.:
kamienne wały, liczne głazy z wyraźnymi śladami obróbki, w tym „ka266
mień ofiarny” i „kamień centralny”. Góra Dobrzeszowska (zwana dawniej Wzgórzem Langiewicza) była terenem jednej z największych bitew
partyzanckich na Kielecczyźnie, stoczonej 29–30 września 1944 r., która
przeszła do historii jako bitwa pod Gruszką. Rezerwat reprezentuje również ciekawe walory przyrodnicze. Na zalesionej Górze Dobrzeszowskiej,
na siedlisku lasu świeżego wyżynnego, występuje głównie jodła pospolita,
sosna zwyczajna i modrzew. Ale rosną tam również imponujące okazy
dębu, buka zwyczajnego i klonu jaworu. W runie leśnym występują rośliny rzadkie i chronione, m.in.: wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity,
konwalia majowa, paprotka zwyczajna i przylaszczka pospolita.
Rezerwat „Perzowa Góra” obejmuje ochroną naturalne odsłonięcia
piaskowca triasowego, tworzącego liczne naturalne formy skalne: ambony, progi i bloki skalne. Najciekawsza z nich to znajdująca się u szczytu
wzniesienia jaskinia szczelinowa – „Grota św. Rozalii” z kaplicą św. Rozalii, z którą wiążą się tradycje kultowe. Z przyrodniczego punktu widzenia
szczególnie godne uwagi są fragmenty żyznej buczyny karpackiej z takimi roślinami runa, jak: żywiec cebulkowy, żywiec gruczołowaty, czosnek
niedźwiedzi, przytulia wonna, kokorycz pusta, gajowiec żółty, turzyca
palczasta czy łuskiewnik różowy.
W Nadleśnictwie Daleszyce utworzono trzy rezerwaty:
Rezerwat częściowy „Radomice” służy zachowaniu zbiorowiska leśnego z naturalnie występującym cisem (największe stanowisko na Wyżynie Małopolskiej) oraz rzadkiej flory łąkowej torfowiska niskiego. Na terenie rezerwatu stwierdzono 16 gatunków objętych prawną ochroną ścisłą i siedem ochroną częściową. Na uwagę zasługuje runo leśne z bardzo
rzadko spotykanymi gatunkami porostów i mszaków. Na torfowisku występuje pięć gatunków ślimaków wodnych, siedem gatunków ślimaków
lądowych oraz jeden gatunek małża.
Rezerwat „Białe Ługi” utworzono w celu zachowania największego
w regionie naturalnego kompleksu różnych typów torfowisk, w różnych
stadiach rozwojowych, wraz z cennymi zespołami roślinności bagiennej
i bogatą awifauną. Wraz z torfowiskiem w obrębie rezerwatu chronione
są otaczające je obszary leśne – szereg oligo- i eurotroficznych zbiorowisk
olsów, łęgów, grądów oraz oligotroficznych borów suchych i wilgotnych.
267
Rezerwat „Cisów” im. prof. Z. Czubińskiego obejmuje południowe
zbocze góry Włochy w Paśmie Lisowskim, zasadniczym zaś celem ochrony jest zachowanie naturalnych drzewostanów jodłowych i jodłowo-bukowych w wieku od 120 do 180 lat z domieszką sosny, modrzewia, jaworu, klonu, grabu i świerka. Zbiorowiska leśne reprezentują zespoły żyznej
buczyny karpackiej i częściowo łęgu jesionowego. Występują tu ponadto
liczne gatunki chronione roślin.
W Nadleśnictwie Łagów utworzono cztery rezerwaty:
Rezerwat leśny „Szczytniak” leży na terenie Jeleniowskiego Parku
Krajobrazowego. Szczytniak (554 m n.p.m.), zwany również Górą Opacza, to najwyższy szczyt Pasma Jeleniowskiego, położonego na wschodnim skraju Gór Świętokrzyskich. Zbudowany jest z piaskowców kwarcytowych. Na północnym jego stoku znajduje się największe w Górach
Świętokrzyskich gołoborze – rumowisko skalne utworzone z twardych
piaskowców kwarcytowych, charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich.
Składa się jednak z mniejszych bloków niż np. słynne gołoborza łysogórskie. I właśnie gołoborze na Szczytniaku jest tu głównym przedmiotem
ochrony. W wyniku ekspansji roślinności stopniowo zarasta, a powierzchnia głazów pokrywa się mchami, w szczelinach zaś bloków skalnych pojawiają się paprocie, maliny, jeżyny i niewielkie drzewa. Gołoborze otacza
wielogatunkowy las o charakterze naturalnym, w wieku 80–120 lat.
W drzewostanie przeważa buk z domieszką jodły i jaworu. Podszyt tworzą: podrost grabu i jodły oraz jarzębina i leszczyna. W rezerwacie rosną
też rośliny zielne, m.in. bluszcz pospolity, czworolist pospolity oraz naskalne gatunki mchów.
„Małe Gołoborze” to leśny rezerwat przyrody na terenie Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego, położony w Paśmie Jeleniowskim Gór
Świętokrzyskich. Ochroną objęto tutaj podszczytowy fragment zalesionego północnego zbocza Góry Chocimowskiej (521 m n.p.m.) z doliną niewielkiego, okresowo płynącego strumienia. Teren rezerwatu porasta las
mieszany o strukturze piętrowej – żyzna buczyna górska i kwaśna buczyna niżowa. W drzewostanie przeważa buk, a domieszkę stanowią jodła
i jawor. Podszyt tworzą: podrost jaworu, grabu, buka i jodły oraz jarzębina i leszczyna. Runo reprezentowane jest przez gatunki roślin chronio268
nych i rzadkich, rosną tu m.in.: bluszcz pospolity, żywiec gruczołowaty,
tojeść gajowa, kokoryczka okółkowa i kopytnik pospolity, narecznica szerokolistna oraz gatunki mchów naskalnych.
Rezerwat „Góra Jeleniowska” obejmuje ochroną najwyższe partie
oraz zachodnie zbocze Góry Jeleniowskiej (535 m n.p.m.). Pod szczytem
góry znajduje się grupa ostańcowych skałek piaskowców kwarcytowych
o wysokości 2–5 m, a w kilku miejscach występują rumowiska skalne
w formie niewielkich gołoborzy. Chroniony jest tu zespół żyznej buczyny
górskiej; blisko stuletni las tworzy głównie buk z domieszką jodły. W runie leśnym występuje kilka gatunków roślin podlegających ochronie
prawnej: kopytnik pospolity, bluszcz pospolity, konwalia majowa i marzanka wonna.
Rezerwat leśny „Zamczysko” na terenie Cisowsko-Orłowińskiego Parku Krajobrazowego utworzono dla zachowania fragmentów bukowego lasu
mieszanego o charakterze pierwotnym. Można tu również podziwiać stanowiska archeologiczne, m.in. pozostałości świątyni prasłowiańskiej.
Rezerwat „Świnia Góra” – świadectwo majestatu dawnej Puszczy Świętokrzyskiej (K.F.)
269
Na terenie Nadleśnictwa Suchedniów powstało pięć rezerwatów:
Rezerwat ścisły „Świnia Góra” utworzono dla zachowania, w celach
naukowych i dydaktycznych, fragmentu lasu z naturalnymi i charakterystycznymi dla regionu Gór Świętokrzyskich zbiorowiskami drzewostanów mieszanych. Rosną tu i dożywają swych ostatnich dni jedne z najpiękniejszych w Polsce różnowiekowych i wielogatunkowych drzewostanów w wieku od 120 do 200 lat, dających świadectwo majestatu dawnej
Puszczy Świętokrzyskiej.
Rezerwat częściowy „Dalejów” o powierzchni ok. 88 ha ma na celu
zachowanie wartościowych, zbliżonych do naturalnych, drzewostanów
mieszanych (1,72 ha stanowią bagna). Drzewostany w wieku od 80 do 150
lat tworzą głównie jodła i modrzew polski z domieszką buka, dębu, sosny,
jaworu i świerka. Najistotniejszą osobliwością rezerwatu jest odnawiający
się naturalnie modrzew polski, którego niektóre egzemplarze są drzewami
doborowymi. Spotkać tu można ciekawy egzemplarz świerka wężowego.
Rezerwat częściowy „Góra Sieradowska” obejmuje wielogatunkowe
zbiorowiska leśne oraz prawnie chronioną i zagrożoną wyginięciem florę.
Obszar ochronny dotyczy części Góry Sieradowskiej w Paśmie Sieradowickim. Najbardziej charakterystycznym zespołem roślinnym jest tutaj
wyżynny bór jodłowy o charakterze „buczynowym” z bogatą roślinnością
wskaźnikową runa i licznymi roślinami chronionymi.
Rezerwat „Wykus” ma na celu zachowanie naturalnych, wielogatunkowych zbiorowisk leśnych. Obszar ten związany jest ściśle z historią walk
partyzanckich z okresu II wojny światowej. Teren dzisiejszego rezerwatu
i jego najbliższe okolice były miejscem zgrupowania jednego z największych oddziałów partyzanckich w Górach Świętokrzyskich – oddziału
mjr. Jana Piwnika „Ponurego”. Doszło tu do ciężkich walk z okupantem,
w wyniku których oddział został rozproszony. Wystawiony tu pomnik,
upamiętniający tragiczne wydarzenia, jest miejscem zjazdów i apeli żyjących uczestników tamtych walk, harcerzy oraz miejscowej ludności.
Rezerwat „Kamień Michniowski” utworzono w celu zachowania
naturalnych, wielogatunkowych zbiorowisk leśnych oraz ochrony wychodni skalnych piaskowca triasowego z występującą na nich ciekawą
roślinnością naskalną. Objęty ochroną teren porasta drzewostan o ce270
Pomnik na Wykusie, upamiętniający tragiczne wydarzenia II wojny światowej (K.F.)
chach lasu puszczańskiego, w którym dominuje odnawiająca się naturalnie jodła.
Wizytówką Nadleśnictwa Zagnańsk i całego regionu świętokrzyskiego jest słynny matuzalem – dąb „Bartek”, rosnący przy drodze z Zagnańska do Samsonowa.
„Bartek” to dąb szypułkowy (gatunek pospolity w całej nizinnej Polsce
i w górach). Mimo bardzo zaawansowanego wieku wciąż owocuje. Ma
3,14 m w pierśnicy (średnica na wysokości 1,3 m), obwód pnia na tej samej wysokości – 9,85 m, a przy ziemi – 13,4 m, wysokość – 30 m, rozpiętość korony – 20 x 40 m. Owiany legendami, jest jednym z najstarszych
drzew polskich – liczy sobie ok. 700 lat. W 1829 r. miał 14 konarów głównych i 16 bocznych. Do dziś pozostało osiem konarów głównych. Niestety, systematycznie próchnieje i w każdej chwili może paść pod własnym
ciężarem i naporem wiatrów. Poddawany jest stałej konserwacji i pielęgnacji.
271
Pierwsze badania naukowe „Bartka” przeprowadzono w 1860 r. Wówczas też wystawiono mu oficjalną „metrykę urodzenia”. W 1905 r. pożar
sąsiednich budynków sięgnął też „Bartka”, powodując martwicę, która
pociągnęła za sobą odpadanie kory. Miejsca te pokryto więc korą zdjętą
z innych, ściętych dębów. W latach 1920, 1953, 1978 i 1991 przeprowadzono zabiegi konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie drzewa.
Na pniu zawieszono dwie żeliwne figury Chrystusa ukrzyżowanego.
Z „Bartkiem” wiąże się wiele legend z życia królów polskich. W jego
cieniu miał odpoczywać Jan III Sobieski, wracając spod Wiednia. W dziuplach dębu podobno umieścił butelkę wina, rusznicę i turecką szablę.
Nieopodal królewskiego drzewa ciągnie się aleja o statusie pomnika
przyrody. Tworzy ją 48 drzew – 100–200-letnich klonów, lip, jesionów
i grochodrzewów oraz dwa modrzewie polskie o obwodach pni w pierśnicy od 0,90 do 3,60 m.
Na terenie Nadleśnictwa Zagnańsk leży też rezerwat geologiczny „Barcza”, obejmujący obszar dwóch nieczynnych kamieniołomów oraz okolicznego lasu. Utworzono go dla zachowania odsłonięć skał dolnodewońskich
Gór Świętokrzyskich. Jest to zarazem obiekt pamięci narodowej – wyrobiska pogórnicze były miejscem straceń w czasie ostatniej wojny.
Drugi rezerwat w Nadleśnictwie Zagnańsk, „Górna Krasna”, jest najmłodszym rezerwatem w LKP „Puszcza Świętokrzyska”; celem ochrony
jest unikatowy przełom rzeki Krasnej, obejmujący głównie zbiorowiska
nieleśne: łąkowe i szuwarowe z licznie występującymi gatunkami chronionymi flory i fauny, szczególnie ptaków. Obszar jest chroniony również
w ramach programu Natura 2000. W skład rezerwatu wchodzą ponadto
lasy Nadleśnictwa Stąporków i grunty prywatnej własności.
Przebywając w okolicach Michniowa, warto zatrzymać się na chwilę
refleksji przy Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskiej w Michniowie,
gdzie 12 i 13 lipca 1943 r. hitlerowcy bestialsko wymordowali mieszkańców tej wsi.
LKP „Puszcza Świętokrzyska” to kompleks o stosunkowo krótkiej historii, toteż pod względem wyposażenia w infrastrukturę dydaktyczną
wciąż jest na dorobku. Ale już teraz dysponuje ciekawymi obiektami, służącymi poznawaniu tajemnic lasu i zasad gospodarki leśnej.
272
Dąb „Bartek” – wizytówka Nadleśnictwa Zagnańsk i całego regionu świętokrzyskiego (P.F.)
Nadleśnictwo Kielce zaprasza na ścieżkę przyrodniczoleśną „Bilcza”.
Wytyczono tu trasę w kształcie pętli, której początek i koniec znajdują się
przy siedzibie leśnictwa Bilcza. Ścieżka liczy 1,5 km długości, a jej przejście zajmuje około godziny. Na trasie usytuowanych jest 11 przystanków
tematycznych z opisem zagadnień związanych z gospodarką leśną, ochroną przyrody i lasu. Do ścieżki dojechać można busami jadącymi z Kielc
w kierunku miejscowości Bilcza (początek ścieżki w odległości 200 m od
przystanku autobusowego), własnym samochodem, autokarem lub rowerem.
Ścieżkę leśną „Sufraganiec” zlokalizowano w rezerwacie o tej samej
nazwie. Wzdłuż trasy ustawiono 14 tablic tematycznych, poświęconych
273
m.in. zasadom prawidłowego zachowania się w lesie, gospodarce leśnej
i łowieckiej, budowie i ochronie lasu, mieszkańcom lasu i rzeki, przyrodniczym skutkom zanieczyszczenia środowiska, zastosowaniom drewna
jako odnawialnego produktu ekologicznego itp. Długość ścieżki wynosi
ok. 2,5 km, a jej przejście zajmuje 2 godziny. Atrakcyjnym zakątkiem jest
źródlisko rzeki Sufraganiec i punkt widokowy. Na trasie urządzono miejsce do odpoczynku (zadaszenie i ławeczki). Dojazd możliwy jest autobusem miejskim.
Interesujące są również ścieżka przyrodniczo-geologiczna w rezerwacie „Perzowa Góra” oraz przyrodnicza ścieżka dydaktyczna Snochowice – Góra Dobrzeszowska Klubu 4H, działającego przy szkole
podstawowej w Snochowicach.
Nadleśnictwo Suchedniów wytyczyło ścieżkę dydaktyczną w pobliżu
leśniczówki Kruk, na obrzeżu kompleksu leśnego (ok. 2 km od drogi krajowej E-7), na terenie „Leśnej Klasy”. Wyposażono ją w 11 tablic prezentujących m.in.: zwierzęta naszych lasów, grzyby, płazy i gady, gatunki
drzew, mszaków, roślin runa, „wędrówki” drzew, kwiatów, ptaków oraz
zasady gospodarki łowieckiej. Na terenie „Leśnej Klasy” znajduje się również zadaszona wiata, umożliwiająca przeprowadzenie zajęć w 20–30-osobowych grupach.
Nadleśnictwo Zagnańsk urządziło ścieżkę leśną Sosnowica – Tumlin o długości ok. 4 km. Na jej trasie, przebiegającej przez lasy o charakterze zbliżonym do naturalnego, zlokalizowano osiem przystanków zaopatrzonych w tablice informacyjne. Tematyka ścieżki wiąże się m.in.
z takimi zagadnieniami, jak znaczenia drewna martwego, przebieg procesu sukcesji naturalnej, budowa lasu. Wyznaczono miejsce do odpoczynku. Atrakcją jest okazała, pomnikowa jodła pospolita w wieku
ok. 250 lat.
Ścieżka przyrodniczoleśna przy Technikum Leśnym w Zagnańsku
liczy 0,5 km długości i składa się z sześciu przystanków tematycznych.
Najciekawszym elementem ścieżki jest sokolarnia, znajdująca się pod
opieką uczniów technikum, należących do szkolnego koła miłośników
ptaków drapieżnych.
Nadleśnictwo Skarżysko ma ścieżkę dydaktyczną przy siedzibie nad274
„Leśna Klasa” i ścieżka dydaktyczna w pobliżu leśniczówki Kruk (K.F.)
leśnictwa (już poza obszarem LKP). Na trasie, wiodącej przez drzewostan
przy siedzibie nadleśnictwa, wykorzystywanej do nauki rozpoznawania
gatunków drzew, ustawiono osiem tablic o tematyce przyrodniczej.
W działalności edukacyjnej wykorzystywane są również izby edukacyjne (sale wykładowo-konferencyjne) w nadleśnictwach Kielce, Skarżysko i Łagów. W planach jest utworzenie izby przy Technikum Leśnym
w Zagnańsku.
Obiekty edukacji przyrodniczej utworzyły również parki krajobrazowe. Wymieńmy tylko przyrodniczą ścieżkę dydaktyczną „Miedziana
Góra – Tumlin” w Suchedniowsko-Oblęgorskim Parku Krajobrazowym,
wiodącą przez rezerwat „Kręgi Kamienne”, czy ścieżkę dydaktyczną
275
„Chęciny – Jaskinia Piekło – Szewce”, wytyczoną w Chęcińsko-Kieleckim Parku Krajobrazowym.
Uzupełnieniem bazy rekreacyjnej w LKP jest kilkanaście szlaków pieszych oraz rowerowych przebiegających przez tereny leśne. Lasami LKP
prowadzi też szlak turystyki konnej, liczący ok. 150 km długości. Zimą
czynnych jest kilka wyciągów narciarskich.
Nadleśnictwo Daleszyce
ul. Zakościele 7a
26-021 Daleszyce
tel.: (041) 307 19 68, 307 20 62
fax: (041) 317 19 68
nadlesnictwo.daleszyce
@radom.lasy.gov.pl
www.radom.lasy.gov.pl/daleszyce
Nadleśnictwo Skarżysko
ul. Wiejska 1
26-110 Skarżysko-Kamienna
tel.: (041) 253 84 85
fax: (041) 253 84 87
nadlesnictwo.skarzysko
@radom.lasy.gov.pl
www.radom.lasy.gov.pl/skarzysko
Nadleśnictwo Łagów
Wola Łagowska 118
26-025 Łagów
tel.: (041) 307 40 23, fax: (041) 307 40 92
[email protected]
www.radom.lasy.gov.pl/lagow
Nadleśnictwo Suchedniów
ul. Bodzentyńska 16
26-130 Suchedniów
tel.: (041) 254 56 47
fax: (041) 254 31 39
nadl-suchedniow
@nadl-suchedniow.com.pl
www.radom.lasy.gov.pl/suchedniow
Nadleśnictwo Kielce
ul. Hubalczyków 15
25-668 Kielce
tel.: (041) 335 63 60, fax: (041) 345 24 08
[email protected]
www.radom.lasy.gov.pl/kielce
276
Nadleśnictwo Zagnańsk
ul. Przemysłowa 10a
26-050 Zagnańsk
tel./fax: (041) 300 10 44 do 46
nadlesnictwo.zagnansk
@radom.lasy.gov.pl
www.radom.lasy.gov.pl/zagnansk
18
LKP
Puszcze
Szczecińskie
LKP Puszcze Szczecińskie
L
eśny Kompleks Promocyjny „Puszcze Szczecińskie” ma ciekawą
historię. Utworzony 1 lipca 1996 r. na terenie zarządzanym przez
Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Szczecinie, objął obszar całej Puszczy Bukowej (obręb Rozdoły Nadleśnictwa Gryfino) oraz południową część Puszczy Goleniowskiej (w zasięgu działalności Nadleśnictwa Kliniska). Nazwano go wtedy LKP „Puszcza Bukowa i Goleniowska”.
14 października 2004 r. został powiększony o lasy Puszczy Wkrzańskiej,
na zachód od Odry, jeziora Dąbie i Zalewu Szczecińskiego, do granicy
z Niemcami. Włączono wówczas doń Nadleśnictwo Trzebież, Ośrodek
Dydaktyczno-Muzealny „Świdwie”, sprawujący nadzór nad rezerwatem
przyrody „Świdwie”, oraz Lasy Miejskie Miasta Szczecina. Powstały w ten
sposób kompleks urósł pod względem powierzchni prawie dwukrotnie –
z pierwotnych 32,8 tys. ha do 61 tys. ha. Nadano mu też obecną nazwę.
Szczególną cechą tego rozległego obszaru jest położenie – otacza liczącą
ponad pół miliona mieszkańców aglomerację szczecińską, mając wielkie
znaczenie dla niej samej, ale też dla krajowego, a z racji bliskości granicy
polsko-niemieckiej, i europejskiego systemu ochrony przyrody. Kompleks
trzech zwartych obszarów puszczańskich o zróżnicowanych warunkach
przyrodniczych stwarza rozliczne możliwości udostępniania lasów do wypoczynku i turystyki oraz prowadzenia edukacji leśnej wśród mieszkańców
miast: Szczecina, Stargardu Szczecińskiego, Goleniowa, Gryfina i Polic,
również wśród ludności wiejskiej, zwłaszcza młodego pokolenia.
W dorzeczu dolnej Odry, Iny, Płoni i jeziora Miedwie obficie występują wody powierzchniowe. Położenie geograficzne i wpływ klimatu atlantyckiego sprawiają zarazem, że jest to jeden z najcieplejszy regionów kraju. Łagodny klimat wyraźnie sprzyja nizinnym typom siedliskowym lasu,
278
Puszcza Bukowa pod Szczecinem (P.F.)
279
chociaż paleta siedlisk jest tu wyjątkowo bogata i liczy aż 12 typów.
W Puszczy Bukowej dominują ponadstuletnie lasy liściaste z 50-procentowym udziałem buka. W Puszczy Goleniowskiej przeważają pięćdziesięcioletnie drzewostany sosnowe, a we Wkrzańskiej – mające powyżej 50
lat drzewostany na siedliskach borowych, głównie sosnowe, ale wydatny
jest też udział siedlisk podmokłych.
Puszcza Bukowa (łącznie ok. 7600 ha) porasta pasmo wzgórz rozciągające się wzdłuż południowych granic Szczecina. Sięgające prawie 150 m n.p.m.
wzniesienia morenowe (najwyższe, Bukowiec, ma 149 m n.p.m.), o stromych stokach, pokryte są bukowymi i dębowymi lasami o najwyższej
wartości gospodarczej i przyrodniczej. Pełno tu głębokich dolin, jarów
i parowów, oczek wodnych i torfowisk. Wśród wzgórz wiją się liczne strumienie i potoki (największe: Choinówka, Kłobucki Potok i Rudzianka).
Niekiedy cieki wodne gwałtownie zanikają, co jest specyficzne dla łuskowej budowy geologicznej podłoża. Nie brak tu jezior (jest ich 13), z których dwa największe – Glinna (75,6 ha) i Binowskie (52,4 ha) – połączone
są rozbudowaną siecią cieków z innymi, mniejszymi. Na północno-zachodnim skraju Puszczy Bukowej, w wyrobisku dawnej kopalni kredy,
leży wyjątkowej urody Jezioro Szmaragdowe (2,6 ha), zawdzięczające swą
nazwę zabarwieniu wody, nasyconej węglanem wapnia.
Obszar LKP słynie z dorodnej buczyny pomorskiej. Drugim gatunkiem
po buku, pod względem zajmowanej powierzchni, jest dąb. W wielu miejscach występują olsze, graby, jesiony i brzozy. W miarę zbliżania się do doliny
Odry zwiększa się udział sosny. Miejscami występują sztucznie wprowadzone drzewostany świerkowe i modrzewiowe. W obniżeniach terenu spotkać
można liczne, choć niewielkie torfowiska niskie i przejściowe. Wyznaczono
tutaj 13 leśnych i 73 nieleśne zespoły florystyczne ze 110 gatunkami roślin
naczyniowych, w tym 58 prawnie chronionymi, i 175 gatunkami prawnie
chronionej fauny. Najcenniejsze przyrodniczo obiekty są objęte ochroną
w sześciu rezerwatach leśnych o łącznej powierzchni ponad 560 ha.
Terenem puszczy zarządza Nadleśnictwo Gryfino, a jej północno-zachodni skraj wchodzi w skład Lasów Miejskich Miasta Szczecina. Dla
ochrony walorów tego obszaru w 1981 r. utworzono Szczeciński Park
Krajobrazowy „Puszcza Bukowa”. W zasięgu LKP znalazło się też 98 ha
280
Stary drzewostan bukowo-sosnowy Puszczy Wkrzańskiej (P.F.)
północnej części Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry (utworzonego w 1993 r.). W 2005 r., w myśl Dyrektywy Siedliskowej, puszcza trafiła do sieci Natura 2000 pod nazwą „Wzgórza Bukowe”.
Puszcza Wkrzańska rozciąga się po obu stronach granicy polsko-niemieckiej na odcinku od Kołbaskowa do Nowego Warpna. Po polskiej
stronie leży trzecia część z 80 tys. ha stanowiących całość. Południowe jej
obrzeże wchodzi w granice Szczecina. W przeważającej mierze porasta
równinę urozmaiconą jeziorami, z których najciekawsze jest Świdwie. Jeziora otoczone są w wielu miejscach torfowiskami przejściowymi i ekstensywnie użytkowanymi łąkami. Puszcza pokryta jest siecią cieków
wodnych, z których największe to rzeki Wkra i Gunica. To obszar borów
sosnowych z dużym udziałem dębu i buka, a na terenach podmokłych –
olszyny z domieszką brzozy. Fragmentami występują zespoły wydmowe
281
(Komorze Góry, Piaskowa Góra i Białe Wydmy). Dzisiejszy kształt puszcza zawdzięcza głównie działalności leśników. Tam gdzie naturalną formacją był las liściasty, zachowały się stare okazy drzew, jak liczący ok. 600
lat „Dąb Bogusława”. Występuje wiele rzadkich i chronionych gatunków
flory i fauny, w tym 170 gatunków ptaków, z których 120 odbywa tu lęgi.
Rezerwat „Świdwie” ma trudne do przecenienia znaczenie w sieci korytarzy ekologicznych. To między innymi za jego sprawą Puszcza Wkrzańska
została zaliczona aż do czterech obszarów Dyrektywy Ptasiej i zakwalifikowana do sieci Natura 2000.
Tą częścią LKP zarządza głównie Nadleśnictwo Trzebież, jego zaś południowy fragment wchodzi w skład Lasów Miejskich Miasta Szczecina.
Rozciągająca się na równinnym terenie, licząca łącznie niemal 63 tys. ha,
Puszcza Goleniowska w swej południowej części (23,8 tys. ha) zarządzana jest przez Nadleśnictwo Kliniska, leżącym zaś po prawej stronie Odry
„Uroczyskiem Dąbie” administruje miasto Szczecin. Puszczę tworzą
głównie dość monotonne bory sosnowe porastające piaszczyste gleby.
Domieszkowo występuje dąb i buk, a miejscami olsza i jesion. Z północy
na południe przecina ją dolina rzeki Iny w paśmie urokliwych łąk leśnych
i zbiorowisk bagiennych, w znacznej części mających status użytków ekologicznych. Obszar ten na miejsce wypoczynku szczególnie upodobali
sobie mieszkańcy szczecińskiej aglomeracji oraz turyści. Przez kompleks
przebiega wygodna droga A-3 ze Szczecina do Goleniowa i dalej nad morze, lasy obfitują w grzyby i jagody, a mikroklimat sosnowych drzewostanów sprzyja naszemu zdrowiu.
Obniżenia terenu, występujące zwłaszcza w południowej części puszczy, zajmują torfowiska – jednym z największych torfowisk wysokich na
Pomorzu Zachodnim jest „Torfowisko Reptowo”.
Leśnicy dokładają starań, aby stopniowo przywracać występujące tu
niegdyś puszczańskie gatunki liściaste w miejsce wszechobecnej sosny.
W tym celu prowadzona jest przebudowa gatunkowa drzewostanów. Nie
oznacza to, że w wielu fragmentach walory przyrodnicze Puszczy Goleniowskiej daleko odbiegają od naturalnych. Dowodem tego jest objęcie
dwóch obszarów Nadleśnictwa Kliniska Dyrektywą Ptasią i dwóch następnych Dyrektywą Siedliskową sieci Natura 2000.
282
Puszcza Goleniowska z lotu ptaka; na dalekim planie – Police (P.F.)
Niezwykle bogata flora zbiorowisk leśnych i nieleśnych LKP „Puszcze
Szczecińskie” liczy ponad 110 gatunków roślin naczyniowych z 58 gatunkami objętymi prawną ochroną, 279 gatunków mszaków oraz 328 gatunków
grzybów. Podobnie bogaty jest świat zwierząt. Rozpoznano tu ponad 200
gatunków objętych prawną ochroną, w tym 20 gatunków owadów, 11 – płazów, 160 – ptaków (herbowym ptakiem LKP jest bielik) oraz 13 – ssaków.
Dla bielika, rybołowa, bociana czarnego, kani rudej i czarnej oraz orlika
krzykliwego wyznaczono ponad 80 stref ochronnych gniazdowania i stałego pobytu o łącznej powierzchni 6100 ha. Wyróżniono 173 pojedyncze,
wiekowe drzewa różnych gatunków, głazy narzutowe oraz źródliska.
Strefy ochronne gniazdowania i bytowania ptaków, rezerwaty (jest ich
tu 10), chronione obrzeża drzewostanów wzdłuż pól i łąk, zbiorniki i cieki wodne, jako obszary wyłączone i poddane ochronie, stanowią łącznie
ok. 20% powierzchni LKP.
Wyjątkowym w skali międzynarodowej jest wspomniany już rezerwat
„Świdwie”, o powierzchni 891 ha, utworzony na stopniowo zarastającym
jeziorze Świdwie i przyległych do niego bagnach, polach i lasach, chroni
283
miejsce lęgów i żerowania licznych gatunków ptactwa. Bytują tu żurawie,
błotniaki – stawowy i łąkowy, strumieniówki, derkacze, gęsi – zbożowa,
gęgawa i białoczelna, bataliony, chruściele i wiele innych. W okresie lęgowym przebywa tu ponad 160 gatunków ptaków. To żerowisko i miejsce
odpoczynku ptasich wędrowców na szlaku pomiędzy Skandynawią i Morzem Śródziemnym. Na skraju rezerwatu zlokalizowano wieżę widokowa
i prowadzący ożywioną działalność edukacyjną Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny, gdzie na temat tutejszych skrzydlatych mieszkańców można
dowiedzieć się dosłownie wszystko.
Rezerwat „Bukowe Zdroje” im. prof. T. Dominika (220,5 ha – drugi
pod względem powierzchni po „Świdwiu”) utworzono w celu zachowania kompleksów buczyny pomorskiej i łęgu jesionowego. „Źródliskowa
Buczyna” im. dr. J. Jackowskiego chroni rzadki zespół lasu bukowego –
buczynę źródliskową, a rezerwat „Buczynowe Wąwozy” im. F. Celińskiego – buczynę pomorską z kostrzewą leśną i łęgiem olchowym. Mamy tu
również inne rezerwaty, w których także postawiono sobie za cel ochronę
buczyn: rezerwat „Trawiasta Buczyna” im. S. Kownasa chroni buczynę
pomorską z licznymi miejscami gniazdowania ptaków drapieżnych, z kolei w rezerwacie „Kołowskie Parowy” im. J. Lewandowskiego chroniona
buczyna występuje na falistym terenie morenowym.
Rezerwat „Zdroje” chroni stanowiska cisa, „Kanał Kwiatowy” wyznaczono w starorzeczu Odry, opanowanym przez bogatą roślinność
wodną, „Kurowskie Błota” chronią lęgowiska czapli i bielika, a „Wzgórze widokowe nad Międzyodrzem” to rezerwat obejmujący murawy
kserotermiczne na zboczu doliny Odry.
Ponadto utworzono tu liczne zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
i użytki ekologiczne.
Ożywioną działalność prowadzi od 1997 r. Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej przy Nadleśnictwie Kliniska. Ta nowoczesna placówka, położona przy trasie międzynarodowej A-3, ok. 30 km od centrum
Szczecina, dysponuje salą wykładowo-konferencyjną na 100 osób, wyposażoną w niezbędny sprzęt audiowizualny i komputerowy. Dwie sale
przeznaczono na ekspozycje o tematyce przyrodniczoleśnej. Liczne pomoce dydaktyczne, gabloty botaniczne, entomologiczne i zielniki uła284
Rezerwat „Świdwie” (P.F.)
Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej przy Nadleśnictwie Kliniska (Z.P.)
twiają poznanie bogactwa przyrody. Na miejscu są dobrze zaopatrzone
biblioteka i czytelnia. Obiekt jest w pełni dostępny dla osób niepełnosprawnych. W jego pobliżu znajduje się zadaszona wiata edukacyjna
z miejscem na ognisko.
Nadleśnictwo Kliniska prowadzi też zajęcia na świeżym powietrzu
w „klasie bez ścian” – na placu dydaktycznym z 12 tablicami tematyczny285
mi, ilustrującymi naturalne prawa rządzące przyrodą, ze szczególnym
uwzględnieniem środowiska leśnego. W bezpośrednim sąsiedztwie ośrodka wytyczono trzykilometrową pętlę leśnej ścieżki dydaktycznej z 16 przystankami, gdzie można zapoznać się z funkcjonowaniem ekosystemu leśnego oraz działaniami leśników, mającymi na celu ochronę, utrzymanie
i racjonalne użytkowanie lasu. Ośrodek leży na trasie ścieżek rowerowych.
Działalność edukacyjną prowadzi również Punkt Informacji Przyrodniczo-Leśnej w Glinnej, na południowo-wschodnim skraju Puszczy
Bukowej, w Nadleśnictwie Gryfino. Obiekt, mogący pomieścić 70 osób,
wyposażono w drewniane stoły i ławy. Przystosowany jest do prowadzenia zajęć kameralnych, z wykorzystaniem nowoczesnego sprzętu multimedialnego, mikroskopów, preparatów itp. Tuż obok urządzono dwa place dydaktyczne: „Leśne ABC” i „Drzewa naszych lasów” z grami terenowymi. Wyznaczono miejsce na ognisko.
Z Punktem Informacji Przyrodniczo-Leśnej sąsiaduje piękny Ogród
Dendrologiczny w Glinnej o powierzchni ponad 5,5 ha. Podziwiać tu
można wiele egzotycznych gatunków drzew i krzewów, przemarzających
w innych częściach kraju. Łącznie to ponad 1200 okazów, reprezentujących 660 gatunków i odmian z całego świata. Szczególnie bogato pokazana jest dendroflora Ameryki Północnej i Azji Południowo-Wschodniej.
W Glinnej zgromadzona została również jedna z najbogatszych w kraju
kolekcja gatunków z rodzaju klon.
Ogród założono około 1823 r., pierwotnie jako prywatną szkółkę leśną. W 1870 r. przejęło ją nadleśnictwo państwowe w Śmierdnicy. Właśnie
z tego okresu pochodzi większość najstarszych, pomnikowych dzisiaj
okazów egzotycznych drzew. Sadzono je wówczas na obrzeżach powierzchni produkcyjnej jako ozdobę, celem obserwacji mrozoodporności lub jako matecznik do dalszego rozmnażania. Do najcenniejszych
drzew zaliczyć należy: obumarły już skutkiem przemarznięcia, największy w Polsce okaz 120-letniego mamutowca olbrzymiego – sekwoi (40 m
wysokości, 1,4 m średnicy), największy obecnie w kraju okaz jodły olbrzymiej (41 m wysokości, 1,3 m średnicy), jodłę szlachetną (22,5 m wysokości, 0,7 m średnicy) i 120-letniego orzesznika pięciolistkowego (32 m
wysokości, 0,8 m średnicy). Poza tym rosną tu: kasztany jadalne, platany
286
Masywny pień obumarłego
mamutowca olbrzymiego w Ogrodzie
Dendrologicznym w Glinnej (P.F.)
klonolistne, choina kanadyjska, cyprysik groszkowy, cypryśnik błotny,
największy w Polsce cyprysik żywotnikowaty (wysokość 14,5 m, średnica
0,4 m), ciekawe gatunki magnolii, liczne gatunki i odmiany ostrokrzewów.
Obszar ogrodu pokrywa labirynt ścieżek spacerowych z licznymi
miejscami do odpoczynku. Każdy okaz ma swoją tabliczkę z nazwą, opisem i miejscem występowania gatunku.
Gospodarzem ogrodu jest Nadleśnictwo Gryfino, a opiekę naukową
na mocy porozumienia zawartego w 1970 r. przez Lasy Państwowe
i SGGW w Warszawie sprawuje prof. dr hab. Jerzy Tumiłowicz (Arboretum w Rogowie). Ogród udostępniany jest zwiedzającym od 15 marca do
31 października.
Przez ogród wiedzie ścieżka dydaktyczna „Sekrety roślin” z 12 przystankami, w przystępny sposób wyjaśniająca zagadnienia z zakresu morfologii i anatomii drzew i krzewów, ilustrowane przykładami wybranych
okazów z tutejszej kolekcji.
W Nadleśnictwie Gryfino wytyczono również ścieżkę dydaktyczną
„W poszukiwaniu tajemnic zielonego lądu”. Na 4 km jej przebiegu
287
przez lasy Puszczy Bukowej (potrzeba 2–3 godzin na przejście w tempie
spacerowym) wyznaczono 13 przystanków opisujących zasady nowoczesnej, trwale zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej, prowadzonej na ekologicznych zasadach. Przystanki zlokalizowano m.in. przy
poletku myśliwskim i na pomoście widokowym nad Nowym Stawem.
Skrócony wariant wędrówki przygotowano dla osób niepełnosprawnych.
Zajęcia, jednak głównie profilowane (np. warsztaty z nasiennictwa dla studentów wydziałów leśnych), można też prowadzić w przechowalni nasion
w Pniewie (Nadleśnictwo Gryfino), w obiekcie o powierzchni 600 m2. Otwarta jest także dla nich szkółka gospodarcza w Nadleśnictwie Trzebież.
Poza ścieżkami przyrodniczoleśnymi w jednostkach LP, również w lasach
administrowanych przez Szczecin wytyczono cztery ścieżki dydaktyczne.
Nadleśnictwo Gryfino
ul. 1 Maja 4
74-100 Gryfino
tel.: (091) 416 20 71
fax: (091) 464 75 52
gryfi[email protected]
www.szczecin.lasy.gov.pl/gryfino
www.glinna.pl
Nadleśnictwo Kliniska
Osada Pucko 1
72-123 Kliniska Wielkie
tel.: (091) 418 14 70
fax: (091) 418 15 60
[email protected]
www.szczecin.lasy.gov.pl/kliniska
Nadleśnictwo Trzebież
Zalesie 1
72-004 Tanowo
tel.: (091) 312 69 99
fax: (091) 312 66 16
[email protected]
www.szczecin.lasy.gov.pl/trzebiez
288
Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny ,,Świdwie”
72-004 Tanowo
tel.: (091) 420 21 99, 0605 625 184
fax: (091) 420 21 99
www.police.info.pl/swidwie
Gmina Miasto Szczecin
Wydział Gospodarki Komunalnej
i Ochrony Środowiska
Pl. Armii Krajowej 1
70-456 Szczecin
tel.: (091) 424 56 25
[email protected]
www.szczecin.pl/lasymiejskie
Zakład Usług Komunalnych
Wydział Lasów Miejskich
ul. Miodowa 3
71-497 Szczecin
tel.: (091) 432 48 52
fax: (091) 432 48 50
19
LKP
Sudety Zachodnie
LKP Sudety Zachodnie
L
eśny Kompleks Promocyjny „Sudety Zachodnie” to jeden najmłodszych z dziewiętnastki kompleksów utworzonych w Lasach
Państwowych (powstał w październiku 2004 r.). Rozciąga się na powierzchni prawie 22,9 tys. ha, obejmując całość Nadleśnictwa Szklarska
Poręba oraz obręb Świeradów, należący do Nadleśnictwa Świeradów.
Obie jednostki wchodzą w skład Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych we Wrocławiu.
Tu z pewnością przyroda nikomu nie poskąpi wspaniałych doznań. Bo
też Sudety Zachodnie to rzadkiej urody krajobrazy. Ale w najnowszych
dziejach leśnictwa to zarazem synonim bankructwa realizowanej z uporem, przez wieki całe, idei przekształcania lasu wyłącznie pod kątem
możliwych do osiągnięcia profitów gospodarczych, dobitna ilustracja katastrofalnych skutków bezceremonialnego naruszenia przez człowieka
równowagi ekosystemów leśnych. Przykładem wręcz klinicznym tego
zjawiska stała się klęska ekologiczna w Górach Izerskich.
Nie da się uciec od historii, ale spróbujmy spojrzeć na Sudety Zachodnie, a zwłaszcza Góry Izerskie, symbol bezprecedensowej klęski i odrodzenia, z nieco innej już perspektywy – przywracania lasu tym terenom,
zachowania ich niepowtarzalnych walorów i zadań, jakie przypadają
w udziale leśnemu kompleksowi promocyjnemu.
Sudety Zachodnie leżą na kontynentalnym dziale wodnym rozdzielającym zlewiska Morza Północnego i Bałtyku. Do pierwszego wiedzie Łaba z największym tutejszym dopływem – Izerą. Zlewisko Morza Bałtyckiego reprezentują rzeki: Kamienna z dopływami Szklarka i Kamieńczyk
oraz Kwisa i Kamienica. Kamienna dzieli masywy Gór Izerskich i Karko290
Zamieranie lasu w Górach Izerskich zaczęło się na dobre w 1980 r., postępując od
wyższych partii gór w dół (W.S.)
noszy. Kraina Sudecka, w fachowej nomenklaturze oznaczona jako VII
kraina przyrodniczoleśna, obejmuje pasmo gór zaliczanych do najstarszych w Europie. Teren jest silnie zróżnicowany i choć tym górom pod
względem wysokości sporo brakuje do krajowej czołówki, to potrafią być
bardzo groźne, a gospodarka leśna jest tu niezwykle mozolna.
Klimat Sudetów jest wilgotny i chłodny. Średnia roczna temperatura
nie przekracza 6–8oC, a na szczytach gór nie sięga 3oC. Roczna średnia
suma opadów rośnie wraz z wysokością: od 600 mm w kotlinach i na pogórzu do 1200–1700 mm na grzbietach gór. Dobowy opad rzędu 50 mm
nie jest tu rzadkością. Na północnych stokach częstym zjawiskiem są porywiste wiatry fenowe, powodujące znaczne szkody w drzewostanach.
Okres wegetacyjny na ogół nie przekracza 210 dni, przy czym skraca się
wraz ze wzrostem wysokości.
291
Góry Izerskie i Karkonosze, będąc naturalną przeszkodą na drodze
napływających z zachodu wilgotnych mas powietrza, sprowadzają obfite
opady. To właśnie wiatry zachodnie i południowo-zachodnie kierowały
tu trujący bagaż emisji przemysłowych, w tym kwaśne deszcze. Był to koniec sztucznych monokultur świerkowych, dla których na przestrzeni minionych wieków zaczęto poświęcać naturalne lasy sudeckie z dużym
udziałem buka, jodły, jaworu, jesionu i wiązu.
Oba nadleśnictwa tworzące LKP „Sudety Zachodnie” mają wspólną
historię: masowe zamieranie i wreszcie rozpad w drugiej połowie ubiegłego wieku drzewostanów zdominowanych przez świerk. Zamieranie
lasu w Górach Izerskich zaczęło się na dobre w 1980 r., postępując od
wyższych partii gór w dół. Od 1984 r. powierzchnia martwych drzewostanów wzrastała wręcz lawinowo. Za klęską musiały pójść ogromne cięcia
sanitarne. W samym Nadleśnictwie Świeradów w latach 1976–1997 trzeba było usunąć powyżej miliona metrów sześciennych drewna! Do końca
1998 r. wylesieniu uległo 55% jego powierzchni leśnej, w sąsiednim Nadleśnictwie Szklarska Poręba – 30%.
Pod koniec 1982 r. ówczesny rząd ogłosił stan klęski żywiołowej
w dawnym województwie jeleniogórskim. W 1983 r. przyjęto opracowany przez Instytut Badawczy Leśnictwa „Program gospodarki leśnej
na terenach objętych klęską ekologiczną w Sudetach”. Z początkiem lat
80. na terenie dzisiejszego leśnego kompleksu promocyjnego Lasy Państwowe, mobilizując siły omalże w całym kraju, podjęły zakrojony na
wielką skalę program odnowień, którego zasadniczą częścią stała się
przebudowa gatunkowa drzewostanów. Jego realizacja z pewnością nie
była pasmem sukcesów.
W latach 1985–1990 rozległe uprawy leśne sprowadziły tu wielką liczbę jeleni – powodowane przez nie straty w uprawach sięgały 2 tys. ha
rocznie. W latach 1985–1987 i 1990–1998 kilkaset hektarów upraw rocznie padało ofiarą masowo mnożących się gryzoni – nornicy rudej i nornika burego. W rekordowym 1986 r. w obu nadleśnictwach przepadły za
ich sprawą uprawy na powierzchni 1277 ha. Dopiero na przełomie lat
1999 i 2000 można było powiedzieć, że odnowienia obszarów poklęskowych, dzięki bezprzykładnemu wysiłkowi ludzi i wielkim nakładom fi292
W Sudety Zachodnie wraca las (K.F.)
nansowym, weszły w fazę końcową. Dziś odnawia się już ostatnie wylesione powierzchnie.
Lesistość Krainy Sudeckiej jest dość wysoka – 38%. Szatę roślinną charakteryzuje układ piętrowy, znamienny dla środowiska górskiego. Podgórze to tereny na wysokości do 500 m n.p.m., regiel dolny obejmuje obszary na wysokości 500–1000 m n.p.m., górny – od 1000 do 1250 m n.p.m.
Na wysokości 1250–1450 m n.p.m. występuje strefa kosodrzewiny, a powyżej 1450 m n.p.m. to już strefa alpejska. Lokalnie ten podział wysokościowy okazuje się jednak całkiem zawodny.
Z piętrami wysokościowymi związane są siedliska leśne. W piętrze
podgórza występują nizinne i wyżynne typy siedlisk – stanowią one
ok. 23% powierzchni. W reglu dolnym przeważają siedliska górskie (las
górski, las mieszany górski, bór mieszany górski) – ok. 58%. W reglu gór293
nym utrzymuje się jedynie bór wysokogórski, a dominującym gatunkiem
lasotwórczym jest świerk pospolity, zajmujący prawie 72%.
Na siedliskach lasowych występuje w domieszce buk. Jego udział jest
jednak niewielki – nie przekracza 5%. Domieszkami są również: dąb, jodła, sosna oraz olsza czarna.
Nadleśnictwa LKP, jak się okazuje, mają całkiem odmienne struktury
siedliskowe. W Nadleśnictwie Świeradów ponad 48% zajmuje las mieszany wyżynny (w Nadleśnictwie Szklarska Poręba zaledwie 1%), drugi
w kolejności las mieszany górski to niespełna 20% (po sąsiedzku aż 52%),
bór górski – 12% (u sąsiada 10%), bór mieszany górski – 11,5% (w nadleśnictwie obok 33%).
Można powiedzieć, że LKP „Sudety Zachodnie” żyje problemem przebudowy gatunkowej i ochrony lasu. Oba nadleśnictwa mają własną bazę
nasienną, wykorzystującą, zgodnie z regionalizacją przyrodniczoleśną,
rodzime ekotypy gatunków lasotwórczych: buka, świerka, jodły, modrzewia, brzozy i sosny. W szkółkach leśnych („Świeradów” i „Pakoszów”)
produkowane są również sadzonki licznych drzew domieszkowych: sosny kosówki, jaworu, olszy, jesionu, wiązu górskiego, jarzębiny, czereśni
ptasiej itp. Trudną do przecenienia rolę w tym dziele odegrał i wciąż będzie odgrywać Leśny Bank Genów w Kostrzycy, zlokalizowany w nieodległym Nadleśnictwie Śnieżka.
Jednym z problemów zaprzątających głowy tutejszych leśników jest
dziś restytucja sudeckiego ekotypu jodły. Systematyczne rugowanie przez
człowieka lasu naturalnego, długotrwałe zanieczyszczenie powietrza, zakwaszenie i przesuszenie gleby, zanik grzybów wchodzących w związki
mikoryzowe, ale też niszczenie nalotów i podrostów przez zwierzynę,
sprawiły, że jodła zniknęła z listy gatunków lasotwórczych w Sudetach.
Specjalny „Program restytucji sudeckiego ekotypu jodły” zmierza do
ochrony zachowanych egzemplarzy lokalnego genotypu jodły pospolitej
(odmiany łużyckiej).
Przyjmuje się, że udział jodły jako gatunku współpanującego w całych Sudetach powinien wynosić od 30 do nawet 50%, jako domieszki
– 10–20%, średnio zaś – 18%. Dla porównania, jej udział w Sudetach wynosi obecnie 0,36%, przy czym w lasach izerskich niespełna 0,05%. Ale to
294
Bez mała trzy czwarte starannie wyselekcjonowanych 152 egzemplarzy zachowawczych
jodły rośnie w Nadleśnictwie Szklarska Poręba (K.F.)
295
nie wszystko – dorosłe drzewa rosną w rozproszeniu, co uniemożliwia
zapylanie krzyżowe i obradzanie pełnowartościowych nasion. Jedynym
wyjściem są precyzyjnie zaplanowane odnowienia sztuczne – bez nich
systematycznie bądą gasły najlepsze cechy genetyczne gatunku, aż wreszcie jodła przepadnie bezpowrotnie.
Obliczono, że przy istniejącym potencjale produkcji sadzonek (ten jest
z kolei uwarunkowany m.in. ograniczoną lokalną bazą nasienną, która
bezwzględnie musi uwzględniać zasady regionalizacji przyrodniczoleśnej, w tym kryteria stref wysokościowych i wyklucza użycie nasion obcych) restytucja jodły do wspomnianej średniej 18% musiałaby trwać
ok. 500 lat. Skrócenie tego okresu do dających się objąć wyobraźnią najbliższych stu lat wymagałoby dysponowania corocznym zbiorem nasion
na poziomie 800 kg. To dziś wielkość równie fantastyczna.
Przetrwaniu istniejącego rodzimego genotypu jodły najlepiej służą zachowawcze plantacje nasienne. Początek dają im starannie wyselekcjonowane w lesie drzewa zachowawcze. 152 rosną na terenie LKP „Sudety Zachodnie”, z czego bez mała trzy czwarte w Nadleśnictwie Szklarska Poręba. Musi jednak upłynąć ćwierć wieku, zanim uprawy przyniosą pierwsze, naprawdę obfite zbiory jodłowych szyszek.
W tak ciężko dotkniętym klęską regionie przywiązuje się do ochrony
środowiska, co zrozumiałe, ogromną wagę. Las jest chroniony, ale też sam
chroni. Dość powiedzieć, że aż 88% powierzchni leśnej Nadleśnictwa
Świeradów zostało uznane za lasy ochronne.
W LKP „Sudety Zachodnie” utworzono trzy rezerwaty. Cenną miniaturą przyrodniczą jest bez wątpienia położony w Górach Izerskich, na
północnym zboczu Grzbietu Wysokiego, florystyczny rezerwat ścisły
„Krokusy w Górzyńcu” (zlokalizowany niedaleko Kopalnianej Drogi, na
północ od Zakrętu Śmierci). Obejmuje on 3,9 ha. Na polanach wśród lasu
mieszanego, bogato obdarzonych krokusami (szafranem spiskim), rosną
również m.in.: kukułka plamista, kokoryczka wielkokwiatowa, pierwiosnka wyniosła, jaskier kosmaty, orlik pospolity, śledziennica naprzeciwlistna, wszewłoga górska, wawrzynek wilczełyko, goryczka i tojeść.
Na tle innych pasm sudeckich Góry Izerskie są rejonem osobliwym,
tak pod względem świata przyrody ożywionej, jak i krajobrazu. Mówi się
296
Torfowisko „Bagienko” o statusie użytku ekologicznego (K.F.)
wręcz niekiedy o „paradoksie izerskim”, oto bowiem obok zdeformowanych przez człowieka drzewostanów (dziś poklęskowych) zachowały się
powierzchnie jakby zupełnie z innego świata. W latach 1998–2000 w ramach realizacji projektu „Czynna ochrona systemów torfowiskowych
Karkonoszy i Gór Izerskich” wydzielono w obecnym LKP osiem użytków
ekologicznych o łącznej powierzchni prawie 39 ha. Chroniona jest tu reliktowa i unikatowa w skali całego kraju roślinność. Przykładem może
być, mające status użytku ekologicznego, torfowisko „Bagienko” na wysokości 1071 m n.p.m., w którego centralnej części występuje turzyca –
bagnica torfowa. Jak szacują botanicy, w jednym jedynym miejscu ograniczającym się do powierzchni zaledwie metra kwadratowego (!) rośnie
297
ok. 45 tych niezwykle rzadkich roślin. Prawdopodobnie jest to najwyżej
położone stanowisko bagnicy torfowej w Polsce, a jednak – mimo bardzo
ostrego klimatu – wigor nasion jest tu największy. Na „Bagienku” mają się
dobrze także inne chronione gatunki, takie jak: bażyna czarna, drapieżna
rosiczka okrągłolistna, modrzewnica zwyczajna, żurawina błotna i żurawina drobnolistna.
Górskie torfowiska to wyjątkowo ciekawe twory przyrody na tym obszarze. W środkowej części Gór Izerskich, pomiędzy Średnim Grzbietem
po stronie czeskiej i Wysokim Grzbietem po polskiej stronie, na wysokości 800–880 m n.p.m. rozciąga się rozległe śródgórskie obniżenie doliny
Izery. Część środkową doliny, gdzie do Izery uchodzi Jagnięcy Potok, zajmuje Hala Izerska, zachodnią – Izerskie Bagno. Płaskodenną nieckę wypełniają piaszczysto-żwirowe osady rzeczne (aluwia). Samo jej dno, zbudowane z nieprzepuszczającego wody granitu, w znacznej części pokrywają rozległe torfowiska, wśród których meandruje Izera.
80–100 lat temu powierzchnia torfowisk w Górach Izerskich była
dwukrotnie większa niż obecnie. Wiele z nich człowiek skazał na nieodwracalną degradację, osuszając bagniste tereny. Torf pozyskiwany był
m.in. w celach leczniczych jako borowina (na tym zbudował swą uzdrowiskową karierę Świeradów-Zdrój). Jeszcze do niedawna ochroną prawną
objęta była niewielka ich część, ok. 45 ha, wchodząca w skład utworzonego
w 1969 r. rezerwatu „Torfowiska Izerskie”. Tymczasem zaraz za miedzą,
w czeskiej części Gór Izerskich powstało 20 rezerwatów, z których duża
część to właśnie rezerwaty torfowiskowe o łącznej powierzchni 500 ha.
Dopiero w lipcu 2000 r. utworzono obejmujący 485 ha rezerwat „Torfowiska Doliny Izery”. Wraz z „Torfowiskiem Izerskim” i przyległymi czeskimi rezerwatami „Rašelinište Jizery” i „Rybi loučki” powstał największy
w Europie Środkowej, liczący ponad 1000 ha, obszar ekosystemów bagiennych. O ich wyjątkowej randze niech świadczy fakt, że sporządzono
wniosek o wpisanie tych obszarów na listę „Ramsar Sites”, obejmującą
najcenniejsze ekosystemy wodne i bagienne świata (notabene Czesi już
wcześniej wprowadzili na tę listę „Rašelinište Jizery”).
Pod wieloma względami klimat i walory przyrodnicze Hali Izerskiej
odpowiadają leżącemu o 400–600 m wyżej piętru subalpejskiemu Kar298
Kosodrzewina porastająca Halę Izerską (K.F.)
konoszy, a nawet formacjom subarktycznym północnej Skandynawii.
W rozległej, niemal ze wszystkich stron zamkniętej niecce Hali Izerskiej
w czasie bezchmurnych nocy przy wyżowej pogodzie często tworzą się
zastoiska bardzo zimnego powietrza. Praktycznie nie ma tu okresów
bez przymrozków. 29 grudnia 1996 r. zanotowano tu temperaturę
–36,6oC, a 20 lipca tegoż roku – 5,5oC, również na minusie. Już na wysokości 840 m występują naturalne stanowiska kosówki. Hala leży na
wysokości 850 m, ale warunki klimatyczne są takie jak kilkaset metrów
wyżej. Zimą siarczysty mróz, latem przymrozki. Zupełnie tak, jakbyśmy
299
byli 2000 km dalej, na północy Skandynawii, znacznie wyżej nad poziomem morza i kilkanaście tysięcy lat wstecz. Swoista podróż w czasie
i przestrzeni.
Mimo niekorzystnych zmian, które zaszły na przestrzeni lat, flora izerskich torfowisk jest nadal bogata. Dotychczas zidentyfikowano tu 110 gatunków roślin, w tym wiele osobliwości florystycznych. Znaczna część
tych roślin należy w Polsce do zagrożonych wyginięciem. Obok już wymienionych, które spotkać można na „Bagienku”, jest tu wierzba borówkolistna, malina moroszka, brzoza karłowata (rezerwat „Torfowiska Doliny Izery” to jedno z trzech miejsc jej występowania w Polsce), bażyna
obupłciowa, turzyca skąpokwiatowa, wełnianeczka darniowa, sit cienki,
widłaczek torfowy, widłak jałowcowaty, sosna błotna, jałowiec halny
i wiele innych. Na Hali Izerskiej występuje 13 gatunków ssaków, z dużych
– głównie gatunki najpospolitsze: jeleń, sarna, lis. Licznie reprezentowane
są gryzonie: nornik bury i zwyczajny oraz karczownik. Bogaty jest świat
ptasi, obejmujący 71 gatunków lęgowych, wśród nich gatunki wpisane do
„Polskiej czerwonej księgi zwierząt”: puchacza, sóweczkę i czeczotkę.
Górny odcinek Izery jest najprawdopodobniej najwyżej położonym
w Europie Środkowej stanowiskiem bielika i żurawia, a także bociana
czarnego, bekasa, lelka, dymówki i zimorodka. Duże, otwarte przestrzenie są ostoją rzadkiego kuraka leśnego – cietrzewia.
Edukację leśną traktuje się tu z należną uwagą. Ludzie w zielonych mundurach uczą, jak szanować przyrodę, ale też kształcą się sami. W 2004 r.
leśnicy ze Świeradowa zainicjowali program edukacyjno-warsztatowy
„Zielony rower”, służący podnoszeniu kwalifikacji leśnych edukatorów
oraz kadry nauczycielskiej prowadzącej zajęcia przyrodnicze. „Zielony
rower”, bo uczestnicy przyjeżdżają na miejsce na dwóch kółkach napędzanych siłą mięśni. W programie biorą udział również leśnicy czescy
(też przyjeżdżają na rowerach!) oraz niemieccy (ci mają za daleko, rowery
wypożyczają na miejscu). LKP współpracuje też z Regionalnym Centrum
Edukacji Ekologicznej w Lubaniu.
Przy siedzibie Nadleśnictwa Świeradów działa punkt edukacji i promocji przyrodniczoleśnej z najniezbędniejszych wyposażeniem. Obiekt
będzie rozbudowywany.
300
W ogrodzie, przy zabytkowej siedzibie Nadleśnictwa Szklarska Poręba,
położonej praktycznie w centrum miasta, bierze początek ok. 1,5-kilometrowa ścieżka dydaktyczna. W dorodnym górskim starodrzewie ze świerkami, bukami i jodłami urządzono 12 przystanków tematycznych, poświęconych gospodarce leśnej. Opisują one m.in. sposoby zwalczania szkodników owadzich, wyjaśniając, do czego służą pułapki feromonowe, w jakim
celu ogradza się siatką uprawy leśne, co to jest i jakie ma znaczenie mikoryza. Na tablicach zamieszczono opisy drzew, krzewów i roślin runa leśnego
oraz fotografie zwierząt, które baczny obserwator, przy odrobinie szczęścia,
może zobaczyć w naturalnym środowisku ich bytowania.
25 km od Szklarskiej Poręby, w miejscowości Chromiec na zboczach
Grzbietu Kamienieckiego, wytyczono ścieżkę edukacyjno-ekologiczną
„Jeleniówka”. Urządzona wspólnie przez Nadleśnictwo Szklarska Poręba
i koło łowieckie „Jeleń” z Jeleniej Góry, ma ok. 4 km długości. Poświęcona
jest głównie zagadnieniom gospodarki łowieckiej w lasach górskich. Na
jej zwiedzanie trzeba przeznaczyć ok. 2 godzin.
Nadleśnictwo Szklarska Poręba zaprasza też na utworzoną wspólnie
z władzami miejskimi Piechowic dwuwariantową ścieżkę przyrodniczą
„Cicha Dolina”. Pierwsza, trudniejsza trasa o długości 4,3 km, ma charakter turystyczny. Bierze początek przy grotach nietoperzy, następnie prowadzi na górę Sobiesz (623 m n.p.m.), skąd roztacza się wspaniała panorama,
po czym wraca do punktu wyjścia. Urządzono na niej jeden przystanek dydaktyczny. Pokonanie trasy zajmie nam ok. 4 godzin. Druga trasa – edukacyjna – liczy 3,5 km i mogą ją wybrać nawet słabsi kondycyjnie piechurzy.
Zaczyna się na parkingu w centrum Piechowic i wiedzie do Cichej Doliny.
Następnie biegnie wzdłuż malowniczego, górskiego Cichego Potoku. Droga powrotna kończy się przy sztolni w Cichej Dolinie. Przybliżony czas wędrówki to ok. 4 godzin. Ścieżka liczy aż 28 przystanków, toteż w nadleśnictwie warto zaopatrzyć się w folder opisujący każdy z nich, pozwalający
też dokładnie ustalić marszrutę. Przy 10. przystanku można odpocząć lub
schronić się przed niespodziewanym deszczem pod wiatą, która służy również zajęciom przyrodniczym na wolnym powietrzu.
W północno-wschodniej części rezerwatu „Torfowiska Doliny Izery”,
wzdłuż drogi Świeradów-Zdrój – Jakuszyce, zlokalizowano liczącą ok. 3 km
301
ścieżkę przyrodniczą z ośmioma przystankami. Trasa zaczyna się przy
wejściu na Halę Izerską od strony Świeradowa tablicą zawierającą ogólne
informacje o ścieżce i rezerwacie. Przystanek 2. zlokalizowano przy wyrobisku, skąd aż do połowy lat 90. ubiegłego wieku wydobywano torf, używany potem w celach leczniczych w pobliskim kurorcie Świeradów Zdrój.
Przystanek 3. umiejscowiono przy „Chatce Górzystów”, gdzie zbiegają się
szlaki turystyczne na Hali Izerskiej. Dostarcza on informacji na temat torfowisk izerskich i omawia przemiany środowiska przyrodniczego na tym
obszarze. Przystanek 4. przedstawia morfologię torfowiska wysokiego oraz
skutki erozyjnej działalności Jagnięcego Potoku, który w całej okazałości
odsłania profil glebowy torfowiska. Przystanek 5. prezentuje roślinność łąkową Hali Izerskiej. Co odróżnia torfowisko wysokie od przejściowego? –
tłumaczy to przystanek nr 6. Następny przedstawia osobliwość rezerwatu
– brzozę karłowatą, a ostatni usytuowano przy wschodniej granicy rezerwatu, nad rzeką Izerą.
Z pomnikowych obiektów warto zobaczyć sztolnie – wywierzyska kobaltu i pirytu z XVI–XVIII w. przy Drodze Sudeckiej w Szklarskiej Porębie, okazałe drzewa – dwa żywotniki i świerk – na dziedzińcu siedziby
Nadleśnictwa Szklarska Poręba, malowniczą grupę skał granitowych
„Złoty Widok” w Michałowicach czy pomnikowy jesion wyniosły w leśnictwie Rozdroże (Nadleśnictwo Szklarska Poręba).
Przyrodę nieożywioną w LKP „Sudety Zachodnie” sławią miejsca
o przemawiających do wyobraźni nazwach: Krzywa Baszta, Krucze Skały,
Sowie Skały, Owcze Skały, Wysoki Kamień, Skalna Brama, Wysoka Kopa
(1126 m n.p.m., najwyższy szczyt Gór Izerskich), Złote Jamy czy złowrogi
Zakręt Śmierci. Region obfituje w wiele ciekawych miejsc, które przyciągają turystów i miłośników przyrody. Zimą otwiera podwoje dla narciarstwa
zjazdowego oraz biegowego (w Jakuszycach organizuje się słynny „Bieg
Piastów”, a na północnych stokach Świeradowca, sięgającego 1030 m n.p.m.,
znajduje się najdłuższy wyciąg orczykowy w Sudetach – 1250 m).
Lato to raj dla miłośników kolarstwa górskiego – do wyboru mają gęstą
sieć dróg asfaltowych, leśnych oraz szlaków o różnym stopniu trudności.
Niezwykłe opowieści można usłyszeć w schroniskach: „Na Stogu Izerskim” i „Chatka Górzystów”, gdzie życie wciąż toczy się bez prądu i bieżą302
Profil glebowy, odsłonięty przy ścieżce
przyrodniczej w północno-wschodniej
części rezerwatu „Torfowiska Doliny
Izery” (K.F.)
„Chatka Górzystów” – żywa historia dawnych czasów (K.F.)
303
cej wody, za to leśna zwierzyna bywa tuż obok. W „Chatce Górzystów”,
żywej historii dawnych czasów, poznać można początki osadnictwa na
Hali Izerskiej. W 1630 r. dom na tym odludziu postawił uchodzący przed
religijnymi prześladowaniami Czech, niejaki Tomasz. 150 lat później było
tu już 31 domostw. Dziś „Chatka Górzystów”, zrządzeniem losu, tkwi na
odludziu sama jak palec.
Ta ziemia obfituje w liczne zabytki kultury, m.in. zamki: Czocha, Gryf,
Świecie, Leśna, Rajsko. Turystów kusi opactwo cystersów w Henrykowie
Lubańskim i liczne pałace. W Henrykowie spotkamy najstarsze polskie
drzewo – cis pospolity, którego wiek szacuje się na 1300–1500 lat.
Nadleśnictwo Szklarska Poręba
ul. Krasińskiego 6
58-580 Szklarska Poręba
tel.: (075) 717 23 32
fax: (075) 717 23 60
[email protected]
www.wroclaw.lasy.gov.pl/szklarska
Nadleśnictwo Świeradów-Zdrój
ul. 11 Listopada 1
59-850 Świeradów-Zdrój
tel.: (075) 781 63 33
fax: (075) 781 66 33
[email protected]
www.wroclaw.lasy.gov.pl/swieradow
Podstawowe dane
1. LKP „Bory Lubuskie”
Nadleśnictwa: Lubsko (RDLP w Zielonej Górze)
Powierzchnia łączna: 32 134 ha
Data utworzenia: 19 XII 1994 r.
2. LKP „Bory Tucholskie”
Nadleśnictwa: Tuchola, Osie, Dąbrowa, Trzebciny,
Woziwoda (RDLP w Toruniu)
Data utworzenia: 9 I 1995 r.
3. LKP „Lasy Beskidu Sądeckiego”
Nadleśnictwa: Piwniczna (RDLP w Krakowie)
Inne jednostki: Leśny Zakład Doświadczalny
w Krynicy (AR w Krakowie)
Data utworzenia: 14 X 2004 r.
4. LKP „Lasy Beskidu Śląskiego”
Nadleśnictwa: Bielsko, Ustroń, Wisła,
Węgierska Górka (RDLP w Katowicach)
5. LKP „Lasy Birczańskie”
Nadleśnictwa: Bircza (RDLP w Krośnie)
304
305
Podstawowe dane
6. LKP „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”
Nadleśnictwa: Gostynin, Łąck (RDLP w Łodzi);
Włocławek (RDLP w Toruniu)
7. LKP „Lasy Janowskie”
Nadleśnictwa: Janów Lubelski (RDLP w Lublinie)
8. LKP „Lasy Mazurskie”
Nadleśnictwa: Strzałowo, Spychowo, Mrągowo
(RDLP w Olsztynie); Pisz, Maskulińskie (RDLP w Białymstoku)
Inne jednostki: Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego
i Hodowli Zachowawczej Zwierząt Polskiej
Akademii Nauk w Popielnie
Data utworzenia: 30 IX 2002 r.
9. LKP „Lasy Oliwsko-Darżlubskie”
Nadleśnictwa: Gdańsk, Wejherowo (RDLP w Gdańsku)
Data utworzenia: 1 VII 1996 r.
10. LKP „Lasy Rychtalskie”
Nadleśnictwa: Antonin, Syców (RDLP w Poznaniu)
Inne jednostki: Leśny Zakład Doświadczalny Siemianice
(AR w Poznaniu)
11. LKP „Lasy Spalsko-Rogowskie”
Nadleśnictwa: Brzeziny, Spała (RDLP w Łodzi)
Inne jednostki: Leśny Zakład Doświadczalny
w Rogowie (SGGW w Warszawie)
306
Podstawowe dane
12. LKP „Lasy Warcińsko-Polanowskie”
Nadleśnictwa: Warcino, Polanów (RDLP w Szczecinku)
13. LKP „Lasy Warszawskie”
Nadleśnictwa: Drewnica, Jabłonna,
Celestynów i Chojnów (RDLP w Warszawie)
Data utworzenia: 1 IV 2005 r.
14. LKP „Puszcza Białowieska”
Nadleśnictwa: Białowieża, Browsk,
Hajnówka (RDLP w Białymstoku)
15. LKP „Puszcza Kozienicka”
Nadleśnictwa: Kozienice, Zwoleń, Radom
(RDLP w Radomiu)
16. LKP „Puszcza Notecka”
Nadleśnictwa: Potrzebowice, Wronki, Krucz (RDLP w Pile);
Sieraków, Oborniki (RDLP w Poznaniu); Karwin,
Międzychód (RDLP w Szczecinie)
307
Podstawowe dane
17. LKP „Puszcza Świętokrzyska”
Nadleśnictwa: Kielce, Łagów, Suchedniów, Zagnańsk,
Skarżysko, Daleszyce (RDLP w Radomiu)
18. LKP „Puszcze Szczecińskie”
Nadleśnictwa: Kliniska, Gryfino, Trzebież (RDLP w Szczecinie)
Inne jednostki: Lasy Miejskie Szczecina,
Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny „Świdwie”
19. LKP „Sudety Zachodnie”
Nadleśnictwa: Szklarska Poręba, Świeradów
(RDLP we Wrocławiu)
Łączna powierzchnia 19 LKP – 990 469 ha
308

leśne kompleksy promocyjne - Leśny Kompleks Promocyjny Lasy

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wodochronne funkcje lasów – dr Marek Kot

Las w sztuce 2012 0.29 mb

Kabackie szlaki dla pieszych i rowerzystów

Sztuka Młodych - Prośba o Mecenat

Harmonogram pobytu w OW Rusałka, proponowana tematyka zajęć