III Wyprawa Antarktyczna na Stację Arctowskiego

Transkrypt

POLISH POLAR RESEARCH (POL. POLAR RES.)
POLSKIE BADANIA POLARNE
1
1
127—146
1980
III Wyprawa Antarktyczna na Stację
Arctowskiego
(Wyspa Króla Jerzego, listopad
1978 — maj 1979)
1. Wstęp
Podstawą polskiej działalności naukowej na Stacjach Arctowskiego i Dobrowolskiego
w .Antarktyce jest Uchwała Rządu z roku 1977, zabezpieczająca środki finansowe oraz
Międzyresortowy Plan Koordynacyjny MR-II-16, będący wytyczną dla programu realizowanych
badań, którego koordynatorem jest Instytut Ekologii PAN.
Wyprawa w roku 1978/79 na Stację Arctowskiego była trzecią od czasu założenia
Stacji (w roku 1976/77) wyprawą zorganizowaną przez Instytut Ekologii P A N z wydatną
pomocą resortów M O N i M H Z i G M oraz szeregu biur, instytutów i placówek. Podstawą
działania wyprawy były: instrukcja wyjazdowa i instrukcja dla kierownictwa wyprawy wydane
przez Sekretarza Naukowego P A N oraz regulamin uczestnika wyprawy i zarządzenia wydane
przez Dyrektora Instytutu Ekologii PAN.
Celem wyprawy było: prowadzenie badań naukowych w rejonie Stacji Arctowskiego w ramach
zadań i tematów badawczych planu koordynacyjnego, wymiana aktualnie zimującej grupy
na Stacji Arctowskiego i zabranie z radzieckiej Stacji Mirnyj grupy wyprawy na Stację
Dobrowolskiego. Dodatkowym zadaniem wyprawy bała konserwacja budynków i sprzętu,
budowa laboratorium (szklarni) i pawilonu meteorologicznego oraz wywóz pustych beczek
i zużytego sprzętu z rejonu Stacji.
Kierownictwo wyprawy sprawowali:
Kierownik Wyprawy — doc. dr hab. S. Rakusa-Suszczewski
Z-ca Kierownika Wyprawy d/s morskich — kmdr. por. M. Spera
Kierownik grupy zimującej — dr J. M. Rembiszewski
Z-ca Kierownika grupy zimującej d/s techn. — ppłk. T. Górski
W wyprawie uczestniczył Przewodniczący Komitetu Badań Polarnych PAN. Sekretarz Wydziału II PAN prof, dr Adam Urbanek.
2. Skład wyprawy
Ekipa naukowa:
1. prof, dr inż. Krzysztof Birkenmajer
2. dr Janusz Blaszczyk
3. techn. Krzysztof Cielecki
Zakl. Nauk Geolog. P A N
Zakł. Paleont. PAN
Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CELOR)
128
4. dr med. Józef Domaszuk
5. techn. Krzysztof Dramiński
6. dr inż. Kazimierz Furmańczyk
7. dr Andrzej Gaździcki
8.
9.
10.
11.
dr Bolesław Jabłoński
dr Anna Jakubiec-Puka
doc. dr hab. Leokadia Jarecka
mgr. inż. Kazimierz Kondal
12.
13.
14.
15.
16.
mgr inż. Juliusz Kowalewicz
techn. Zbigniew Krysa
mgr Wiesław Krzemiński
mgr Dorota Kulesza-Lipka
mgr inż. Lechosław Kumoch
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
mgr Maciej Lipski
dr Wiesław Maczek
doc. dr hab. Andrzej Marsz
dr inż. Bogusław Molski
mgr Lucjan Nowosielski
dr Kazimierz Pęcherzewski
mgr Jacek Piasecki
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
dr inż. Zbigniew Pruszak
dr Jan Rembiszewski
inż. Krzysztof Rolnicki
mgr Ryszard Samp
mgr Jerzy Speil
mgr Ryszard Stępnik
doc. dr hab. S. Rakusa-Suszczewski
mgr Zygmunt Szafrański
mgr Ewa Śmialowska
dr Jan Terelak
Antoni Tokarski
prof, dr Adam Urbanek
techn. Jerzy Winiecki
dr Michał Woyciechowski
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
mgr Longin Wójcik
techn. Jerzy Wytrykus
mgr inż. Maciej Zawadzki
dr Marek Zdanowski
dr Krzysztof Zdzitowiecki
mgr Krzysztof Zieliński
Friedrich Buchholz
Roger Waite
Stanisław Rakusa-Suszczewski
Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej
(WIML)
Instytut Budownictwa Wodnego PAN
(IBW P A N )
Inst. Geogr. Uniwersytetu Gdańskiego
Zakl. Paleont. P A N
Inst. Zool. PAN
Inst. Biol. Dośw. P A N
Zakl. Parazyt. P A N
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW)
Inst. Geofizyki P A N
CELOR
Zakł. Zool. Dośw. P A N
Zakl. Meteorologii Wojskowej Akademii Technicznej (WAT)
Instytut Ekologii P A N (IE P A N )
CELOR
Wyższa Szkoła Morska (WSM)
Ogród Botaniczny PAN
IMGW
Inst. Oceanogr. Uniwersytetu Gdańskiego
Inst. Geogr. Uniwersytetu Wrocławskiego
IBW PAN
Ogród Botaniczny P A N
Zakł. Nauk Geolog. P A N
IMGW
Inst. Geofizyki PAN
IE P A N
IE P A N
IMGW
Inst. Zool. Uniwersytetu Jagiellońskiego
WIML
Zakl. Nauk Geolog. P A N
UW/PAN
IBW PAN
Zakl. Zool. Dośw. P A N
IMGW
IE P A N
IE P A N
Zakl. Parazyt. P A N
IE P A N
RFN
Nowa Zelandia
Ponadto w składzie wyprawy uczestniczyło 28 osób z grupy technicznej oraz dwaj filmowcy
z Wytwórni Filmów Oświatowych: mgr inż. Włodzimierz Puchalski i mgr Ryszard Wyrzykowski oraz fotoreporter z C A F mgr Wojciech Stan.
N a zimowanie 1979 roku pozostali: dr med. Józef Domaszuk, mgr Maciej Lipski, mgr
Lucjan Nowosielski, dr Jan Rembiszewski. mgr Jerzy Speil, mgr Ryszard Stępnik, dr Jan
III W y p r a w a Antarktyczna
129'
Terelak, mgr Longin Wójcik, dr Marek Zdanowski, dr Krzysztof Zdzitowiecki, mgr Krzysztof Zieliński oraz 9 osób z grupy technicznej.
Łącznie w III Wyprawie P A N na Stację Arctowskiego uczestniczyły 73 osoby, w tym
ekipę naukową stanowiła grupa 46 pracowników z pięciu instytutów Polskiej Akademii
Nauk i pięciu zakładów P A N , trzech Uniwersytetów i pięciu instytutów resortowych. Wyprawa
korzystała ze statku PLO — m/s „Antoni Garnuszewski", czarterowanego przez Instytut Ekologii P A N .
3. Kalendarza wyprawy
5 XI 1978 r.
7 XI 1978 r.
19 XI 1978 r.
27 XI 1978 r.
29 XI 1978 r.
4 XII 1978 r.
5 XII 1978 r.
7 XII 1978 r.
12 XII 1978 r.
Wyjście o godz. 22 5 0 statku m/s „Antoni Garnuszewski" z 72-osobową
ekipą III Wyprawy P A N z Gdyni. Kurs na Kanał Kiloński.
Jednodniowy postój w Northafen (Holtenau) celem naprawy windy kotwicznej. Statek odwiedzili naukowcy z Instytute fiir Meereskunde Uniwersytu w Kiel zainteresowani badaniami w Antarktyce. N a ich prośbę
przekazałem kilka egzemplarzy tomu Pol. Arch. Hydrobiol., zawierającego
prace wykonane przez Polaków w Antarktyce. Spotkanie odbyło się
w przyjaznej atmosferze. Aktualnie Niemcy planują w Kiel budowę
Instytutu Antarktycznego. Planują również założenie stacji Antarktycznej
R F N w Zatoce Gould na lodowcu Filchnera (M. Weddella).
O godz. 1400 m / s „Antoni Garnuszewski" przekroczył równik.
Wejście statku do Buenos Aires. Ekipa naukowa wyprawy odwiedziła
Instytut Antarktyczny Argentyny. N a ręce dyrektora M. R. Abala przekazałem tom Polskiego Archiwum Hydrobiologii zawierający wyniki badań
I Polskiej Ekspedycji Morskiej do Antarktyki, w zamian otrzymaliśmy
szereg prac argentyńskich. Spotkanie naukowców odbyło się w przyjaznej,
serdecznej atmosferze. Zostałem zapewniony, że w każdej sytuacji Argentyńczycy mogą udzielić nam niezbędnej pomocy. Dyrektor oferował również miejsca na argentyńskich stacjach antarktycznych i statku „Ilias
Orcades" dla polskich naukowców. W dniu 28 listopada wydałem przyjęcie na statku. Przybyli na nie: Ambasador PRL w Argentynie tow.
Т. Skrobisz wraz z małżonką, konsul Z. Domański, przedstawiciel PLO
W. Duraj i sekretarz ambasady. Ze strony argentyńskiej byli: obecny
minister Rządu Argentyny A. Fraga z żoną, dyrektor M. Abal, Chimenes,
Muller, Marshoff, Skvarka oraz wysokiej rangi urzędnik rybołówstwa.
Ponownie zapewniono nas o chęci współpracy.
Po uzupełnieniu żywności i wody m/s „Antoni Garnuszewski" opuścił
Buenos Aires o godz. 6°°, kierując się na Wyspę Króla Jerzego.
O godz. 1500 m/s „Antoni Garnuszewski" rzucił kotwicę w fiordzie
Ezcurra w sąsiedztwie Stacji Arctowskiego. Rozpoczęto wyładunek.
Przyszedł m/s „Hero" — statek amerykański z grupą biologów pod kierownictwem M. A. McWhinnie.
Wizyta turystycznego statku m/s „World Discoverer" pływającego pod
banderą R F N .
Pierwszy historyczny lot polskiego śmigłowca w Antarktyce na trasie
Stacja Arctowskiego — Stacja radziecka Bellingshausen i z powrotem.
13X11 1978 r.
Uroczystość oficjalnego przekazania Stacji Arctowskiego nowej zmianie
zimowników. O godz. 24 0 0 statek m/s „Antoni Garnuszewski" opuszcza
rejon Stacji.
17X11 1978 r.
Dwóch radzieckich specjalistów ze statku badawczego „Profesor Viese"
wizytuje Stację Arctowskiego celem udzielenia pomocy w naprawie aparatury do odbioru zdjęć satelitarnych.
130
18 X11 1978 r.
22 XII 1978 r.
25 XII 1978 r.
1 I 1979 r.
2 I 1979 r.
5 I 1979 r.
10 I 1979 r.
14 I 1979 r.
15 I 1979 r.
19 I 1979 r.
20 I 1979 r.
21 I 1979 r.
24 I 1979 r.
2 7 1 1979 r.
28 I 1979 r.
30 I 1979 r.
3 II 1979 r.
5 II 1979 r.
10 II 1979 r.
12 II 1979 r.
14 II 1979 r.
17 II 1979 r.
N a zaproszenie Rosjan z-ca d/s morskich M. Spera i z-ca d/s technicznych grupy zimującej T. Górski wizytują Stację Bellingshausen i statek
„Profesor Viese".
M/t „Jowisz" przywiózł na Stację członka załogi, który został poddany
operacji wyrostka.
N a moje zaproszenie wizytuje Stację Arctowskiego kierownik Stacji radzieckiej N . Ówczynnikow wraz z grupą Rosjan.
Polska grupa wizytuje Stację Bellingshausen i chilijską Stację Eduardo
Frei.
Wizyta turystycznego statku m/s „World Discoverer".
M/t ,.Tunek" przywiózł na Stację członka załogi, który został poddany
operacji wyrostka.
Wizyta turystycznego statku m/s „Lindblad Explorer" pływającego pod
banderą panamską.
Wizyta na Stacji H. Arctowskiego amerykańskich geologów ze statku
„Hero".
M/t ,,Wlócznik" przywiózł na Stację członka załogi, którego poddano
operacji wyrostka. Udzielono również pomocy rybakowi, który uległ wypadkowi.
W sąsiedztwie Stacji Arctowskiego zmarł na zawał serca Włodzimierz
Puchalski.
W czasie uroczystości pogrzebowych Włodzimierza Puchalskiego w rejonie
Stacji pojawił się m/s „World Discoverer".
W rejon Stacji wszedł turystyczny jacht pod banderą holenderską s/y
„Williwaw".
Nad Stacją Arctowskiego przeleciał brytyjski śmigłowiec ze statku „Endurance". Stacji nie wizytowano.
Kierownik Stacji Bellingshausen N . Owczynnikow wizytował Stację Arctowskiego. Umożliwiłem mu bezpośrednią rozmowę z Leningradem.
Wizyta amerykańskiego statku „Hero" z M. A. McWhinnie z Department
of Biological Sciences de Paul University, U S A i przedstawicielem
National Science Foundation Bezelem. Z Polski wysyłane są prywatne
listy do N S F z prośbą o przyjęcie na Stację Palmer. Uprzedziłem Amerykanów, że wszelka wymiana musi być uzgodniona wcześniej z Komitetem
Badań Polarnych P A N .
Wizyta statku naukowego r/v „Profesor Siedlecki".
Stację odwiedził argentyński okręt wojenny „Bahia Aquirre". Poza oficerami byli również naukowcy z Argentyńskiego Instytutu Antarktycznego
(IAA) (dr Tremontana, ważna osobistość z kręgów zainteresowanych
działalnością w Antarktyce).
Stację odwiedzili trzej botanicy chilijscy oraz dr Hiroshi Kanda z National Institute of Polar Research Tokyo, pracujący na Stacji Jubany
(Potter Cove). Kierownikiem grupy był dr Walkowiak, z pochodzenia
Polak.
Moja wizyta robocza na Stacji Bellingshausen i Eduardo Frei.
W rejon Stacji wszedł turystyczny statek m/s „World Discoverer".
Statek chilijski „Achilles" zabrał z naszej Stacji dr F. Buchholza z R F N ,
który na własną prośbę po zakończeniu badań powrócił przez Punta
Arenas do R F N . Stację wizytowali dwaj ichtiolodzy chilijscy: prof.
W. Duarte i prof. С. Moreno z Uniwersytetu Valdivia. Dopytywano
się o możliwość współpracy w przyszłości na naszej Stacji.
Od W. Krzemińskiego przyszedł teleks informujący, że „Estonia" będzie
w Mirnym 16 lub 17 marca, a „Somow" — po 4 kwietnia 1979 roku.
III Wyprawa Antarktyczna
19 II 1979 r.
20 II 1979 r.
21 II 1979 r.
27 II 1979 r.
9 III 1979 r.
13 III 1979 r.
15 III 1979 r.
16 III 1979 r.
27 III 1979 r.
3 IV 1979 r.
11 IV 1979 r.
8 V 1979 r.
15 V 1979 r.
131'
O godz. 6-,(l wszedł do fiordu Ezcurra m/s „Antoni Garnuszewski".
Rozpoczęto wyładunek.
M/t „Taurus" przywiózł na Stację chorego członka załogi, którego poddano
operacji wyrostka robaczkowego.
Wizyta statku r/v „Profesor Siedlecki", na który przekazano 17 odstrzelonych fok Weddella z przeznaczeniem do badań w kraju.
O godz. 5 00 m/s „Antoni Garnuszewski" opuścił fiord Ezcurra, kierując
się w stronę Półwyspu Antarktycznego. M/s „Antoni Garnuszewski"
podszedł do argentyńskiej Stacji Esperanza, gdzie wraz z grupą naszych
naukowców złożyłem wizytę. N a Stacji jest duża grupa kobiet i dzieci,
którym przekazałem drobne upominki i słodycze.
Nawiązanie łączności z radziecką Stacją Mirnyj.
Pierwsza bezskuteczna (ze względu na lody) próba podejścia m/s „Antoniego
Garnuszewskiego" do Mirnego.
Kolejna nieudana próba podejścia do Mirnego, w trakcie której na pozycji 65 10' S i 94 00' E nastąpiło uszkodzenie poszycia kadłuba statku
poniżej linii wody.
Czwarta, udana próba podejścia do Stacji Mirnyj i ewakuacja 14-osobowej
grupy wyprawy na Stację A. B. Dobrowolskiego. Kurs na Australię.
Wejście do portu Adelaide. Pobyt w portach: Adelaide, Port Pirie, Bill
Bay, Adelaide, Fremantle. W trakcie postoju w Adelaide na statek przybyła liczba grupa naukowców australijskich z ośrodków: Uniwersytetu
Adelaide (Flinders) — prof. G. W. Lennon oceanograf i dwie osoby towarzyszące, Antarctic Division (Melbourne) — wicedyrektor dr Knowels Kerry
z sekretarzem! Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation (SCIRO) Australii, Division of Fisheries and Oceanography — dr
D. Tranter oraz dyrektor Jan Kirkegaard z SAFIC.
Za zaproszenie CSIRO i Antarctic Division udałem się z Tasmanii do
trzech ośrodków. W Melbourne, w Antarctic Division wygłosiłem referat
0 organizacji polskich badań i wynikach naukowych wyprawy na Stację
Arctowskiego. Antarctic Division podlega bezpośrednio rządowi Australii.
Australijczycy są zainteresowani współpracą w zakresie biologii na stacji
1 statkach polskich. Odwiedziłem również laboratoria CSIRO w Cronulla
pod Sydney i w Clevland pod Brisbane gdzie wygłosiłem dwa referaty
naukowe o wynikach badań na Stacji Arctowskiego. Przyjęto mnie bardzo
życzliwie, wyrażając chęć podjęcia współpracy w badaniach antyrktycznych.
M/s ..Antoni Garnuszewski" opuścił port Fremantle kursem na Kanał
Sueski.
M/s „Antoni Garnuszewski" przeszedł Kanał Kiloński. Statek odwiedziła
grupa naukowców z Institutu fiir Meeresunde w Kiel. Prasa niemiecka
podała szczegóły współpracy polskich i niemieckich naukowców w Antarktyce.
Powrót do Gdyni.
4. Główne kierunki i rezultaty prac badawczych
Badania nawigacyjne i geomorfologiczne (Wyższa Szkoła Morska. Instytut Ekologii PAN).
Stwierdzono, że Zatoka Admiralicji wykazuje zespół cech typowych dla fiordu. Jest to
największa zatoka archipelagu Południowych Szetlandów i zarazem jedyna w tym archipelagu zatoka o charakterze fiordu. Pod względem typu zbliżona jest do fiordów typu
spitsbergeńskiego. Geneza form wklęsłych tworzących Zatokę Admiralicji związana jest z istnieniem założeń tektonicznych.
132
Ukształtowanie dna właściwej Zatoki Admiralicji (bez zatok pobocznych: Ezcurra, McKellar
i Martel) wykazuje wyraźną dwuczlonowość budowy. W szersze, wyżej położone starsze
dno doliny „U-kształtnej" wcięta jest młodsza dolina żłobowa. W młodszej, niższej dolinie
żłobowej brzegi są równoległe (bardziej niż w formie starszej). Jej szerokość wynosi od
2000 do 3000 metrów przy wcięciu na głębokość 300-330 m poniżej elementów starszego
dna. Charakteryzuje ją dość wyrównane dno w profilu poprzecznym i niewielki spadek
w profilu podłużnym. Ciągłość spadków w profilu podłużnym jest zakłócona przez elewacje
wznoszące się od 20 do 50 m nad dnem, tworzące dość wyraźne ciągi. Przy wylocie
doliny na stok kontynentalny występuje rygiel dolinny o wysokości ok. 50 m. Basen za
ryglem stanowi najgłębszą partię osiowej części zatoki, osiągając ok. 530 m. ( ± 2 m). Tego
rodzaju ukształtowanie profilu poprzecznego i podłużnego Zatoki Admiralicji może być
interpretowane jako wynik dwukrotnego zlodowacenia.
Fiord Ezcurra, najlepiej poznany, stanowi dolinę żłobową zawieszoną nad niższą doliną
w Zatoce Admiralicji, również wyraźnie wciętą w wyższy poziom dna tej zatoki. Próg
oddzielający dno fiordu Ezcurra od dna Zatoki Admiralicji jest bardzo stromy, jego wysokość wynosi 100-130 m. Tuż powyżej progu występują również rygle dolinne. D n o najgłębszej partii fiordu Ezcurra leży na głębokości ok. 270 m.
Fiord Ezcurra dzieli się na dwie wyraźne części. Część wschodnia, położona na E od szczytu
Jardine stanowi typową głęboką dolinę żłobową z dobrze zachowanymi i czytelnymi na
echogramach formami akumulacji glacjalnej w dnie. W tej części doliny d n o opada od
— 150 do —270 m. Część zachodnią dna fiordu Ezcurra cechuje drobnopagórkowata rzeźba,
z zagłębieniami o charakterze zamkniętym i głębokościach od 50 d o 80 m.
N a północ od niższeh doliny żłobowej Zatoki Admiralicji, w Zatokach McKellar i Martel
występuje strefa bardzo zmiennych głębokości, nie nawiązujących hipsometrycznie do poziomu wyższej doliny (starszego dna) w Zatoce Admiralicji. Rzeźbę dna tych akwenów
interpretować można jako skutek przeobrażenia przez procesy erozji i alumulacji glacjalnej
starego dna.
Bezpośrednio na podmorskim przedpolu niektórych lodowców, zarówno w Zatokach
McKellar, Martel jak i Ezcurra (na północ od Wyspy Dufayela w kierunku Cordozzo
Cove) występują wyraźne przegłębienia dna, w których głębokości sięgają często poniżej —
100 m. Zagłębienia te są interpretowane jako formy powstałe najprawdopodobniej w wyniku
egzaracji lodowcowej, chronione są przed zasypaniem przez dłużej zalegający w tych miejscach
lód. Interpretacja taka pociąga za sobą konieczność przyjęcia założenia, iż jeszcze stosunk o w o niedawno grubość pokrywy lodowej była znacznie większa niż obecnie.
W oparciu o fotoszkice wykonane latem 1978/79 przez pracowników IE P A N , dokonano korekty wyników pomiarów linii brzegowej z roku poprzedniego. Łączna długość
linii brzegowej Zatoki Admiralicji wynosi 84 890 m, z czego na brzegi uformowane pod
działaniem czynników innych niż falowanie przypada 77,39% (65 700 m), a na brzegi
ukształtowane przez procesy falowe — 22,61% (19 190 m). Przeważają brzegi termokrasowolodowe, które stanowią 46,42% długości linii brzegowej. Brzegi lodowe są najpospolitszym
typem brzegów Zatoki Admiralicji. N a drugim miejscu (22,50%) znajdują się brzegi nieprzeobrażone i słabo przeobrażone przez morze. Trzecie i ostatnie miejsce w tej klasie zajmują
brzegi zwietrzelinowe (nowy typ, dotychczas nie wyróżniany w klasyfikacjach brzegów),
których łączny udział wynosi 8,47% ogólnej długości linii brzegowej.
W obrębie klasy brzegów uformowanych, głównie przez procesy falowe, dominuje typ
brzegu akumulacyjnego (16,83%), drugie miejsce zajmuje typ brzegu abrazyjno-akumulacyjnego
(3,87%). Brzeg typu abrazyjnego zajmuje trzecie miejsce (i ostatnie), stanowiąc zaledwie
1,91% długości linii brzegowej.
Orientacyjne próby określenia tempa wynurzania lądu, oparte o układ wałów brzegowych na Półwyspie Hennequin dają prądkość ruchu wznoszącego ok. 20,5 mm na rok.
Tak więc, przy przyjęciu również na półkuli południowej wielkości transgresji oceanu światowego równej 1 mm na rok, tempo wynoszenia izostatycznego względem wysokiego poziomu
morza wynosi ok. 19,5 mm na rok.
133'
W oparciu o wykonane fotoszkice zostanie opracowana mapa basenu Zatoki Admiralicji i plany pasa brzegowego ze szczególnym uwzględnieniem zespołów flory i fauny tego
rejonu.
Panchromatyczna fotografia lotnicza (Instytut Ekologii P A N )
W czasie lata, przy użyciu śmigłowców Mi-2 oraz kamer głównie BAF i A F A , wykonano 49 godz. lotów i naświetlono 27 filmów lotniczych. W sumie wykonano 34 fotografowania obiektów na 2500 zdjęciach, z których zmontowano 40 fotoszkiców w skalach:
1:1140 (2), 1:1420 (1), 1:2000 (4), 1:2380 (2), 1:2850 (10), 1:4760 (2), 1:6660 (6),
1 : 15000 (2), 1 : 20000 '(4). Zebrane materiały pozwolą, po odpowiednim opracowaniu, na
wydanie planów rejonu Zatoki Admiralicji, ze szczególnym uwzględnieniem flory i fauny tego
rejonu. Ponadto, materiały były na bieżąco wykorzystywane przez specjalistów biologii
i nauk o Ziemi.
Wielospektralna fotografia lotnicza (Uniwersytet Gdański)
W okresie od grudnia 1978 r. do lutego 1979 r. wykonano ze śmigłowca zdjęcia
wielospektralne (w 4 przedziałach widma) rejonu Zatoki Admiralicji. Posłużyły one do
kompleksowej interpretacji środowiska naturalnego. Zlokalizowano kolonie pingwinów. Określono liczbę pingwinów oraz miejsce występowania i liczbę fok. Ustalono rozmieszczenie
zespołów roślinnych na lądzie oraz makroalg w płytkiej strefie do 5 m głębokości. Zlokalizowano miejsce wpływu słodkiej wody do zatoki oraz zmiany jej powierzchniowego zasięgu.
Ponadto, przeanalizowano spadki i ekspozycje terenu wolnego od lodu i śniegu pod kątem
rozmieszczenia fauny i flory.
Badania satelitarne (Wojskowa Akademia Techniczna)
W sezonie letnim 1978/79 kontynuowano rozpoczęte w roku ubiegłym badania w oparciu
0 odbiór zdjęć satelitarnych, rozszerzając jednak znacznie ich zakres.
Otrzymywana z satelitów meteorologicznych „METEOR" 2-2 i 2-3 (ZSRR) oraz „TIROS-N"
(USA) informacja wykorzystywana jest w dwu zasadniczych kierunkach: synoptyczno-klimatologicznym i aktynometrycznym.
Prognozowanie warunków atmosferycznych w rejonie Południowych Szetlandów i łowisk
naszej floty rybackiej (Płd. Georgia, Falklandy, Orkady) jest utrudnione małą ilością informacji naziemnych i morskich stacji meteorologicznych, których sieć jest tutaj bardzo rzadka
1 nieregularna. Szczególnie brak jest danych z rejonów położonych na zachód, a więc mórz:
Bellingshausena, Amundsena i Rossa, skąd przemieszczające się ośrodki niżowe determinują
pogodę na obszarach prognostycznych. Te braki z dużym powodzeniem wypełnia informacja
odbierana na Stacji z satelitów. N a podstawie zdjęć lokalizowano cyklony i związane z nimi
fronty atmosferyczne, określano prędkości ich przemieszczania się i trajektorie. Analizując
nasze materiały z dwóch sezonów i radzieckie z lata 1975/76, zauważono pewne prawidłowości w powtarzaniu się trajektorii cyklonów w poszczególnych miesiącach letnich. Opracowanie statyczne materiałów pozwoli na zwiększenie sprawdzalności prognoz.
N a odbieranych w roku ubiegłym zdjęciach widoczny jest duży wpływ orografii Półwyspu
Antarktycznego i wysp na rozkład zachmurzenia. Bardzo. często, po zawietrznej stronie
wysp występują obszary o małym zachmurzeniu lub jego braku, z jednoczesnym dużym
zakryciem pozostałych akwenów. Uporządkowana cyrkulacja, a co za tym idzie duża powtarzalność kierunków wiatrów, powoduje znacznie większy dopływ energii słonecznej w pewnych
rejonach przybrzeżnej strefy wysp i półwyspu. Wraz z występującym tam dużym upwellingiem
ma to niewątpliwy wpływ na produktywność biologiczną tych akwenów. Określenie obszarów
o maksymalnym dopływie energii, jak również oszacowanie jej wielkości za okres letni
było zasadniczym celem tegorocznych badań. Aby to osiągnąć zastosowany został typ aparatury, pozwalającej na otrzymywanie zdjęć na kliszy fotograficznej, a następnie ich obróbkę
fotometryczną. Ponadto, uzupełniono program satelitarny, skorelowanym z nim programem
pomiarów zachmurzenia i aktynometrycznych. Ustalenie statystycznych zależności pól radiacji
134
i zachmurzenia mierzonego w rejonie Zatoki Admiralicji i określonego ze zdjęć satelitarnych
powinno dać rozwiązanie zagadnienia. Bardzo przydatne okazały się również zdjęcia do oceny
sytuacji lodowej w rejonie mórz: Amundsena, Bellingshausena, Scotia i Weddella. Obserwowano dynamikę zmian pokrywy lodowej oraz zasięgi, drogi i prędkości dryfu dużych stołowych gór lodowych. Dryf jednej z nich (nazwanej Trolltunga) zrekonstruowany w okresie
od 16 grudnia 1967 r. do 29 września 1976 r. przez Т. E. Vinje na podstawie amerykańskich zdjęć satelitarnych, był obserwowany przez nas na odbieranych z radzieckiego
satelity „METEOR" zdjęciach, zarówno w roku ubiegłym jak i bieżącym. Kontynuacja
odbioru zdjęć na m/s „Antonim Garnuszewskim" w drodze powrotnej, umożliwiła wybór
optymalnej trasy statku na Morzu Daviesa i właściwe podejście do Stacji Mirnyj.
Badania meteorologiczno-hydrologiczne (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej)
Przeprowadzono pomiary: temperatury powietrza, wilgotności, ciśnienia, kierunku i prędkości wiatru, temperatury wody na trasie Gdynia-Wyspa Króla Jerzego w odstępach 3-godzinnych. Od Falklandów do Wyspy Króla Jerzego mierzono temperaturę wody co godzinę,
i zasolenie co 3 godziny. Dane dotyczące temperatury wody na odcinku Falklandy-Wyspa
Króla Jerzego przesłano na prośbę N S F do N A S A dla wyskalowania radiometru satelity.
W czasie rejsu prowadzono także całodobowe obserwacje zachmurzenia, wilgotności i innych
zjawisk meteorologicznych, a także falowania. Wyniki przekazywano w formie depesz S Y N O P
SHIP. Analogiczne pomiary prowadzono na trasie Wyspa Króla Jerzego - Mirnyj - Australia.
Od 5 grudnia 1978 r. na Stacji Arctowskiego kontynuowano pomiary temperatury powietrza, wilgotności, ciśnienia, kierunku i prędkości wiatru oraz temperatury gruntu na głębokościach: 5, 10, 20 50 i 100 cm (co 3 godziny) oraz stopnia ochładzania (co 6 godzin).
W rejonie Zatoki Admiralicji wykonano pomiary temperatury wody i zasolenia w 20 punktach
oraz analizy zawartości fosforanów, azotanów, azotynów i tlenu na przekrojach pionowych.
Jest to podstawą do określenia warunków środowiskowych w Zatoce Admiralicji w okresie
letnim i ich dynamiki.
Stacja meteorologiczna, pracując w sieci Światowej Organizacji Meteorologicznej, przekazywała co 6 godzin depesze SYNOP. Zainstalowano nową aparaturę pomiarową: teodolit
aerologiczny, heliografy, deszczomierze, anemometr elektryczny, psychrometr aspiracyjny,
wodowskazy i mareograf, co umożliwiło prowadzenie ciągłych pomiarów i obserwacji. Istotną
rolę spełniała Stacja, stwarzając osłonę meteorologiczną dla polskiej floty rybackiej w rejonie
Południowych Szetlandów, Orkanów i Falklandów oraz dla dwóch naszych helikopterów
pracujących w rejonie Wyspy Króla Jerzego.
Obserwacje rozpoczęte w okresie letnim będą w dużej części kontynuowane w okresie
zimowym, dając niezbędne dane dla dalszej realizacji programu wielodyscyplinarnych badań
rejonu Zatoki Admiralicji.
Badania hydrochemiczne (Instytut Ekologii P A N , Uniwersytet Gdański)
Podstawowym celem planowanych badań było uchwycenie zmian wyrunków hydrochemicznych i procesów produkcji pierwotnej w cyklu rocznym w Zatoce Admiralicji. Stopniowo
podejmowano oznaczanie poszczególnych parametrów wody morskiej, zgodnie z założonym
zakresem: chlorofil a, b, c, krzemiany, azotyny, azotany, tlen, temperatura i zasolenie.
Wybrano dwie stacje do badań w cyklu rocznym. Stację pierwszą usytuowano w polowie
szerokości fiordu Ezcurra na wysokości Pt. Thomas, na głębokości 240 m, stację drugą —
w połowie szerokości Zatoki Admiralicji, między latarnią a Point Hennequin. na głębokości 410 m. Próbki wody do analiz pobierano ze standardowych poziomów: 0, 24. 50,
100, 200 m oraz ok. 10 m nad dnem. Dla uzupełnienia wyników przeprowadzono pomiary
wód powierzchniowych na stacji usytuowanej w głębi fiordu Ezcurra i w pobliżu Cieśniny
Bransfielda. Dzięki nim uzyskano obraz zmienności przestrzennej analizowanych parametrów
hydrochemicznych. Stwierdzono w sezonie letnim spadek zawartości chlorofilu, większe zmiany
temperatury wód powierzchniowych, spadek zasolenia, obniżenie wartości pH i podwyższenie
zawartości krzemionki w głębi zatoki w porównaniu ze strefą otwartego oceanu. Różnice
135'
te można tłumaczyć układem prądów poziomych i pionowych (upwelling) w zatoce. Należy
jednak stwierdzić, że zjawiska pływowe i atmosferyczne naruszają jednolitą tendencję tych
zmian. Równocześnie prowadzono badania warunków środowiskowych wód słodkich spływających do zatoki. Są to cieki stosunkowo kwaśne (pH od 5,24 do 7.35), zawierające
głównie krzemionkę (maks. 65 mgat/1) oraz małe ilości fosforu i azotu, pochodzącego
prawdopodobnie z odchodów ptasich. Jezioro usytuowane koło kolonii pingwinów jest zbiornikiem o bardzo dużej zawartości biogenów (azotany— 118 mgat., fosforany — 42 mgat.,
krzemionki — ok. 150 mgat.). Podobne stężenia biogenów występują tylko w zbiornikach
silnie zanieczyszczonych. Spływ powierzchniowy z miejsca gniazdowania pingwinów do jeziora
będzie badany w cyklu rocznym. Odkryto nowy typ jeziora w Antarktyce. Znajduje się ono
w starym wulkanie. Na jego dnie zalega warstwa wody morskiej, przy powierzchni — słodkiej.
Przeprowadzone badania wskazują, że ogólna ilość zawiesiny w wodach Zatoki Admiralicji w okresie lata waha się od 2,8 do 182,6 mg/l, co w przybliżeniu odpowiada ilościom
zawiesiny spotykanym np. w wodzie Zatoki Gdańskiej w rejonie ujścia Wisły. Maksymalne
ilości zawiesiny stwierdzono w strefie przybrzeżnej Zatoki Admiralicji od 4,1 do 182,6
mg/l (średnio ok. 44,1 mg/l), głównie w pobliżu ujść naziemnych bądź podlodowych potoków spływających z topniejących lodowców, które wnoszą do zatoki duże ilości zawiesiny
i rumoszu pochodzenia terrygenicznego. W otwartych wodach Zatoki Admiralicji ogólna
ilość zawiesiny była znacznie niższa niż w strefie przybrzeżnej i wahała się od 2,8 do
27,9 mg/l.
Pionowe rozmieszczenie zawiesiny w otwartych wodach Zatoki Admiralicji kształtuje się
następująco: w wodach powierzchniowych waha się od 2,8 do 27,9 mg/l, (średnio ok.
12,4 mg/l) na głębokościach 10-50 m ilość zawiesiny nieco wzrasta i średnio wynosi ok.
15,6 mg/l, poniżej 50 m i dalej w kierunku dna maleje do wartości poniżej 10 mg/l
(średnio ok. 5 mg/l).
Według szacunkowych obliczeń, w okresie antarktycznego lata, średni dobowy spływ
zawiesiny wnoszonej do Zatoki Admiralicji przez wody z topniejących lodowców wynosi
ok. 200 ton (jest to ok. 1/3 średniego dobowego spływu zawiesiny wnoszonej wodami
Wisły do Zatoki Gdańskiej).
Z Zatoki Admiralicji pobrano 1266 próbek wody w 39 punktach pomiarowych. Próbki
te poddane zostaną w kraju analizie na zawartość węgla organicznego (C org.) występującego
w formie rozpuszczonej i partykularnej.
Badania hydrodynamiczne (Instytut Budownictwa Wodnego PAN)
Celem pracy było określenie cyrkulacji prądów wody, jako pierwszego etapu rozpoznania
hydrodynamiki środowiska wodnego Zatoki Admiralicji.
W ramach tej pracy w okresie lata 1978/79 wykonano pomiary prądów powierzchniowych
w pięciu bazach rozlokowanych w różnych punktach zatoki. Uzyskano rozkłady prądów
dla trzech zasadniczych sektorów działania wiatru oraz dla sytuacji względnego spokoju
(prędkość wiatru mniejsza od 3 m/sek), w której decydującym czynnikiem powodującym
określoną cyrkulację wód są zjawiska pływowe.
. Wykonano również wielodniowe pomiary prądów wgłębnych w fiordzie Ezcurra i w Zatoce Admiralicji. Otrzymane wartości modułu oraz kierunki prądów związane są z cyklami
pływowymi, i na głębokości poniżej 20 m nie są uzależnione od aktualnej cyrkulacji
wiatrowej. Na podstawie pomiarów ustalono, że zasadniczym układem prądów występujących
w zatoce jest układ przepływu dwufazowego. Jest to układ typowy dla fiordów i ściśle
związany z cyklami pływu.
Otrzymane wyniki, pozwoliły również na przybliżoną ocenę wielkości wymiany wód pomiędzy Zatoką Admiralicji a Cieśniną Bransfielda.
W oparciu o dostępne mapy i własny rekonesans obliczono, iż objętość wody w Zatoce
Admiralicji wynosi około 18.02 km-ł, z czego na fiord Ezcurra przypada ok. 1,33 km 3
(7,3°„), w obszarze Zatok McKellar i Martel — ok. 3,13 km-ł (17,3%), pojemność zasadniczej
części Zatoki Admiralicji wynosi 13,56 km 3 (75,4%).
136
W trakcie określania cyrkulacji prądów wody w Zatoce Admiralicji dokonywano także
obserwacji: sytuacji wiatrowych, zjawisk pływowych, przemieszczania się kier oraz dużych
gór lodowych, falowania oraz rozchodzenia się na powierzchni zawiesiny pochodzącej z lodowców. .
Całość pracy stanowi podstawę do oceny tej części hydrodynamicznego tła Zatoki
Admiralicji, która odnosi się do cyrkulacji prądów wody oraz procesów wymiany wód
w Zatoce. Ponadto, daje podstawę do zrozumienia szeregu procesów hydrochemicznych i biologicznych, mających związek z powstawaniam i rozmieszczaniem skupień kryla w rejonie
Zatoki Admiralicji.
Badania botaniczne (Ogród Botaniczny P A N )
Celem prac była budowa szklarni, wstępne rozpoznanie botaniczne rejonu oraz wstępne
pomiary zanieczyszczenia atmosfery SO, i fluorem. W okresie od 5 grudnia 1978 do 18
lutego 1979 roku zbudowano szklarnię o powierzchni łącznej 75 m 2 , z czego na efektywną powierzchnię dla wzrostu roślin przypada 30 m 2 . Szklarnia została uruchomiona.
Rozpoznanie botaniczne wykazało występowanie tu dwóch gatunków roślin kwiatowych:
Colobanthus quitensis i Deschampsia antarctica, które kwitną i dają nasiona. Ponadto, występuje ponad 30 gatunków mszaków i ok. 40 gatunków porostów. Tworzą one 17 zespołów
roślinnych. Podstawowymi czynnikami decydującymi o rozmieszczeniu są, nawodnienie terenu,
osłona przed wiatrem, użyźnianie przez ptaki i płetwonogie, podłoże. Rozwój tutejszych
roślin, szczególnie w warunkach szklarniowych jest dość szybki i pozwala na rekultywację
terenu.
Pobrano próbki do pomiarów zanieczyszczenia S 0 2 i fluorem atmosfery badanego rejonu.
Zebrano bogate materiały roślinne (zielnikowe i żywe) dla dalszych badań nad introdukcją
i aklimatyzacją ich w warunkach polskich. Wstępnie opracowano szereg interesujących koncepcji;
rekultywacji terenu, banku genów, introdukcji traw antarktycznych do Polski oraz stałej
ekspozycji flory i fauny na Stacji H. Arctowskiego z mysią o turystach odwiedzających
ten rejon.
Badania algologiczne (Instytut Ekologii P A N )
Rozpoznano makroalgi części Zatoki Admiralicji. Przeprowadzono 22 dragowania w strefie
sublitoralnej zatoki, na obszarze od Lodowca Ekologii do fiordu Ezcurra, na wysokości
szczytu Jardin. Pobrano również próbki w strefie pływów. Stwierdzono obecność 29 gatunków makroalg bentosowych. Wśród stwierdzonych glonów dominuje 6 gatunków, w tym
w strefie pływów: Adenocystis
utricularis,
Iridae obovara, Leptosomia
simplex;
w strefie
sublitoralnej: Himantothallus
i Desmarestia
sp. Występowanie makroalg bentosowych
ograniczone jest do głębokości 60—70 m. Zebrane glony oraz faunę denną zakonserwowano.
Oznaczono zawartość suchej masy poszczególnych glonów zebranych w Zatoce Admiralicji.
Zawartość suchej masy w glonach waha się od 7,5% do 23,8%. Przygotowano suszony
materiał roślinny do dalszych analiz. Zebrano ilościowo Adenocystis
utricularis w strefie
pływów; ilość tego glonu na 1 m 2 wynosi średnio 1,3 kg. Przeprowadzono próbę określenia
szybkości wzrostu glonu Adenocystis utricularis. W ciągu 15 dni przyrost długości wyniósł
4,35 mm, (szybkość wzrostu wynosi 0,29 mm na dobę). W celu uzyskania kiszonki świeże
glony Adenocystis utricularis (o ciężarze ok. 3 kg), po wyciśnięciu zawartego w nich słonawego
płynu, sparzono wrzącą wodą i po ustaleniu pH na 6,9, zaszczepiono roztworem
Lactobacillus
casei w bulionie odżywczym.
Przeprowadzono serię eksperymentów polegających na ekspozycji fragmentów plechy wybranych gatunków glonów w wodzie oraz na brzegu, w celu zbadania tempa rozkładu materii
oderwanej od dna i unoszącej się w toni wodnej oraz wyrzucanej przez fale na brzeg.
Ilość materii wyrzuconej na odcinek brzegu o długości 1 m wynosi średnio 38,62 kg.
Według wstępnego szacunku, z 85 km linii brzegowej Zatoki Admiralicji materia roślinna
jest wynoszona na odcinku o długości 18,245 km. Jeśli przyjąć, że średnio wyrzucane jest
20,63 kg materii na odcinek brzegu o długości 1 m to całkowita ilość świeżej materii
137'
organicznej wyrzucanej na brzegi w Zatoce Admiralicji wynosiłaby 376,4 tony mokrej masy.
Przyjmując następnie, że sucha masa wyrzucanych glonów stanowi średnio 10%, na brzeg
Zatoki zostałoby wyrzucone 37,6 tony suchej masy roślinnej. Po 20 dniach 50% materii
wyrzuconej ulega rozkładowi, tak więc na brzeg i do wody Zatoki Admiralicji uwalnianych
jest 18.8 tony materii. Badania są kontynuowane w okresie zimy.
Badania kryla (Instytut Ekologii P A N )
Rozpoznano miejsca występowania kryla w Zatoce Admiralicji. Stwierdzono występowanie trzech gatunków: Euphausia crystallorophias,
E. superba, i Thysanoessa
macrura.
W badanym rejonie dominuje E. superba. Ustalono szereg zależności morfometrycznych
osobników E. crystallorophias
i Th. macrura. Określono zawartość suchej masy i pobrano
próbki na kaloryczność ciała kryla. Stwierdzono, że biomasa kryla w Zatoce jest niewystarczająca dla wyżywienia jego konsumentów: pingwinów i fok. Zmusza to konsumentów
kryla do odbywania wędrówek i powoduje dopływ masy organicznej spoza Zatoki na jej
brzegi. N a podstawie połowów i analizy warunków środowiskowych stwierdzono, że powstawanie skupień kryla jest wywołane hydrodynamicznymi właściwościami środowiska morskiego
oraz lokomotorycznymi możliwościami tego organizmu. Określono szybkość przemieszczania
się kryla oraz szybkość jego tonięcia w wodzie.
Badania w Zatoce Admiralicji dają możliwość modelowania procesu powstawania skupień
E. superba i wskazują, na kierunek dalszych prac nad prognozowaniem skupień. Zebrano
bogate materiały planktonowe (które zostaną opracowane szczegółowo w kraju), w szczególności dotyczące wczesnych stadiów rozwoju jaj i larw kryla. Zebrano i zakonserwowano
próbki, które zostaną poddane analizie na zawartość ferromonów. Przeprowadzono doświadczenie z hodowlą kryla w warunkach laboratoryjnych i karmieniem Chlorella, co otwiera
nowe możliwości w opracowaniu jego bilansu energetycznego. Prace będą kontynuowane
w okresie zimowym. Ma to szczególne znaczenie dla poznania zagadnień biologii i troficznych zależności tego gatunku. Rozpoznano procesy linienia kryla, tempo i utratę biomasy
przez osobniki w trakcie tego procesu. Praca ta była wykonywana przez naukowca z R F N .
Badania rozkładu kryla (Instytut Ekologii P A N )
Brak naturalnych konsumentów kryla w Antarktyce powoduje nagromadzenie się ogromnych zasobów niewykorzystanej materii organicznej. Nieznane jest tempo rozkładu i losy tej
materii. Rozpoznano w badaniach polowych i laboratoryjnych szybkość rozkładu ciała kryla.
Stwierdzono, że autolityczny rozkład odgrywa podstawową rolę w tym procesie. Prześledzono
stopień wykorzystania przez Tetrahymena thermophile organicznych substancji powstających
przy rozkładzie kryla. Określono rolę temperatury w tym procesie. Prace będą kontynuowane w okresie zimowym.
Badania ichtiologiczne (Ogród Botaniczny P A N )
Celem badań jest ustalenie składu gatunkowego ichtiofauny oraz czasu i miejsc rozrodu
ryb występujących w Zatoce Admiralicji. W Zatoce Admiralicji stwierdzono ponad 24 gatunki
ryb reprezentowane przez osobniki dorosłe i ich larwy. Cztery z nich: Notothenia
neglecta,
N. rossi marmorata, N. gibberifrons i Chaenocephalus aceratus mają znaczenie przemysłowe
i są odławiane. Obecność w Zatoce Admiralicji licznych larw C. aceratus świadczy o powstawaniu tu skupień tarłowych ryb i tarlisk, których dotychczas nie zlokalizowano w Antarktyce. Na podstawie materiałów uzyskanych ze statku rybackiego łowiącego w rejonie
Południowych Szetlandów oznaczono szereg rzadkich gatunków ryb jak: Chionodraco
kathelenae, Chaenodraco wilsoni, Cryodraco antarcticum.
Gatunki te mylnie zaliczane są przez
naszych rybaków do ryb zwanych kergulena i szczękacz. Stwierdzono również w rejonie
Szetlandów obecność gatunków typowych dla subantarktyki c o świadczy o ich możliwości
migracji na południe. Opisano nowy dla nauki gatunek Raja rakusai. Raje zaliczane są do
gatunków odławianych przemysłowo. Zebrano bogate kolekcje form młodocianych, które
posłużą do opracowania kluczy ichtiozooplanktonu. Prace będą kontynuowane w okresie
zimowym.
138
Badania histologiczne (Instytut Zoologii UJ)
Celem pracy była histologiczna i histochemiczna analiza budowy tkanek ryb antarktycznych. Wykonano preparaty histologiczne z 30 ryb ośmiu gatunków, złowionych w Zatoce
Admiralicji (Notothenia rossi marmorata, Notothenia corriceps neglecta, Notothenia
gibberifrons,
Notothenia nudifrons, Trematomus bernacchii, Trematomus hansoni, Chaenocephalus
aceratus,
Dissostichus
eleginoides)
oraz z dwóch gatunków, złowionych w pobliżu Wyspy Króla
Jerzego (Champsocephalus gunnari i Chaenograco wilsont). Z każdej uzyskanej ryby wypreparowano i utrwalono następujące mięśnie i wycinki narządów wewnętrznych: mięśnie oczne,
fj-agmenty mięśni z tułowia i ogona, wycinki serca, wątroby, śledziony, nerki, jelita, wyrostków
pylorycznych. Posłużono się trzema metodami utrwalania tkanek, w wyniku czego uzyskano
materiał do badań histologicznych i histochemicznych w mikroskopie świetlnym oraz do badań ultrastruktury w transmisyjnym mikroskopie elektronowym.
Równocześnie zbierano wycinki skóry głowy i tułowia, wycinki listków skrzelowych oraz
aparatury węchu do badań ich powierzchni w mikroskopie elektronowym skaningowym.
Przygotowano zestaw rozmazów krwi badanych ryb oraz wykonano próbki miofibryli
mięśni tułowiowych dwóch gatunków ryb (Chaenocephalus
aceratus, Notothenia
corriceps
neglecta) do dalszych biochemicznych analiz białek kurczliwych tych mięśni.
Badania ornitologiczne (Instytut Zoologii P A N )
Przeprowadzono szczegółowe badania rozmieszczenia i liczebności ptaków rejonu Zatoki
Admiralicji.
Stwierdzono gnieżdżenie się tu 12 gatunków ptaków. Najliczniej reprezentowane są tu trzy
gatunki pingwinów: Pygoscelis adeliae 23661 par, P. antarctica
10550 par, P. papua 3117
par. Ponadto występują: Oceanites oceanicus 2210 par, Sterna vittata 652 par,
Macronectes
giganteus 253 par. Odnaleziono również największą kolonię lęgową tego gatunku na Południowych Szetlandach (517 p a r — W y s p a Pingwin). Kolonia ta nie była dotychczas odnotowana w piśmiennictwie. Larus dominicanus (164 pary), P. atriceps (92 pary) występują
w pobliżu Chabrier Rock. Jest to pierwsze udokumentowane gnieżdżenie się tego gatunku na
Wyspie Króla Jerzego. Występują także: S. skua lonnbergi—74
pary, S.s. maccormicki —
37 par, D. capensis — 44 pary, Chionis alba—17
par. Stwierdzono również obecność
trzech rzadkich gatunków nielęgowych: Eudyptes chrysolophus, F. glacjaloides
i A. patagonica — obecność tego ostatniego zasługuje na szczególną uwagę. Zaobrączkowano 2000
pingwinów i 34 kormorany. Ustalono, że dorosłe osobniki P. papua i P. antarctica przynoszą pokarm dwa razy w ciągu doby, a P. adeliae—raz.
Racja dobowa pokarmu
młodych pingwinów w okresie zmiany upierzenia wynosi: dla P. adeliae 650 g, P. antarctica 898 g, P. papua 1160 g. Badania pozwalają ocenić ilość materii organicznej wynoszonej na brzeg z morza przez ptaki. Wykonano szereg pomiarów jaj, w celu ustalenia
pokrewieństwa geograficznego lęgowych populacji 12 gatunków ptaków.
Badania teriologiczne (Zakład Zoologii Systematycznej i Doświadczelnej P A N )
Celem pracy było ustalenie liczebności i struktury gatunkowej płetwonogich w rejonie
Zatoki Admiralicji. Badania prowadzono w sezonie letnim, od połowy grudnia do drugiej
połowy lutego. Stwierdzono występowanie 5 gatunków płetwonogich: słonia morskiego, foki
Weddella, krabojada, lamparta morskiego i uchatki. Liczba słoni wahała się od ok. 600
do 960 osobników. Stosunek ilości samców do ilości samic wynosił 3:1 — w grudniu
i 1:5 — w lutym. Liczebność foki Weddella spadła od grudnia do lutego z ok. 550 do
110 osobników, zachowując przewagę samic w stosunku 2 do 3. Uchatki pojawiły się w Zatoce w połowie stycznia i w lutym. Osiągnęły liczebność ok. 220 osobników. Krabojady
i lamparty morskie spotykano w pojedynczych egzemplarzach. Przeprowadzone obserwacje
aktywności pozwoliły poznać cykl dobowy słonia morskiego i foki Weddella.
Tusze 17 odstrzelonych fok Weddella pozwolą w kraju ustalić ich rzeźną wartość.
Pobrana krew, po odpowiednim spreparowaniu i transporcie w temperaturze — 20°C, posłuży do
oceny zmienności białek i do badań enzymatycznych. Zakładając, że średnio w Zatoce przebywa
139'
ok. 200 osobników foki Weddella, ich biomasa wynosiłaby 47 ton. Tak liczna populacja
spożywa dziennie ok. 3,7 ton ryb i głowonogów.
Badania parazytologiczne (Zakład Parazytologii P A N )
W ramach badań nad stopniem zarażenia pasożytami kręgowców występujących w rejonie Zatoki Admiralicji, wykonano sekcje i zebrano pasożytnicze robaki ze 100 ryb, 30
ptaków i 10 pletwonogich. W zebranym materiale wstępnie oznaczono 30 gatunków pasożytów należących do tasiemców, nicieni, przywr i kolcogłowów. Wiele z tych gatunków
wymaga redyskrypcji, a niektóre mogą okazać się nowymi gatunkami. Zebrane pasożyty
utrwalono do dalszych opracowań, których wyniki wniosą wiele danych do poznania sprzężonej ewolucji pasożytów i ich żywicieli oraz danych zoogeograficznych. Zbadano, z wynikiem negatywnym, 1000 osobników kryla na obecność larw pasożytów.
W ramach badań nad cyklami rozwojowymi tasiemców, zbadano cykl rozwojowy gatunku (prawdopodobnie nowego) dojrzewającego płciowo w jelicie mewy (Larus
dominicanus). Opisano dwie inwazyjne larwy tego pasożyta i stwierdzono, / e Phyllopoda drobnych
zbiorników słodkowodnych okolic Stacji Arctowskiego są eksperymentalnymi i naturalnymi
żywicielani pośrednimi. Wstępna analiza materiałów wykazała, że ryby (szczególnie białokrwiste) oraz foki Weddella sa zarażone w 100% przy bardzo dużej intensywności. Średnia intensywność zarażenia ryb wynosiła 237 pasożytów na jedną rybę, a w przypadku ryb białokrwistych przekraczała 1000. Zarażenie fok Weddella było szczególnie intensywne. Objętość
pasożytów wynosiła średnio 20 litrów z jednego przewodu pokarmowego.
Stwierdzono również że ryby były zarażone postaciami larwalnymi pasożytów, podczas
gdy foki Weddella miały postacie dojrzałe płciowo. Oznacza to, że ryby w Zatoce Admiralicji nie mają swoich, tzn. dojrzewających w nich pasożytów, lecz spełniają rolę żywicieli
pośrednich. Fakty te można tłumaczyć przypuszczeniem, że foki w swojej ewolucji wniosły
pasożyty swoich przodków wtórnie do morza.
W Antarktyce zaistniały szczególnie korzystne warunki do realizacji cykli rozwojowych pasożytów, ponieważ wskutek obniżonej temperatury ryby żyją długo i nagromadzają w swoich
narządach postacie larwalne pasożytów.
Zwraca uwagę stosunkowo słaby stopień zarażenia przez pasożyty ptaków (pingwiny) oraz
ssaków (foka krabojad) odżywiających się głównie krylem.
Badania medyczno-psychologiczne (Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej)
Przeprowadzono wstępne badania reakcji fizjologicznych grupy zimującej na aklimatyzację do zimna oraz badania rytmów biologicznych w cyklu dobowym. Badania w tym
zakresie prowadzone są cyklicznie raz na kwartał. Udzielono ponad 80 porad lekarskich
i 20 psychologicznych oraz przeprowadzono 4 operacje wyrostka robaczkowego u pracowników polskich statków rybackich.
Przeprowadzono wstępne badania psychologiczne w zakresie wpływu izolacji społecznej
na podstawowe funkcje psychofizyczne. Opracowano wyniki badań psychologicznych grupy
zimującej w 1977 roku. Stwierdzano, że przewaga cech ekstrawertywnych z równoczesnym
zrównoważeniem emocjonalnym stwarza lepsze prognozy adaptacji do izolacji. Najbardziej
uciążliwy jest środkowy okres zimowania. Za osiągnięcie względnego poziomu adaptacji
podczas trwania zimy człowiek ponosi koszty psychologiczne i fizjologiczne — objawy somatyczne na końcu zimowania. Wnioski i obserwacje potwierdzają możliwość wykorzystania
Stacji jako naturalnego laboratoriiyn i prowadzone tu badania upoważniają do ekstrapolowania wyników pod kątem doboru kosmonautów d o długotrwałych lotów kosmicznych.
Badania geologiczne (Zakład Nauk Geologicznych P A N )
Wykonano 6 map geologicznych różnego typu w skalach od 1 : 50000 do 1 : 2500. Mapa
geologiczna w skali 1:50000 obszaru między Zatoką Admiralicji a Zatoką Króla Jerzego
objęła ok. 150 km 2 . Łącznie ze zdjęciem w tej samej skali w sezonie 1977/78.(K. Birkenmajer) skartowany został cały obszar lądowy otoczenia Zatoki Admiralicji (ok. 250 km 2 ).
140
Ustalono litostratyfrafię mezozoicznych i trzeciorzędowych utworów wulkaniczno-osadowych,
wprowadzając nowe schematy i poprawiając istniejące. Wyróżniono mezozoiczną grupę Zatoki
Martel (ponad 1160 m miąższości, z pięcioma formacjami). W grupie Point Hennequin
wyróżniono dwie formacje i kilka jednostek niższego rzędu (trzeciorzęd) z dwiema formacjami. Zrewidowano stratygrafię obszarów między Zatoką Króla Jerzego a Zatoką Admiralicji (Cieśnina Bransfielda), gdzie wyróżniono 2 grupy: grupę Chopin Ridge (300 m)
z czterema formacjami (w tym formacja Polonez Cove z kopalnymi osadami glacjalnymi
wieku plioceńskiego w Zachodniej Antarktyce) oraz grupę Zatoki Legru (300 m) z czterema
formacjami (z licznymi śladami zlodowacenia z pogranicza pliocenu i plejstocenu).
Odkryto kopalne moreny, osady wodnolodowcowe i rozpoznano osady morskie w świeżo
wyróżnionej formacji Polonez Cove. Są to ślady wielkiego zlodowacenia plioceńskiego (zlodowacenia Polonez), o rozmiarach większych niż obecne zlodowacenie Antarktyki, które
pokrywało obszar kontynentu antarktycznego i przekroczyło Cieśninę Bransfielda, dochodząc
aż po Południowe Szetlandy.
W obszarach glacigenicznych występują bloki skalne, które zostały przyniesione przez lądolód (częściowo także przez dryfujące góry lodowe), z północnej i południowej części Półwyspu Antarktycznego, a także z południowej części Morza Weddella (Góry Ellswortha
i Pensacola).
Odkryto ślady kolejnego zlodowacenia przedczwartorzędowego w grupie Zatoki Legru
(zlodowacenie Legru), jak też kopalne moreny młodoplejstoceńskie. Te zlodowacenia miały
charakter lokalny — czapa lodowa Szetlandów Południowych nie łączyła się już w tym czasie
z lądolodem kontynentu Antarktydy.
Rozpoznano sukcesję izostatycznie podniesionych morskich tarasów holoceńskich, Wysokie
tarasy pochodzenia morskiego interstadialne lub interglacjalne (plejstoceńskie) oraz metodą
lichenometryczną datowano etapy recesji zlodowacenia holoceńskiego w czasie ostatnich 500
lat (Zatoka Admiralicji).
Rozpoznano strukturę tektoniczną, uskokową i uskokowo-fałdową oraz główne etapy deformacji kompleksu mezozoicznego i trzeciorzędowego, zwłaszcza w strefie przesuwczego uskoku
Ezcurra i w strefie północnego skrzydła rowu (ryftu) Bransfielda.
Badania mezostrukturalne objęły mezozoiczny kompleks wulkaliczno-osadowy, wybrane poziomy
w kompleksach trzeciorzędowych i niektóre intruzje (andyjskie i trzeciorzędowe). Wyróżniono
trzy zespoły ciosu, które prawdopodobnie odpowiadają kolejnym etapom historii strukturalnej
badanego obszaru. Badano również drobne uskoki i deformacje żył mineralnych związanych
z ciosem i uskokami.
Rozpoznano formę geologiczną intruzji andyjskich (górnokredowo-dolnotrzeciorzędowych),
występowanie i sukcesję intruzji (dajek) trzeciorzędowych z rejonu uskoku Ezcurra i Cieśniny
Bransfielda. Rozpoznano centra wulkaniczne dla grupy Point Hennequin i grupa Zatoki
Legru.
Rozpoznano bliżej sukcesję, wiek (w oparciu o metodę lichenometryczną) i strukturę
holoceńskiego wulkanu Wyspy Pingwin, który znajduje się w odległości 30 km od Stacji
Arctowskiego. Stożek wulkanu powstał ponad 200 lat temu, następnie jego krater został
zaczopowany zakrzepłą lawą bazaltową i wystąpiły intruzje magmy, tworzącej dajki radialne. Z kolei czop został wysadzony w powietrze pod wpływem gwałtownej eksplozji
gazów i utworzył się krater główny. Około 150-100 lat temu utworzył się mały stożek
la w w bazaltowej (centralny) wewnątrz krateru głównego. Mniej niż 100 lat temu, w wyniku
jednorazowej gwałtownej eksplozji powstał krater Petrel (maar), obecnie wypełniony wodą,
jak też podmorski krater eksplozyjny (na zachód od stożka głównego). W obecnym stanie
wulkan na Wyspie Pingwin jest wulkanem drzemiącym, który może ponownie wybuchnąć
w nieoczekiwanym momencie.
Zebrano bogate kolekcje flory kopalnej z utworów mezozoicznych (ok. 10 stanowisk)
i trzeciorzędowych (5 stanowisk). Zebrano również kolekcje fauny morskiej pliocenu (3 stanowiska). Pobrano kilkaset próbek do badań petrologicznych i geochemicznych oraz kilkadziesiąt próbek do radiometrycznych badań wieku skal (lawintruzji).
141'
Badania paleontologiczne (Zakład Paleobiologii P A N )
Zebrano bogatą kolekcję skamieniałych drewien górnojurajskiego kompleksu wulkanicznoosadowego na Półwyspie Kellera (Zatoka Admiralicji). Zebrano nieco środkowojurajskiej
flory paprociowej z Zatoki Hope (Półwysep Antarktyczny). Zebrano bogate kolekcje flory
trzeciorzędowej (odciski liści, drewna skamieniałe) w okolicy Point Hennequin i lodowca
Sphinxa, w rejonie Stacji Arctowskiego i koło Demay Point, Zatoki Admiralicji oraz
Półwyspu Fildes w Zatoce Maxwella.
Zebrano bogatą kolekcję fauny morskiej (małże, ślimaki, mszywioły, robaki) oraz pobrano
liczne próbki do badań mikropaleontologicznych z plioceńskiej formacji Polonez Cove.
Przeprowadzono studia taksonomiczne i paleoekologiczne w tej formacji.
Badania glacjologiczne (Instytut Geografii Uniwersytetu Wrocławskiego)
W rejonie Półwyspu Kellera prowadzono przez okres 3 tygodni systematyczne badania
glacjologiczne pozycji czół lodowych (zdjęcia fotogrametryczne) i parametrów bilansu masy
lodowców, zwłaszcza Lodowca Flagstaffa.
Na Lodowcu Sphinxa (na południe od Stacji Arctowskiego) założono podstawową stację
meteorologiczno-glacjologiczną, na której przez ponad miesiąc prowadzono pomiary parametrów bilansu masy lodowca i obserwacje zjawisk meteorologicznych.
W sąsiedztwie Stacji Arctowskiego założono dwa wodowskazy, a na strumieniu wypływającym z czoła Lodowca Sphinxa — jeden. Dla obliczenia przyrostów rocznych zbadano profil
stratygraficzny lodu w szczelinie na Lodowcu Znoski w czasie pobierania próbek lodu do
badań zanieczyszczeń przemysłowych przez grupę 3-osobową Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CELOR).
Badania magnetyzmu i sejsmologii (Instytut Geofizyki P A N )
N a Stacji Arctowskiego prowadzona jest stała rejestracja zmian pola magnetycznego
Ziemi (składowe H, D, Z) oraz wykonywane są pomiary bezwzględne składowych pola
magnetycznego H, D, F. Zainstalowano aparaturę do pomiarów prądów tellurycznych. Prowadzona jest ciągła rejestracja sejsmiczna za pomocą trzech sejsmografów krótkookresowych
(składowe N, E, Z). Wyniki rejestracji opracowywane są na bieżąco i przesyłane do IG P A N
i centrum europejskiego w Strasbourgu.
Kompleksowe badania ekologiczne
Przez kompleksowe badania ekologiczne rozumiem badania wielodyscyplinarne w ramach
problemu MR-II-16, integrujące prace środowiskowe i biologiczne, których celem jest zrozumienie zależności i funkcjonowania części ekosystemu oraz dróg krążenia materii i przepływu energii w strefie przybrzeżnej Zatoki Admiralicji.
W III Wyprawie P A N na Stację Arctowskiego, po raz pierwszy prowadzono zakrojone
na szeroką skalę badania ekologiczne, mające na celu rozpoznanie warunków środowiskowych
oraz liczebności i biomasy głównych komponentów roślinnych i zwierzęcych w strefie
morskiej i lądowej Zatoki Admiralicji. Zatoka Admiralicji jest doskonałym modelem dla
tego typu badań. Obszary przybrzeżne w Antarktyce w sąsiedztwie wysp i Półwyspu Antarktycznego są szczególnie interesujące, zarówno ze względów naukowych jak i praktycznych.
Nasze badania powinny przyczynić się do planowania relacjonalnej eksploatacji żywych z.isobów
takich jak: kryl, ryby, foki, głowonogi i makroalgi w przyszłości oraz do wypracowania
zasad ochrony tych zasobów wykorzystywanych również przez naszą flotę rybacką.
Kompleksowym programem naszych badań ekologicznych „atakujemy trafnie" międzynarodowe
założenia programu „BIOMASS", jak wyraził się jeden z jego twórców australijczyk dr D. Tranter — po moim seminarium w Sydney, gdzie prezentowałem wyniki naukowe III Wyprawy
w kwietniu 1979 roku. W badaniach ekosystemu ważną rolę odgrywają obserwacje środowiskowe jako tło dla wszelkich procesów biologicznych. Przy kontynuacji dalszych badań
w Antarktyce należy pamiętać jednak, co i czemu powinno służyć w tym programie,
by zachować odpowiednie propozycje reprezentatywnych dyscyplm i ich przedstawicieli.
142
W III Wyprawie poszerzono wydatnie zakres obserwacji meteorologiczno-klimatycznych
w rejonie Stacji Arctowskiego. Stwierdzono, że kierunki, szybkość wiatru i sytuacja baryczna
mają istotny wpływ na przemieszczanie się wód, ich cyrkulację, wymianę z Cieśniną Bransfielda
oraz powstawanie lokalnych upwellingów w f ordzie Ezcurra. Efekty są przyczyną docierania w rejon Zatoki znacznie większej iliści, niż na pozostałe obszary Szetlandów energii słonecznej, co sprzyja
produkcji biologicznej w wodzie i na lądzie. Szczególnie przydatne, zarówno w synoptycznych
opracowaniach, jak i w badaniach ekosystemu strefy przybrzeżnej, okazały się zdjęcia
satelitarne lokalizujące te zjawiska. Ochładzanie eoliczne ma decydujący wpływ na rozwój
zespołów roślinnych, a wiatr w pierwszym rzędzie warunkuje sukcesję roślin na odsłaniającym się spod lotu terytorium i decyduje o produkcji i rozwoju zespołów roślinnych
w tym obszarze.
W ramach meteorologicznych obserwacji standartowych, prowadzonych przez I M G W , zainstalowano samopisy rejestrujące temperaturę gruntu i wody w srefie przybrzeżnej, co pozwoli
rozpoznać warunki termiczne w jakich żyją zespoły roślin i zwierząd w ciągu roku.
Prowadząc obserwacje mareograficzne rozpoznano charakter i wielkość pływów. Mają one
podstawowe znaczenie w procesie wymiany wód w Zatoce oraz w szeregu zjawisk brzegowych na lini woda-ląd, gdzie występuje intensywna wymiana materii.
Badania geomorfologiczne pozwoliły na rozpoznanie cech morfologicznych i morfometrycznych całego obszaru zatoki, w szczególności zaś jej basenu i brzegów. Ukończono
mapę batymetryczną, ustalono etapy genezy fiordu, określono charakter i typy brzegów. Szczególnie przydatne w tej pracy były fotoszkice lotnicze wykonane w różnej skali. N a podstawie
zebranych obserwacji zostanie wydana mapa basenu Zatoki Admiralicji i plany wybrzeża
ze szczególnym uwzględnieniem zespołów roślinnych i zwierzęcych tego rejonu.
Rozpoznano warunki hydrochemiczne w Zatoce, wykonując regularnie na całym jej obszarze pomiary: temperatury, zasolenia, pH, zawartości fosforanów, azotynów i krzemionki, zawiesiny, rozpuszczonej i zawieszonej materii organicznej. Pozwalają one na uchwycenie zmian
sezonowych. Ustalono rejony upwellingów i zakresy zmienności składu chemicznego wód
od Cieśniny Bransfielda po wnętrze fiordu Ezcurra. Daje to podstawę do wyznaczenia spektrów środowiskowych dla szeregu gatunków, w tym również kryla. Rozpoznano chemiczny
skład wód spływających z brzegów do Zatoki Admiralicji oraz wpływ jej na warunki
hydrochemiczne w Zatoce. Badania hydrochemiczne będą kontynuowane w okresie zimowym,
jako jedne z pierwszych tego typu w rejonie Półwyspu Antarktycznego.
Rozpoznano warunki hydrodynamiczne panujące w Zatoce Admiralicji. Poprzez pomiary
prądów powierzchniowych i wgłębnych określono kierunki i szybkość przemieszczania się
wód dla charakterystycznych sytuacji wiatrowych i oceniono intensywność wymiany wód
z Cieśniną Bransfielda. Rozpoznana lokalna cyrkulacja w Zatoce na tle morfologi jej
dna, jest podstawą interpretacji tworzenia się skupień kryla w rejonie Point Thomas.
Rozpoznano rozmieszczenie i ilość chlorofilu w wodach Zatoki Admiralicji, co pozwala
ocenić wielkość produkcji pierwotnej w badanym rejonie. Stwierdzono znaczny gradient
zawartość barwników roślinnych w kierunku od wejścia do Zatoki do końca fiordu Ezcurra.
Sytuacja taka jest wynikiem upwellingu i cyrkulacji wód. Badania produkcji pierwotnej będą
kontynuowane w cyklu rocznym.
Zebrano (od głębokości 400 m) bogate materiały zooplanktonowe, które pozwolą na
opracowanie pełnej listy występujących tu gatunków oraz uchwycenie okresu rozrodu i tempa
rozwoju wczesnych stadiów kryla.
W zatoce występują trzy gatunki kryla: E. crystallorophias,
E. superba, Th. macrura.
Stworzyło to wyjątkową okazję zbadania ich biologi, gdyż jak dotychczas sądzono, wykluczają się one wzajemnie. Określono szereg zależności morfologicznych i przygotowano materiał
do dalszych badań chemicznych w kraju. Stwierdzono, że podstawowe znaczenie w tworzeniu się skupień kryla mają warunki hydrodynamiczne. Zmierzono eksperymentalnie
szybkość poruszania się kryla. Pobrano próby na zawartość ferromonów, które będą analizowane w kraju. Przeprowadzono badania biochemiczne ważne z punktu widzenia utylizacji
kryla.
143'
Rozpoznano tempo dekompozycji kryla w warunkach naturalnych i laboratoryjnych oraz
stopień wykorzystania produktów rozkładu w testach biologicznych z Tetrahymena
thermophila. Rozpoznano możliwość hodowli kryla w warunkach laboratoryjnych i karmienia
go Chlorella, co ma istotne znaczenie w badaniach bilansu energetycznego. W badaniach
nad krylem uczestniczyli również F. Buchholz ( R F N ) i R. Waite (Nowa Zelandia).
Pierwszy z nich pracował nad zagadnieniem linienia kryla, drugi współuczestniczył z moją
grupą w badaniach popularnych. Prace te będą kontynuowane w okresie zimowym.
Wyjątkowo sprzyjające były warunki dla realizacji programu badań ichtiologicznych.W sezonie letnim stwierdzono występowanie w Zatoce Admiralicji wszystkich gatunków ryb
znanych z rejonu Morza Scotia oraz opisano jeden nowy gatunek Raja rakusai, również
łowiony przemysłowo przez nasze statki. W rejonie Zatoki rozpoznano miejsca tarłowe ryb
przemysłowych, co pozwoli na opracowanie kluczy do ich identyfikacji. Dwukrotny udział
biologów w parodniowych połowach przy Półwyspie Antarktycznym pozwolił na zebranie
dużej ilości materiałów porównawczych. Stwierdzono również, że nasze statki łowią w rejonie
półwyspu gatunki, które są błędnie identyfikowane z innymi, lecz podobnymi gatunkami
ryb. Istnieje konieczność jak najszybszego wydania kluczy do ichtiofauny Antarktyki.
Badania ichtiologiczne będą kontynuowane zimą.
Zebrano bogate materiały ichtiologiczne dla badań struktury białek i mięśni ryb białokrwistych, które przyczynią się do wyjaśnienia ich związków filogenetycznych.
Rozpoznano występujące w Zatoce makroalgi (dominuje 6 gatunków), ustalono strefy
ich występowania. Określono zawartość suchej masy, zebrano próbki do analiz składu chemicznego. Ustalono tempo wzrostu wybranych gatunków. Oceniono ilość alg wyrzucanych na
brzeg i tempo rozkładu oraz ilość materii powracającej do Zatoki. Wykonano szereg
eksperymentów z przygotowaniem z alg marynat i kiszonek bakteryjnych dla celów spożywczych. Algi, których zasoby w Antarktyce są ogromne, mogą być eksploatowanym surowcem
dla przemysłu chemicznego, farmaceutycznego i spożywczego. Celowym jest rozpoznanie ich
przydatności dla naszych potrzeb. Badania będą kontynuowane w okresie zimy.
Z rejonu Zatoki zebrano bogate kolekcje fauny dennej, w tym licznie tu występujące
głowonogi, które również są obiektem eksploatacji przemysłowej w Antarktyce. Zbiory zostaną
przekazane specjalistom.
Stacja daje możliwość zebrania materiałów dydaktycznych dla placówek uniwersyteckich,
cierpiących na brak tego typu materiałów, i należy tę okazję wykorzystać, co oszczędzi
dewiz na zakupy za granicą.
Rozpoznano szczegółowo liczebność i rozmieszczenie ptaków w rejonie Zatoki Admiralicji.
Obliczono ilość materii wynoszonej przez ptaki na ląd. Ptactwo, w szczególności pingwiny,
są główym konsumentem kryla, odżywiają się w Zatoce i poza nią. Stwierdzono, że dziennie
zjadają ponad 50 ton kryla.
Z roku na rok przybywa w rejonie Stacji pingwinów. Aktualnie było 23661 par Pygoscelis adeliae, 10550 par P. antarctica
oraz 3117 par P. papua. Stacja nie powoduje
negatywnych skutków dla miejscowej awifauny. Uzyskane wyniki badań pozwalają poddać
w wątpliwość propozycje międzynarodowego programu odnośnie oceny zasobów kryla
i, przez monitoring, ptactwa w strefach przybrzeżnych.
Rozpoznano liczebność i biomasę płetwonogich rejonu Zatoki Admiralicji w sezonie
letnim. Ustalono strukturę wiekową i płciową dominujących gatunków: słonia morskiego
i foki Weddela. Liczba słoni morskich waha się od 600 do 960 osobników, liczba fok
Wedella od 110 do 550 osobników, zaś liczba uchatek, w drugiej części sezonu letniego,
wynosiła około 220 osodników. Krabojady i lamparty spotykano pojedyńczo. Oceniono
ilość pokarmu zjadanego przez foki Weddella na 3,7 ton ryb i głowonogów dziennie,
c o wskazuje na konieczność odżywiania się fok poza Zatoką. Z końcem sezonu odstrzelono
17 fok Weddella i przełano je na statku r/v „Profesor Siedlecki" do kraju celem zbadania
wartości ich futer. Zasoby fok możliwe do eksploatacji przemysłowej są dostatecznie
duże, by mogły je podjąć również nasze statki rybackie. W tym roku weszła w życie
Konwencja o ochronie fok i przyłączenie się do niej Polski byłoby ze wszech miar pożądane,
144
0 czym wielokrotnie sygnalizowałem. Powinniśmy wykorzystywać legalnie wszystkie zasoby
Antarktyki, by zwiększyć opłacalność naszej działalności.
Ogólnie mówiąc, kompleksowe badania III Wyprawy wykazały, że dla utrzymania i funkcjonowania populacji ptaków i ssaków Zatoki Admiralicji w okresie lata niezbędne
jest czerpanie przez nią materii i energii z obszaru większego niż zdefiniowany geograficznie
obszar Zatoki. W strefie lądowej Zatoki Admiralicji następuje kumulacja materii organicznej
1 jej rozkład. Substancje biochemiczne spływają do Zatoki, Wykorzystanie tych substancji
następuje głównie poza zatoką w strefie przybrzeżnej Wyspy Króla Jerzego. Sama Zatoka
ma produkcję ograniczoną znaczną mętnością wód, słabym oświetleniem, charakterystyczną
cyrkulacją i powstawaniem upwellingu oraz intensywnym spływem wód słodkich i lodu z lądu.
Zatokę Admiralicji można porównać z estuarium.
W obszarze Zatoki Admiralicji zachodzi intensywna koncentracja żywej biomasy i materii
organicznej na jednostkę powierzchni oraz znaczne przyśpieszenie przepływu energii.
Całość prac III Wyprawy, z pewnymi uzupełnieniami w roku następnym, złoży się na
kompleksową monografię ekologiczną Zatoki .
Działalność naukowo-popularyzatorska
W czasie rejsu m/s „Antoni Garnuszewski" z Gdyni na Stację Arctowskiego przeprowadzono na statku 11 otwartych seminariów naukowych, w których uczestniczyła obok ekipy
wyprawy, załoga i studenci WSM. Celem ich było przedstawienie przez poszczególne grupy
badawcze swoich planów pracy. Ponadto przeprowadzono 7 seminariów specjalistycznych
w wąskich grupach, omawiając szczegółowo zadania badawcze.
W czasie rejsu powrotnego ze Stacji Arctowskiego również przeprowadzono seminaria, na których
referowano wyniki badań poszczególnych zespołów. Zmusiło to członków zespołów do pełnej prezentacji swoich prac, a tym samym przyspieszy ich ostateczne opublikowanie. Liczny udział w seminariach członków załogi i studentów WSM był doskonałą okazją do popularyzacji naszych
prac naukowych na Stacji Arctowskiego, przyczyniając się do podniesienia ogólnego poziomu
wiedzy, szczególnie wśród młodzieży studiującej.
Główne prace organizacyjno-techniczne i transportowe
1. Przyjęto w Gdyni statek m/s „Antoni Garnuszewski" w czarter Instytutu Ekologi P A N .
załadowano bagaż i zaokrętowano członków wyprawy na Stację Arctowskiego.
2. W czesie rejsu przeprowadzono szkolenie i instruktarze uczestników wyprawy w zakresie
bhp, ppoż., warunków przeprawy, organizacji życia na Stacji oraz ochrony środowiska
wg zasad SCAR.
3. Rozładowano bagaż wyprawy w rejonie Zatoki Admiralicji. W relacji statek — brzeg 547
ton i brzeg — statek 5 ton, oraz przewóz osób i bagażu osobistego (średnie tempo
rozładunku 91 ton na dzień).
4. Zabezpieczono prace naukowo-badawcze i inne na wodzie.
Łódź rybacka „Dziunia" w czasie lata dokonała 54 zejść na wodę, PTS-y 26 zejść
na wodę.
5. Wykonano ogółem 124 godzin i 7 min. lotów helikopterami, z czego w celach fotografii
naukowej 49 godz. w celach transportowych — 75 godz. i 7 min. Z ogólnej ilości paliwa
TS-1 35100 litrów zużyto 31100 litrów. Pozostało 4000 litrów.
6. Wykonano spis z natury majątku Stacji wg ustalonych wcześniej rejonów i pól spisowych.
7. Przeprowadzono ewidencję książek naukowo-technicznych i beletrystycznych.
8. Uzbrojono i zmodernizowano wg potrzeb łódź rybacką „Dziunię", oraz wykonano slip
na płozach drewnianych.
9. Przepompowano do zbiornika głównego olej napędowy z 1000 beczek oraz przygotowano
do wysyłki 3500 sztuk beczek metalowych.
10. Wykonano 3 kabiny z prysznicami i instalacją, zmontowano bojler oraz szambo.
Ponadto, wykonano 80% instalacji wraz ze zbiornikiem tworzącym układ do ogrzewania
wody przez rury wydechowe, agregatów prądotwórczych.
145'
11. Wykonano ocieplenie podłóg w budynku głównym oraz wymieniono śruby łączące domki
(dotyczy części mieszkalnej).
12. Zmontowano domek meteo.
13. Wykonano deski szalunkowe i obito nimi dwa pawilony magnetyczne, a następnie pomalowano je.
14. Przystosowano kontener po śmigłowcu na pomieszczenie mieszkalne i stanowisko kierowania lotami.
15. Wybudowano molo dla środków pływających.
16. Przeprowadzono konserwację i zabezpieczenie śmigłowców na zimę oraz ulokowano
je w hali drewnianej.
17. Przetransportowano z brzegu na statek m/s „Antoni Garnuszewski" 3420 beczek metalowych po paliwie, 28 pontonów, 4 łodzie Ł R M oraz 157 butli po gazach technicznych,
w tym: 77 po tlenie, 30 po acetylenie, 47 p o gazie propan-butan i 3 po wodorze.
18. Zaokrętowano ekipę m/s „Antoni Garnuszewski" w drogę powrotną.
19. Zaokrętowano grupę wyprawy na Stację Dobrowolskiego zabraną z radzieckiej stacji „Mirnyj".
20. Dopilnowano wyładunku bagażu oraz wyokrętowania uczestników wyprawy w Gdyni.
21. Zdano statek m/s „Antoni Garnuszewski" z czarteru.
Usługowa rola stacji dla floty rybackiej
Od pierwszego roku istnienia Stacja Arctowskiego' pełniła służbę meteorologiczno-synoptyczną i mając stałą łączność z naszą flotą rybacką, łowiącą głównie w rejonie Południowej
Georgii i Orkadów, przesyłała dla niej prognozy. W 1978 roku podjęto decyzję o przesyłaniu na Stację informacji meteorologicznych ze statków rybackich, co pozwoliło na bardzej
dokładne opracowanie tu prognoz. Od 1978 roku Stacja pracuje w systemie W M O
(World Meteorological Organisation). Ekipy synoptyków i meteorologów rekrutują się
z IMGW. W chwili obecnej Stacja podaje prognozy dla floty rybackiej raz na dobę
i utrzymuje z nią stałą łączność.
W 1979 roku po raz pierwszy statki rybackie zeszły na łowiska w bezpośrednim sąsiedztwie Stacji Arctowskiego. Spow odowało to jeszcze ściślejszy kontakt ze Stacją i korzystanie
z jej usług w zakresie medycznym. Latem 1978/79 wykonano na Stacji cztery operacje
u członków załóg statków rybackich, ratując (przynajmniej w 2 wypadkach) życie ludzkie.
Udzielono również parokrotnie pomocy ludziom, którzy ulegli wypadkom. W przyszłości
należy spodziewać się wzmożenia tej funkcji Stacji, w związku z tym, / e obszar dział inia
floty rybackiej przesuwa się w kierunku południowym. Wymaga to odpowiedniego wyposażenia i rozbudowy zaplecza medycznego oraz starannego dobier nia personelu, tak jak to było
dotychczas wykonane przez WIML. Rejon Stacji jest odpowiednim miejscem rekreacji dla
załóg statków rybackich, jest miejscem postoju statków przy doraźnych remontach. Obecność
polskiej stacji w tym pustym rejonie oceanu ma również znaczenie psychologiczne, o czym
nas wielokrotnie zapewniano.
Wykorzystanie środków latających
Wprowadzenie helikopterów Mi-2 do pracy na Stacji Arctowskiego uznać należy / a duże
osiągnięcie decydujące o wynikach badań naukowych, bezpieczeństwie i operatywności działania wypraw.
Wykorzystano praktycznie cały zapas paliwa wykonując 124 godziny lotu, z czego 49.
godz. w celach fotografii naukowej. Posiadanie helikopterów ogromnie zwiększyło bezpieczeństwo transportu ludzi, skracając czas tego transportu do minut w porównaniu do
używanych dotychczas środków pływających. Pozwoliło również na objęcie badaniami całego
rejonu Zatoki Admiralicji i okolic wyspy. P o zdobytych w tym roku doświadczeniach, helikoptery pozwolą na rozszerzenie prac i eksploatacji na pozostałe wyspy archipelagu
i Półwysep Antarktyczny, co ma bardzo istotne znaczenie dla wielu dyscyplin naukowych
oraz dla planowanego rozszerzenia naszych badań przez tworzenie sezonowych stacji „latających"
w zależności od potrzeb programu naukowego.
146
Wykorzystanie środków pływających
Wprowadzenie łodzi "rybackiej „Dziunia" jako jednostki do prac naukowych w rejonie
Zatoki Admiralicji należy u,nać /a pełny sukces. Jest to jednostka o dużej dzielności
morskiej, o niezawodnym silniku stacjonarnym obcługiwana przez fachowca. Dała możliwość
prowadzenia prac hydrologicznych i hydrochemicznych na całym obszarze Zatoki. Wyposażoną w windę mechaniczną, spełniła rolę podstawową w zdobyciu potrzebnych dla
grup naukowych dużych ilości materiałów biologicznych (kryl, ryby, plankton, bentos).
Doskonale rozwiązano sprawy slipowania lodzi na brzeg. Wyposażenie jej w tratwę
pneumatyczną oraz środki sygnalizacji i łączności ze Stacją, gwarantuje bezpieczeństwo
pracy dla ludzi i sprzę u. Zbudowano również w rejonie St cji pomost umożliwiający
bezpieczne podejście łodzi i szalup okrętowych oraz szalup statków turystycznych.
Transport statkiem m/s „Antoni Garnuszewski"
Transport ludzi i sprzętu na statku m/s „Antoni Garnuszewski" w pierwszej części
rejsu z Gdyni na Stację Arctowskiego przebiega! pomyślnie i wg planu. Prace wyładunkowe
przeprowadzono bardzo sprawnie. W drugim rejsie dotrzymano terminów uzgodnionych
w czarterze. W rekordowo szybkim tempie udało się załadować statek w fiordzie Ezcurra
beczkami i złomem (ponad 3500 w ciągu trzech dni). Uporządkowano rejon Stacji, co ma istotne znaczenie ze względu na ochronę środowiska i ochronę krajobrazu. Wszelkie działania
odbyły się bez poważnych wypadków, z zachowaniem bezpieczeństwa pracy, czemu sprzyjała
wyjątkowo dobra pogoda.
Ze 190 dni wyprawy antarktycznej w 1978/79 roku, 86 dni spędzono na Stacji Arctowskiego, 104 zaś w podróży. Sytuacja taka wynikła w związku z koniecznością zabrania członków
wyprawy na Stację Dobrowolskiego.
Stacja jako placówka naukowa
Stacja Arctowskiego jest budowana i wyposażona kompletnie. Dalsza rozbudowa jest
nie skazana, należy jedynie konserwować i modernizować jej wyposażenie techniczne i jej
laboratoria. W chwili obecnej Stacja m o / e zapewnić pracę i miejsca mieszkalne dla 73 osób
w okresie letnim oraz 21 osób w okresie zimowym. Szczególną uwagę należy zwrócić
na ochronę środowiska, porządek i utrzymanie czystości w rejonie Stacji. Wszelkie działania
powinny iść w tym kierunku, łącznie z rekultywacją terenu zniszczonego w trakcie budowy.
Jest to podstawowa sprawa, ze względów propagandowych, dla naszej obecności i pracy
w tym rejonie, bardzo licznie odwiedzanym przez turystów z całego świata. Konieczne
jest wydanie prospektu informacyjnego o zakresie prowadzonych badań i naszej działalności.
Również konieczne jest, aby na Stacji była pewna ilość materiałów propagandowych
o Polsce i pewna liczba pamiątek.
Stacja jest pracującą placówką P A N o dużym znaczeniu propagandowym. Już trzeci
rok z kolei w se/onie letnim przewija się tu ponad 1000 turystów zagranicznych, w tym
często polonijnych. Dlatego należy zapewnić ludziom pracującym na Stacji \rctowskiego
osiągnięty standard życia i pracy godny Kraju, który reprezentują.

III Wyprawa Antarktyczna na Stację Arctowskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

atrakcje na trasie

Wydział Geodezji i Kartografii mierzy Polską Stację Antarktyczną