adam mickiewicz – pan tadeusz

ADAM MICKIEWICZ – PAN TADEUSZ
GENEZA UTWORU


Pan Tadeusz został wydany w Paryżu w 1834 r. Pełny tytuł dzieła brzmi: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie.
Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem.
Mickiewicz pracował nad tym utworem od roku 1832. Początkowo planował dzieło podobne do poematu Johanna Wolfganga
Goethego Herman i Dorota. Pan Tadeusz rozrósł się jednak do większych rozmiarów i zyskał inny charakter.
Mickiewicz o tworzeniu Pana Tadeusza
„Piszę teraz [...] poema szlacheckie, [...], już ukropiłem tysiąc wierszy. Podoba się bardzo szlachcie powstańskiej. Duch poetycki
czuję w sobie”1.
(Z listu do Antoniego Odyńca, grudzień 1832 r.)
„Piszę teraz właśnie poema wiejskie, w którym staram się zachować pamiątkę dawnych naszych zwyczajów i skreślić jakkolwiek
obraz naszego życia wiejskiego, łowów, zabaw, bitew, zajazdów etc. Scena dzieje się w Litwie około roku 1812, kiedy jeszcze żyły
dawne podania i widać było jeszcze ostatki dawnego wiejskiego życia”.
(Z listu do Juliana Ursyna Niemcewicza, maj 1833 r.)
Fragmenty listów Adama Mickiewicza za: Alina Kowalczykowa, Romantyzm. Nowe spojrzenie, Stentor, Warszawa 2008.
1
Adam Mickiewicz w karykaturze Stanisława Wyspiańskiego,
rysunek piórkiem, ok. 1900
ROMANTYCZNA BIOGRAFIA GŁÓWNEGO BOHATERA








Jacek Soplica – brat Sędziego, ojciec Tadeusza, w młodości hulaka i awanturnik.
Nieszczęśliwie zakochany w Ewie, córce Stolnika Horeszki, który upokarza Jacka, podając mu czarną polewkę (znak odmowy).
Usiłuje zapomnieć o miłości – żeni się z inną, pogrąża się w nałogu pijaństwa, popada w konflikt z prawem i sumieniem (zabójstwo Stolnika).
Uznany za zdrajcę, opuszcza Litwę; przechodzi przemianę wewnętrzną.
Jako bernardyn przyjmuje na znak pokory imię Robak, staje się skromny, pobożny, oddany bez reszty sprawom ojczyzny (doświadcza i aresztowań, i
ran w boju).
Wraca do Soplicowa, by przygotować powstanie przeciwko Rosjanom (plany te niweczy zajazd, w czasie którego ksiądz Robak zostaje ranny – zasłonił
Hrabiego i w ten sposób uratował życie ostatniego z rodu Horeszków).
Na łożu śmierci wyznaje prawdę o sobie i uzyskuje przebaczenie Gerwazego.
Inaczej niż inni bohaterowie romantyczni nie jest indywidualistą wyrastającym ponad ogół; motorem jego działań było poczucie obowiązku Polaka, nie
zaś pragnienie sławy.
INFORMACJE ZAWARTE W TYTULE: PAN TADEUSZ/, CZYLI OSTATNI/ ZAJAZD/ NA LITWIE/ . HISTORIA/
SZLACHECKA/ Z ROKU 1811 I 1812/ WE DWUNASTU KSIĘGACH/ WIERSZEM
PAN TADEUSZ


Tytułowy, choć nie główny bohater utworu; dwudziestoletni przeciętny szlachcic.
Syn Jacka Soplicy, wychowywany przez Sędziego. Ojciec chce, by ożenił się z Zosią i w ten sposób przypieczętował zgodę pomiędzy Soplicami i
Horeszkami.
 Wychowany w duchu patriotycznym, dobrze orientuje się w historii swojego kraju, jest przywiązany
do tradycji narodowych i Soplicowa – „ostoi polskości”; nadano mu imię po Tadeuszu Kościuszce („na
pamiątkę, że w czasie wojny się urodził”)
 Początkowo nieco naiwny, w trakcie akcji utworu zmienia się, dojrzewa i dorośleje
 Reprezentant młodego pokolenia Polaków: ludzi otwartych na świat, mających demokratyczne
poglądy, pozbawionych uprzedzeń.
To uzasadnia, dlaczego autor właśnie imieniem tego bohatera zatytułował swoje dzieło. Tadeusz
zapowiada zmiany – jest gotowy do wypełniania obowiązków żołnierskich wobec ojczyzny, ale
rozumie też konieczność przemian społecznych, do których należy uwłaszczenie chłopów. Wraz z
przyszłą żoną, Zosią, ma zamiar zwolnić ich z poddaństwa i podarować im ziemię.
Michał Żebrowski jako Tadeusz Soplica w ekranizacji dzieła Mickiewicza w reżyserii Andrzeja Wajdy, 1999
OSTATNI
Kluczowym słowem Pana Tadeusza jest przymiotnik ostatni. Czytelnik:






jest świadkiem ostatniego zajazdu na Litwie,
czyta o ostatnim z rodu Jagiellonów, Zygmuncie Auguście („Knieje! do was ostatni przyjeżdżał na łowy / Ostatni król, co nosił kołpak Witoldowy”),
poznaje sylwetki: ostatniego z dworzan Horeszków, Gerwazego, oraz ostatniego woźnego na Litwie, Protazego,
uczestniczy w ostatniej uczcie staropolskiej i ostatniej scenie sejmików,
ogląda ostatni zachód słońca,
widzi oczyma wyobraźni ostatniego, co „tak poloneza wodzi”, czyli Podkomorzego.
Mickiewicz podkreśla w ten sposób odchodzenie w przeszłość opisywanego świata szlacheckiego.
ZAJAZD
Zwyczaj zajazdu szlacheckiego na Litwie Mickiewicz wyjaśnia w przypisie do Pana Tadeusza:
Za czasów Rzeczypospolitej Polskiej egzekwowanie wyroków sądowych było bardzo trudne w kraju, gdzie władza wykonawcza nie miała prawie żadnej
policji pod swymi rozkazami, a obywatele możni trzymali nadworne pułki, […]. Żałujący więc, uzyskawszy dekret, musiał po egzekucją udawać się do stanu
rycerskiego, to jest do szlachty, przy której była także władza wykonawcza. Zbrojni krewni, przyjaciele i powiernicy ciągnęli z dekretem w ręku i w
towarzystwie woźnego, zdobywali (często nie bez rozlewu krwi) dobra przysądzone żałującemu, które woźny legalnie tradował lub w posesją oddawał. Taka
egzekucja zbrojna dekretu nazywała się zajazdem1.
Cytaty z utworu na podstawie: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1968.
1
W Panu Tadeuszu zajazd szlachty zaściankowej na dwór w Soplicowie spowodował Gerwazy. Chciał, by prawowitym właścicielem Soplicowa był Hrabia
Horeszko, potomek Stolnika. To wydarzenie dowodziło warcholstwa i samowoli szlachty zaściankowej – skłonnej do
bijatyki, łatwo ulegającej agitacji, bezmyślnej.
Zajazd na Soplicowo zakończył się pijaństwem i głębokim snem „zwycięzców”. Po przebudzeniu zorientowali się, że
zostali pozbawieni broni oraz aresztowani przez Moskali.
NA LITWIE
Pan Tadeusz – jak podkreśla Alina Kowalczykowa – jest
poematem tęsknoty, rozbudzania patriotycznych uczuć i nadziei – jest także wspaniałą realizacją ogólnoeuropejskich idei
zwrotu ku własnej narodowej przeszłości, ku pięknu ojczystej, a nie obcej, natury1.
1
Alina Kowalczykowa, Romantyzm. Nowe spojrzenie, Stentor, Warszawa 2008.
Mickiewicz stworzył swoisty mit Kresów jako „małej ojczyzny”. Litwa ukazana w Panu Tadeuszu jest szczęśliwą krainą
dzieciństwa – poeta poddał ją idealizacji i sakralizacji („Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie / Święty i czysty jak
pierwsze kochanie”).
Kaplica Ostrobramska z cudownym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej (Ostra Brama w Wilnie)
HISTORIA
Historię w Panu Tadeuszu tworzą trzy wymiary czasowe:



przeszłość, czyli epoka staropolska (konflikt Stolnika Horeszki i Jacka Soplicy jako przykład starcia butnych jednostek; obraz bezprawia i samowoli
szlacheckiej, czego wyrazem jest zajazd);
teraźniejszość, czyli epoka napoleońska i konspiracyjna działalność księdza Robaka (spiskowca, więźnia trzech zaborców, żołnierza wojen
napoleońskich, emisariusza – jego dzieje są syntezą losów wszystkich Polaków), utworzenie Księstwa Warszawskiego, wspominanie zwycięstw cesarza
Francuzów, marzenia o odbudowie Królestwa Polskiego;
przyszłość ukazana z perspektywy poety-emigranta: Polska równa, sprawiedliwa, demokratyczna, mądrze zarządzana, wolna.
Można także mówić o trzech składnikach historii pojawiających się na kartach Mickiewiczowskiego utworu (jako wspomnienie lub teraźniejszość):



postacie, np. Tadeusz Kościuszko, Napoleon Bonaparte, gen. Dąbrowski, gen. Kniaziewicz,
wydarzenia, np. uchwalenie Konstytucji 3 maja, konfederacja targowicka,
przedmioty, np. zegar kurantowy, portrety patriotów na ścianach soplicowskiego dworu.
Muzycznym obrazem historii Polski jest koncert Jankiela w Księdze XII. W filmie Andrzeja Wajdy został on w dużym stopniu okrojony. Natomiast
ekranizacja Pana Tadeusza z roku 1928 zawiera znakomicie ukazany koncert Żyda-patrioty
SZLACHECKA
Zbiorowym bohaterem epopei jest szlachta ziemiańska (np. Sędzia) i zaściankowa (np. Dobrzyńscy).W utworze zostały dokładnie opisane jej:



zwyczaje, np. przestrzeganie zasad grzeczności (nauki Wojskiego), usługiwanie damom przy posiłkach, noszenie się po polsku (sumiaste wąsy,
tradycyjny strój szlachecki), odbywanie przechadzek w ustalonym porządku, grzybobranie, polowania i biesiadowanie po nich, procesowanie się w
różnych rodzajach sądów, rozwiązywanie sporów za pomocą pojedynków, uczestniczenie w zajazdach czy obchodzenie uroczystości w karczmie;
zalety, np. odwaga, patriotyzm, temperament, siła, gotowość do działania;
wady, np. krzykliwość, pycha, bezmyślność, niedojrzałość polityczna, naiwność, skłonność do pijaństwa.
Mickiewicz ukazał tę warstwę społeczną u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, kiedy odchodzą w przeszłość dawne zwyczaje, prawa, stroje. Obyczaje
szlacheckie, podobnie jak ojczyzna, przyroda, zostały wyidealizowane. Nawet tam, gdzie mowa o wadach narodowych, pojawiają się żartobliwe sceny, a nie
ma goryczy, typowej np. dla twórczości Witolda Gombrowicza (por. Trans-Atlantyk). Pojawia się ona tylko w Epilogu, opisującym rzeczywistość emigracyjną.
Widać zatem wyraźny kontrast pomiędzy Litwą a Paryżem.
Z ROKU 1811 I 1812
Wydarzenia rozgrywają się podczas pięciu dni lata roku 1811 i w czasie dwu dni wiosny 1812 r. W tym czasie w sielankowe życie Soplicowa wkracza wielka
historia – w czasie wyprawy Napoleona na Moskwę w dworze stacjonują wojska polskie pod dowództwem generałów Kniaziewicza i Dąbrowskiego.
WE DWUNASTU KSIĘGACH
Pan Tadeusz zbudowany jest z 12 ksiąg, z których każda ma odrębny tytuł (I Gospodarstwo; II Zamek; III Umizgi; IV Dyplomatyka i łowy; V Kłótnia;
VI Zaścianek; VII Rada; VIII Zajazd; IX Bitwa; X Emigracja. Jacek; XI Rok 1812; XII Kochajmy się) i różną problematykę (np. polowanie na niedźwiedzia,
zajazd na Soplicowo i uwięzienie jego mieszkańców, bitwa z Moskalami, opowieść o losach Jacka Soplicy i jego konspiracyjnej działalności w habicie). Utwór
uzupełnia wyjątkowy Epilog, w którym poeta pisze o czasach mu współczesnych. Z goryczą wspomina spory wśród emigrantów i niechęć, jaka ich otacza na
obczyźnie. Uświadamia także cel napisania Pana Tadeusza: ma on dawać chwilę zapomnienia, przypominać to, co utracone, a piękne i dobre. Poeta wyraża
także nadzieję, że jego książka będzie czytana przez rodaków, także tych prostych i ubogich: „O, gdybym kiedy dożył tej pociechy / Żeby te księgi zbłądziły
pod strzechy”.
WIERSZEM
Trudno jednoznacznie stwierdzić, jaki gatunek literacki reprezentuje Pan Tadeusz. Badacze uważają, że można w nim wskazać cechy:








sielanki (opisy przyrody, miłość Tadeusza i Zosi),
tragedii (losy Jacka Soplicy),
gawędy (opowiadania Wojskiego o grzybach i muchach),
komedii (spór o Kusego i Sokoła),
powieści historycznej (opisy działań wojennych),
baśni (opis puszcz litewskich, ogrodu, matecznika),
romansu (miłosne perypetie Tadeusza i Telimeny),
poematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami).
Najczęściej jednak mówi się o Panu Tadeuszu jako o epopei narodowej, wskazując:







różnorodny styl (patetyczny, humorystyczny, liryczny),
obecność obiektywnego narratora, zachowującego dystans wobec toczących się wydarzeń,
bohatera zbiorowego – szeroki, epicki obraz narodu w okresie historycznym niezwykle ważnym dla przyszłości,
typowych bohaterów,
powolne tempo akcji (obejmujące niewiele wydarzeń i liczne epizody) rozgrywającej się wśród pięknej i potężnej przyrody litewskiej,
inwokację na początku utworu,
cechy stylu (użycie trzynastozgłoskowca – rodzaju wiersza odpowiedniego dla poezji opisowej, obecność porównań homeryckich i stałych epitetów).
PRZYRODA LITEWSKA
Akcja epopei toczy się na litewskiej prowincji, w miejscu, którego nie da się zlokalizować na mapie. I choć znana jest nazwa miejscowości z dworem
szlacheckim, Soplicowo mogłoby leżeć gdziekolwiek na Litwie, bo Pan Tadeusz opisuje przecież cały kraj z jego tajemniczą, fascynującą przyrodą.
Natura jest uznawana przez badaczy twórczości Mickiewicza za jednego z głównych bohaterów dzieła. Pełni w nim liczne funkcje:





stanowi tło akcji, np. sad, w którym Hrabia spostrzega Zosię,
komentuje ludzkie przeżycia, np. po zajeździe na Soplicowo nadchodzi chłodny dzień, a wstające słońce przyjmuje krwawy kolor,
ukazuje piękno Litwy, np. autor tworzy własne o niej opowieści (jak opisy litewskich puszcz),
podkreśla tęsknotę Mickiewicza za ojczyzną, np. opisy nieba,
jest pomocą w pojednaniu skłóconych emigrantów poprzez odwołania do ich wspólnych wspomnień, np. opisy lasów.
W opisach przyrody, które zajmują ok. 5000 wersów, poeta zastosował zwłaszcza dwa zabiegi poetyckie:


antropomorfizację (nadanie zjawiskom przyrody cech istot żywych),
personifikację (nadanie zjawiskom przyrody cech ludzkich).
OBRAZ PORZĄDKU ŚWIATA
Rzeczywistość ukazaną w Panu Tadeuszu cechuje szczególne uporządkowanie. Powtarzalność zwyczajów, codziennych czynności, ale też rytmu natury
sprawia, że – jak zauważył Czesław Miłosz:
Pan Tadeusz jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy jego przedmiotem jest rzadko dostrzegany w codziennie nas otaczającej rzeczywistości ład
istnienia jako obraz (czy odbicie w lustrze) czystego Bytu1.
1
Czesław Miłosz, Ziemia Ulro, PIW, Warszawa 1982.
Katalog bohaterów
Bohaterowie należący do rodziny lub przyjaciół Sopliców:
Jacek Soplica vel Ksiądz Robak – wbrew formule tytułowej jest to główny bohater utworu. Członek rodu Sopliców, brat Sędziego i ojciec Tadeusza.
W młodości był hulaką i zawadiaką. Niestety, zakochawszy się w córce Stolnika Horeszki – Ewie, nie dostał zgody na małżeństwo z nią. W przypływie
chwilowej złości zabija Stolnika, czym przekreśla swoje szanse na szczęście. Posadzony o spisek z Moskalami, udaje się na emigracją, aby nie dać się
zrusyfikować. Uznany za zdrajcę postanawia odpokutować swoje grzechy poprzez wierną służbę ojczyźnie – najpierw jako żołnierz, a następnie jako
emisariusz. Powraca na Litwę w mnisim habicie jako Ksiądz Robak, aby pozyskiwać ludzi „dla sprawy”.
Jacek jest uznawany za przykład bohatera romantycznego, który przechodzi głęboką przemianę wewnętrzną, dzięki której dokonuje rehabilitacji
swojej osoby i zmazuje plamę mordu z rodu Sopliców.
Tadeusz Soplica – bohater tytułowy. Syn Jacka z jego nieudanego i krótkiego małżeństwa. Wcześnie osierocony przez matkę i niejako opuszczony przez
ojca, od wczesnego dzieciństwa wychowywany jest przez Stryja. Poznajemy go jako prawie dwudziestolatka, gdy powraca ze szkoły z Wilna. Włączony
przez ojca w plan pogodzenia zwaśnionych rodów bierze za żonę Zosię, córkę dawnej miłości Jacka.
Sędzia – głowa rodu Sopliców, młodszy brat Jacka. Wzorowy gospodarz, który przestrzega i pilnuje dawnych obyczajów i
zasad grzeczności. Dzięki temu jego Soplicowo słynie jako ostoja polskości. Jako zagorzały tradycjonalista ma wielu
przyjaciół (dworek jego słynie z gościnności), ale i wrogów (szlachta z Dobrzynia, Gerwazy i Hrabia). Ostatecznie jednak
udaje mu się zjednać sobie powszechną sympatię.
Woźny Protazy Brzechalski – wierny sługa Sopliców. W utworze ma swój odpowiednik w rodzinie Horeszków w postaci
Gerwazego. Jest to sympatyczny starzec, podobnie jak Sędzia wierny tradycji, a zwłaszcza prawu. Jest to zrozumiałe z racji urzędu, który pełni i
który chce pełnić nadal, mimo podeszłego wieku. Z tego względu jest niezwykle dumny z misji dostarczenia skargi Sędziego do zamku. Jest
ogromnym formalistą – np. gdy Gerwazy nakazuje mu wydać akt własności zamku na nazwisko Hrabiego twierdzi śmiało, że akt ten nie będzie miał mocy prawnej, gdyż
narzucony został przemocą.
Podkomorzy – przyjaciel Sędziego. Przybył do jego domu, aby rozsądzić spór o zamek. Jest przedstawicielem dość nielicznej w utworze magnaterii. Z
racji pełnienia wysokiego urzędu, zawsze sadzany jest najwyżej przy stole. Równy Sędziemu w hołdowaniu obyczajom i tradycji. Jak informuje nas
narrator jest to „ostatni, co tak poloneza wodzi”.
Wojski Hreczecha – przyjaciel domu. Pod nieobecność Sędziego pełni obowiązki gospodarza. Postać niezwykle sympatyczna i posiadająca wiele
talentów: jest wodzem polowań i najlepszym graczem na rogu, marszałkiem dworu i kuchmistrzem, a także wielkim znawcą historii Polski i zapalonym
gawędziarzem. Dzięki niezwykłemu sprytowi potrafi rozstrzygnąć wiele spraw – chociażby spór o Kusego i Sokoła, czy przechylenie szali zwycięstwa na
korzyść Polaków podczas bitwy z Moskalami.
Rejent Bolesta – gość w domu Sędziego. Jest to urzędnik odpowiedzialny za sporządzanie aktów notarialnych – być może jego obecność również związana jest ze sporem o
zamek. Rejent to miłośnik polowań – właściciel charta imieniem Kusy i strzelby Sagalasówki. Toczy nieustanny spór z Asesorem, który udaje się zażegnać dopiero w
końcowej części utworu. Jest przedstawiany z dużą sympatią. Ostatecznie to on pada ofiarą „łowów” Telimeny.
Asesor – sługa carski, pełniący obowiązki doradcy sędziego i komisarza nadzorującego policję. Toczy ciągły spór z Rejentem o to, który z nich jest
lepszym myśliwym (jest właścicielem charta Sokoła). Postać raczej niezbyt znacząca, występując głównie w związku z budowaniem komizmu.
Początkowo wielbiciel wdzięków Telimeny, w końcowych partiach utworu poślubia córkę Wojskiego Teklę Hreczeszankę.
Jankiel – właściciel pobliskich karczm. Jest przykładem jednego z bardziej pozytywnych przedstawień Żyda w literaturze polskiej. Jest to Żyd w dużym
stopniu zasymilowany – zachowujący odrębność religijną, ale będący wielkim patriotą. Jako w pełni świadomy obywatel robi „dla sprawy” o wiele
więcej, niż niektórzy Polacy. Aktywnie współpracuje z Księdzem Robakiem. Jako jeden z nielicznych sprzeciwia się atakowi na Soplicę. W finalnej części
utworu jest bohaterem jednej z bardziej znanych scen poematu, nazywanej koncertem Jankiela. Poprzez dobór utworów, które wygrywa na
cymbałkach przypomina wydarzenia z historii Polski.
Maciek nad Maćkami – senior rodu Dobrzyńskich. Zwany przez bliskich Zabokiem, Kurkiem na kościele, Królikiem i Maćkiem
nad Maćkami. Postać niezwykłą – wypowiada się rzadko, ale niezwykle mądrze. Rady jego cenią sobie wszyscy – Sędzia
sadza go przy stole między najważniejszymi osobami. Potępia pomysł zajazdu na Soplicę, choć pomaga Robakowi uwolnić
agresorów. Ma bardzo wyraźne poglądy polityczne – przestrzega przed bezkrytyczną wiarą w pomoc Napoleona, czym mąci
nastrój ogólnej wesołości.
Postaci z kręgu rodu Horeszków:
Telimena – daleka krewna Sopliców, ale przyjaciółka rodziny Horeszków, sytuuje się pomiędzy dwoma rodami. W utworze ukazana jest jako ok.
trzydziestoletnia kokietka, uwodząca kolejno, lub równocześnie, Tadeusza, Hrabiego i Asesora, aby w końcowej scenie wyjść za Rejenta. O tym,
że jest to małżeństwo z konieczności lub z rozsądku świadczy fakt, iż gotowa jest zerwać zaręczyny z Bolesntą, jeżeli Hrabia obieca się z nią
ożenić. Nie jest ona jednak napiętnowana przez narratora – pokazuje on także, że potrafi współczuć, kiedy biegnie powstrzymać Tadeusza przez
samobójstwem. Ostatecznie zgadza się także na małżeństwo młodzieńca z Zosią.Opiekunka Zosi ukazana jest jako osoba światowa – młodość
spędziła w Petersburgu, hołdująca modom, co na wsi daje czasem efekt komiczny. Z natury jest dość podobna do Hrabiego, ale o wiele bardziej
racjonalnie myśląca w kwestiach miłosnych.
Hrabia – ostatni z Horeszków, choć, jak mawia Gerwazy, „po kądzieli”. Toczy z Sędzią spór
o zamek. Jego rozchwiana natura jest w pewnej części parodią skrajnie romantycznej
postawy, opartej nie na filozofii, ale na upodobaniach i modach. Wiele jego decyzji budzi
się pod wpływem impulsu i jest podyktowane przez żądną wrażeń wyobraźnię. Przez innych odbierany jest niekiedy
jako dziwak. Jednak naiwność i zmienność jego charakteru wraz z biegiem utworu maleją – w ostatnich scenach
pojawia się on jako zasłużony w boju pułkownik wojsk polskich. Jak przystało na typ romantyka kocha się ciągle i nie
zawsze stale: kolejno fascynują go Zosia, Telimena, a w końcu Podkomorzanka. Początkowo wrogo nastawiony do
Sędziego za namową Gerwazego urządza zajazd. W partiach finalnych utworu zapanowuje jednak między nimi zgoda.
Stolnik Horeszko – nieżyjący już potomek Horeszków w prostej linii. Zginął z rąk Jacka Soplicy, którego uczynił sobie wrogiem poprzez
podanie mu „czarnej polewki”. Przedśmiertnie jednak dostrzega niewłaściwość swojego postępowania i przebacza zabójcy. Z relacji
Gerwazego dowiadujemy się, że był to bogaty magnat, przeciwnik konfederacji targowickiej. Zaplanował małżeństwo swojej córki, którego
owocem jest Zosia – jest wiec jej dziadkiem.
Zosia – córka Ewy Horeszko i Wojewody. Wcześnie osierocona przez rodziców, którzy zmarli na zesłaniu na Sybirze. Zaopiekował się nią
anonimowo Jacek Soplica dając w opiekę Telimenie. Powziął bowiem plan wyswatania dziewczyny z Tadeuszem, co ostatecznie udaje się
wcielić w życie. Mieszka w dworku Sopliców, gdzie rozkwita i pięknieje. Nie jest postacią dynamiczną ani zbyt aktywną – narrator udziela jej
głosu zaledwie cztery razy.
Gerwazy Rębajło – stary Klucznik, wierny
sługa Horeszków, pod tym względem
odpowiednik Protazego. Początkowo
postać negatywna – to za jego sprawa
Hrabia nie chce oddać zamku i decyduje się najechać na Soplicę. Robi to
jednak Gerwazy nie ze złej wole, ale dlatego, że poprzysiągł
umierającemu Stolnikowi zemstę na Soplicach. W utworze pojawia się z
nieodłącznym mieczem zwanym
Scyzorykiem, który dopiero pod koniec
przekazuje następcy. W ostatnich scenach
zmienia się ocena tej postaci –
wybaczając Jackowi, zyskuje w ocenie
czytelnika. W scenie poprzedzającej ucztę
zaręczynową pokazany jest jako
dobrotliwy staruszek, pogodzony z
dawnym wrogiem – Protazym. Do końca
wierny Hrabiemu i Zosi, gotów jest oddać
za nich życie. Obdarowuje panienkę
skarbami rodzinnymi Horeszków, których
strzegł pilnie dla potomków Stolnika.