Jan Sobieski urodził się 17 sierpnia 1629 r. w zamku w Olesku
Transkrypt
Jan Sobieski urodził się 17 sierpnia 1629 r. w zamku w Olesku
Jan Sobieski urodził się 17 sierpnia 1629 r. w zamku w Olesku, rodowym spadku matki. Pochodził ze znanego rodu Sobieskich z Sobieszyna. Poprzez swoją matkę był spokrewniony z potężnym rodem Żółkiewskich. Był prawnukiem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. To właśnie w rezydencji swego pradziada w Żółkwi spędził dzieciństwo. Wychowywano go w atmosferze kultu dla osoby wielkiego przodka po kądzieli, którego przedstawiano mu jako wzór postawy żołnierza i obywatela. Otrzymał bardzo staranne wykształcenie. Zgodnie z sugestią swego ojca uczył się kilku języków. W latach 1640-1643 uczęszczał do Kolegium Nowodworskiego w Krakowie, później studiował na Wydziale Filozoficznym Akademii Krakowskiej. Poznał wówczas łacinę i język niemiecki, podstawy języka tureckiego i greki oraz zdobył umiejętności retoryczne oraz rozległą wiedzę historyczną. Po studiach wraz z bratem Markiem przebywał dwa i pół roku za granicą. Zwiedził kraje Europy Zachodniej (Niemcy, Niderlandy, Francję i Anglię). W trakcie podróży studiował teksty klasyczne Tacyta, Salustiusza, Liwiusza i Swetoniusza. Uczył się też kolejnych języków obcych: francuskiego oraz włoskiego. Poznał wielu wybitnych dowódców i przywódców politycznych m.in.: Wielkiego Kondeusza, króla Karola II Stuarta, Wilhelma II Orańskiego. Ćwiczył się też w wojskowości (m.in. zapoznawał się z organizacją armii francuskiej, szwedzkiej i hiszpańskiej, oglądał najlepsze wówczas w Europie fortyfikacje w Niderlandach i słuchał wykładów na ich temat). Do kraju powrócił w 1648 r. i przejął po ojcu wakujące starostwo jaworowskie. Brał udział w bitwach w czasie postania Chmielnickiego. W 1652 r. objął po śmierci brata pełnione dotąd przez niego starostwo krasnystawskie. W 1653 r. walczył z Tatarami pod Żwańcem w randze pułkownika chorągwi kozackiej. Od 29 marca do 21 maja 1654 r. przebywał incognito z poselstwem polskim w Stambule, poznając język turecki i tatarski. W czasie wojny z Rosją walczył w bitwie pod Ochmatowem w 1655 r. z połączoną armią rosyjsko-kozacką. Na początku potopu szwedzkiego wraz z wieloma innymi oddziałami poddał się pod Ujściem pod protekcję króla szwedzkiego Karola X Gustawa. 16 października 1655 r. jako pułkownik wojska kwarcianego pod wodzą Aleksandra Koniecpolskiego złożył przysięgę wierności królowi szwedzkiemu. Ów akt zdrady względem króla Jana Kazimierza stanowi do dziś najbardziej kontrowersyjną kartę w biografii przyszłego króla. Historiografia częściowo usprawiedliwia Sobieskiego faktem, że jego zachowanie nie było niczym szczególnym, bowiem tak postąpiła wówczas większość polskiej szlachty. Z drugiej jednak strony Sobieski należał do grupy pierwszych, którzy przeszli na służbę szwedzką i trwał w niej dłużej aniżeli większość mas szlacheckich. 24 marca 1656 r. opuścił szeregi szwedzkie i pod Łańcutem zgłosił się pod komendę Stefana Czarnieckiego. Walczył odtąd pod komendą Jerzego Lubomirskiego w Wielkopolsce i Prusach Królewskich. W końcu maja 1656 r. stanął u boku króla polskiego Jana II Kazimierza w obozie pod Warszawą. 26 maja król awansował go na chorążego wielkiego koronnego. Wsławił się w trzydniowej bitwie pod Warszawą, dowodząc skutecznie dwutysięcznym korpusem tatarskim. 19 marca 1660 r. został starostą grodowym stryjskim (po zmarłym Krzysztofie Koniecpolskim) i dowódcą regimentu piechoty wojsk cudzoziemskiego autoramentu. Własnym sumptem wystawił chorągiew pancerną i szwadron dragonii. W 1663 r. wziął udział w wyprawie na Rosję. Należał wtedy do bliskich doradców króla Jana II Kazimierza. Osłaniając odwrót wojsk polskich, pobił Rosjan i Kozaków w bitwie pod Sośnicą i Kopyśnikami. W 1655 r. Jan Sobieski poznał i pokochał Marię Kazimierę d'Arquien de la Grange dwórkę królowej Ludwiki Marii Gonzagi. Związkowi temu patronowała zresztą sama królowa, próbująca przeciągnąć na stronę swojego stronnictwa profrancuskiego obiecującego chorążego wielkiego koronnego. Ostatecznie jednak, pod wpływem przede wszystkim królowej, poślubiła ona później (w 1658 r.) Jana „Sobiepana” Zamoyskiego, o czym zdecydować mogła większa jeszcze wówczas majętność Zamoyskiego, a przede wszystkim jego postawa w okresie potopu szwedzkiego (przez cały czas jego trwania zachował wierność dworowi polskiemu). Sobieskiego i Marie Kazimierę przez cały czas łączył jednak związek emocjonalny, a ich romans stanowił wówczas tajemnicę poliszynela. O zbliżeniu przyszłego króla do tzw. opcji francuskiej zdecydowała, obok spraw uczuciowych, przede wszystkim jednak podobna wizja kształtu ustrojowego Rzeczypospolitej. Był on też odtąd równie konsekwentnym sojusznikiem dworu królewskiego, w czym wytrwał aż do śmierci królowej Ludwiki Marii i abdykacji króla Jana Kazimierza. 14 maja 1665 r. wziął tajny, a 5 lipca oficjalny ślub z Marysieńką, który był wielkim wydarzeniem w ówczesnej Europie. Udzielał go nuncjusz apostolski Antonio Pignatelli (późniejszy papież Innocenty XII), zaś relację z niego zamieściła największa wówczas europejska gazeta – „Gazette de France”. Dla wielu stanowił on też niemały skandal, bowiem uroczystości odbywały się w czasie trwania żałoby po Zamoyskim, zaś tajny ślub raptem tydzień po śmierci pierwszego męża Marysieńki. 18 maja 1665 r. został marszałkiem wielkim koronnym, a na początku Józef Brandt Wyjazd z Wilanowa Jana III Sobieskiego z Marysieńką maja 1666 r. został hetmanem polnym koronnym. W dniach 4-16 października 1667 r. pobił pod Podhajcami pięciokrotnie liczniejszych Kozaków i Tatarów pod wodzą hetmana Piotra Doroszenki. Zwycięstwa te przyniosły zmianę wizerunkową Sobieskiego, który w opinii szlachty zaczął urastać do rangi bohatera. 5 lutego 1668 r. został hetmanem wielkim koronnym. W połączeniu z pełnioną już godnością marszałka wielkiego koronnego, przyniosło to Sobieskiemu ogromne wpływy. Sprawował odtąd władzę nad wojskiem i w znacznej mierze nad dyplomacją państwową. 16 września 1668 r. abdykował Jan Kazimierz. Wtedy Sobieski stanął wraz z prymasem Mikołajem Prażmowskim na czele stronnictwa profrancuskiego. 15 maja 1669 r. zawarł układ z prymasem Prażmowskim, kanclerzem wielkim litewskim Krzysztofem Zygmuntem Pacem i podskarbim wielkim koronnym Janem Andrzejem Morsztynem, którego celem było poparcie kandydatury Wielkiego Kondeusza do korony polskiej. Po wyborze króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego 19 czerwca 1669 r. przeszedł do opozycyjnego stronnictwa tzw. malkontentów. Sobieski zawiązał spisek detronizacyjny i doprowadził pierwszy raz w historii Rzeczypospolitej do zerwania sejmu koronacyjnego (1 października-12 listopada 1669 r.). Walki polityczne odbiły się na przebiegu wojen. W 1671 r. Sobieski odparł duży najazd Tatarów, ale wobec buntu hetmana wielkiego litewskiego nie mógł dokończyć walk. Ostrzegał króla o złym stanie twierdzy w Kamieńcu Podolskim, ale ten nie uczynił niczego, by to zmienić. 26 sierpnia 1672 r. twierdza padła i Podole przeszło na 27 lat pod jarzmo tureckie. Jesienią 1672 r. przeprowadził jedną z najbardziej imponujących operacji wojskowych w historii, znaną jako wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie. Dysponując zaledwie 3000 jazdy pobił kilkudziesięciotysięczne wojska tatarskie, uwalniając 44 000 ludzi z jasyru. 11 listopada 1673 r. odniósł świetne zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem. Gdy 10 listopada 1673 r. zmarł król Michał Korybut Wiśniowiecki, szlachta na sejmie elekcyjnym, jedynie przy sprzeciwie części posłów litewskich, wybrała 21 maja 1674 r. na jego następcę Jana Sobieskiego. Wobec trudnej sytuacji państwa w chwili objęcia tronu, Sobieski chwilowo zrezygnował z koronacji, którą odbył dopiero 2 lutego 1676 r. Pierwotnie głównym celem króla było zapewnienie Polsce silnej pozycji nad Bałtykiem oraz bezpośrednia inkorporacja lub złączenie unią personalną Prus Książęcych. W tym celu zmierzał do neutralizacji stosunków polsko-tureckich oraz zawarcia bliskiej współpracy ze Szwecją i Francją. Program ten uzyskał miano „polityki bałtyckiej” Sobieskiego. Doraźnie za najpilniejsze zadanie dla Rzeczypospolitej król Jan III Sobieski uznał zawarcie pokoju z Turcją, odzyskanie ważnego strategicznie Kamieńca Podolskiego i przerwanie nieustannego pasma wojen w południowych granicach państwa. W tym celu jesienią 1674 r. Rzeczpospolita wznowiła działania wojenne na froncie tureckim. Zdobyte zostało niemal całe Podole, a Kamieniec zablokowany. W 1675 r. Sobieski odparł atak Tatarów spod Lwowa. W 1676 r. Tatarzy i potężna armia turecka znów przekroczyła Dniestr, ale nie potrafiła zdobyć Żurawna. Po rozejmie Kamieniec Podolski pozostał przy Turcji, lecz zwróciła ona Białą Cerkiew. Przez kolejnych 7 lat Polska nie prowadziła wojen. W kraju narastała opozycja przeciwko królowi, opłacana złotem przez Austrię i Brandenburgię. Fiasko „polityki bałtyckiej” przyniosła przede wszystkim postawa Francji, która mimo kilku zawartych traktatów, zmieniła swoje cele polityczne. Stąd też stopniowo następowało ochłodzenie relacji polskofrancuskich, które w ostateczności doprowadziły do zerwania sojuszu i stosunków dyplomatycznych. Po okresie współpracy z Francją Sobieski zdecydował się sprzymierzyć z habsburską Jan Matejko Jan III Sobieski pod Wiedniem Austrią. Jednym z tego skutków było zawarcie traktatu zaczepno-obronnego, w którym obie strony zadeklarowały się udzielić sobie pomocy na wypadek ataku ze strony Turcji. Kiedy ta uderzyła na Austrię i po trzech miesiącach armia wielkiego wezyra Kara Mustafy oblegała Wiedeń, król, nie czekając na posiłki litewskie, pomaszerował z wojskiem koronnym w błyskawicznym tempie (400 km w 8 dni) na odsiecz stolicy austriackiej. Pod jego dowództwem w dniu 12 września 1683 r. rozegrała się wielka bitwa pod Wiedniem, która zakończyła się pogromem Turków. W 1684 r. Rzeczpospolita weszła w skład Świętej Ligi zawiązanej przez Austrię, Wenecję i papieski Rzym przeciwko Turcji. Wojna z Turcją trwała więc dalej i w następnych latach Polacy podjęli kilka wypraw na Podole, Mołdawię i Wołoszczyznę, jednakże bez istotnych sukcesów militarnych. W latach 1685-1686 Jan III podjął, we współpracy z Austrią i Wenecją, grę dyplomatyczną, mającą na celu zmontowanie koalicji antytureckiej z Persją i chanatem krymskim. Pomimo pierwszych symptomów powodzenia inicjatywa została jednak storpedowana przez dyplomację francuską. W 1691 r. powziął wyprawę do Mołdawii, ale skończyła się ona niepowodzeniem. Po wyprawie, nie wierząc już w możliwość zrealizowania następnych planów pod jego bezpośrednim dowództwem, Sobieski zlecił budowę potężnych, nowoczesnych umocnień na granicy z Portą – Okopów Św. Trójcy i Szańców Panny Maryi. Król zaczął chorować i dowództwo powierzał swoim zastępcom. Kierując się swym wielkim doświadczeniem wojennym, Sobieski zreformował wojska Rzeczypospolitej, zmieniając ich organizację i wyposażenie. Jan III dążył do zreformowania państwa poprzez utworzenie silnego i sprawnego rządu królewskiego. W tym celu pragnął uporządkowania obrad sejmowych i ograniczenia roli sejmików. Dążył też do utworzenia w Polsce monarchii dziedzicznej, początkowo poprzez system elekcji następcy vivente rege, tzn. za życia króla. Działania te dwór przeprowadzał jednak niedyskretnie, co wywołało opór ze strony opozycji. Sobieski zasłynął także jako mecenas kultury. Roztoczył opiekę nad zdolnymi artystami. Zgromadził dużą bibliotekę. Wybudował pałac w Wilanowie, ufundował kościół kapucynów (jako votum za wiktorię wiedeńską) i kościół św. Kazimierza na Nowym Mieście w Warszawie (kolejne votum) oraz Kaplicę Królewską w Gdańsku. Mimo iż władca wiele swojego czasu spędził na polach bitewnych, co sugerować mogłoby dobry stan zdrowia, pod koniec swojego życia był już mocno schorowany. Cierpiał między innymi na otyłość, podagrę, kamicę nerkową, nadciśnienie i zapalenie zatok oraz przywleczony z Francji syfilis. Stosowana na tę ostatnią chorobę kuracja rtęciowa doprowadziła w ramach skutków ubocznych do uszkodzenia nerek. Króla Jan III Sobieski zmarł w Wilanowie 17 czerwca 1696 r. Przyczyną był atak serca. Jego żona Maria Kazimiera zmarła w 1716 roku w Blois, we Francji. Oboje są pochowani na Wawelu w Krakowie. Serce króla spoczywa w kaplicy królewskiej w kościele kapucynów w Warszawie.