l7i,l".,l`,llii,l"

ir.c{fenomen
dosto!rJ!łclo.ci'sprzyjll|||'
5nTo7|dwNkoĘrano"IDa|a. ',|{o\ławc7o'c
ewo|U.\jna
iŹ'lo sila nal'gdo
ccJPr, /ycru lls::tt)'n" 0 s, ' -luucjrchinowlchtlS,i;rcrchcechprur
q r po,iga
pol:g3n
yTzr
wielokierun'6\,Jyr
na wrelokieru'owy.
.t
nr ndrJcjel seletcjonui-.
J.tz:rlywanic in,.
J K:runc' łC' -4n\l
plclowym.
rozl'o']/ie
l7i,l".,l',llii,l"'Jl,lJH;'
:l:,ll:l . .,,rzy,00
,.,
,Jcii
. ,orrpo,egi,
5| 1.|lrnasos|.r7e|n'''ł
ob .|. r o obników
" funk.rc'u1.,arowno
jaLo ..r
:
I urr
,
PwrlE(
Inl
!ł,ymi.nienasienia.'k!'ci z- d.. c ,,rvstęporł,ania
u kaźde3t,
o-unita narządtn"
r{'rr w
'9( y
samica.Minr!
\,rię(,y.
n'riec, ak
rnr(
ik ri qrrrru
.r do\imozaplodnienh
n.e.llchod/i. co tc/
rl )zro]czych męs|(lcnl /cń.Ij d
\prr). ' przelrw riu Salu LLr
y rc sobiłw grlarero.".)ch:rnurachcz' r.l
Jild na['oskr/elnycn
noJo' ą l'p|rJ]nie
lUbpoddrj.'1.1',
-ięruchomwoL|''
n]eKleoyLlo/or
cleJ !'|ę'8Jch.
l Jldoti]mienllubdodn.mor.hego
lepką\^!
s;| on pIue7loof lca pv'cz..p| e .łlallcry.tyczneJla n]ę'/ńó\ lrrwy,,wJne
.l/lcl q w}|ęEJ|łs|ę/ni-h JJ' ''niwodneiLars)' *,lsigzeklo. mrrją
je.
pll*"lI:.'-Todnicr' ''u. nupo.hodzen'c
n'rr.h
n,plinetnvcl.
:l:l'
5 l c z c L 7 a \ o w o m u ś z e | ŃC' ( ' q . 3 .
'
/ ] c h ś h m r k ó w 'n o . ' ' ' ' ' ( h - $ o i d o m e k p r l . ' /
i | l m d ó \ ^ m o r s K l ( no o . n o f m i , r y'
!.il|c'/vcie'.
l ' | C np o w o d ó w b a r d l o | | u d o i r d ob a d i l n ' i l 'T e
I \ . E o \ l Ź e l n e s q P t L n ą/ l n ' . J l \ o . [ | a s y [ | k o w , ć
l
z.c co do grrrrl'
",-n.",
r r 7 e \ J 7 n l e 0 r o o n ez w | T / 9 t l e t ' i j " | e ' l ę p | ó w n i ed I c | ę ! oż' e p o ' z c / e g o l n e E ' .
lu w rkwJrJm ni..a jri''o*"ni* aouorzc
.hu,lioLlos
lotl-n u.przezco b.,d.'.
tun\.qbald7owq\xo.ł\spe
al i.hlyIkow waruntJ.h
.l !o 'ic.I
natr,ra|nych.
c z e / d 3 n ls ą n J o D ę f u Ą t łJ r l . ' ' l n n eN | e m n l e J u d J l o . ( u \ l , l h c m i l y d l a L l / .
o c 7 } ł i . c l e | | r u o n e . l . / i t . o . . o rr. e n r s o . k r z e I n\ci | s \ | I 1 v n ] J 'neJ f J n i c L / } '
d c g ' - y m p . t l } | ' /| w
' l e ' / q tl u . z , l . e ' r ę " e z n r k i r n e v N q ń . ' n p I y l k I c hz a | . ' k
Śzc/tniJ sody. szcz€8lln lc '
] t y ' l tl P o ń ó u '
w plbli/u pr,'cm)\louychn ^,' lv.rhdw
t y c h z w i e r a l .o d r r r - \ / r i q c e i c h n . r
N i e \ l e ( y .p l ę , K n o , 'x| o r o q / ] o ' . ł i J d c z y lpi r z ) l r o .
k o I l f u k t u/ n i m i . n | .
l u r J | n } c hB l o B o u ' r | . v ) ] - .
. e n ' . ru 1 l r u l c j ą c y c h .
u ' | 1 e r c a j ą c } c hi ] l r l l .
o d s l r a s z al u d z i . g o r l i { i e i b , /
cyJtlie wyglądające zĘierzę('
,i, prosionki,storupi
ItulĄąkI
lo.z\rcr/ętr
|r''
kosmopoJ|yc,'Ite'
występtli;lce
Tymi lrzcmanrzwnmioh'.,
-J.]It'cm
kqd)'
AnI
s}\lcDl'I
P''d
*'zy.rt.icr'r<o"r
\^lElędem
y
z""lę
".nroo( więc \ą do*
""r,.
promady<k^rlp|UL(i*
rycznym n"rc;q o""
'i['.,lclnej
66
krabów). a w jej obrębiedo rzędu zwanegodość
diskimi krewnymi raków i
Do ędu lego. liczqcc8o o;.olo cfterech
|!soPoJd!'
róunonogrml
]a6awnie
półlqdo\ł)ch
i lqdowych.nalesIodkowodn}ch'
grtunko- morskich.
f,,5ięcy
splrslc7one.
o zarysiemniej
gębie|obrzus/nie
i zwiezętuna ogrildrobne'
*yatuZone-loo$ilu.
NiemJJqoneJaknp rrli. duzeSoprzednie1u'Ubardzrej
uIeklfdy f lch eiedmiu$ol
otrywcjące8o
8lowoluld\^.
co odcinIr.puncerz:r.
/ sqJie.
oslonkę.polqczoną
iych segmentówrulouiowychmi wla'n.lodrębnl
s|ro.
Na
bŹusznej
LulikuIi.
\|refami
c/yli
oskótka.
}1imrcienklmii gl9tkimi
z
regu|y
odgrywających
nietych segmentówwidnie.jepojednej parzeodnóży'
rotęnar4dów lolomo(oryc7n}ch.\q Io \^lęc.mó\^i{ciJinięj. odnóż chodo.
*". ko"'n.' Z Lo]ęl .7e(i segmenló\^odwłolowych chJrJLlery7uiesię nJ
ogól mniejsfymi rofmiarami' a ich drobne odnóżaspelniająróżne funkcje.
międfy innymi oddechową,o czym za chwilę'
spośródośmiupodrzędów,z których skl da się rząd równonogów' zĄ.
stonogami(oniscotd"d)'skomeilowania wymagajużsama
miemysięje<Inym:
n''lwatyc|l zwlerząt'Żadnez nich nie ma slu nóg ani nawetkjlkudziesięciu.
(nie licząc
alejak inne równono8i zaledwiesi€ d em par,a więc cztemaście
odnóży
odwlokozminialuryzowanych
par
prfeksztalconych
b{dź
sfeściu
na.
rzeczywistość
falszu.jąccj
wych)'stonoga za(eD]to zwierzę o balamutncj,
w
do
zuPe|.
zwie' która sprawia,żewiele osób mylnie używajej odni€ s ieniu
nieinnychgrupzwicrzęcych,nlianowiciedo parecznikówidwuparców' dawniejujmowaDychwe wspólną gromadęwijów' w ten sposóbpytanie:,'ile sto.
nogama nóg:),''mimo swegopozornienaiwnegobrzmienia,wcale nie na]eży
do łatwych'
stonó8 na miaręcalej gromadyskoruInną'już biolo8iczną.osobliwością
piEkówjest ich z regulylądowytryb życia.choćpewnaDicwielkaliczba gatunków z rodzaju.iś'a ży.jew streficopryskuna wybrzeżachAtlantykuoraz mórz
tropikalnychi klimatu umiarkowanego;
moż€ pŻebywaćzarówno pod wodą.
jat i wynu[ać sję z niej. Zazwyczajjednak li8i€ . spośródktórych największe
osiągają
wiodą aktywneżyciena mokych skalachj
trzy cenlynretrydlugości,
krmieniach.szukającschronieniapod lvodą ty]ko w razic zugrożenia'I one. i
forrnyblisko z nimi spokewnionc zaliczasię do od|ębnejrcdziny Liqiidae.
Pozostalerodziny podrzędustonó8 obejmująjUżzwierzętazdecydowanie
lądowe,choć przebywlljąone nieomalbez lvyjąlkuw micjscachwilgotnych i
ulikają światla.Normalnie poruszająsię dośćpowoli, jednakżeskoro ty]ko
ąaldą się w miejscu' gdzi€ powiekze jest suche- zaczynająniezwlocznic
ole., kierując się w stronęwilgoci, którą wyczuwa,jąna odleglość.
Jedna z
ttch lądowych rodzin nosi {:lziwacznąnafwę prosionki (PorceIIidliLIae),^
należącytu rodzaj prosionekotrzymal swe imię p|zcz zwyk]e przetfumacze.
nje lacińskiej jego nazwy Potl:ellio' choć zajsretrudno się dopatrzyćpodo.
bieństwa tych skorupiaków do prosiąt'sam ten rodzaj obejmuje oko]o stLl
w krajachcie.
pięćdziesięciugatunków'szczególni€ licznie reprezentowanych
Europie
pllch. np. q poludniowo-zachodnieJ
(Arrnadillk)nidae)'znacznrcb,r]'
kulankj
innej
rodz'ny
Nazwa ieszcze
jest
udana.Przedstawicieletej rodzi.
więc
dziej odzwierciedlarzęczywis10ść,
ny potrafiąbowiem zwijać się w kierunkubrzusznymw lwardąokrągląbryl
ke. która wprawdzieidealnąkulą nie jest,a]ew każdymrazieją przypomlDai
lalwo się toczy' a więc ''5iękula''.jak mawiająw niektórychokolicach Po]skj
Taka gladkai twardakuleczkajest dla wielu njewielkichdrapieżnikówtrudn.t
zwłania się nieraz kulancentuje życic'
do nadgryzienia'to|€ ż owa zdolność
Przyponlinatym zwierzę nieporównywalnieod niej większe'mianowiciess!l'
ka zwanegopancernikiem'któregonautDwanaZv!abrzfii A rn^diLio' Z niej ra
rodzajuku|anek- AnnadillidiuI ,Na]
wlaśnieukutonazwęnajważniejszego
więksi przedstawicielerodziny osiągajązresztąbardzodużejakna równonogi
zwijania się
rofmiary - kilkan!ściecentymctrówIw związku zc zdo]noścją
i wysoki'
jest
pozostalych
stoDóg:
smukly
inny niż
ogólny poktój kulanek
wyśę
nazwa
Niektóre gatunkisą ladnie ubarwione,na co wskazujechoćby
pującejrównieźw Polsce kulanki nadobnej(Annatlill iutn pulchellu|ll)nieznacznieprzejest ona ciemnobrązowazjasnymi plamkami.ajej dlugość
ponad
sto gatunków'
rodzaju
należy
lego
samego
pół
Do
centymetra.
kracza
wlaści.
Wreszcierodzinaoni.rro/d4s,którąnależalobynazwaćs(onogami
plaskje.
one
szerc'
są
stonoga.
wymi' z najważniejszymrodzajemoniJ.l.J
kie i na ogól nie osiągająwjęcejniż d!'r'acentymetrydlu8ości'ale ',światdo
nich naleźy''.
stonogi- jako się rzeklo - jedyne lądoweskorupiaki(mimo żewygl4Clemprzypomjnająniektóre owady. np. prusaki)' mają specyficzne narząd!
oddechowe'pozwalającejm wchlaniaćtlen z powie(rza'Boczne częściich
zgrubienia'do którychz zewnEt''l
odnóżyodwlokowychmają poduszeczkowate
wnika.jąbogatorozgaIęzionerureczki powietrzne,zwane pseudolchawkalni.
Poprzez ich cienk'e ściankitlen przenikado omywającej.jekrwi' która rolprowadzago Po cnlym ciele.
próchnięjącedrewno,szczcNaj1iczniejstonogizamieszkują ściólkę]eśn4'
gnłących
liści'zakamarki pod k.r'
]iny pod odstającąkorą' ste(y opadlych
mienjami.w rumowiskacbiw piwnicach'Zywią sięszcząlkamiorg nlcznylrrI
nje powodującszkód w ludzkiej gospodarcĆ'
zwyk1epochodzeniaroś1innego,
w swoim |ofwo,jukażdy osobnik wielokrotnie przechodzjproces linicnl :
68
powlokę ciala' którajednak i wtedy nie marnuje
4aJca starą'zbytjuż ciasną
cwęgo
\łlJiciciślr
plzez
/jadrna'
się'ale by!ł.l
jrja
po 7ap|odnieniu
rold/ielnoplciose:
rozul iajq.lq u .3m1cy
slonogi5ą
przednimi
odnóżami'U dobrze pow komorzelęgowe.j,usytuowanejmiędzy
-po \lpIywie
znanegogatunku prosionkaszorstkiego (Pofcellio scąber)
j
póltoramilimetra wliczbieokolo
od kopu]acjimlodedlugoścj
sŹeścjutygodnj
opu.Zczajq
lolejno
Lomolę
]ęgo\^q
ilozpoczynaiqiycie srmo'
dwud7ie.tu
j
dielne' choć farazem towarzyskie.Pusta komora lęgowa robi się ptaska
przy najbliższej]incejestzrzucana,a samicaw następnymcyklu rofrodczym
odtwarzaJą na nowo.
Ludzienie mają obieklywnychpowodów,aby niszczyćstonogi.aniektórzy
je nawetza sympatyczne'choćsą i tacy' którzy ich nie 1ubią.Natqraluważają
stonóg są natomiastpaj4ki' włe i mrówki' mjmo
nymi wrogami'pożeraczami
gatDnk''
które stalemieszkająw mfowiskacb'Ale stonogi,
takie ich
źeistnieją
potraf.iąsię przędnimi bronić'wydzie]ając
którym tamtezwicfzętazagrażajq.
swym obrzydliwym smakiem'
zespecjalnychgruczolów ciecz odstraszającą
Kryl' gramątykai fluor
Hasla KRYL nie znajdu,jemyani w trzytomowym Sbwniku Języka PoI.
jłi.a8o(PwN. 1978),ani w s/r,','l'ł' Wyrazów obcrch (PwN, ]980)' Nie
ma go teżw wie|kiej Enclklopedii Pol'J:eĆł'ćj PwN. ale wlaśnielo nie
dziwi wcale, jalo że pojęcie (o upowszechnilo się dopiero kilka ]at po jej
wydaniuw po]owielat siedemdfiesiątych.
Pojawilosię wtedyw polszczy
źnieod razu obarczonepierworodnym grzechemwadliwej odmiany' Pierwotnie'zgodnjeze swym norweskim źródloslowiem'tr'll byl to rzeczownik
używanydo określeniazawartości
żolądkawielorybów fiszbinowców. a zateń zbionl (połkniętych)
powinjenwięc brzmieć:
organizmów;w dopełniaczu
kry|u.\ł bIernitu:l.r}l. podobniejJk odpo$lednIo:plunktonui pIilnLlon'
RychlojednJL ,'Jq
ęZonofakrespojęcl.]łryl do ]ednego.J \ i.IeJmówiąc.
oodwóch gatunków skorupiaków' stanowiącychnajważniejszyskIadnikpo.
(amu fisfbinowców'
I tak.już w picrwszym wy d^nń (|916) Małero sbi,'
nka oloticzn, WicclzyPow.lę.hnei |iPUlUj.]
hJ'li: tryl
ro
"n|'Irkl}c,,||)
ILuphau\nsupłrhaIik|}l pólnocn}(MPśdll).lto
rho,, I noftctlcoI Zuf nx
u|erntrzebapodkreślićnje tylko fakt' żesię tU znalazly' ale (akżeto' że utor
obuleks|Ówpln
Ludwik Zmudzintt'illzyr^.lllczb} mnoglej'Potoc7nc.lo
5owanięlic,7b)
pojedync/ejdo IRfn)ch prfedjóuIcieIiJikjego' gaIunkU
69
dorsfa.ryby' a lakżckryla.''jednego?!)lrąci technicl
(np.polów śledzia,
jest
niepopr u'ne.
nym żargonemi
z obu wymienionychgalunkówkrylaniarktycznymao wiele większcznd.
obl]lcczeniegospodarcze'Z tegowzględuzyskałsobieslawęspodzie|vanego.
krajów' które orsiniZui.1
aw szczególności
ś*,iata,
go źród-ia
bialkadla ludności
pięciu centymelró\.
ponad
dlugość
osiągać
może
polowy.Pojedynczyosobnik
większe.
ogólDym wyg|4
paĘ
miLimetrów
PŹy czym samicesą pżeciętnieo
jednak. że nit
z
tym
Jem kryle nieco przypominająnasze raki stodkowodne'
jest
wspólnym pancc
mają polężnychszczypicc' Zwany 8iowotulów objęly
Źenl. duźeczame oczy osadzonena slupkach'Czulki i odnóżatułowlowcsll
odnóZllodwlokowemnie]sze,a sam odwlok z. ioliczony plylliil
dośćpokaźne.
zwan.]telsonem'odnóżll. nirwelte lulowiowe' nie slużąkrylom do chodzcnil|.
tryb źycia'a zatemnie majq styczllościani /
ja]io żewiod4 one Pl:lnktono\ł'y
dnem,aniz żadnynprzedmiolcmsralym.Zawieszonesąwdoni wodnej'w k1(]
rej dzięki odnóżoDrdobrzcpIył'Jją.Poza funkcjąlokomolorycznĄ.roz3lr|ęzl()
neodnózrzprzydatk.tmiskrzclowymiumożliwiająoddychanie'ponadtowzbLI
dzająprąds'ody. z krórc,jdzięki syslemowiszczecinektworzqcychcośw rodfit
częściz drobDychorlll.
ju koszaodcedzajązawiesiny.zlożonew przeważajEcej
sluźącychkry]omza pokarm.
nizmów roślinnych'
o trybie życia i biolo8ii kry]i wiadomo raczej niewie]c. Pew|c jcsl. Co
żcpodobnie]akinne organizmypIanklonowc.sku
sygnalizowanood dźtwna'
piają się w Sęstcchmllry. co umoźliwiaich obnty polów w krótkim cz.lslc
dlugie na setki, a nawe|tysiącemetrów i widocznc \l|
Chmary takie bywźtją
znad powierzchnijłko różowo'czerwonyoblok. którego kolor pochodzif Zll
barwieniapancclzyków kryli: Docązaśświecą'Chmary bywają dość.jcdno.
rodnepod wz8lędcm wicku' dojrzalościi rozmiarów poszczególDychosobn|'
ków, niekiedy slwierdzić możnaskupienia jednopłciowe'alc bywlją lcz l.(i/
norodne- wtcdy osobtliki mlodsze,a zarazemdrobniejszegromadzEsię bl]'
wody'
źejpowierzclrni
ponad krawędziąszcll.u'JllIll
wielc $'skazujcna to' że krylc sk}adają,jaja
wyDoszones{ pr{dtlml\\
opadująw glębs/śwatsrwywody i pr.llvdopodobnie
hIll'
kIelUntus ) h|7ci:|'w) |r!lt ,' lllchlJr$y. pol$Jneprzcl PtqdyPoqiśr/(
i
IosD.I.
w
rozwój
przcchodząc
lymczasie
oceJnowi,
we' dryfuJąkuollvlncmu
bylobyjasne.dl c/.Jcślilenschemalcyrku1ł!ji jcst z8odnyz rzeczy\r,istością.
w
go w lvodachply(szychnadsze]femwyslępująkryle sladiachDllodociany.]l.
a stafszei $iększe - z dula od wybtzeży,w pelnymoccanie'Co do dhlgoi.|
cyklu rozlvojowegokryli. to znaczy rozu'o.juosobnikaod stadiumiajado dol- ocenysą różne:od dwóch do cztercchlill'
.zalościi rozmnażani.l
70
Kfyl an|arktycznyjestj ednytnz ok. tu l bliskozesobąspokrewnionvch
ga$nłów za|iczcn}chdo ruędueuf.luz 661hodrqcego
rł .lrIadpodslomadr
(Malaco\I'ra.d)'L\Me .kr, oruplatlmirr1
zrzymi. ich pny.
ąajcerzouJc'Ów
'
oa]eznoscoo gromJoy sKorupla[ow' l.c bell'tę€ o q'cow. u']no mie. w
/e c/JsemmolnJ u\I}'w.coo go|s,'e'
ps'njęci.jako
I prfecf}|Jc',?e,|LIyIi
Ś|ę
zyrząozJ mqczKę'' ryDnil:
Gęste' rozlegle chmary kryli antark nyj',ch (w mni€ j szym stopniDtakże
kyli pólnocn}ch)i innycheulJuf]lol PJ Jmifln)chLla'ou bvl\ żero$l.
skiem\^lelor}bóu6slblno$cow.klor( edJl',rlv|e,,qod} 'or.up"..''.n'
cedzącym'/budo$rn}ml sclcL rolsll onnjch nilb|/e8](hpI1.''',ti''o
.ię,' ich podnicbi'rł V o'lurnich
wych'zwieszJiąc}.h
wietr.h.r ;uż.zcrc.
naszym
stuleciu.
po wprowa(:u r nowocfcsnycbtechnji pobwu.
gólnie w
ludzietał dalecele wieloryby wytępili..vl'jaściWicprzestalyone ojgd,wać
powazniejsząrolg w lańcuchu pokarm n. . klóregodnrgim.po plaiktonie
ogniwem byly kryle' Tak u og lromne mas):tych'
roślinnym'
sk;rupiaków
pozostająteraz przy życiu.przcz nikog. ic.]:dzone'
jeś|i
nie liczyć m;rskich
j
Ptaków,njektórychryb krabojadów(]..z 1 8alunkó\łantarklv;znychfol().
klóre ostatniobardzo się rozmnożyly.
w tej sytuacji zrodzil się pomys|'. kr ryle wykoż}slaćbezpośrednio
jalo środe|
spo,iywczydli |Ud7it iJ[. JrIrm d|3/(|e|/.]lNictióre
krJie
przedews,,yslkim
Japon'Ji byIyZ\łl.l.,uJ J,,ieLri'.'o.ul:]
|o ]u,,odJJW;J
- w smaku kryIe prawie nie różniąs.
k':re$€ l ek' AIe w P;lsce splawy
jatośutknęlyw martwympunkcie.
Pżedewszystkimbardzodlugo- k al :-trwal) bad,rnia
niezbcdnedo
wydaniadećyzji'czy
i.jakie- produ) k.'yli *.]'ją,Ę d" ;;;;;;;;;;
celÓ]ł.Icązyly różneplo(ki, ok.lzalosiI inn|nk,ze p"a't"*n*y.
czeńs(wem
d|.l/dlou iJ konsuIncnlJjc.l,.' '"l'"t",'',''j1.'. n"","'.ńi.'
"i"i.'i;".
y|ostekIengron|.d,/l5ię
q (hll}n.)\Ą)c|cr:r/}k..hkryJl
PoI'c1'pcc1rIllci
s|(onstrlrowali
nową.ekonomicznici spll re . uzluIa]qcq
nasfyne do szvhkie.
8or'vylustu$anub \ til ich (korupct,,,1t.
.,c
,. prr..,,i;J.'r;,r;"h.") n.e"....
A ied rk w,rlep,r(h
rryri r,,iil
urdurcm)
\ie wjdujcrn)
;rT:ll!1
'.q pol\l|ęgo chllosinu'
t l ó r } j c ( l m . | l ( l l . m$ ) L b | . n } m f p " n . " , , , j r . o "
-t!.ama r/erolrc /:r\to.ou.,rie.
m l i J . r y r ' m i l - k on o J e k o p . r r r u n k L r u l .
przeslloJt| w Jopł}q
} l i | l n l n l v 1 1 n e tj e v r : c h u l l c t
.L^l\lewąlpllw4
qoiomicznyr
to produkr
brrJ,,odrotr
u"ur".rtejrrrr.
i,,,)s.l
ze prnLz
*E..fo.m"łą
*'nę *o,ur pr7}pl\ilcor| '\( .'l JJm,nI\||Jt
J|'
bioloPowicwyrł,,.l|:t
poE' ?e le.Ilo.J|olrlnll qaą vg n.r
si|'ĄleklÓPy
*{
oęzlonIrolli u'pr:lwnIa('
moż.J. 16. rln'knle..' lcl 'tupl.l. * o...
7l
anie' w następstwietego będzie się gronladzićmasa nie odcedzonychi n]c
zjedzonychprzez krylę martwychzawiesin i drobncBoplanktonu'który |1'.
Drnożysię azdo przc8ęsfcfcniai masowcgowymierania'Ludfie będ{mu\iUl
wówczas Zs(qpićdo tegopierwszc8oogniwa lańcuchapokarmowego- plank.
się8aniaz czasempo p|1)(onu roślinncgo'z8odnie z ogólną pra,*'idlowością
dukty coraz gorsze...
o skarż'o
ny: krab palnow y
kokosowym.złod7|c.
złodfiejen]
Nnzywanogo od dawnai powszęchnie
naz$'ł nauLo.
lacitiska
nawctje8o
krabem
rozbójnikiern
,jemPalrnotv}m,
zl).l
przez
Karola
Linneusza.
w
l769
roku
wa' 'irglls Łllro. n.danajeszczc
glosiprzc|o.
wielu
ludzi
ztodziej.Jćszczei|craz
czy w dru8iejswcj części
docbodzącymdo czlcrd7ic.
nanie.żeicn wielki skorupiak.o 8lowotułowiu
i ważącyczasemponaddw.li pól kilog|l|.
ceDtyDctrówdIugości
stusześciu
sięna palmy'nie tylko zry(ać t\łardeol /c.
ma. potrafinietylko u'drJpywać
j
je otwieraćpotężnymi
szczypc.lmL
alc
także
samodzielnic
chy kokosowc,
masywnylniodnóżamichodowymi'A żeludziesą fi|\ł,ishio wszystko..o
lojcśliJatiC(
na tcj p]anccief.lslali'naweto plony roślindziko rosnących.
sięgłpo jllliś
zwicrzę.czy to naprawdę.czy lylko w ludzkiejimźlginacji.
polęPlaw kJ
spożywcfy- piętnujesięje j ko przestępcę.
cenionyśrodek
$
/
m
J
!
J
r
1 mr ' r z e r r r
p
J
l
m
o
$
e
8
o
t
'
r
r
b
.
t
Z
l
.
,
s
l
J
\
t
r e t ' , r i . , cnho r J l n l c h .
"
piekieInie
kleszczami
niejcdnokJ(.l'
sjlnymi
niezaprzecz]nyf kl. żesł'ymi
trudności
nie cięŹkoporanilboseslopy aulochlonów:bcz n ilnniejsZc,j
|!|
(ral.inawel odciąć palec.
dopicltr
opinie o jego',zlodlicjstwie.'zos(nIypowazniezźlkwestionowanc
zaczętosprllwdzaćckspelymenlaInie'I olo
w l939 roku. kiedy ich rzetelność
okaznlo się. źekaby palmotve,klórym \ł pon1ieszczcniud:lno nienarusz(|r.
orzcchy kokosowc' marly z 8lodu. nie potrafiącporadzićsobie z ich otwi.||'.
niem' Kiedyjedn k podawanoim oŹechy rozlupane'bardzochęlnic w).lld|]\
ich mi4ższ.Nie potwierdziłosię |eżmniemanic,jakoby kraby miaIy ce|''\\o
natomiasl.żeczęstoi zręcunie wspina]4\L{
Zywać orzechyz palm;pra\t,dąjest
c|\..
zarównonntc drzcwa,j k ina wszystkicinne.Umiejąteżz nichschod7ić'
Ir1.
mctrów
sPłdt!q.
lŹech'
cztercch
niekiedy z lego lefygnuJ4i z wysokości
w
dozn.Uącprzy tynl szwanku' Niefwyklą re]acjęzamieści]i swej ksiąZcc{
l959 roku.lutorzyszwajcarscy:widzieli Ponoćna Nowycb Hcbrydach,jakLIlLl)
palmowy łlniósl orzechkokosoq,yna \zczyt drzelva.upuści|
8o na ziemię'J10
i zobaczy*,szy.żepozostalnienaruszony'wlaszczyl 8()z po\łro
,^ymzszed|
się to dziesięcioklo(nie'.lżwrcszcieor7.ch tra|llna kamienici
Powtarzalo
t.m'
kr.]h
dobrJl 'ę do ic8o 7:lw.lno'cl'
wlęd)
a
oęk].
''
(oko(owcI
p
Im}
mJ sleJnl.ę ololo d$ud,,iesll|
owoc
n|ęciuccnt)nlc.
jego
gladka.
okrywa
cjcnktl'
oslona' pod
Powicrzchnię
.jasnobr{zowa
uów.
się
dość
w
rstwa
twardych
wlókicn,
otullljących
nasiono
8nlba
któĘzna.jduje
- owąwielką.kalliennie twardEpeslkę.znanĄpowszcchnieiakoorzech ko
kosowy.obsertvow no rvielokro(nie,żc kraby palmowestari|nnieobierają8()
z obu wicrzchnich warstw.zdcimujqc szczypc.mi n wet dlobne wlóknl|. Z
sarnąna centymctr8rub4 skorupąmogą sobie jcdnak dać mdę tylko u'lcd}'.
gdy nadgryzły].l uprzednioszczury albo zoslilłauszkodzonaw j.lkikolwiek
inny sposób'
Poza tym krab palmowy,podobniejak innc kraby. odzyu'ia się wszeł}iic
jak i zwicrzęcego.w
gorodzajuszczątkllmipochodZcniaza|(iwnoloślinnego.
szczególnielasyjcstna owocepllmy z\\.n
tymzwlokamiwsPólplelrrieńców,
nej arengą;jcśliklóryśosobnik wdr.lpll|się na jej szczyt, innc niczwloclnie
gromadzqsię pod nią. aby zbieraćspadaiEcco$,oce'
Jedenz zoolosów mial kiedyśsposobność
wypróbowaćsilę i wytrzym.1.
lość
sfczypiec kJllbapaIl)owego.czlowick ów. nie mogEcuwolnić swej sitll.
ki entomolo8icznciz uchwytuskorupi.lka.nasypaldo nic] okolo dwóch i pól
ki|og.amakamicni iumicścil (lk' że zawisla calynl cięźalclnna k|abich ca'
gach.Bard,,odluro (r$JIo.,,.urir w'lur.l ,'łrt.ren'irmrt.nr/sicr/t q\n
ścilo
bagaż'Innyosobnikpotrlll.il
kicdyśuciecze skvyni' dfiurawiącw niej
deskęgrubościtżcch cenlymclrów.
Kraby p.rlńowe zamicszkuj4liczne rvyspyiwyscpki occmu Indy]skiego
i Pacyfiku.Nalez4 do niejicznychskoruPiakó|v.klóre przcslllwily się na lll(lo
wy lryb życia.podobnieZresztą.iaknaszeslonogi' ProweniĆncjęswoją kr:lby
Pahowe zdradzlljąwszilkżetym. że lozlvój ich ].r|.wmusi się odbywlć |V
moĘu.Jako doroslechęlnieod\t,iedz4tlfbiorniki' alc slodko$odncIprzypu
szczasię nilwel, żc dlalego tak często wdrapuiąsit na drzcwa, aby wypijrtć
wodęz tzw. miklollkwarió\ł'utl7ymującychsię t\'pochwachu nasIldyliści'
. Kopul cja i sklac]anicjllj oclbywasię na lllclZie,jcdnak samicirprzyIcl)illie
sobiedoodnóżyods']ok()wychi nosizc sobąlź do czlltu {'ylę.qulllrw' N lcn
okreswla<nieulchoc]zido morz:r'ru z r<a;ae!ojajeczktl
\łyklLlq,a\ię maIc|1k
|afua'zulln.r
żyq,Lielll.,Iho/.'(ir Proq.J,/|U|)-nll||klo|l'u}||yh,')c 'I i|
w|ęcniezr|ein}oJ
dnJ' \vyb|/C,,v
Jni t'nqier,,cIlni
IDl'l,'J'TÓ.lJdIL|ll)'
,/J$lc.
rł
lo|)i
wn.lnśi'
:łone
un.''/oncl.liłdxmi'
unx,/ll$|irrroz\ieLllcnie
r.(unl u n.r
une wyspyi lEdy.
Dalsze stadi.lrozwojowc zdradzająinne szcze8óIyewolucyjnegopocho.
rozwija sLę
dfcnia kabów p lmowych' Zoća po kolejnychprzekszta|ceniłch
osil|du
puslclniczkiem'
Ta
larwa
kilkumilimc|rcwa
wleszcie w Poslrć zwaną
Dadnie' a mr]i|cdlugi' niesyme(rycznieskręconyworkowlty odwlok, wy\/Ll.
kujc drobnepuŚe muszelki' aby 8()w nich ukryć.Jak moźnaz lego wnioskoslanowi4pi!ń.
zpodręcfników
szkolnych)
wać.krabypuslclniki(znanechoćby
palmowe8o
li|ia
klaba
odgalęzila
się
rozwojowa
od któreso dośćniedawno
jednego
ccntymetra'zilcZy|lil
Kiedy ci.llo lalwy osią8niedlugośćokolo
ollll wychodzićna brzeg' wlok4cjeszczeswój ślimaczydomck.Zczasem jC(].
nak porzucr go i po kolejnych linieniachprzeksztalcasię w malego krJbiIJ.
w toku tej mel.lnlońozy wielki odwlok kUrczysię w stosunkudo glowotuIo.
witl i podwij.rPodcń' Jedyny i.n.lk'jaki pozostajetrw.l]epo tej pustelnikolvcj
- to]ednoŚl]')n.
i osobnicze8o
lillic rozlvoju zalównoewo]ucyjnego'Jak
q'ystępowanie
odnóźyodwłoko]j''ych'
nc. ł więc niesymctryczne
InteresLrjącc są ponadtozntianyw budowicukladuoddechoweso'bĆZkt(]
rych kraby palnlowe nie mog|ybyżyćnł llldzic' Jak wiado|no.skrzela sko |wszystkiekr1lby(a takżenll\Ze
pirków dzie\ięcionogich'
do któlych nAleź4
przyda(ków
piórkowalych
wyrastaiącychku górze z nllsll.
raki), mająposlilć
od zewnątrzpo ob sironachcilh
do\\'ycbczlonó\ł'odnózytul(x\iowych.
oslaniająjewypukleklapkipancerza'wypelnionawod4przenrzeńot clr]il.
się z k Źdejslronyci.ll.lnriędzyninr sa|nymaowE klill).
cn skrzeLa.znlt]duj.łc.r
komoryt.\{
U k|abapa]']lowego
nIlzywasjękont
kllp.lDccrz,
{skrze1ow4'
powictrzc.
nlllo
sq
ZIcdukowane'
skrzela
$,pra\łdziewi1golne'ale znwicrJją
poIJ|
Inillst$'ewnętllnePo\\'ierzchnicścianobu komór skrzelowychSąsi]nie
j ak plucll'
do\łanei ukrwio'lc. co sprał'ia.źefunkcjonLlj.ł
NocDy lryb życia'najaki krtlbypalmowcprzestawilysi9 prawdopod(tl]|lr.
llll, .r ponadt()
dopicrow citlgLlostatnichkiIkudziesięciu
8I'uby'niepvcl)l|.
z
trfymywaniu
w
ciele
wil8oci.
N!\ł'etSdy zdll|/)
sfczalny punccr7sprzyjają
się. źewskulck dlugolrw,rłcisuszy konce']lrllcjakrwi krab! ulegnie zn.lc/|l.|nu podwyżslcniu.to wróci \7ybko do nornry'skoro lylko zwierzę odn:UJ/i.
jllkiś
wodnyZbiornik'
\lel(f.łce/ rtoJ} sull.tnic./nes}.py
drr€ n lu o l}slqc tilollle(lo\r'om}q'ir
o d/:w|l{,,Il|c
LIclnś.zarn€ 8 lJ/\ la\ło\r.:
c.]|.rpu5.J'
|o./Jrp.F
,igtripeJagu
'ię
|nIslneIll}
hr/(lu
|Vy|]urZiJl
/
tiPlcll
b.]dŹ
i'Itl'
JJ(ieI.
;v.b ksllaha.h
'trJ$|'.|
/lelni'
ZIJ\/.U)c
bĄzPrnri
tel
z.Ji'l:l
oJjJLlesolol$|(k
},5py' bqdz
q
.|"l}
|\|ol.ltLlrcIu oJpo(/} wJIq'J leru1l
one 'IcLl1l.tlcm
;ńodncj od) '
"ię
I
e
g
!
ł
J
n
o w m o l s k li cl h
ciIi.I J7ymii'cr.lo
, y n o z u : 1 1 b o z e r n y . I l p r u' k ó
przytrzymlł4c
i sŚaków pletwonogich'Biegająlu równieżlicznc kraby. które
oddychaniaskŻelami. Ll
ood kllPami panceva wodę' nic lracą moźliwości
polusz!nia
gdyż
się'
w
ich picr$]olnymśrodo'
lłtwość
zyskuill
;ednocześnie
przychoazi
z
większą
Irudnością'
im
to
wiskuwodnym
Kmby' których liczba galunków występuj4cychn.l ślviecicwyrażasię \ł
tysiącach'zamieszkujEprzedewszyslkim norz ' llle nieklóre prlcsl wily się
llldowych' T-e.o
mniejlub bardzicj nn cgfystencjęw róbych środowiskach
swe!oJ
skrawoczcIwone.!o
ubJr
z\rane
stosownic
do
mo\ł,tl.
będzic
hórych
(C'?ri'sn'!
grapsusami
\ł}$oh'.j'l
Iub
sZkarllllntmi
wieniakrabami
ś'1'pJ'/J).
na tle czamych skll niczwykle cickly ko]orystycfnc'Niby czy|nświelcc l.!
pomyka]Llw róźnychkicrunkach;plzcdczlowiekiem i większyllri
aferowane,
poczynt'w przyzwoitci.juz
od]c8lo
uciekaj{śpicszDie.
odsiebiezwierzęlrnri
ści'zatrzymująsię. odwract!.łi pvybiera'jłposlllu'ęsroż,]cą'Dcnonslracy'i'
nieeksponująs$'q!roźnEbroń - Palę krzyczącoc7envonychszczr'piec.kic
rującje ost[ami ku zicmi i ponlsz.ljącw 8órę i \ł dół' szkadll lych odnóży
przeslanjawtedy rcsZ(ęcial.l' klórc8o grzbietowrlstron.ljestnll 8lowotuto$'iLI
podkreślona
dh krabów ocZy
' CharuklcIyslycZne
żóhym i i cicmnymi p|4żkanli
naslupkach
sE przy l!m niebicskie.
Kiedy rozpoczyna się odp|y\ł'kraby szk rlalne !\'biegiljłcoraz dalej |ll
wynurzające
się po|acic skalistĆgodn.r.klóre sł lcraZ dla nich ()biecującynl
|ćrenem
n.lnicsioneprzcz ptlybój drobne
źerowiskowym'Moźnalu znIt1cŹć
zwienęta.których nie zabral odplyw' Pozosltlly P[yczcpio|)e do podlożai
uPięzionew malych killużachpicrścienice'
polipy. ślimakii Dlalżc.skorupi.l
r' czasemuszkodzonci omdlrleryb). meduzyi lvielcinnlch.
Kiedyzaczyn.rsi9 pryplyw. knlby szk.flatnewycofujłsięDllmieisce$,ylci
9olożonę'
51nrn'gdzic pl żująlcgwilny molskic' towlll.zysfąiy nr,jil5Zc7urolrr
'
u t i j a ' : ąs i ę q s r n J
l r l L ' h .r l r . u e l ' i ę | l ' Il | | e w d l J P | U | | | t / ) u w J / | | ( | ' ' b ' c j $ J ' | |
KrabJ szkark tne sq agreslwne
Tym lazc|n pożeglujentyZ nuńem zimnc8o PrąduHuDrboIdla'który 1'L..
Ixiqc się ku póhrcy. wzdlużwybrzeżyAmeryki PoludDiowej'dota|lsz]'(|()
l]k!i.Ldoru.tkĘcJ tużprzcd równikiem ku Zachodowi.oddaliwszy się od I'()|r.
74
moznazau\łJ/)c'/. $
}'IubuIqInr/c .kor} LlĆ'/J/e'
.low\z}5lkon|(s')./(|pu]e|.n.flU'lr|li(h.lJ/\$|JriJ.|ę'D|.||'ii/ni(/o..
[Ębów s7lrl|'lIIl}.h
J c \ | l | | L U E l U n I l | . l/' e n ' I w . l p r / e J s t J s | ( j ( l ( $ l " ' n c ! . '
8 a t u n k U n l e . c . j | . . I l l . ń . u I i n l . ' l } l . . | | | ) i ' ' , n i n l Pe |l r/ dc lcIjIu|l|l i . ' l 1 . ! U l : l $ s I . i ( |
[chie't
n " n . r i " n , . , p u r " r r n , e I n 1 i c j r , , ] . ho . o h n . t L ' wn r l e / q r ! k , / e r . u n r (
nnl uc|t( _ bo nic moię |lotJmi slęsnili ,,iem| . Jnl \ię obro
gdyby nie szc7x.
ll!!' w sl.lnie
sze' l niewąlpliwiedawnojużgatuneklen prfestalbyistnieć,
p.lrlnerir
sll } m /alIe\zczon}
m oręiem'on ', kolcIIcżnIc
na llc,eniuslęw gromndlio'''h'
tyr'h'korupIJtow'pole8Ji.łcy
nić,aniteżnudgł,c
golnyob1cz..r1
poniesi
krz}\łdy'
pu,,ycia
grlblelem
w JoI blokujciePo
ŃożEuc?ynićieJ
i'ro" ro"nv.r' .obie ro1mirlJmi.td7ie Jedcnnie iesl \^s|nnieśmien(|||c
po]u-i.łc}
łr.'b.
podobnlejJ|.
\ł
wieIl].h
|c1u
lnnych
loucow' r,/UcJ
xtJlom
dlapiczn'c/y:
ui(c
lclwieJ
/Jws7e
\^
lIumię
pold
l.r!lo/ić druAicmu.Pon3dlo
urJln\''.
sl:ln.a
nu
osobnoś(i
pń,"rl'n.o* JcJi dwJ klilb}spoltJj.llię
9iębowiemnlollelęzgor}|'l.lr.l\|ęull,,ymaćponilJni]'At|e\vu|]Jlo.Il.
'iq lieIouulllemo\l17}\,.c/)pic(ku
chJl!klety,,Uie
wr kaba szktlrlJInęgo
nia się mniejszcgojest znikoma:już z odleglościdwudziestucentymel|lj\V
postawy..ręce
przybranie
do
8óry.'' symbolizującenicilgrcsjęiośmie.
l.mi' a
większy skaczc nań blyskawicznie'famyka w klatce swych odnóży i beflil()- jest tylko wslępcmdo pozyqi caldo
kontaktu
do(ykowego
Iljącesalnicę
śDierozkawalkowujeszczypcamina jadalnekęsy'
kowitegopodporządkownia' choć przy pelnej asckuracji' Dopiero po lynl
w obrębieslowaŹyszeńdoroslych.jednowymiarowców.'dobierająsiętc2
klólc:oi
możcdojść
przewagi
fizycznej
jednak
wyraźncj
braku
obońlnym' choćjakościoworóżnym'pohamo$'.lniużar}oczności
pańnerz)'seksualni'Mimo
pożerani.l
popęd
D0
dokoPulacJiz nich' zbliźeniemożebardzo]atwowyzwolić w obojgu
jakby
pręwency'jnym'
Trudnow tych wnrunkachoczekiwać.aby paręspoily jakiekolwick lrwal
skomPlikowanym'
3I1nn
dzięki
nic
dochodzi
masakry
wcwnąlrzga.
alt plciowy.
szcwięzj'Ajednał u zwjl)Źqt.które wykazujqsilnqł8resywDość
milosDym(czy moźernczcjagrcsywnym)poprzedzającym
często
zaznacza
się
lendencja
do
1worzenin
!vzględ
sladel
czterdl|c\lu
nie trwłly.h'
tunkową
z
odleglości
dostrzeże
samiec
Kiec]ychęlny do koPulowani.l
czynnik.lmi
wzmacniającynr
i
tlLką
więź
srlj
dwurodzicielska
R)1.
Matkowymi
rde
wiźLdomo).
opiek.l
dotychczźls
cenlymctlów s.lmicę(po czymją roŻpoznaje
potomslwem
i
lrudność
spotkania
polencjalnych
się
pMnclów
przy
nad
jącej
podparle
nA
szc7\p.
np'
balleżcnie
poczynaod grożcniajej|Vposla|vieprzypomin
rzadkim
rozsiedleniu'
K-raby
szkarlalncjednakzc
dzo
1|
ani
nie
opickują
się
dzicć'
cactr'l terazrozstrzygasię pienł'sfaislotDakwestia:czy samicarównież'jc\(
ani
też
nie
mają
trudności
w
ńj,
zn.llezjeniu
odpowicdniego
pllńnern.
że
za1ohli},
poplocbu
takchyżo'
w
czmycha
ni€
Jeśli
nas(Ioiukopul.tcyjnym'
lnt€ r esującej est u nich ponadloprzemiesz nie sIępopęd(jwdIapicZnic1wa
Dic bylby w Śaniejej do8onić.Ale jeślilak - ucieczkajestza]narkowan. btlc
i 8gresjiwewną1rzgatunkowci.
które Konrad LoreDzchyba niub)'l ktllc3or\'cz
tylko utrzymaćkonkurenla!v pŹyzwoilej odl€ 8 lości'
nic
rozgranicza'
Zacicr.lnie
s;ę
pŹybli/)'
ich granic daje się Zauu'ażyćnie tylko u kraaby
się
jakby
s
micę.
prowokując
Teraz z ko]ci cofa sit l'.lmiec.
bów
(ot
szkarlllnYch'
i
ła' RozpoczylrI|się dlugotrwalaflza podbic8ów do przodu.za(rzymali
(1)nięć ..lq'alząw tNłrz..'przy zachov'aniumiędzy obojgiemniezmienncgo
sr.irxu.Żldlic nie od*aŹ.l się go przekroczyć:wyd.ljesię. że kafde mogłl)h)
Sk.rzypłocz_ zwierzę nie z tego światt
i boimysię.''co naukowona/)trt
wyrazićslov,,ami
'.i chciclibyśmy'
sytutlcję
się konfliklem między dwoma sprzccznymipopędami:lęku i scksu.
|v 0khl.fu ł.t.jl^| ĄlĄĄ4.d ńd]li
w klóryntślednak nlomencicsamieczirlrzymujesię i wysoko unosi p|/t'
!L('l).
dnit}pa|god|óży.Teral samic.t7bliźasię i z.lczyna8o dlugo i st.lrannie
ndli| ( ],ł dnda'||l)k!l' knn-t.h|.dI
te.
nn'.D!nrtiu
klć. co jeszczc nie znaczy. że od tej chwili wszyslko pójdzie 1użbez 1.l
kl
szkód' Ńierzaclkosię ztiarza.żejemunie podob. się sposób.wjnkj go dol\
J \\'. (n)crlLZrażony'rej(cruicbez większychccremonii i na tym sprawasię urywa'
Roipoc)ęrrrakcja nŃże się loczyć dalcj lylko !v sytuacji,kiedy sn|lrLctl
to,/brrkJnr.Lt[tlic.?rlno,.:r
nr/)rnJ). lo pi.n!,/c ,i;.,tn\m
^^,SknlPlocz
dotykanicm$Prorvadzi silmca !v pelne podnicceniesel\trrrnieprzer$,anyIn
E|(roJem
glol'łę
/e.|(|./{(.Jl(, |'rlnJos|.'.l|.,
nr7}nomInr
i.|t|c8U..^!|ldi
nę' Ale teżilrr lym ko|iczy się f.lz zbliżenia'.pokojowcgo''.bez kiellntlnr]
ll'*..t.rn r"n l'"l". '.' 1"lr.1 r'5un' ..l'IL..mou j||. /ull'lIJ,/enIe
ll-u]lą:
-.w|o[a'
oboPóhrejk|wiożerczości'
PIfoJ (iJIJ nrl)kĄuJ lIJ|oml||.|
Sl!l1|i('
encr8ię'
ijego
wreszcic
|odko\łlJJo,,uif|..'mo(l|'l$\.
irosnicepoaniecenicsamc ui|ktywnia
brcfl.
nfl
s
jcLll|.|
ktol('j
idniśi.l
plr)
J$
ie
oc/U'
lo nIJIcoc/} lI,j.:J)n
kl|'||''d
'Ii/Eujc
sJmicę.
::jla
.]Ó !d|} l s lel po/ycjl$
nod
'.ć'
n.l*r.'c.l.ię hlzLlchenl
zwaneilodtou
'r|
pon'.'""z
ru.
p',1
te).]
llnIiiroJho$(.(lJIl.,/pr,,Ó.
};)|'
chodouc Nie ie'r
.trt!fr/) llnt t.i n.rrlldy febouc s/c.)p.,rI odr)o/J
17
j
du: druga to większe oczy, zlożoDe,bardzie.jcofnię|e szerzej rozstawiohe'
centymetńw.
ciala możesięgnąćażsześćdziesięciu
calkowita dIugość
sprawa dru8a to brak podobieństwacfterech istniejącychna świecięsl|tunków skrzyploczy doja}ichkolwiek innych dziśżyjącychzwierząt.są rfc.
czywiściejakby ostańcami,osi€ r oconyni pPez swych klewniaków' klórz\'
wymarlijuż w znmierzch|ychepokach.a nawete.achgeologicznych'D1aczęgo przetrwalyi dlaczc8oprawie wcale się nie zmienily od syluru,czy]i od bcl
Rząd zoo1omal pięciusetmilionów lat - trudnopowiedziećz pewnością'
(xł'ms
byI wó\.
r.')
ostro8ony
siczny' do któreso należąskrzyp'oczę
wielkoraklmi
Razem f wymar|ymijużdawno
czas liczniej reprezentow.tny.
z pn'
zalicza się osko8ony do gromadyslaroraków(M€ | o.|!on1a|a)'l te' w(^:|'
]ak z |ego\\i.
jęczlkami. do podgrońady szczękoczułkowców(Chelicetą|.1).
dać. wszyŚko mieścisię w typie stawonogów'a najbliższymi'jakze nic|o.
dobnymi' krewniakamiskrzyplaczy są pajęczaki,którejednakjuż od da\tll
stl zwicrzęlamilądowymi'
l oto t ka konserwa.pŹypominającnraczejskontpiakl. którym wsz k nic
ies(. niżpi!ąka. lazi sobie po dnie w przybrzeżnejslrefie zachodniegoAlIl|n.
(yku na pólkuli pólnocnej.Trzy inne siostrzancgatunki żyjąu poh'dnioso.
-wschodnichwybrzeżyAzji' w er ch płleo-i mezozoiczncjgatunkiosl|ogo'
nów byly licznieiszeiszerzcj rozsi€ d lonel zamieszkiwalyówczcsne mo17.l tl
obsr:rrlchdzisiejszejEuropy i Blisbego wschodu.
Przednia.opisanajuż.podkowiilstatarczaprzykrywa8}owolulów,n t) |nlL
zw9żt!ącasię ku tybwi i po bokach' zębata.przyslaniaodwlok' od slrcn\
brzusznejwidać liczne pary odnóźy.z klórych pierwsza- szcfękoczulki a nickiedy I(j$"
pokarmu.glównie nalżów' pierścienic,
sluży do ch\ł,y(.lnia
nicŹ glonów. Pięć prr zakończonychszczypcami odnóży 8lowotu}owianrJ
tlnrlmi 'l'r/!Ploc/ Lru./) l$lrd' pokJnn \\ | I'I
mo.nec/9icr n.r.rdowe.
między odnóżamileżyotwór ustny-Z kolei pięć par nóg od\t4o|'ośrodkowej
wych to nosicjelc licznych cieniulkich platków pelniqcychfuDkcjeoddcchlI
$e' J w|ęc'kr/eli'
skrzyplocz przeorujepi szcfyste i mulislc dno lnorskie,częściowobtld/
c.lllo$ lCR'vęq nim ,'fltrlcbuIqcKied} pelzapo wi.r7chu'odp}ch.l'lł l\ ]|1|
pnrąodnóŹy i kolccm odwloka niby narciarzkijkami' czasęm zdarzl mu nl
teźplywtlć iwlcdy znów niespodziankl:czyni to w pozycji odwróconei' d(,
sóry nogami. nadającsobic napędwjotlujĄcymi ruchlmi odnóży odw|oll0wych, co ranzem wzmagaoplukiwanieskrzeli.Przy opadaniuz powrotenrrrJ
dno' r lukżcpoJ d/iil|'nicmni prlytIld |.lImozc \iq 7dJrl}c.Ze \krz)p|''j/
Iegnic n1lgrzbiccie' | 'iak m.l się teraz odwrócjć? w takich sytuacjachz o\.
7a
do akcji kolec odwłokowy,który podpieracialonibytyczkaj pozwa.
muprzewrócićsięnabżuch.
(LinuIuspot,Phenus\p|zypada
!. okes rozrodczyskżyploczyat]antyckich
lata'
To'
że
ich
samce
są
znacznie
mniejszeod samic.nie iestni.
Bpoczątek
@finniezwyk|yff,,Edyżpodobnjejest u bardzowie|ugatuDkówzwierz4t'Do
rłyjątlównJtomi.lstna|eżyzjJwisko' ,,e ZwiĆŹęmorslie. w dodal|u \kr7eIo.
d''sznybezkręgowiec'wyłaziz wody na Iąd'aby tu ztożyćjaja. skzyploczc
lodEjmujątakie wycieczki parami,przy czym maly samiecbywa uczepionydo
odwlokasamicy.Przy Pelni księżyca'w czasieodplywu'pchająsiępo piachuw
góĘ plażydo linij. którą osią8anajwyższafa1aprzyplywu syzygijnego*'Tu
9rrnjcawykopujedolek i skladado niegood dwustudo tysiąc.tjaj,klóre samiec
apladnja w miarę ich pojawianiasię, po czym oboje mfczepiajł się i kazde
oEobnopowracado moża. w 'iednymsezonierozrodczymskladaniejai możc
odbywacsię oko|odziesięciurazy' choć poszczegó|ne
jajeczkamajq;];spelnł
pólcentymetraśrednicy,
to larwy.wylęgającesiępd uPlywic mięsiąca'są zale.
d!łiemj]imetrowejdlu8ościi w Pierwszejfazic nie mająjeszczekompleiuod.
nół ani kolca.Zmyte z pl'ażypeez pŻyp|yw syzygijny,plywająswobod ie w
Bli, rosnąi linicją' Po lrzech latachi ponaddziesięciulinieniaih osiągajądojplciową'a żyćmogąponoćokolo dwudziestu1łt.
rzalość
wybr7czyJmerykrń\ktch.
gdz|c.tr7yp|oc,,y
b}$a niclaZbJrdfowte|e'
.U
EanaJq
onec/ę\lodo r}bickich slcci'LudZieul) $ cjl lch c,,isemiJ|o n.l!\o.
2n''czas€ m , po zmieleniu.jakokarmy dla drobiu.w ZatoceTonki11skiej
pola.
wia sięje równjcż do ccIów konsumpcyjnychdIa lurjzi. Alc mjeso
skrzvolo.
czy wydajesig Europejczytommdle i nrcsmr.zne. nretierlypodobno
m:r
Masnoścj
kujące'
wano w\Pomnteć.ic str,,yploc,,Jn.l/}w:lj.l
8d7ien'e3.
,..fi
i*"n:^""
oae''kró|em
IrJbó$'.l1bo..podtoq
tcn)|n krcbem.' ct.o.,''1nli'io, upi"ri
n! niewielema wsoólne!o.
Patron kabarctu - pratcha.wiec
I o n i e p o k t l / n c{ l i c f y o d d \ ^ Ui n o l d o p | ę l n l h | uL c l I I } m c l l o ! \
d !r .uf8woi ś
e Ęc4i ,l.k o
u
i l I c n J d c r Z n J c , , q c c z' r e s z l q I r u d n o l U U z } w l c l i ( / b y p o i e d ) n ( f c j .
_ r | ! * ' ' n J i s ) / V c Iq L J / d )1 |ń | . . | ' Iul t n 9 / j f ' ' l ) n ' ( | c | | ' o . . I
t o . o i ' , P o . r e l ru", , , ' , '
...' łt wlcd) 7
Z'cmiłn. Jcdnc]l]ro(e|
79