FLISACTWO, KOMUNIKACJA I HANDEL W DORZECZU SOŁY

FLISACTWO, KOMUNIKACJA I HANDEL W DORZECZU SOŁY

FLISACTWO, KOMUNIKACJA I HANDEL W DORZECZU
SOŁY
Rys. 1. Prawdopodobny wygląd tratwy w czasie przerwy w spławie oraz spław rzeką Sołą (wyk.
Bożena Formas-Mądry)1
Od wieków budowle obronne lokowano w pobliżu szlaków handlowych celem ich
zabezpieczenia i kontroli. Dlatego też budowle owe wznoszono niejednokrotnie nad rzekami,
które w owym czasie stanowiły główne arterie komunikacyjne, jak również stanowiły źródło
wody. Owe założenia budowano w miejscach łatwych do obrony ze względu na swoje
naturalne położenie.
Umiejscowienie budowli o charakterze obronnym oraz jej wielkość jest dowodem
spodziewanego kierunku zagrożenia, wpływów gospodarczych, ekonomicznych, oraz
możliwości logistycznych budowniczych zamieszkujących okolicę.2 W związku z przewagą
wykorzystania dróg wodnych nad lądowymi, również ten czynnik determinował lokalizację
punktów obronno-kontrolnych.3
Przykładem takiej działalności była rzeka Wisła, która wraz z dopływami pełniła rolę
arterii komunikacyjnej wzdłuż której rozwijało się osadnictwo.4 Podobnie rzecz się miała w
przypadku rzeki Soły, która stanowiła oś osadnictwa, które zaczynało ekspandować coraz
dalej w górę rzeki i jej dopływów.5 Najstarszą relację podróży na tratwie dotyczącą terenów
1
Na podstawie: Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 17, s. 19
2
Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 55
3
Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 10
4
Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952,
s. 213; najstarsze opisy tej formy działalności przywołuje s. 9
5
Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952,
s. 229; nieco informacji wraz ze starszą bibliografią na temat gospodarki w lasach interesującego nasrejonu w
1
żywiecczyzny znaleźć można u Komonieckiego. Dotyczy ona podróży księdza Pawła
Babilonowica z Żywca do Krakowa na tratwie.6 Podobną podróż w roku 1716 odbył
wracający z Węgier poseł Stefan Morsztyn.7 Jednak początki zainteresowania właścicieli
Żywiecczyzny drewnem jako przedmiotem handlu występują już wcześniej, kiedy to po
okresie kolonizacji trwającej od XIII do XV w., która doprowadziła do przetrzebienia lasów
w celu uzyskania areału i pastwisk.8 Na rozwój osadnictwa i eksploatacji lasów miały również
wpływ wydarzenia polityczne. Były to walki Skrzyńskich, a następnie rebelia Mikołaja
Komorowskiego.9 Owe wydarzenia w połączeniu z powodzią stały się przyczyną zmiany
lokalizacji miasta Żywca.10 Wydarzenia polityczne determinowały również inne zjawiska,
dlatego nieco przed - a na większą skalę po pokoju toruńskim rozpoczyna rozwijać się
aktywnie handel drzewem, którego jednym z najpoważniejszych udziałowców była
Żywiecczyzna. Surowiec ten wędrował przez Kraków dalej do Gdańska.11 Pośród surowca
drzewnego dominowało w połowie XIV w. drewno cisowe.12 Stosunkowo duże rozmiary
handel drzewem osiągnął już w początkach XVI w., kiedy to w roku 1512 król Zygmunt Stary
w zamian za ulgi w płaceniu podatku czopowego zobowiązał mieszkańców do dostarczania
określonej ilości tarcicy lipowej.13 Dodatkowym dowodem tego typu działalności jest
przywilej z roku 1514 zwalniający Jana Basztę z Żywca z wszelkich opłat związanych ze
spławem drewna na okres 3 lat.14 Potwierdzeniem tej sytuacji są również rachunki z komory
tym również spławu dostarcza: Kawecki W., „Lasy Żywiecczyzny ich teraźniejszość i przeszłość (zarys
monograficzny)”, Kraków 1939
6
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 419
7
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 486
8
Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952,
s. 209-272; Broda J., „Chłopskie tartaki na Żywiecczyźnie w XVII i XVIII w.”, Wrocław 1956, s. 2
9
Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III, Poznań 1952,
s. 230
10
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 5455
11
Kutrzeba S., „Handel Krakowa w wiekach średnich na tle stosunków handlowych Polski”, Kraków 1902, s.
16, 25, 26, 44n.; Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t.
III, Poznań 1952, s. 232; nieco informacji o trasach przemierzanych przez flisaków podaje: Burszta J., „Szkice z
dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 180; drzewo z dorzecza Soły spławiano do Zwierzyńca pod Krakowem,
Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”, Żywiec
1980, s. 13 n.; Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 180
12
Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 179; Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach
żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 179
13
MŻ-HA/6; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s.
56-59 dokument nr 5
14
Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 218-219
2
celnej w Oświęcimiu z lat 1525-1526 przez którą spławiano drzewo z dorzecza Soły.15
Według jednej z relacji drzewo płynące Sołą rejestrowano w Międzybrodziu.16 Inna
informacja o możliwościach spławu drewna pochodzi z roku 1554, kiedy to Jan Komorowski
potwierdził przywilej księcia Przemysława z roku 1448.17 Z roku 1562 pochodzi dokument w
którym Jan Komorowski nadaje lasy Kiełbasów i Łyskę mieszczanom żywieckim. Z lasów
tych mogli spławiać drewno do Krakowa, ponieważ las Kabat posiadał już niewielkie zasoby
tego surowca.18 Późniejsza ordynacja królowej Konstancji dla miasta Żywca z 1626 r.
potwierdzona została w roku 1633 przez jej synów. Ten dokument zawiera również
informacje na temat handlu drzewem.19 Z kolei pod rokiem 1653 Komoniecki odnotowuje, że
w związku z częstymi wypadkami spławu drewna bez opłacania go kategorycznie zabroniono
takiego procederu.20 Również fragment przywileju wydanego przez Jana Kazimierza w roku
1669 dotyczy handlu owym surowcem.21
fot. 1. Przywilej z dnia 7 listopada 1544 r. Zygmunt I Stary odnawia swój przywilej z 25
czerwca 1512 dla Żywca, dotyczy zmiany czopowego na dostarczenie 3 kop desek lipowych
(MŻ-HA/6 i jego pieczęć)
15
Broda J., „Chłopskie tartaki na Żywiecczyźnie w XVII i XVIII w.”, Wrocław 1956, s. 2-3
16
Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 188
17
MŻ-HA/8; Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec
1987, s. 75; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 6667 dokument nr 7
18
Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 68-69
19
MŻ-HA/13a; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s.
100-101 dokument nr 14
20
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 192
21
MŻ-HA/14; Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s.
123 dokument nr 18
3
fot. 2. Przywilej z dnia 12 listopada 1554 r. w którym Jan Komorowski potwierdza
mieszkańcom Żywca przywilej ks. Przemysława z 1448 r., nadaje ziemię, Rybniki i łaźnię
oraz prawo poboru drzewa MŻ-HA/8 i przywilej z dnia 5 lipca1669 r. w którym Jan
Kazimierz zezwala mieszczanom żywieckim na kupno drzewa MŻ-HA/14
Dla okresu późniejszego z pomocą przychodzą nam inwentarze dóbr żywieckich. Są to
dokumenty z lat: 1712,22 1715,23 179024 i 1798.25 Również one podejmują temat spławu
drewna, który stanowił niemałe źródło dochodu dla właścicieli lasów Żywiecczyzny. Podczas
spławiania drewna dochodziło również do konfliktów. Dnia 14 maja 1725 roku doszło do
utarczki Wielopolskich z Adamem Lubowieckim o spławiane drzewo, które bezprawnie
chciał zagarnąć ostatni z wymienionych.26
Od roku 1838 spław drewna powiązany został z budową huty w Węgierskiej Górce.27
Już w roku 1842 Wincenty Pol zwrócił uwagę na fakt, że od ujścia Koszarawy do Soły jest
ona spławna.28 Owej kwestii dotyczą jeszcze dwie relacje autorstwa: Janoty X.E.29 i nieco
22
Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”,
Żywiec 1980, s. 13 n.
23
MŻ-HA/4; Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich
ludności”, Żywiec 1980, s. 60 n.
24
MŻ-HA/141; Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich
ludności”, Żywiec 1980, s. 128 n.
25
MŻ-HA/140; Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich
ludności”, Żywiec 1980, s. 186 n.
26
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s.
553; podobny przypadek opisuje: Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”,
Wraszawa 1956, s. 182
27
Suchanek K., „Ostatni spław na Sole”, Karta Groni, t. V-VI, Żywiec 1974, s. 58-64 bez danych
bibliograficznych: Suchanek K., „Z przeszłości Węgierskiej Górki”, Węgierska Górka 2001, s. 125-129
28
Pol W., „Rzut oka na północne stoki Karpat”, Rozmaitości, Lwów 1842, prawdopodobnie określenie była
spławna w domyśle oznacza, że przez cały rok; potwierdza to: Janota X.E., „Wiadomość historyczna i
4
wcześniejsza, lecz obszerniejsza Ludwika Delavaux.30 Autor ten podaje, że pośród zajęć
górale najbardziej upodobali sobie spław drewna, który to obowiązek wymaga: „śmiałości,
przytomności i zręczności”.31
jeograficzna o Żywiecczyźnie”, Cieszyn 1859, s. 86; najprawdopodobniej za tymi autorami informację
przekazuje (bez danych bibliograficznych): Suchanek K., „Z przeszłości Węgierskiej Górki”, Węgierska Górka
2001, s. 124
29
Janota X.E., „Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie”, Cieszyn 1859
30
de Lavaux L., „Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów
włościan okolic Żywca”, Kraków 1851
31
de Lavaux L., „Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów
włościan okolic Żywca”, Kraków 1851, s. 49, s. 75
5
Mapa 1. Punkty kontrolne, spławność rzek, sezonowa lub całoroczna oraz nazwy miejscowości
związane ze spławem drewna.
Dzięki relacji Komonieckiego na Żywiecczyźnie poświadczona jest odrębna grupa
ludzi specjalizujących się i żyjących z flisactwa. Byli to tak zwani „wodzowie”.32 Również w
nazwach miejscowych przetrwały ślady zainteresowania pozyskiwaniem drewna. Śladem
akcji wycinki jest nazwa wsi Trzebinia,33 która powstała w początku XV w. Analogicznym
przykładem jest Cięcina34 lub Leśna.35 Z ową działalnością wiąże się również nazwa Cisiec,36
Przyborów37 i Las.38
Transport ściętego drewna z lasu odbywał się w zimie po śniegu. Wraz z początkiem
roztopów rozpoczynał się spław drewna, które zostało przygotowane w zimie.39 Do przystani
czy miejsca rozpoczęcia spławu w niektórych regionach zwożono w ciągu zimy i lata towary
z odległości dochodzącej do 300 km.40 Według relacji Janoty na Skawie spław rozpoczynał
się powyżej Makowa, a na Sole powyżej Żywca.41 Prawdopodobnie spław na Sole
rozpoczynał się w Soli,42 a według wcześniejszych relacji w Rycerce i Ujsołach.43 Również
32
Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 189; przy czym
należy zaznaczyć, że według relacji Komorowskiego Rycerka i Radeczka trudniły się głównie flisactwem,
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 16
33
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 13
34
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 13
35
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 14,
s. 19-20; Broda J., „Gospodarka zrębowo-wypaleniskowa w Beskidzie Żywieckim”, Slavia Antiqua, t. III,
Poznań 1952, s. 232-235
36
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 14;
Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 179
37
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 13
38
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 15
39
Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 184 n.; Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach
żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 186-188
40
Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 16-17; s. 32n.
41
Janota X.E., „Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie”, Cieszyn 1859, s. 86
42
Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 167
43
dane takie zawiera Inwentarz dóbr żywieckich z XVIII w.
6
jako rzeka spławna została wymieniona Łękawka, którą spławiony surowiec składowano w
okolicach Zadziela.44
Warto zaznaczyć również, że dostarczenie drzewa do Krakowa trwało 8 dni, odcinek z
Węgierskiej Górki (folwark) do Żywca trwało 12 godzin.45 Z opisów wynika, że długość
tratwy wahała się od 15 do 22 metrów.46 Warto wspomnieć fakt, że do budowy tratw nie
używano gwoździ, zamiast nich stosowano drewniane kołki wbijane w poprzeczne ramiona
ponadto wiązane były one linami wykonanymi z prażonych nad ogniem gałązek bukowych. Tratwy
łączono ze skręconych wiklinowych lub leszczynowych wici. Jedynym elementem
metalowym były żelazne świdry. Na nich mocowano ster. W przypadku ich braku ster
osadzano na drewnianych klinach.47 Przed połączeniem drzewa było ono gatunkowane i
obżynane, a po wykonaniu tratw ładowano na nie szczep i gonty.48
W ciągu roku drewno spławiano według relacji Janoty tylko dwa razy w roku: z
początkiem lata i na św. Jakuba.49 Inna autorka H. Mytnikówna podaje pięć terminów:
majowy, na Zielone Święta, świętojański, koło św. Jakuba, w jesieni listownica. Zazwyczaj
okres spławu i dogodnego poziomu wody trwał 2-3 dni.50 Z kolei w dorzeczu Koszarawy na
brzegi tej rzeki drzewo przygotowane do spławu miało być już 1 marca.51 Od poziomu wody
zależał rodzaj i średnica spławianego drewna. Należy zaznaczyć, że tratwą od miejscowości
Sól do Międzybrodzia sterowało dwóch flisaków, po czym dalej do Oświęcimia sterował
jeden, a od Krakowa łączono już po dwie tratwy.
Spław drewna na rzece Sole upadł po budowie linii kolejowych Żywiec-Bielsko w
roku 1878 i następnie Żywiec-Sucha w roku 1884. Ostatni spław odbył się w roku 1909.52 W
44
Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”,
Żywiec 1980, s. 186
45
bez danych bibliograficznych: Suchanek K., „Z przeszłości Węgierskiej Górki”, Węgierska Górka 2001, s.
124
46
Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 167
47
Broda J., „Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVIII w.”, Wraszawa 1956, s. 189; Mytnikówna
H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 167-168; autorzy podają różne gatunki drzewa służące
łączeniu i wiązaniu tratw
48
de Lavaux L., „Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów
włościan okolic Żywca”, Kraków 1851, s. 75
49
Janota X.E., „Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie”, Cieszyn 1859, s. 86
50
Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 168, spław wiosenny potwierdza również:
de Lavaux L., „Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów
włościan okolic Żywca”, Kraków 1851, s. 49
51
Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”,
Żywiec 1980, s. 128
52
Mytnikówna H., „Flisactwo nad górną Sołą”, Lud XLVI, 1960, s. 167
7
analizowanej literaturze można również natrafić na inne daty końca spławiania drewna na
Sole. Wzmiankowany jest rok 191253 lub moment, kiedy to Żabnica przestała spławiać czyli
1922 rok a Ujsoły 6 lat później.54
Oprócz drzewa i towarów leśnych (popiołu, smoły itp.) w początkowym okresie
działalności spławnej dominowały kopaliny pochodzące z północnych Węgier. Były to
żelazo, ołów oraz miedź.55 Również Żywiecczyzna uczestniczyła w handlu tymi metalami o
czym świadczą informacje zawarte w kronice Komonieckiego pod rokiem 1579 oraz w
przywileju nadanego miastu Żywiec przez Stefana Batorego.56 Na jego mocy Żywiec
otrzymał prawo 3 jarmarków, targów cotygodniowych oraz prawo składu, które dotyczyło
m.in. soli z Wieliczki, ołowiu z Olkusza oraz miedzi z Węgier,57 Od wieku XV podstawowym
towarem w dorzeczu Wisły staje się zboże.58 Mimo to transportowano z Żywiecczyzny
oprócz samego drewna, również deski, gonty,59 a pod sam zamek żywiecki Rycerka,
Radeczka, Ujsoły i Rajcza spławiały suszki dla browaru.60
53
Suchanek K., „Ostatni spław na Sole”, Karta Groni, t. V-VI, Żywiec 1974, s. 58
54
bez danych bibliograficznych: Suchanek K., „Z przeszłości Węgierskiej Górki”, Węgierska Górka 2001, s.
130
55
Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 11 p. 2-4
56
Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 93;
57
MŻ-HA/10, Lenczowski F., „Materiały do dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s.
77-84
58
Burszta J., „Szkice z dziejów wsi”, Warszawa 1955, s. 11 p. 7
59
Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”,
Żywiec 1980, s. 14, 17
60
Lenczowski F., „Inwentarze dóbr żywieckich z XVIII w. zawierające obciążenia feudalne ich ludności”,
Żywiec 1980, s. 60
8
fot. 3. Przywilej z dnia 15 grudnia 1579 r. w którym Stefan Batory nadaje Żywcowi
prawo składu towarów w mieście Żywcu MŻ-HA/10
Czy w wiekach wcześniejszych dorzecze Soły mogło pełnić analogiczne funkcje
komunikacyjne, transportowe i handlowe? Prawdopodobnie grodziska z interesującego nas obszaru
łączone z grupą krakowsko-częstochowską kultury łużyckiej: Grojec koło Oświęcimia, Grodzisko
koło Zatora, Międzyświeć koło Skoczowa, Zembrzyce i Żywiec-Sporysz mogły pełnić funkcje
ochrony m.in. szlaków komunikacyjnych.61 Z kolei na przełomie er przenikają na te tereny wpływy
prowincji rzymskich powszechnie znane jako „szlak bursztynowy”. Szlak ten biegł z rejonu Dunaju
wzdłuż rzek w kierunku Karpat i dalej na północ przez Bramę Morawską i Przełęcz Jabłonkowską w
kierunku południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego.62 Nie wiadomo jednak jaką rolę pełniła w tym
wszystkim Żywiecczyzna na co rzutuje bezpośrednio stan badań. Liczniej reprezentowane są
warownie wczesnośredniowieczne z miejscowości: Grodzisko (XII-XIII w.), Marcyporęba,
Międzyświeć (VII-IX), Stare Bielsko (XII-XIII w.) i Żywiec-Sporysz.63 Punkty te strzegły szlaku z
Bramy Morawskiej lub Przełęczy Jabłonkowskiej w kierunku Krakowa. Prawdopodobnie grodzisko
żywieckie strzegło jakiejś lokalnej odnogi tego szlaku.64 Być może również w okresie wcześniejszym
61
Durczewski Z., „Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej w Polsce”, cz. I i II, Kraków 1948; Leńczyk
G., „Prasłowiańskie grody w ziemi krakowskiej”, ZOW, 1946, XV/7-10, s. 68-69; Gedl M., „Kultura łużycka na
Górnym Śląsku”, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962; Gedl M., „Kultura łużycka”, Kraków 1975; Marszałek J.,
„Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach”, Warszawa 1993
62
Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 57-58
63
miejsce to określane jest kilkoma nowożytnymi nazwami: Żywiec-Sporysz, Żywiec-Grojec, Żywiec-Grójec,
Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 61-62
64
Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 64
9
miała miejsce analogiczna sytuacja. Okres średniowiecza reprezentują: Barwałd, Kobiernice (Wołek),
Lanckorona, Łazy, Malec, Oświęcim, Zembrzydowice i Żywiec-Sporysz.65 W XIV w. zamki te
stanowiły fortyfikacje pogranicza królestwa Czech i Polski. Żywiec, Kobiernice (Wołek)66 i Barwałd
zostały zburzone w czasach Kazimierza IV Jagiellończyka. 67 Z początku XV w. pochodzi zamek z
Żywca-Sporysza wybudowany na górze Grojec.68 Prawdopodobnie analogicznie lokowane były zamki
w rejonie szlaków z Krakowa do Oświęcimia oraz z Krakowa przez Nowy Targ na Węgry.69 Zatem
sytuacja mogła być podobna jeśli chodzi o Kotlinę Żywiecką, której z pewnością główną arterię
komunikacyjną stanowiła Soła.
fot. 4 Widok Grojca od strony północnej z zaznaczonym miejscem prawdopodobnej komory
celnej/stróży bądź zamku.
65
Żaki A., „Starożytne i średniowieczne warownie karpackie”, Archeologia Acta Carpatica, 1996 VIII/1-2, s. 50
n.
66
w połowie XV wieku doszło do konfliktu Kazimierza IV Jagiellończyka z Księstwem Oświęcimskim w
wyniku czego zamek na Wołku zostaje w roku 1453 oblężony i zniszczony; Reyniak J., „Dawne miejsca
obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 68
67
Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 65
68
Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 68
69
Reyniak J., „Dawne miejsca obronne w dorzeczu górnej Wisły”, Karta Groni, Żywiec 1980, t. 9-10, s. 68
10
Jeśli przyjąć wiadomość, że spław drewna mógł się odbywać przez cały rok od
miejsca w którym Koszarawa łączy się z Sołą nowego znaczenia nabiera hipoteza
Krasnowolskiego,70 który przyjmuje za wcześniejszą literaturą,71 że gródek na szczycie
Grojca pełnił rolę wysuniętej Stróży, której zadaniem była obserwacja rozległej okolicy.
Jednak aby przekazać informację na Stary Zamek w Żywcu potrzebny byłby jeszcze jeden
punkt obserwacyjny ulokowany na cyplu u zbiegu Soły i Koszarawy. Badacz ten wyraża
pogląd, że taki system obronny powstał jednocześnie najprawdopodobniej przed rokiem 1438,
bowiem w roku tym Grojec i Żywiec miały innych właścicieli.72
W świetle relacji Augustina73 wydaje się, że owa stróża na cyplu byłaby zasadniczym
elementem obrony tego rejonu w latach 1460-1477. W powiązaniu z informacjami o
spławianiu drewna i jego transporcie do Krakowa niebagatelne znaczenie miałoby to miejsce
jako komora celna, której dotyczy najstarsza wzmianka w dokumencie z 1448 r.74 Czy jako
punkt ochrony szlaków handlowych jakimi były owe rzeki. Zagadnienie lokalizacji i funkcji
owej stróży jest obecnie przedmiotem badań autora.
Wątpliwości budzi dotychczasowy pogląd, że Stary Zamek w Żywcu był w 1462 i
1477 roku oblegany.75 Najprawdopodobniej owe wydarzenia należy łączyć z opisywanym
cyplem, zwłaszcza, że sam Augustin rozróżnił dwie grupy zabytków, które zostały pozyskane
na tym miejscu, wprawdzie mylnie je zinterpretował, jednak sugeruje to dwukrotne
uczestnictwo w walkach owego miejsca. Dwukrotna potyczka świadczy o randze tego miejsca
70
Krasnowolski B., „Rozwój przestrzenny Żywca”, O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich,
Katowice 1993, s. 151
71
Swaryczewski A., „Wyniki badań architektonicznych Starego Zamku w Żywcu przeprowadzonych w 1968
roku”, Karta Groni, t. XI, Żywiec 1981, Bicz-Suknarowska M., „Zamek żywiecki – jego właściciele i fazy
rozwoju”, O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, Katowice 1993, s. 77-89
72
Swaryczewski A., „Wyniki badań architektonicznych Starego Zamku w Żywcu przeprowadzonych w 1968
roku”, Karta Groni, t. XI, Żywiec 1981, s. 113; Rączka Z., „Dzieje Żywca do połowy XVII wieku”, Karta Groni
5-6 i 7-8, Żywiec 1974 i 1967, s. 15; Krasnowolski B., „Rozwój przestrzenny Żywca”, O sztuce Górnego Śląska
i przyległych ziem małopolskich, Katowice 1993, s. 151
73
Augustin F., „Kroniki żywieckie od czasów zamierzchłych do 1845 r.”, red. Grodziski S., Jedynak Z.,
Kosiński R., Rączka Z., Zyzak W., Żywiec – Kraków 2007, s. 663 n.
74
MŻ-HA/8 jest to potwierdzenie tego przywileju (oryginał nie zachował się); Komoniecki A., „Chronografia
albo dziejopis żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 34; Lenczowski F., „Materiały do
dziejów miasta Żywca, od XV do XVIII wieku”, Żywiec 1957, s. 49 p. 11; pod rokiem 1696, potem pod rokiem
1704, 1718 i 1721 Komoniecki wspomina również o komorze celnej w Żywcu, jednak prawdopodobnie nie jest
to ta sama lokalizacja co w przypadku wcześniejszej wzmianki, Komoniecki A., „Chronografia albo dziejopis
żywiecki”, red. Grodziski S., Dwornicka I., Żywiec 1987, s. 259, s. 294, s. 504, s. 532
75
Swaryczewski A., „Wyniki badań architektonicznych Starego Zamku w Żywcu przeprowadzonych w 1968
roku”, Karta Groni, t. XI, Żywiec 1981, Bicz-Suknarowska M., „Zamek żywiecki – jego właściciele i fazy
rozwoju”, O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, Katowice 1993, s. 77-89
11
nie tylko jako punktu strategicznego lecz również jako miejsca istotnego z punku widzenia
handlu i jego kontroli na obszarze Kotliny Żywieckiej.
12