Maroko - THINKTANK
Transkrypt
Maroko - THINKTANK
Dossier Polska – EUROPA – MAROKO lipiec 2011 Maroko: równowaga dzięki wielobiegunowości Scenariusze rozwoju sytuacji politycznej i gospodarczej Dlaczego potrzebna jest oś współpracy Warszawa – Rabat? Analiza szans: polityka sąsiedzka Unii, modernizacja państwa oraz instytucji, wzajemne otwieranie „politycznych bram” Polska – Maroko: nowe możliwości współpracy gospodarczej • • SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN Polska – Maroko: potrzebne nowe wymiary współpracy Polska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej sprzyja szerszemu spojrzeniu Polaków na wyzwania stojące przed Europą. Dwa tematy w najbliższym czasie będą dla UE kluczowe: przyszłość strefy euro oraz sytuacja w Afryce Północnej. Zaangażowanie Polski w obu kwestiach może być małe lub istotne – w zależności od przyjętej strategii. Zwrócenie baczniejszej uwagi Europy na „wiosnę ludów” w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie daje Polsce szansę aktywnego włączenia się w tworzenie nowej europejskiej polityki sąsiedztwa, która uwzględni także bliskie Polsce sprawy wschodnich sąsiadów UE. W analizie tej, będącej efektem m.in. wizyty studyjnej w Maroku i rozmów z liderami marokańskich instytucji publicznych i gospodarczych, THINKTANK rekomenduje polskim liderom polityki i biznesu pogłębienie relacji z Marokiem – najbliższym partnerem Unii Europejskiej w Afryce Północnej – i stworzenie osi współpracy Warszawa – Rabat. Takie zacieśnienie relacji leży w interesie obu stron. Odmienne spojrzenia obu krajów na politykę Unii prowadzoną wobec krajów sąsiedzkich dają możliwość wzajemnego poszerzenia perspektywy. Polskie doświadczenia rozwojowe, zwłaszcza w zakresie korzystania z funduszy unijnych i harmonizacji prawa z prawem UE, mogą być dla Maroka źródłem inspiracji i dobrych praktyk. Znaczny potencjał współpracy istnieje również w relacjach gospodarczych. Polska może stać się głównym sojusznikiem Maroka w centralnej Europie, Maroko zaś – bramą Polski do Afryki. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 1 SPIS TREŚCI 3 Rekomendacje THINKTANK. Pogłębienie współpracy gospodarczej i politycznej między Polską a Marokiem leży w interesie obu stron. Polska może wykorzystać doświadczenia i pozycję Maroka jako południowego sąsiada Europy, aby poszerzyć swoje spojrzenie na europejskie wyzwania. Dla Maroka Polska może być źródłem dobrych praktyk oraz sojusznikiem w centralnej Europie. 4 Maroko – najważniejsze informacje. Kraj w liczbach, wyzwania demograficzne i polityki społecznej, system polityczny i struktura władzy, relacje sąsiedzkie i regionalne, strategia rozwoju, najważniejsze wskaźniki gospodarcze i kierunki rozwoju marokańskiej gospodarki. 8 Część 1. Królestwo Maroka: równowaga dzięki wielobiegunowości. Maroko opiera swoją wizję rozwoju na bliskich relacjach z Unią Europejską. Strategia ta będzie prowadzić do zwiększania jego roli jako kluczowego sojusznika UE w północnej Afryce. Jednocześnie Maroko jest miejscem krzyżowania się relacji europejskich, afrykańskich i bliskowschodnich. 16 Część 2. Trójkąt szans. Maroko – Europa – Polska. Ściślejsza współpraca pozwoli przyspieszyć demokratyczne zmiany w Maroku, a także wpłynąć na sposoby kształtowania relacji UE z sąsiadami zarówno na południu, jak i na wschodzie. 24 Część 3. Maroko – Polska. Gospodarcze wektory wzrostu. Strategia rozwoju Maroka stwarza Polsce szanse zintensyfikowania relacji gospodarczych z tym krajem – w zakresie handlu bezpośredniego, turystyki, infrastruktury oraz projektów współfinansowanych ze środków UE. PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 2 P O L S KA Ź R Ó D Ł E M D O B R Y C H P R a K T Y K o r a z s o j u s z n i k i e m w c e n t r a l n e j E u r o p i e Główne wnioski Rekomendacje thinktank ❂a] Polska może być głównym partnerem Maroka w Europie Środkowej i Wschodniej. Maroko jest krajem stabilnym, modernizującym się, zdeterminowanym, by być bliżej Europy, jednak demokratyczne i społeczne przemiany nadal wymagają tam wsparcia. Doświadczenia z transformacji Polski – kraju, który kilka lat temu został członkiem UE i przeszedł długą drogę przygotowań do akcesji – mogą być dla Maroka źródłem inspiracji i dobrych praktyk. Polska ma możliwości, aby skutecznie pomóc Maroku m.in. w reformowaniu instytucji na wzór europejski i efektywnej absorpcji środków unijnych. Jako największy z nowych krajów UE może także stać się dla poszukującego nowych europejskich sprzymierzeńców Maroka bramą do Europy Środkowej i Wschodniej pozwalającą na uniezależnienie się od optyki francusko-hiszpańskiej. b] ❂ Maroko może być kluczowym partnerem politycznym Polski w Afryce Północnej. Wzmocnienie relacji ze stabilnym politycznie Marokiem pomoże Polsce wyjść z politycznego zaszufladkowania jako kraju skoncentrowanego na sprawach regionu (Polska – Rosja – Wschód), by znaleźć się w głównym nurcie europejskiej aktywności międzynarodowej (bezpieczeństwo Unii, polityka migracyjna, polityka rozwojowa itd.). Dodatkowo doświadczenie i aktywna rola Maroka w budowaniu Unii dla Śródziemnomorza mogą dostarczyć Polsce cennego spojrzenia, przydatnego w budowaniu nowej Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. ❂c] Strategia rozwoju Maroka zakłada maksymalne wykorzystanie położenia między Europą, Afryką a światem arabskim, by stworzyć węzeł wolnego handlu obejmujący ponad miliard konsumentów. Polska może z tego pośrednictwa biznesowego skorzystać, zważywszy na jej ograniczone doświadczenie w kontaktach gospodarczych z Afryką i światem arabskim. Jednocześnie Maroko może w podobny sposób skorzystać z położenia i relacji Polski w nowej, rozszerzonej Unii Europejskiej. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 3 TERY TORIUM I LUDZIE • • • • _położen ie _ m ias ta tanger • • _ l u dno ś ć WadŻda rabat Casablanca SPOŁECZEŃSTWO: 34,9 mln osób. W ciągu pół wieku liczba ludności wzrosła niemal trzykrotnie. Maroko jest krajem młodych. 47,7 proc. populacji nie ukończyło 25 lat. 55 proc. mieszka w miastach. Północ kraju zamieszkuje głównie ludność arabska, południe – Berberowie (30–50 proc. populacji, choć niektóre opracowania podają znacznie większą liczebność tej grupy etnicznej). Językiem arabskim mówi 75 proc. ludności, reszta – dialektami. Francuski jest językiem wykładowym na uczelniach i językiem elit. Analfabetyzm na poziomie 45 proc. (60 proc. wśród kobiet), większy niż w innych krajach Afryki Północnej. Religia: islam (98,7 proc. społeczeństwa), głównie sunnicki o dość otwartym charakterze. FEZ meknes Marrakesz Dżabal Tubkal agadir Al-ujun AD-DAcHLA NAJWIĘKSZE MIASTA: Casablanca (3,24 mln, gospodarcza stolica kraju, największy port w Afryce Północnej), Rabat (1,77 mln, stolica polityczna), Fez (1 mln), Marrakesz (900 tys.). Inne ośrodki miejskie: Tanger, Meknes, Wadżda, Agadir. PRACA, BEZROBOCIE, EMIGRACJA: Trendy demograficzne powodują, że co roku na rynku pracy potrzeba kilkaset tysięcy nowych miejsc. Obecnie co dziesiąty Marokańczyk nie ma zatrudnienia. Znaczna emigracja: w 2010 r. opuściło Maroko ponad 118 tys. osób. Liczba imigrantów z Maroka w UE: ok. 2,2 mln osób, główne kraje: Francja (ponad 1 mln), Holandia (ok. 300 tys.), Włochy (ok. 280 tys.) i Hiszpania (ok. 220 tys.). Znaczny napływ ludności wiejskiej do miast Maroka powoduje ich szybki rozrost. STRATEGICZNE POŁOŻENIE: Krolestwo Maroka jest położone na północno-zachodnim cyplu Afryki. Graniczy z Algierią na wschodzie, z Mauretanią na południu, Morzem Śródziemnym na północy oraz Oceanem Atlantyckim na zachodzie. TERYTORIUM: Maroko zajmuje 710 tys. km kw. – to powierzchnia większa niż Niemcy (57. miejsce na świecie). Kraj wyżynno-górzysty, z dominującym pasmem Atlasu Wysokiego (najwyższy szczyt Dżabal Tubkal, 4165 m n.p.m.). 27lat: taki jest średni wiek mieszkańca Maroka (w UE – 39 lat). JAKOŚĆ ŻYCIA: PKB na mieszkańca: 4,8 tys. dol. (dwukrotnie mniej niż w Tunezji). Duża rozbieżność między stylem oraz jakością życia w największych miastach i na terenach wiejskich mimo likwidowania barier społecznych (spadek liczby osób żyjących poniżej granicy ubóstwa z 15 proc. w 2001 r. do 8,8 proc. w 2008). Dostęp do wody ma obecnie 90 proc. ludności, do elektryczności 84 proc. (dane z 2009 r.). Użytkownicy internetu: 34 proc. ludności; 100-procentowe nasycenie rynku telefonii komórkowej. Osiem kanałów telewizyjnych. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 4 R Z E C Z Y W I S T O Ś Ć P O L I T Y C Z NA • • _us tró j • • _p o l it y k a zagranic zna • • _ po l it y k a wew nętr z n a POLITYKA ZAGRANICZNA MONARCHA: Mohammed VI, syn Hassana II z dynastii Alawitów rządzącej w Maroku od XVII w. Od objęcia tronu nadał monarchii bardziej nowoczesny charakter, podejmując wyzwania związane z problemami marokańskiej wsi, sytuacją kobiet, bezrobociem i korupcją. Dał się poznać jako zwolennik liberalizacji życia politycznego i przestrzegania praw człowieka. Zezwolił m.in. na powrót do kraju znanego opozycjonisty Abrahama Serfaty’ego wydalonego z Maroka do Francji w 1991 r., powołał także Komisję Prawdy i Pojednania badającą przypadki naruszeń praw człowieka za czasów Hassana II. Inicjuje najważniejsze projekty polityczne, społeczne i ekonomiczne, nadaje kierunek reformom. – KLUCZOWA RELACJA Z UE: Maroko jest postrzegane jako kraj bardziej stabilny i demokratyczny od pozostałych krajów Afryki Północnej. Osią polityki Maroka jest utrzymywanie otwartych relacji z Europą, Afryką i światem arabskim, a także bycie sojusznikiem USA (porozumienie o wolnym handlu oraz udział w wojnie z terroryzmem). Relacje z UE mają dla Maroka kluczowe znaczenie. W 1996 r. podpisano umowę stowarzyszeniową z UE (weszła w życie w 2000 r., w pełnym zakresie w 2012), a w 2008 r. Maroko uzyskało „zaawansowany” (advanced) status w relacjach sąsiedzkich. Długofalowym celem królestwa jest wypracowanie takiej formuły relacji, aby zaadaptować niektóre ustrojowe rozwiązania unijne – jednak bez całkowitej harmonizacji prawa – oraz stać się pełnoprawnym członkiem jednolitego rynku europejskiego, choć bez formalnego politycznego członkostwa w UE (podobnie jak kraje EFTA). KIERUNEK REFORM POLITYCZNYCH: Maroko prowadzi równolegle wiele projektów modernizacyjnych, społecznych (zmniejszanie różnic), politycznych i gospodarczych (strategie sektorowe). Główne zmiany wprowadzone przez nową konstytucję: oddanie części kompetencji monarchy parlamentowi i szefowi rządu oraz decentralizacja państwa (nowy podział terytorialny i więcej władzy dla regionów). Kandydata na szefa rządu będzie wysuwać najsilniejsza po wyborach partia, a nie monarcha. Może to prowadzić do modelu, w którym król „panuje, ale nie rządzi”, podobnie jak np. w Hiszpanii. 55% Tyle ludności marokańskiej mieszka w miastach. USTRÓJ: Dziedziczna monarchia konstytucyjna. Głową państwa jest król (od 1999 r. Mohammed VI). Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu, wykonawcza – do rządu, na którego czele stoi premier. Rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem i królem. Wielopartyjny system polityczny, ale partie polityczne są słabe – ośrodkiem realnej władzy jest monarcha. Nowa konstytucja zaakceptowana w referendum 1 lipca 2011 r. (98,5 proc. za, 1,5 proc. przeciw; frekwencja 73,5 proc.). WSPÓŁPRACA POLSKA – MAROKO: Relacje między Polską a Marokiem na poziomie dyplomatycznym i gospodarczym nie są intensywne. Do Maroka wyjeżdża co roku ok. 50 tys. polskich turystów (znacznie mniej niż do Tunezji czy Egiptu). Ostatnia wizyta na wysokim szczeblu: premier Maroka w Polsce w styczniu 2010 r. Od 2010 r. działa bezpośrednie połączenie lotnicze Warszawa – Casablanca obsługiwane przez linie Royal Air Maroc. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 5 D Z I E D Z I C T W O I T R A D Y C J A • • _tra d yc j a PONAD 1200 LAT TRADYCJI PAŃSTWA: Marokańskie państwo trwa nieprzerwanie od 1,2 tys. lat. Zamieszkane przez ludy berberyjskie tereny dzisiejszego Maroka skolonizowali w starożytności Fenicjanie, Kartagińczycy i Rzymianie, później władali nimi Wandalowie (V w.), Bizantyńczycy (VI w.) i od VII w. Arabowie. Ludność berberyjska przejęła od nich islam i język arabski. Od 788 r., gdy Maroko odłączyło się od kalifatu w państwie arabskim, władają nim lokalne dynastie. Od XI do XIV w. na terenie Maroka istniały arabskie państwa Almorawidów, Almohadów i Marynidów. Ich wpływy rozciągały się na Półwysep Iberyjski (Andaluzja) i znaczne obszary Afryki. Od XV w. terytorium Maroka było obszarem ekspansji krajów europejskich, którym przeciwstawiały się lokalne dynastie (np. państwo Ahmada al-Mansura i Mulaj Ismaila). W 1912 r. Maroko zostało objęte protektoratem Francji i Hiszpanii. Odzyskało niepodległość w 1956 r. • • _ k u l tu ra • • _ tu r ys t y k a ATRAKCJE TURYSTYCZNE: Maroko reklamuje się turystycznie hasłem: „Travel for Real”, podkreślając możliwość autentycznych doznań i przeżyć oraz zróżnicowanie produktu turystycznego. Medyny marokańskich miast znalazły się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO (Marrakesz, Fez, As-Suwajra, Tetuan, Al-Dżadida). Marrakesz z placem Dżemaa-el-Fna z eleganckimi riadami jest „wrotami do Afryki”, Fez z IX w. przyciąga zabytkami kultury i religii (meczet i uniwersytet Karawijjin), a Meknes – stolicą z czasów Mulaj Ismaila. Zróżnicowane atrakcje: góry Atlasu i Rifu (narciarstwo i trekking), pustynie, wydmy piaskowe i oazy, plaże i ośrodki nadmorskie, berberyjskie kazby i agadiry. Meczet Hassana II w Casablance ma najwyższy minaret na świecie i mieści 100 tys. wiernych. GŁÓWNE SKOJARZENIA Z MAROKIEM: W kulturze globalnej najbardziej znane skojarzenie to film Casablanca z Humphreyem Bogartem i Ingrid Bergman (1942), którego akcja dzieje się w czasie II wojny światowej w kontrolowanym wówczas przez reżim Vichy mieście. Źródłem rozpoznawalnych skojarzeń jest marokański design: począwszy od architektury, po wyroby rękodzielnicze (charakterystyczne lampy, wyroby ze skóry, drewna itp.) i ubiory (dżelaby, fezy, babouches czy berberyjskie turbany). Styl Maghrebu, wyraziste marokańskie wzornictwo i kolory, był inspiracją dla fowistów (Henri Matisse), a obecnie inspiruje współczesnych projektantów, począwszy od haute couture po wzornictwo wnętrz i mebli. „Maroko jest drzewem, którego korzenie są w Afryce, ale liście – w Europie” – król Hassan II KUCHNIA: Łączy różne tradycje i zestawia smaki – efekt mieszania się tradycji berberyjskich, mauretańskich, arabskich i francuskich. Charakterystyczne potrawy: kuskus w różnych odmianach, tadżin (mięso duszone z warzywami w specjalnym garnku), pastilla (placek z mięsem gołębia i rodzynkami), harira (pikantna zupa z soczewicy), słodka miętowa herbata. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 6 G O S P O D A R KA • • _s trate gi a roz wo ju PONADLOKALNY WĘZEŁ WOLNEGO HANDLU: Strategia rozwoju Maroka opiera się na wykorzystaniu walorów położenia do tworzenia „węzła handlu” dla Europy, Afryki i części krajów arabskich. Ponad 70 zawartych umów o wolnym handlu pozwala budować pozycję portu przeładunkowego, który może zaspokoić potrzeby ok. 1 mld konsumentów. Duży nacisk Maroko kładzie na wykorzystanie gospodarczych relacji z Europą. STABILNY WZROST: Marokańska gospodarka zaczyna być zaliczana do gospodarek wschodzących. Główne osiągnięcia ostatnich dwóch dekad: liberalizacja, deregulacja i prywatyzacja, otwarcie na świat i wejście w duże projekty europejskie. Od 2000 r. wzrost gospodarczy na średnim poziomie 4,8 proc. Stabilna niska inflacja (ok. 1,7 proc. rocznie przez całą dekadę), niska oficjalna stopa bezrobocia (spadek z 13 proc. w 2000 r. do 9,1 proc. w 2010). Wymiana handlowa w ciągu ostatnich 10 lat zwiększyła się czterokrotnie, popyt wewnętrzny wzrósł w tym czasie o ponad 40 proc. • • • • _go s po dar k a _ s o j u s ze POTENCJAŁ WYMIANY GOSPODARCZEJ Z POLSKĄ: W 2010 r. polski eksport do Maroka wyniósł 111 mln euro przy 35 mln euro importu (dane marokańskie, według danych polskich polski eksport to 106 mln euro, a import z Maroka 116 mln euro). Znaczne możliwości eksportu dla polskich firm: produkty rolno-spożywcze, chemiczne, meble, maszyny i urządzenia oraz surowce i półprodukty dla różnych gałęzi przemysłu, sprzęt medyczny, telekomunikacyjny, wyroby z tworzyw sztucznych. Możliwość udziału w przetargach infrastrukturalnych (drogi, kolej, porty, lotniska), remontach linii energetycznych, rozwoju alternatywnych źródeł energii i programów uzdatniania wody. Inne obszary: poszukiwania złóż ropy naftowej i gazu ziemnego (odwierty badawcze), energetyka (dostawy węgla), górnictwo nieenergetyczne, turystyka. GŁÓWNE SEKTORY GOSPODARKI: PKB Maroka w 2010 r.: 69,7 mld euro (Polska – 350 mld euro). Struktura PKB w 2009 r.: rolnictwo – 19,2 proc., przemysł – 31,3 proc., usługi – 49,4 proc., znaczny wzrost przychodów z rolnictwa oraz turystyki (9,3 mln turystów w 2010 r. – zakładane 20 mln w roku 2020). Główne zasoby naturalne: fosforyty (60 proc. światowych zasobów), rudy żelaza, mangan, ołów, cynk, sól. GŁÓWNE WSKAŹNIKI EKONOMICZNE 2006 2007 2008 2009 2010 PKB (mld euro w cenach bieżących) 52,5 55,0 60,7 65,4 69,7 PKB na 1 mieszkańca (dol.) (dane wstępne) 2142 2427 2827 2882 2868 Tempo wzrostu PKB (%) 7,8 2,7 5,6 4,9 4,0 Relacja długu publicznego do PKB (%) 66,1 62,6 56,8 57,0 b.d. Inflacja (%) 3,3 2,0 3,7 1,0 0,9 Bezrobocie (%) 9,7 9,8 9,6 9,1 9,1 Obroty handlu zagranicznego (mld euro) 29,3 34,5 42,2 33,4 39,9 Wartość eksportu (mld euro) 10,2 11,2 13,7 9,9 13,2 Wartość importu (mld euro) 19,1 23,3 28,5 23,5 26,7 Wartość rocznego napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich (mld euro) 2,4 3,4 2,5 1,8 b.d. 1,7% Tyle wynosi średnia roczna inflacja przez ostatnie 10 lat. EKSPORT I IMPORT: Wartość wymiany handlowej sukcesywnie rośnie. W 2010 r. wyniosła 39,9 mld euro. W eksporcie dominują: tekstylia (11 proc.), kwas fosforowy, nawozy, fosforyty i artykuły spożywcze. Główne pozycje w imporcie: paliwa, maszyny i urządzenia, żywność; 60 proc. obrotów handlowych przypada na Europę, 21 proc. na Azję. Najważniejsi partnerzy handlowi: Francja, Hiszpania oraz (poniżej 10 proc. w obrotach) Chiny, USA i Włochy. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 7 ANA L I Z A 1 . M a r o k o : c z y n n i k i k l u c z o w e d l a s t a b i l i z a c j i Królestwo Maroka: równowaga dzięki wielobiegunowości Stabilność Maroka jest efektem realizowanej od lat strategii rozwoju. Inspiracją dla niej są głównie rozwiązania europejskie, adaptowane do lokalnych warunków. Maroko należy do najbardziej stabilnych sąsiadów UE na południu. Jest to efekt prowadzonej od wielu lat polityki zbudowanej na strategii wielobiegunowości oraz bliskich relacjach z Unią Europejską. Dzięki tej strategii Maroko może stać się kluczowym partnerem politycznym i gospodarczym UE w Afryce Północnej. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 8 Monarchia jest silnym ośrodkiem stabilizacji i modernizacji, co odróżnia Maroko od sąsiadów. Sytuacja skłoniła króla Mohammeda VI do przyspieszenia reform konstytucyjnych. Wydarzenia w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie spra- wiły, że kraje, które przez lata były dla Europy przede wszystkim atrakcyjnym kierunkiem turystycznym, stały się przedmiotem analiz politycznych i gospodarczych. Arabska „wiosna ludów” jest wyrazem sprzeciwu wobec autorytarnych, skorumpowanych rządów osób działających bez wiarygodnego mandatu społecznego (fikcyjne wybory). Ma także silne tło gospodarcze (wystawne życie elit rządzących w kontrze do rosnącego bezrobocia, biedy i braku perspektyw coraz młodszego społeczeństwa) i społeczne (łamanie praw człowieka, utożsamianie elit z nielubianym Zachodem). Czynnikiem destabilizującym jest również słabość państwa jako podmiotu: jego krótkie tradycje (Algieria, Tunezja), ich brak (Libia) lub zawłaszczenie państwa o starych korzeniach, lecz bez ciągłości przez narzuconą władzę (Egipt). Sytuacja w Maroku jest odmienna1. SPIS TREŚCI Czynniki stabilizujące Względna stabilność tego kraju na tle wydarzeń w Afryce Północnej jest efektem splotu wielu czynników: politycznych, historycznych, społecznych i gospodarczych. Najważniejsze z nich to m.in. przywiązanie społeczeństwa do wielowiekowej tradycji niezależności państwowej, ciągłość i legitymizacja władzy, mocna pozycja króla jako zwornika i stabilizatora, ustabilizowana przez wieki struktura społeczna z mocną pozycją starych elit oraz konsekwentne od lat prowadzenie przez monarchę reform modernizacyjnych. Maroko – bliżej niż inne kraje Afryki Północnej – współpracuje z Unią Europejską, i to właśnie Europa jest głównym punktem odniesienia w jego polityce zagranicznej i gospodarczej. Tradycje niezależności państwowej mają w Maroku ponad 1,2 tys. lat (odłączyło się od kalifatu w państwie arabskim w 788 r.), co w Afryce jest rzadkością. To najstarsze po Etiopii państwo kontynentu, starsze niż Hiszpania, Portugalia, Wielka Brytania czy Polska. Dynastie Almorawidów i Almohadów zapewniły krajowi status potęgi regionalnej i przyłączyły do niego m.in. tereny dzisiejszej Tunezji, Andaluzji PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 9 ANA L I Z A 1 . M a r o k o : c z y n n i k i k l u c z o w e d l a s t a b i l i z a c j i • • Duże społeczne zróżnicowanie jest jednym z największych wyzwań. Maroko jest na swoistym rozdrożu pomiędzy światem Zachodu a światem tradycji małych miasteczek i wiosek. Reformy muszą to uwzględniać. i Algierii (XI–XIII w.). Coraz silniejsze, choć terytorialnie okrojone państwo – budowane przez rządzącą od XVII stulecia do dziś dynastię Alawitów – oparło się ekspansji imperium osmańskiego. Ciągłości władzy i poczucia jedności Maroka nie zachwiał okres dominacji mocarstw europejskich, który przyniósł podział państwa na strefy wpływów francuskich i hiszpańskich. W czasie trwającego ponad 40 lat protektoratu (1912–1956) Francuzi nie sprawowali w Maroku bezpośrednich rządów kolonialnych (w odróżnieniu od sąsiedniej Algierii), zachowano bowiem rządzącą dynastię i autonomię państwa. Hiszpanie kontrolowali bezpośrednio tereny Sahary Zachodniej, co ma skutki do dziś, a rozwiązanie sporu wokół tego terytorium jest dla Maroka sprawą najwyższej wagi. wykonawcza należy do rządu, na Pozycja czeleWładza którego stoi premier mianowany przez króla jest w marokańskiej polityce bardzo silna i cieszy się on zaufaniem poddanych. Tradycja niezależnego państwa łączy się z silną pozycją króla. Monarcha jest w Maroku symbolem niezależności, głową państwa (monarchia konstytucyjna), przywódcą religijnym i duchowym narodu (następcą Proroka) oraz ważnym czynnikiem stabilizacji i modernizacji. Ustrój polityczny Maroka nawiązuje do modelu francuskiego (silna władza centralna, słabe regiony, rozbudowana biurokracja), z zasadniczą wszakże różnicą: głową państwa jest uświęcony tradycją i religią król (suweren), a nie prezydent. SPIS TREŚCI monarchę, z uwzględnieniem wyłonionej w wyborach powszechnych większości parlamentarnej. Rząd jest odpowiedzialny przed królem i parlamentem – to jednak król przewodniczy ważniejszym posiedzeniom rządu, a jego dyrektywy nadają kierunek głównym reformom. Kształt tego systemu jest efektem doświadczeń Hassana II – ojca obecnie panującego monarchy – który przez prawie cztery dekady sprawowania władzy testował różne podejścia do rządzenia. Wyciągnąwszy wnioski z własnych doświadczeń, rozpoczął zmiany przekształcające model autokratyczny (kontestowany przez protestujących w Egipcie, Tunezji czy Libii) w model prodemokratyczny, dopuszczając np. swoich oponentów do parlamentu. Po objęciu tronu w 1999 r. jego syn wzmocnił ten kierunek i konsekwentnie nadaje marokańskiej monarchii nowoczesny charakter. Mohammed VI dał się poznać jako zwolennik liberalizacji życia politycznego i praw człowieka (m.in. powołał Komisję Prawdy, by szukać pojednania z ofiarami „czarnych lat” panowania swojego ojca). Działania te rozładowały częściowo potencjalne napięcia polityczne. Monarcha jest aktywny i widoczny publicznie, co budzi szacunek jego poddanych. PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 10 Król jest powszechnie postrzegany jako główny ośrodek idei modernizacyjnych: większość planów rozwojowych państwa jest efektem jego inicjatyw. Czynniki destabilizujące Pierwszym wyzwaniem współczesnego Maroka jest jego różnorodność społeczna. Władcy tego królestwa od wieków balansowali pomiędzy docenianiem wzorców płynących z Zachodu a możliwością ich wdrożenia u siebie – w kraju w większości zamieszkanym przez ludność berberyjską (60 proc.), która żyje według własnych norm i wykazuje tendencje do niezależności od jakiejkolwiek władzy zwierzchniej, oraz przez ludność pochodzenia arabskiego, która jest niechętna westernizacji. Rozbieżność spojrzenia na świat między żyjącymi w mieście i nastawionymi proeuropejsko elitami a mieszkańcami gór i wiosek, gdzie poziom świadomości określa tradycyjny, berberyjski styl życia, jest bardzo duża. Elity Maroka funkcjonują pomiędzy kulturą marokańską tradycyjną, zmieszaną z wpływami arabskimi, a kulturą rozumianą jako europejska, co w praktyce oznacza kulturę francuską i hiszpańską. Żyją one w dwóch światach, w każdym z nich odgrywając inne role. W świecie zachodnim nie mają nic przeciwko piciu wina i wspólnemu wychodzeniu do restauracji, w świecie tradycyjnym przestrzegają zakazu picia alkoholu czy nakazu separacji płci. W domach mają podwójną garderobę (stroje zachodnie i tradycyjne) i dwa salony (zachodni i tradycyjny). Francuskojęzycznych liderów marokańskiej administracji i biznesu łączą z Europą dobre relacje i podobny styl życia (w Marrakeszu ma posiadłości wielu przedstawicieli francuskiej elity). Maroko jest na swoistym rozdrożu pomiędzy światem Zachodu, reprezentowanym przez frankofońską elitę rozumiejącą islam jako religię otwartą i tolerancyjną, a światem tradycji małych miasteczek i wiosek, gdzie wzory kultury i religii nie podlegają dyskusji. Radykalizacja islamistów, roszczenia (ekonomiczne, ale także polityczne) młodego pokolenia oraz ostrożne podejście elit do proponowanych przez króla zmian demokratycznych mogą stać się źródłem niestabilności, zwłaszcza gdy uwzględni się błyskawiczne dzisiaj rozprzestrzenianie się informacji (międzynarodowe media i internet). Najważniejszym zadaniem w kontekście tego wyzwania jest znalezienie równowagi pomiędzy chęcią państwa, by dostosować się do standardów i rozwiązań europejskich, a sympatiami i antypatiami wyznającego islam konserwatywnego społeczeństwa. Drugim wyzwaniem są rosnące oczekiwania coraz liczebniejszego młodego pokolenia. Maroko pod wieloma względami różni się od innych krajów Afryki Północnej, ale w tym aspekcie jest do nich podobne – ma w populacji wysoki odsetek młodych potrzebujących pracy ludzi. Średni wiek to 27 lat; ponad 47 proc. nie przekroczyło 25. roku życia. Perspektywy kariery i rozwoju tych osób są ograniczone, zwłaszcza wobec niedostatecznego wykształcenia2. Pomimo darmowej edukacji oraz obowiązku szkolnego dla dziewcząt i chłopców do 15. roku życia wciąż aż 40 proc. społeczeństwa nie umie czytać ani pisać. Jednocześnie Maroko jest krajem dobrych uniwersytetów, które utrzymują ścisłe kontakty z uczelniami europejskimi, zarówno w zakresie wykładów, jak i projektów badawczych. Językiem wykładowym jest francuski, a większość marokańskich nauczycieli akademickich uzyskała stopień doktorski na francuskich uczelniach. W Maroku istnieje również wielowiekowa tradycja nauczania w szkołach koranicznych (do najbardziej znanych należy Uniwersytet Kairouan w Fezie, w którym powstawały najważniejsze interpretacje Koranu). Obecnie jednak nauczanie w szkołach koranicznych, szczególnie w małych miejscowościach, coraz częściej przejmują nauczyciele o poglądach bliższych mieszkańcom krajów Półwyspu Arabskiego. Stanowi to istotne zagrożenie dla rdzennej kultury Maroka. Wykształcona część marokańskiej młodzieży upatruje możliwość kariery przede wszystkim w administracji publicznej, uznawanej za bezpieczne i stosunkowo dobrze płatne miejsce pracy. Jej struktury nie są jednak w stanie wchłonąć wszystkich chętnych po studiach. Dodatkowo różnego rodzaju bariery utrudniają rozwijanie indywidualnej przedsiębiorczości (brak instrumentów finansowych wspierających nowe firmy oraz brak modeli edukacyjnych wyzwalających umiejętności niezbędne do prowadzenia własnego biznesu). Wszystko to nie pozwala kanalizować potencjału ludzkiego w nowoczesnej aktywności gospodarczej. Sukces zmian w Maroku będzie zależał od kilku czynników. Najważniejszym jest przygotowanie elit politycznych do współrządzenia. Kultura polityczna kraju oparta jest na autorytecie monarchy, a nie na dyskursie partyjnym typowym dla demokracji parlamentarnej. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 11 ANA L I Z A 1 . M a r o k o : c z y n n i k i k l u c z o w e d l a s t a b i l i z a c j i • • 98,5% Tylu obywateli Maroka poparło w referendum propozycje zmian w konstytucji. Frekwencja wyniosła 72,6 proc. Co roku na rynek pracy trafia kilkaset tysięcy młodych ludzi: wobec braku perspektyw wielu z nich emigruje, często nielegalnie (w 2010 r. z kraju wyjechało ponad 100 tys. osób, głównie do Europy i krajów arabskich), co stwarza dla Maroka dodatkowe obciążenie w relacjach międzynarodowych. Najważniejszym zadaniem w kontekście tego wyzwania jest zapewnienie młodzieży szans kariery i perspektyw rozwoju we własnym kraju. Europa jest dla Maroka strategicznym punktem odniesienia – w polityce i gospodarce. Trzecim wyzwaniem jest niwelowanie dysproporcji społecznych i gospodarczych pomiędzy centrami miejskimi a wsią. W miastach mieszka ponad połowa ludności. Jest ona bogatsza, lepiej wykształcona (mówi także po francusku) i ma dostęp do infrastruktury (transport, woda, elektryczność, internet etc.). Na prowincji dostęp do pracy, informacji, edukacji i infrastruktury jest utrudniony, a w niektórych rejonach – minimalny. Ok. 8 proc. populacji żyje poniżej granicy ubóstwa. 20 Lutego, popularny w środowisku studentów, forsuje nie tylko ekonomiczne, lecz także polityczne postulaty. W odpowiedzi król na początku marca 2011 r. zapowiedział szybkie zmiany ustrojowe, czym przyspieszył proces ewolucji systemu3. Zaproponowana przez monarchę i zaakceptowana w referendum 1 lipca 2011 r. nowelizacja konstytucji przewiduje m.in. wskazywanie kandydata na premiera przez najsilniejszą po wyborach partię (a nie przez króla), wzmocnienie prerogatyw parlamentu, rządu i władz regionalnych, zapisy gwarantujące prawa człowieka, równość płci, pluralizm językowy i niezależność sądów. W efekcie tych zmian monarcha przestanie być osobą bezpośrednio zarządzającą państwem – stanie się gwarantem ładu i stabilizacji (podobnie jak to ma miejsce np. w Hiszpanii). Sukces procesu zmian będzie jednak zależał od kilku czynników. Najważniejszym jest przygotowanie elit politycznych do współrządzenia. Kultura polityczna kraju oparta jest na autorytecie monarchy, a nie na dyskursie partyjnym typowym dla demokracji parlamentarnej. Bliski królowi „krąg” rodzin i osób wykazuje mniejsze niż suweren zainteresowanie naruszeniem status quo, a partie polityczne i media są słabe. Nie wiadomo także, jak opartą na wzorach europejskich Plan przemian: główne kierunki Maroko nie było widownią masowych protestów politycznych, jednak grupy niezadowolonych z sytuacji wewnętrznej zradykalizowały działania w efekcie zamieszek w sąsiednich krajach. Ruch na rzecz Zmian SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 12 Gospodarka Maroka rozwija się dość szybko, ale co roku na rynek trafia też kilkaset tysięcy młodych ludzi. Nie ma dla nich pracy, więc wobec braku perspektyw wielu z nich emigruje: tylko w 2010 r. emigracja przekroczyła 100 tys. osób – głównie do Europy i krajów arabskich. głębszą demokratyzację, liberalizację i ograniczenie roli monarchy przyjmie mniej prozachodnia, konserwatywna część społeczeństwa. Aby zmiany były trwałe, Maroko potrzebuje rozszerzenia elit oraz wzmocnienia dyskursu politycznego, by rząd i partie mogły wziąć na siebie współodpowiedzialność za państwo. Jednocześnie przyspieszony przez wydarzenia proces przekształceń systemu musi uwzględniać konieczność zmian – zawsze jednak powolnych – w mentalności słabo wciąż przygotowanego do aktywności publicznej społeczeństwa. Bez nich mechanizmy demokratycznego państwa (pluralizm polityczny, społeczeństwo obywatelskie, debata medialna) nie będą funkcjonować poprawnie. Polityka zagraniczna – równowaga 3D uniezależnić (podobnie jak w Europie monarchowie protestantcy od dominacji papiestwa). Najwięksi władcy Maroka opierali swoją politykę na współpracy z europejskimi mocarstwami: Ahmad an-Mansur (XVI w.) toczył rozmowy z angielską Elżbietą I o wspólnym pokonaniu Hiszpanii, a Mulaj Ismail (XVII w.) z panującej do dziś dynastii Alawitów utrzymywał bliskie relacje z Ludwikiem XIV, wzorując swoje rozwiązania na jego modelu władzy absolutnej i tworząc podstawy potęgi państwa. Losy królestwa w XX w. jeszcze bardziej zbliżyły je do Francji, która pozostaje najważniejszym partnerem Maroka w relacjach międzynarodowych. Dla współczesnych marokańskich elit Europa jest najważniejszym punktem na ich „mentalnej mapie”, a Unia Europejska – źródłem inspiracji systemowych. Rozwiązania unijne są także w centrum procesu zmian modernizacyjnych forsowanych przez monarchę. Jednocześnie rozdźwięk między sytuacją polityczno-gospodarczo-społeczną w Europie i w Maroku jest wciąż znaczny. Maroko jest usytuowane pomiędzy Europą, Afryką a światem arabskim. Taka lokalizacja „na rozdrożu” może skłaniać do wybrania jednego z kierunków w kontrze do pozostałych, ale może być także inspiracją do ich równoważenia. Drugim punktem odniesienia marokańskich elit są państwa Maroko od wielu lat realizuje tę drugą strategię. Otwartość na arabskie (99 proc. zróżnicowanej etnicznie ludności kraju wpływ różnych kultur i cywilizacji ma w Maroku długą trady- to wyznawcy islamu, choć arabski w Maroku różni się od cję. Niezależnie od tego, czy były to podboje, najazdy, czy po- arabskiego używanego w krajach np. Zatoki Perskiej). Marokojowa kooperacja, Maroko wiele czerpało z tych relacji, nie ko jest członkiem Ligi Arabskiej. Dla tego bieguna marokańtracąc przy tym własnej tożsamości. Z przewag takiego „wę- skiej polityki znaczenie ma przede wszystkim współpraca złowego” położenia skorzystały w przeszłości różne miejsca: gospodarcza z krajami Zatoki, pozostałymi krajami Maghrepocząwszy od enklaw tworzonych w państwach kolonialnych, bu i Turcją (ostatnio znaczący inwestor). Relacje Maroka ze przez Hongkong, po specjalne strefy handlowe w Chinach, światem arabskim mają specyficzny charakter ze względu na łączące funkcję „bramy” z centrum produkcji i sourcingu. bliską współpracę ze Stanami Zjednoczonymi (kluczowy soZ podobnej strategii rozwoju chce skorzystać Maroko. jusznik USA w rejonie), zamkniętą granicę z muzułmańską Układ geopolityczny powoduje, że Europa jest dla Maroka Algierią oraz zaszłości społeczno-historyczne (negatywny strategicznym punktem odniesienia. Dla marokańskich dynastii stosunek Berberów do arabskiej dominacji). To sprawia, że kontynent europejski był bliższy politycznie niż świat islamu, Maroko jest bardziej odporne od pozostałych krajów Maghod którego pomimo więzi religijnych chcieli się jako państwo rebu na idee radykalnego islamu. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 13 ANA L I Z A 1 . M a r o k o : c z y n n i k i k l u c z o w e d l a s t a b i l i z a c j i Trzeci biegun marokańskiego spojrzenia na świat to Afryka. Pozycja kraju w zachodniej części Afryki jest tradycyjnie silna. Krąg Mauretania – Mali – Senegal – Wybrzeże Kości Słoniowej to obszar gospodarczej ekspansji Maroka i rozbudowanych więzi handlowych. Aspiracją kraju jest bycie łącznikiem i pośrednikiem Europy dla całej Afryki postfrancuskiej, czemu sprzyja doskonała znajomość tego regionu, ale także mentalności europejskiej. Handel Maroka z krajami Afryki wzrósł z 533 mln dol. w 1998 r. do ok. 3 mld dol. w 2008 r. (wzrost o 460 proc.), także dzięki otwarciu połączeń lotniczych Royal Air Maroc z 27 głównymi miastami kontynentu. Duże znaczenie w rozwijaniu „bieguna afrykańskiego” będzie miało uregulowanie statusu Sahary Zachodniej, z której powodu Maroko jest jedynym państwem na kontynencie nienależącym do Unii Afrykańskiej. ❂b] r ozwijanie specjalnych relacji z UE: w dłuższej perspektywie wejście do europejskiego jednolitego rynku na podobnych zasadach jak Norwegia, Szwajcaria czy Liechtenstein (unia gospodarcza z UE bez statusu członka Unii Europejskiej); ❂c] Maroko może być kluczowym sojusznikiem Europy w Afryce. Wielobiegunowa strategia rozwoju Proces zmian wewnętrznych w połączeniu z koncepcją działań zagranicznych w trzech wymiarach buduje wielobiegunową strategię rozwoju Maroka na najbliższe lata. Najważniejsze założenia tej strategii to: w prowadzanie reform społecznych: stopniowa liberalizacja życia politycznego oraz adaptacja rozwiązań europejskich do warunków społecznych Maroka są kluczowe dla większego zbliżenia z Unią Europejską, osiągania celów rozwojowych i stabilizacji wewnętrznej; ❂d] r ozwój inwestycji infrastrukturalnych: realizacja strategii rozwoju wymaga rozbudowy infrastruktury transportowej (lotniska, porty, drogi, kolej), co ma także znaczenie stabilizacyjne, sprzyja zmniejszaniu bezrobocia (łatwiejszy dostęp do pracy i handel) oraz niweluje dysproporcje pomiędzy miastami a terenami wiejskimi. W strategii rozwojowej Maroka widoczna jest otwartość na różne rozwiązania, które można zaadaptować do sytuacji kraju, poszukiwanie dobrych wzorców politycznych, gospodarczych i społecznych. Jeśli nie pojawią się nieznane dziś okoliczności, dzięki tej strategii Maroko może stać się kluczowym partnerem politycznym i gospodarczym Unii Europejskiej w Afryce Północnej. ❂a] wykorzystanie pozycji geostrategicznej kraju – miejsca krzyżowania się relacji europejskich, afrykańskich i bliskowschodnich: czerpanie z faktu bycia platformą różnego rodzaju interakcji między tymi światami w celu stworzenia swoistego „węzła wzrostu” i kompetencji; PRZYPISY 1. P or. A Chance to reform. How The EU can support democratic evolution in Morocco, European Council on Foreign Affairs, Brief Policy, maj 2011. 2. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy bezrobocie wśród osób w wieku 15–34 lata wynosi w Maroku 82 proc. Por. From Tunis to Cairo: An Altered Political Landscape, Institute of International Finance, luty 2011. 3. Por. Le Discours de SM le Roi Mohammed VI à la nation annonçant les réformes constitutionnelles au Maroc, 22 marca 2011. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 14 Demografia może być postrzegana jako obciążenie: ale z czasem, gdy dojrzeje wchodzące dziś w dorosłe życie pokolenie, może stać się jedną z przewag konkurencyjnych Maroka. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 15 ANA L I Z A 2 . E u r o p e j s k a p o l i t y k a s ą s i e d z t w a w o b e c M a r o k a Trójkąt szans MarokoEuropaPolska Ściślejsza współpraca między Polską a Marokiem, wymiana doświadczeń w zakresie efektów polityki sąsiedztwa oraz wykorzystanie polskich doświadczeń akcesyjnych mogą sprzyjać szybszej demokratyzacji Maroka i jego ściślejszej relacji z UE. Maroko może stać się cennym sojusznikiem Polski w Afryce, a Polska – ważnym partnerem Maroka w Europie Środkowej. Współpraca taka miałaby sens z punktu widzenia sposobów kształtowania relacji UE z sąsiadami zarówno na południu, jak i na wschodzie. Polskie doświadczenia z okresu harmonizacji prawa i instytucji z rozwiązaniami UE oraz absorpcji funduszy europejskich mogą być dla Maroka przykładem dobrych praktyk. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 16 Od stycznia 2012 r. będzie obowiązywać pełna liberalizacja handlu między Unią Europejską a Marokiem. Otworzy ona nowe możliwości współpracy między obiema gospodarkami. Mówiąc o Maroku, głównym dostawcą produktów (w tym żywnościowych) i największym inwestorem. Kraj przyjmuje europejskie rozwiązania instytucjonalne oraz prawne i adaptuje je do swoich warunków (liberalizacja handlu wewnętrznego, deregulacja systemu bankowego, prywatyzacja). W 2000 r. zaczął obowiązywać układ stowarzyszeniowy z UE, a od 2008 r. „wzmocnione partnerstwo” (advanced status). Pełna liberalizacja handlu towarami między EU a Marokiem od 2012 r. otwiera nowe możliwości rozwojowe. Jednocześnie w 2010 r. podpisano umowy dotyczące produktów rolnych i rybnych. To ważny sektor, bo stanowi 55 proc. wartości marokańskiego eksportu do UE i 45 proc. wartości unijnego eksportu do Maroka. Po ratyfikacji umów przez Parlament Europejski liberalizacją zostanie objęta znaczna część tej wymiany. Toczą się także negocjacje w sprawie swobody świadczenia usług i zakładania przedsiębiorstw. Jest to szczególnie istotne w kontekście planów Maroka dotyczących zwiększenia udziału usług w PKB (z prawie 50 proc. dziś do 60 proc. w roku 2020). Europa nadaje kierunek Unia zachęca Maroko do kontynuacji działań na rzecz doUnia Europejska jest głównym partne- stosowania marokańskich przepisów prawnych do dorobku rem gospodarczym Maroka. Przyjmuje po- wspólnotowego (acquis communautaire). Harmonizacja ustanad 63 proc. marokańskiego eksportu, jest wodawstwa jest szczególnie ważna w takich dziedzinach, jak często przywołuje się porównanie użyte przez króla Hassana II, że jego kraj to drzewo, którego korzenie są w Afryce, ale liście – w Europie. Relacja z Europą ma kluczowe znaczenie w planach rozwoju Maroka. Najważniejszymi partnerami politycznymi i gospodarczymi kraju są Francja i Hiszpania (bliskość interesów i położenia niweluje zaszłości historyczne), ale Maroko myśli już o wykorzystaniu szerszych sojuszy, jakie umożliwia współpraca z Unią Europejską. Jeszcze w 1987 r. Maroko złożyło wniosek o członkostwo w UE. Został on odrzucony, jednak obie strony są zgodne, że pełny udział Maroka w rynku wewnętrznym UE (bez politycznego członkostwa w tej organizacji) jest celem możliwym do osiągnięcia. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 17 ANA L I Z A 2 . E u r o p e j s k a p o l i t y k a s ą s i e d z t w a w o b e c M a r o k a finanse (w tym ubezpieczenia), zamówienia publiczne (w tym infrastruktura) oraz normy i regulacje techniczne (w tym jakość i bezpieczeństwo produktów, także spożywczych). Największy w regionie beneficjent unijnej pomocy UE wspiera także realizację reform podejmowanych przez marokańskie władze. Maroko korzysta z podobnej pomocy jak nowe kraje członkowskie UE w okresie przedakcesyjnym. Na lata 1995–2006 UE przeznaczyła dla Maroka prawie 1,5 mld euro w ramach programu MEDA I i MEDA II1. Projekty z tego okresu służyły rozwijaniu konkurencyjności gospodarki, wspieraniu sektora prywatnego i poprawie jakości działań administracji. Znaczna część została skierowana na tereny wiejskie w celu niwelowania nierówności społecznych. Bezzwrotną pomoc finansową UE na kolejne lata zaalokowano w ramach istniejącej od 2003 r. Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, która obejmuje 16 krajów sąsiadujących z Unią Europejską od południa i wschodu. Do Maroka z nowej puli ma trafić 654 mln euro na okres 2007–2010 i ponad 580 mln euro na lata 2011–2013. Pieniądze te są przeznaczone przede wszystkim na sprawy społeczne, rozwój gospodarki, wsparcie instytucji, poprawę rządzenia (w tym wdrażanie praw człowieka) i ochronę środowiska. Maroko jest także beneficjentem współpracy „bliźniaczej” (twinning) finansowanej w ramach Programu Wsparcia Układu Stowarzyszeniowego Unia Europejska – Maroko. Do tego dochodzą projekty inwestycyjne współfinansowane przez Unię w różnej formie, także pożyczek (ponad 1 mld euro w latach 2002–2006, z czego 60 proc. na SPIS TREŚCI Maroko to największy w regionie beneficjent unijnej infrastrukturę, głównie energetyczną i transpomocy. portową). Marokańska administracja jest dobrze przygotowana do pozyskiwania unijnych funduszy i ich wydatkowania. Na statystycznego Marokańczyka przypada dziś ok. 6,5 euro z unijnj kasy. Jaśminowa rewolucja – nowy kontekst Rewolucje w krajach Afryki Północnej zmusiły jednak Unię Europejską do zrewidowania podejścia do finansowego wspierania tych państw2. Unia będzie PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 18 5mln Tylu Marokańczyków skorzystało z pomocy finansowej w ramach programu National Initiative for Human Development utworzonego z inicjatywy króla. w przyszłości zwracać większą uwagę na wspieranie demokratycznych przemian oraz zmniejszenie nierówności społecznych, które mogą zagrażać stabilizacji w regionie. W przypadku Maroka stało się to już w 2008 r., wraz z przyjęciem zaawansowanego statusu w relacjach z UE. Maroko przyjęło wtedy zmianę priorytetów w wydawaniu funduszy otrzymywanych w ramach Instrumentu Europejskiej Polityki Sąsiedztwa i Partnerstwa. Kwota na projekty z obszaru „dobre rządzenie i prawa człowieka” wzrosła z 8 mln euro w latach 2007–2010 do prawie 90 mln euro w latach 2011–2013 (wzrost z 1 proc. aż do 15 proc. całości środków). Ten trend będzie się utrzymywał. Ogłoszone pod koniec maja 2011 r. przez szefową unijnej dyplomacji Catherine Ashton nowe priorytety Europejskiej Polityki Sąsiedztwa zakładają m.in. większą koncentrację na wspieraniu przemian demokratycznych, wzmacnianiu relacji w zakresie współpracy i bezpieczeństwa – by wzmocnić strukturę gospodarek i zmniejszyć napięcia socjalne3. Łącznie na politykę sąsiedztwa UE przeznaczy w latach 2011–2013 6,94 mld euro (o 1,2 mld euro więcej, niż zakładano kilka lat temu). Zarazem mają się pojawić lepsze mierniki efektywności i celowości realizowanych w jej ramach projektów. Europa jest obecnie bardziej wyczulona na kwestie dobrego rządzenia w krajach, które się demokratyzują, i od efektów w tym obszarze będzie uzależniać wsparcie. Wyraźnie rysuje się także nurt postulujący większą koncentrację wsparcia i zwiększanie jej w krajach, których rządy najbardziej sprzyjają demokratyzacji. Polska prezydencja a polityka sąsiedztwa Zarysowany kontekst ma znaczenie z punktu widzenia tego, jak Polska patrzy na Europejską Politykę Sąsiedztwa. Jest ona jednym z priorytetów polskiej prezydencji. Do tej pory jednak Polska była skoncentrowana na kwestiach Wschodu. Jest wielkim zwolennikiem wejścia Ukrainy do UE, aktywnie działa na rzecz Białorusi. W 2009 r. zainicjowała Partnerstwo Wschodnie – inicjatywę zakładającą zacieśnienie współpracy UE z Białorusią, Ukrainą, Mołdawią, Gruzją, Azerbejdżanem i Armenią. Program jest realizowany poprzez preferencje handlowe, ułatwienia wizowe i programy pomocowe, a jego długofalowy cel to przygotowywanie objętych nim państw do integracji z Unią Europejską. Rekomendacje THINKTANK: 1. B udowanie szerszego pode jścia do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa rozumianego jako „wzmocnienie partnerstwa wschodniego i pogłębienie południowego” jednocześnie oraz wzbogacenie polskiej wizji stosunków UE z sąsiadami o te doświadczenia. 2. Z acieśnienie rel ac ji polit ycznych między Polską a Marokiem: Maroko jako strategiczny sojusznik Polski w Afryce, Polska jako ważny sojusznik Maroka w środkowej i północno-wschodniej Europie. 3. Rozwój współprac y bil ateralne j w zakresie twinningu i doradztwa w obszarze reformowania instytucji, a także realizacji projektów współfinansowanych z funduszy UE. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 19 ANA L I Z A 2 . E u r o p e j s k a p o l i t y k a s ą s i e d z t w a w o b e c M a r o k a 20% O tyle od 2010 do 2020 r. wzrośnie użycie odnawialnych źródeł energii w Maroku. Polska obejmuje przewodnictwo w UE w momencie, gdy sprawy wschodnie są mniej istotne niż relacje z południowymi sąsiadami. Na tych właśnie relacjach skoncentrowany jest inny polityczny projekt – zainicjowana przez Francję w 2009 r. Unia na rzecz Regionu Morza Śródziemnego. Jest ona rozwinięciem Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego, rozpoczętego w 1995 r. jako platforma współpracy między UE a krajami basenu Morza Śródziemnego (tzw. proces barceloński). W Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego działają wszystkie kraje członkowskie UE oraz 16 krajów Afryki i Bliskiego Wschodu (Albania, Algieria, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Mauretania, Monako, Czarnogóra, Maroko, Palestyna, Syria, Tunezja i Turcja). Choć oba projekty funkcjonujące w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa nie są ze sobą sprzeczne, istnieje między nimi naturalna konkurencja wynikająca z odmiennych priorytetów i ambicji krajów liderów. Zarazem żaden z projektów nie wykorzystuje w pełni swojego potencjału, bo nie aktywizuje wszystkich członków UE. Obejmując prezydencję w UE, Polska może wykorzystać okazję, by nadać dyskusji o priorytetach polityki sąsiedztwa nowy wymiar, łączący oba jej wektory – wschodni i południowy. Oba są dla polityki i bezpieczeństwa Europy istotne i mogą się nawzajem wspierać. W obu tych strategicznych kierunkach działania Unia Europejska może realizować swoją „miękką siłę”, tworząc obustronnie korzystne modele współpracy i współdziałania zbudowane SPIS TREŚCI Oś współpracy Warszawa – Rabat może przyczynić się do wymiany doświadczeń między partnerstwem południowym a wschodnim. PEŁEN EKRAN dzięki jednemu podejściu. W polskim interesie jest szerokie ujęcie Europejskiej Polityki Sąsiedztwa rozumiane jako „wzmocnienie partnerstwa wschodniego i pogłębienie południowego” jednocześnie4. Bliższa współpraca polityczna z Marokiem może pomóc w realizacji tej strategii. Maroko odgrywa bowiem istotną rolę w Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego (jej szefem jest obecnie Marokańczyk), będąc zarazem ważnym graczem w regionie. Oś Warszawa – Rabat może przyczynić się do wymiany doświadczeń między partnerstwem południowym a wschodnim, dostarczając zarazem nowych narzędzi weryfikacji efektywności działań Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Także dla Maroka współpraca tego rodzaju byłaby korzystna. Unia na rzecz Regionu Morza Śródziemnego powstała głównie dzięki dyplomatycznej energii Francji. Jej rozwój ma zaś kluczowe znaczenie dla marokańskich planów gospodarczych i wykorzystania swojego położenia do obsługi ponad 1 mld mieszkańców UE, basenu Morza Śródziemnego i Afryki. Maroko wie, że powinno pozyskać do tej koncepcji także innych członków UE. Zbliżenie wschodu i południa Europy miałoby dla obu projektów podwójną korzyść. Po pierwsze, poszerzyłoby polską i francuską perspektywę patrzenia na Europejską Politykę Sąsiedztwa. Po drugie, zacieśnianie współpracy pomiędzy obydwoma blokami niwelowałoby napięcia i rywalizację pomiędzy nimi, dając obu większe szanse na aktywny rozwój. LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 20 Plac Dżemaa-el-Fna w Marrakeszu, jedno z najbardziej kultowych marokańskich miejsc, mało zmienia się przez wieki. Zachowanie lokalnego dziedzictwa jest wyzwaniem w kontekście modernizacji marokańskiej gospodarki. Współpraca partnerska – perspektywy (zacieśnienie relacji i obecności w tej części świata) oraz UE (wykorzystanie sprawdzonych modeli działania). Polska Zbudowanie osi Warszawa – Rabat może nadać nową dy- prowadzi w Maroku dwa projekty twinningowe, związane namikę Europejskiej Polityce Sąsiedztwa, ale także przyczy- z polityką fitosanitarną oraz konkurencyjnością. Potencjał nić się do poszukiwania lepszych rozwiązań w obu krajach. jest jednak znacznie większy. Dotyczy m.in. przekazywania doświadczeń w projektowaniu rozwiązań i budowaniu Perspektywiczne są zwłaszcza cztery obszary: instytucji w wielu innych sektorach – zwłaszcza że nowe podejście do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa zakłada realiWykorzystanie polskich doświadczeń akcesyjnych zację programów wspierania administracji (Comprehensive w lepszym przygotowaniu Maroka do współpracy z UE Institution Building) podobnych do wdrażanych w krajach Europy Wschodniej5. Maroko dostosowuje swoje przepisy i administrację do funkcjonowania na jednolitym rynku europejskim. Będzie to polegało na harmonizacji lokalnego prawa oraz Wykorzystanie doświadczeń Polski w zakresie tworzeniu instytucji i instrumentów, zwłaszcza w obszarze pozyskiwania i rozliczania funduszy unijnych zamówień publicznych, rynku finansowego i norm. Polska przeszła tę drogę niedawno i ma świeże doświadczenia. Zwiększenie funduszy na politykę sąsiedztwa oznacza, Ich wykorzystanie może leżeć w interesie zarówno Maroka że pojawi się więcej projektów, w których Maroko może (łatwiejsze i szybsze dostosowanie prawa i instytucji przez być beneficjentem. Zarazem Unia będzie zwracała większą użycie praktycznej wiedzy i dobrych praktyk), jak i Polski uwagę na to, czy są one efektywne. Procedury pozyskiwania ❂a] ❂b] SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 21 ANA L I Z A 2 . E u r o p e j s k a p o l i t y k a s ą s i e d z t w a w o b e c M a r o k a unijnych pieniędzy będą się komplikować. Pozyskiwanie środków finansowych i wysoki poziom absorpcji zależeć będą od sprawnego systemu zarządzania. W tym aspekcie współpraca Polski i Maroka miałaby głęboki sens. Polska jest największym beneficjentem unijnych funduszy strukturalnych i spójności, a polscy eksperci wiedzą, jak rozliczać te środki i konstruować dobre projekty. Z punktu widzenia interesu Unii Europejskiej taka współpraca zwiększyłaby prawdopodobieństwo, że europejskie pieniądze w Maroku będą wydawane efektywnie. ❂c] ymiana doświadczeń w zakresie W decentralizacji państwa d] ❂ spółpraca młodzieży W i uniwersytetów Polska i Maroko mają wspólne interesy polityczne i powinny zacieśnić współpracę. Jednym z dużych projektów rozwojowych Maroka jest wzmocnienie regionów. Tu także polskie doświadczenia mogą być cenne. Świeższej ekspertyzy w podobnej skali (porównywalna wielkość terytorium i rodzaj wyzwań) nie mają inne kraje. Polska reforma samorządowa z 1999 r. pozwala na wymianę doświadczeń w takich obszarach, jak strategie decentralizacji, budowanie relacji centrum ‒ regiony, strategie zarządzania rozwojem państwa, stymulowanie przedsiębiorczości, pobudzanie konkurencyjności regionów i wykorzystanie przewag konkurencyjnych przy odmiennych warunkach, a także strategie promocji miast i miejsc, w tym w zakresie rozwoju turystyki, budowania produktów turystycznych i przyciągania inwestycji. Poszukiwanie szans rozwojowych, mobilność i emigracja Marokańczyków stanowią wielkie wyzwanie dla krajów UE, zwłaszcza położonych najbliżej (Hiszpania, Francja, Włochy). Jednocześnie doskonale rozwija się współpraca szkół i uniwersytetów (także w formie e-twinningów), realizowane są wymiany studenckie i naukowe (w ramach programu Erasmus Mundus), modernizuje się obiekty edukacyjne (w ramach programu Tempus) oraz wspiera aktywność młodzieży (program Młodzież w Działaniu). Uniwersytet Jagielloński podpisał umowę z uniwersytetem w Fezie (a oba miasta – współpracę bliźniaczą), jednak inne polskie uczelnie i szkoły w niewielkim stopniu uczestniczą w tej wymianie. Zacieśnianie relacji między Unią Europejską a Marokiem będzie skutkować jej naciskami zarówno na większą i szybszą demokratyzację, jak i głębsze zmiany w gospodarce i polityce społecznej. Zacieśnienie relacji z Polską miałoby znaczenie dla wspierania i przyspieszania tych procesów. Jednocześnie Maroko może stać się cennym sojusznikiem Polski w Afryce, a Polska – znaczącym partnerem Maroka w środkowej i północno-wschodniej Europie. Bliższe współdziałanie będzie służyć zarówno rozwijaniu relacji bilateralnych, jak i rozwojowi Unii Europejskiej. PRZYPISY 1. E uropean Neighbourhood Policy and Partnership Instrument, Morocco – Strategy Paper 2007–2013, European Commission, External Relations DG, 2007. 2. Por. Unia Europejska wobec południowych sąsiadów: nowe wyzwania dla europejskiej polityki sąsiedztwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, maj 2011. 3. Por. A new response for a changing Neighbourhood, European Comission, High Representative of The European Union for Foreign Affairs and Security Policy, maj 2011. 4. Por. podobne wnioski raportu Unia Europejska wobec południowych sąsiadów: nowe wyzwania dla europejskiej polityki sąsiedztwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, maj 2011. 5. Podobne wnioski, dotyczące wykorzystania w krajach Afryki Północnej doświadczeń transformacji z lat 80. i 90., formułuje raport Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych – ibidem. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 22 Unia Europejska jest coraz bardziej wyczulona na kwestie dobrego rządzenia w krajach, które się demokratyzują. Wysokość wsparcia finansowego w ramach różnych instrumentów pomocowych UE będzie odtąd uzależniona od efektów tych działań. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 23 ANA L I Z A 3 . Wa r s z a w a – R a b a t : m o ż l i w o ś c i w s p ó ł p r a c y Maroko Polska Gospodarcze wektory wzrostu Strategia i kierunek rozwoju Maroka otwierają pole do o wiele bliższej niż istniejąca współpracy gospodarczej z Polską. Maroko opiera swój długofalowy plan rozwoju na strategicznym wykorzystaniu lokalizacji oraz pośredniczeniu w przepływie towarów i usług między Europą, Afryką a Bliskim Wschodem. Stwarza to szanse wzmocnienia relacji gospodarczych. Bliższa współpraca Polski i Maroka jest możliwa w wielu obszarach, począwszy od handlu bezpośredniego, turystyki i projektów infrastrukturalnych, po zaawansowane kontrakty związane z realizacją marokańskiej wizji rozwoju. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 24 Marokańska gospodarka zaczyna być zaliczana do gospodarek wschodzących. Maroko, tak jak Polska, rozwijało się także w czasie, gdy gospodarka europejska zwolniła tempo. W ciągu ostatniej dekady wzrost gospodarczy wynosił rocznie średnio 4,8 proc., a kryzys zmniejszył go tylko nieznacznie (4,9 proc. w 2009 r. wobec 5,6 proc. rok wcześniej). To wystarczająco wiele, by robić wrażenie na krajach bardziej rozwiniętych, ale rosnących wolniej. Gospodarka Maroka rośnie dzięki kilku czynnikom. Duże znaczenie mają coraz ściślejsze relacje z rynkiem Unii Europejskiej i otwarcie na świat. W latach 90. Maroko rozpoczęło podpisywanie z różnymi państwami umów o wolnym handlu (obecnie jest ich ponad 70), co przyniosło czterokrotne zwiększenie wymiany handlowej. Jednocześnie rząd realizuje plan modernizacyjny. Na finansowanie rozwoju pozwalają m.in. przychody z eksportu fosfatów (50 proc. wpływów w eksporcie), których Maroko jest największym producentem w świecie. Znaczenie ma także wsparcie finansowe ze strony Unii Europejskiej. Rozwój gospodarczy Maroka w ostatnich latach jest w dużej mierze efektem realizowanych reform i strategii sektorowych, zwłaszcza w kluczowych obszarach (turystyka, przemysł lekki, rzemiosło, rolnictwo). Mają one na celu wzmocnienie ram makroekonomicznych, poprawę konkurencyjności i zdywersyfikowanie gospodarki. Rosnącym inwestycjom publicznym towarzyszą relatywnie niskie koszty pracy i sprzyjający klimat dla przedsiębiorstw, zwłaszcza w sektorach kluczowych – m.in. zwolnienia i ulgi podatkowe w turystyce. Do tego dochodzi niska inflacja (średnio 1,7 proc. rocznie przez ostatnie dziesięć lat), ograniczone i kontrolowane bezrobocie (obecnie 9,1 proc.) oraz rosnąca konsumpcja wewnętrzna. Maroko 2020 – wizja gospodarczego rozwoju Generalna Konfederacja Przedsiębiorstw Maroka (CGEM) jako główne wyzwania rozwojowe Maroka na rok 2020 wymienia m.in.: zwiększenie PKB na osobę (obecnie 4,8 tys. dol., dla porównania – Algieria ‒ 7,3 tys., Tunezja – 9,4 tys., Egipt – 6,2 tys.), wyrównanie wkładu różnych regionów we wzrost gospodarczy (istnieją duże różnice między bogatymi regionami nadmorskimi a środkiem kraju) oraz zagospodarowanie coraz większej liczby młodych osób wchodzących na rynek pracy. Maroko dąży do zmiany struktury swego PKB i zwiększenia roli usług (z 49 proc. PKB obecnie do 60 proc. w 2020 r., kosztem rolnictwa – SPIS TREŚCI spadek o 9 proc.). W praktyce oznacza to rozwijanie przede wszystkim handlu i turystyki, tak aby stworzyć młodemu pokoleniu szanse rozwojowe w kraju1. Bariery mentalne, prawne i finansowe sprawiają, że rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej jest dla młodego Marokańczyka trudne. Zwłaszcza że banki nie wspierają rozwoju małej i drobnej przedsiębiorczości, a rząd zasadniczo nie prowadzi specjalnych – dobrze znanych w Polsce – programów nastawionych na inicjowanie start-upów. Wyzwaniem jest również uzyskanie lepszej konkurencyjności istniejących już przedsiębiorstw. Maroko jest otwarte na inwestycje zagraniczne. Lokalne prawo, umowy międzynarodowe i inwestycyjne pozwalają zarówno na łatwe uruchamianie firm różnego typu (przedstawicielstwa, spółki), jak i na zakup nieruchomości (oprócz terenów rolniczych). Jednocześnie szybko postępuje modernizacja infrastruktury (drogi i autostrady, transport miejski, kanalizacja, elektryczność, internet). Ważny jest także proces przekształceń w zarządzaniu regionami (nowy podział administracyjny, decentralizacja) połączony z działaniami na rzecz wyrównania poziomów ich rozwoju. Czynnikiem zachęcającym do inwestowania są także niskie obciążenia pracodawców (konkurencyjne koszty pracy), ulgi i zwolnienia podatkowe, znajomość francuskiego wśród wykształconych pracowników oraz uporządkowanie administracyjne kraju (instytucje, przepisy). Ten typ rozwijającej się gospodarki stwarza wiele możliwości kooperacji. Powszechnie korzystają z tego od lat przedsiębiorcy francuscy i hiszpańscy, ale coraz aktywniejsze są także firmy z pozostałych krajów UE, a także z państw spoza rynku europejskiego, np. z Turcji czy Chin (m.in. biorą udział w marokańskich przetargach publicznych). Marokańska strategia rozwoju przewiduje wzrost możliwości sourcingowych kraju jako dostarczyciela produktów i usług („hub zaopatrzeniowy”). Rozwijaniu takiej koncepcji właśnie w Maroku sprzyja m.in. świadomość, że świat zachodni poszukuje źródeł tanich dostaw leżących bliżej niż Chiny, zwraca większą uwagę na jakość towarów oraz jest bardziej uwrażliwiony na kwestie praw człowieka czy tzw. fair-sourcingu. Te trendy powodują, że Maroko może stać się miejscem lokowania na dużą skalę montowni, zakładów produkcyjnych, tekstylnych itp., co odbierze biznes np. niektórym krajom Azji. Zakłady produkcyjne ma w Maroku m.in. hiszpańska Zara. PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 25 ANA L I Z A 3 . Wa r s z a w a – R a b a t : m o ż l i w o ś c i w s p ó ł p r a c y ❂a] Maroko Dzięki kilkudziesięciu umowom o wolnym handlu Maroko może stworzyć wolnocłową strefę wymiany towarowej w bezpośrednim sąsiedztwie Europy z centrum przeładunkowym w Tangerze, u wrót Cieśniny Gibraltarskiej, skąd gołym okiem widać Hiszpanię. Jednocześnie Maroko jest dogodnym przystankiem transferowym między Ameryką Południową i Meksykiem a Europą, Afryką i Wschodem. pozycjonuje się jako „węzeł handlu” między Afryką, Europą a Bliskim Wschodem. Możliwości dla polskich firm Pozycjonowanie się Maroka jako „węzła handlowego”, rozbudowanego o własne kompetencje sourcingowe (fabryki, montownie, zakłady przetwórcze, z czasem centra outsourcingowe itp.), będzie wymagać złożenia kompetencji o różnym zakresie. Stwarza to wiele okazji do współpracy biznesowej między Polską a Marokiem. Oto najważniejsze z nich: SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN handel bezpośredni: obroty handlowe Polski z Marokiem wyniosły w 2010 r. 147 mln euro2. Obecnie w Maroku można kupić niewiele polskich towarów. Tymczasem może to być dla polskich przedsiębiorców doskonały rynek zbytu, zwłaszcza w kontekście zniesienia ceł na produkty przemysłowe i część produktów rolnych z UE, w tym polskich. Np. spożywany w Maroku kuskus jest wytwarzany w dużej części ze zboża sprowadzanego aż z Kanady. Dobre perspektywy mają także producenci wyrobów mlecznych, sera, słodyczy, cukru, mięsa wołowego, soków oraz przetworów owocowych i warzywnych. Rosnący marokański rynek stwarza także szanse sprzedaży maszyn i urządzeń, mebli, produktów chemicznych, sprzętu medycznego i telekomunikacyjnego oraz surowców i półproduktów dla różnych gałęzi przemysłu. ❂b] wykorzystanie Maroka jako „hubu” handlowego i usługowego: Afryka staje się interesującym rynkiem zbytu dla tanich, lecz dobrych jakościowo towarów made in Europe, np. z Polski. Maroko może być przyczółkiem do polskiej ekspansji na dalsze kraje kontynentu (wspólnie z lokalnymi firmami). Lokowanie w Maroku centrów zaopatrzeniowych, produkcyjnych, pośredniczących w handlu i przepływie usług między Europą, Afryką a Bliskim Wschodem (część tworzonego tam łańcucha handlu i dostaw) stwarza polskim producentom i handlowcom ciekawe możliwości. Podobną funkcję dla Maroka w środkowej, północnej i wschodniej Europie może pełnić Polska. Jest największym rynkiem regionu, świetnym miejscem transferowym na mniejsze rynki krajów skandynawskich, bałtyckich czy Grupy Wyszehradzkiej, ale także na Ukrainę i częściowo Rosję, choć w tym ostatnim przypadku Maroko prowadzi intensywną politykę bilateralną. LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 26 ❂c] ❂e] turystyka: według polskich źródeł w 2010 r. do Mazamówienia publiczne: plan rozwoju Maroka zakłaroka wyjechało 40–50 tys. osób, zdecydowanie mniej niż da realizację wielu projektów, w tym współfinansowanych do Tunezji czy Egiptu3. Polskim firmom Maroko stwarza z funduszy unijnych. Są to m.in. inwestycje w rozbudowę inmożliwości kreowania produktów turystycznych na bazie frastruktury portowej, drogi (w 2009 r. wybudowano w Mamarokańskiej oferty nie tylko dla rynku masowego (wy- roku 160 km autostrad), koleje (w tym szybka kolej łącząca poczynek, zwiedzanie), ale również dla turystyki eksklu- południe i północ kraju), wodociągi, oczyszczalnie ścieków, zywnej. Rozwojowi ruchu turystycznego sprzyja zarówno infrastrukturę energetyczną. Realizują je głównie firmy franbezpośrednie połączenie Warszawa – Casablanca (Royal cuskie i hiszpańskie, w mniejszym stopniu niemieckie, włoAir Maroc), jak i rozwój połączeń tanich linii lotniczych skie, angielskie, tureckie i chińskie. Dla polskich firm oznacza oraz rynku czarterów (otwarte niebo od 2006 r.). Dodat- to możliwość udziału w przetargach publicznych, zwłaszcza kowe możliwości stwarza tworzenie centrów kompetencji w sektorze energetycznym, telekomunikacyjnym, budowlanym i okołobudowlanym oraz powiązanych usługach – doi wymiana doświadczeń w zakresie obsługi klienta. radczych, informatycznych, badawczych (np. odwierty). inwestycje w obiekty turystyczne: rynek inwestycji w riady (tradycyjne marokańskie domy) jest opanowany Relacje gospodarcze między Polską a Marokiem są dalece przez inwestorów z Francji i południa Europy, nadal jed- niewystarczające. Jest to w dużej mierze efekt małego rozenak zakup takiej nieruchomości jest atrakcyjną alternatywą znania w możliwościach. Misje handlowe i targi w Maroku dla nieruchomości w rejonie Morza Śródziemnego. Rząd przyciągają niewielu polskich przedsiębiorców, dla większozachęca ponadto do rewitalizacji kazb (charakterystycz- ści z nich Maroko pozostaje głównie egzotycznym kierunne górskie pałace/zamki) z przeznaczeniem na turystykę. kiem turystycznym. Niska znajomość realiów nie sprzyja Maroko jest obecnie obszarem ekspansji sieci hotelowych rozwojowi bardziej aktywnej wymiany handlowej i zaawan(rozbudowuje się zwłaszcza oferta spa). Wyjątkową zachę- sowanych relacji mimo możliwości w różnych obszarach. tę stanowią ulgi podatkowe – właściciele obiektów tury- Tymczasem oba kraje mogłyby w większym stopniu pełnić stycznych są przez pierwszych pięć lat zwolnieni z podatku wobec siebie funkcje bram: Polska wobec Maroka – do ryndochodowego, a przez kolejnych pięć stawka podatku jest ków północno-wschodniej i środkowej Europy, Maroko dla zredukowana o połowę. Polski – do rynków afrykańskich. d] ❂ Rekomendacje THINKTANK: 1. Szersze spojrzenie polskich przedsiębiorców na możliwości stwarzane przez współpracę z Marokiem (od handlu po inwestycje). 2. W ykorz ystanie przez polskie firmy strategicznego położenia Maroka do wchodzenia na rynki zachodniej Afryki (i dalej): zwłaszcza z produktami value for money (europejska marka, niska cena). 3. W ykorz ystanie marok ańskie j wiz ji rozwoju hubu handlowego do tworzenia przez polskie firmy nowatorskich strategii włączania się w łańcuch ponadregionalnych dostaw. 4. Poz yc jonowanie się polskich firm jako doskonałego pośrednika w dostępie marokańskich produktów i usług do rynków Europy Środkowej, Północnej i Wschodniej. PRZYPISY 1. CGEM Vision 2020. Synthése de la vision et des principaux chantiers, 2011. 2. Dane Ministerstwa Finansów i Gospodarki Maroka: dane polskie się różnią – w 2010 r. obroty według strony polskiej wyniosły 222 mln euro, polski eksport do Maroka – 106 mln euro (Informator Ekonomiczny MSZ, 2011). 3. Według Krajowych i zagranicznych wyjazdów Polaków w 2010 r. (Polski Instytut Turystyki, 2010) do Tunezji wyjechało 150 tys. osób, a do Egiptu 300 tys. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 27 AUTORZY dr Małgorzata Bonikowska Partner Zarządzający THINKTANK Specjalizuje się w problematyce stosunków międzynarodowych i komunikacji społecznej. Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego, Akademii Teatralnej (historia kultury) i paryskiej Sorbony (historia i nauki polityczne), odbyła interdyscyplinarne studia doktoranckie w Polsce (Szkoła Nauk Społecznych Polskiej Akademii Nauk) i za granicą (międzynarodowa Szkoła Studiów Historycznych w San Marino) oraz prowadziła roczny program badawczy na Wydziale Nauk Politycznych Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku (stypendium Fulbrighta). W latach 1998–2001 kierowała Centrum Informacji Europejskiej w Urzędzie Komitetu Informacji Europejskiej. Przygotowała i realizowała rządowy Program Informowania Społeczeństwa o integracji Polski z UE oraz tworzyła sieć Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej. W latach 2001–2008 była ekspertem Komisji Europejskiej, szefem Programu Informacji i Komunikacji KE w Polsce, a potem w Bułgarii, przygotowującego te kraje do wejścia do UE. Współpracuje z Centrum Stosunków Międzynarodowych, jest doradcą w Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich oraz prezesem India EU Council. Paweł Rabiej Partner Zarządzający THINKTANK Specjalizuje się w problematyce innowacyjności i komunikacji oraz strategii konkurencyjnych w firmach i instytucjach publicznych. Zarządzał procesami restrukturyzacyjnymi, m.in. w branży medialnej. Kierował konsorcjum opracowującym i realizującym strategię komunikacji i informacji dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP przed wejściem Polski do Unii Europejskiej (działania informacyjne na rynek europejski oraz z wykorzystaniem innowacyjnych form komunikacji). Współpracował z samorządami w zakresie tworzenia strategii promocyjnych, m.in. strategii promocji Krakowa oraz strategii promocyjnej regionu Małopolski. Jest autorem analiz i prezentacji dotyczących strategii konkurencyjnych i marketingowych państw, miast i regionów. P O D Z I Ę KO WA N I A A U T O R SK I E DOSSIER Polska – Europa – Maroko powstało w efekcie wyjazdu studyjnego do Maroka w czerwcu 2011 r. Autorzy dziękują za pomoc w opracowaniu raportu następującym instytucjom i organizacjom: Ambasadzie Królestwa Maroka w Polsce, Ministerstwu Spraw Zagranicznych Maroka, Ministerstwu Gospodarki i Finansów Maroka, Ministerstwu Turystyki i Rzemiosła Maroka, Ambasadzie RP w Rabacie, Amadeus Institute w Rabacie, Generalnej Konfederacji Przedsiębiorstw Maroka (CGEM), liniom Royal Air Maroc. Specjalne podziękowania THINKTANK kieruje do Jego Ekscelencji pana Mohy Ouali Tagmy, ambasadora Królestwa Maroka w Polsce, a także do Jego Ekscelencji pana Witolda Spirydowicza, ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Maroku, pana Nabila Adhoghiego, dyrektora ds. Unii Europejskiej w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Maroka, pana Ikhlasa Amghara, kierownika departamentu ds. relacji z Unią Europejską w Ministerstwie Gospodarki i Finansów Maroka, pana Oliviera Deau, koordynatora ds. analiz w Amadeus Institute, panów Rachida Jdidiego, dyrektora ds. strategii i współpracy w Ministerstwie Turystyki i Rzemiosła, oraz Mohameda Alami Hassaniego – kierownika departamentu współpracy w Ministerstwie Turystyki i Rzemiosła, oraz pana Jaouada Benjellouna z CGEM (Generalnej Konfederacji Przedsiębiorstw Maroka). Dossier Polska – EUROPA – MAROKO W yd awc a : THINKTANK Sp. z o.o. ul. Mińska 25, 03-808 Warszawa A U T O R Z Y R A P O R T U : dr Małgorzata Bonikowska, Paweł Rabiej Koordy n ator wyd aw n i C Z Y: Anna Chyckowska W spółpr a c a : prof. Anna Dłużewska, Monika Szymańska P roje k t gr a ficz n y: Katarzyna Zbytniewska zdjęci a : d r Małgorzata Bonikowska, Paweł Rabiej, Thinkstock (str. 5, 6, 7, 9, 21, 26, IV okładka), pap (str. 5) SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o 28 Maroko jest otwarte na inspiracje. Przez ponad 1200 lat niezależnego państwa marokańskie dynastie starały się adaptować najlepsze wzorce płynące ze świata, nie naruszając zarazem obyczajów konserwatywnej ludności berberyjskiej. SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN LIPIEC 2011 D O S S I E R Po l s k a _ E u r o p a _ M a r o k o SPIS TREŚCI PEŁEN EKRAN