docPrzęśl chiĘska %PHEDRA SINICA 3TAPF. i inne gatunki z tego
download 
Reklamacja Transkrypt
Przęśl chiĘska %PHEDRA SINICA 3TAPF. i inne gatunki z tego
&ARMACEUTYCZNY0RZEGLD.AUKOWY COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. 0RZÃuLCHIÊSKA%PHEDRASINICA3TAPFIINNEGATUNKI ZTEGORODZAJUpCENNEEGZOTYCZNEROuLINYLECZNICZE ORAZPSYCHOAKTYWNEALKALOIDOWEUYWKI 0ROFDRHABNBIOL+RZYSZTOF*ÃDRZEJKO $RNBIOLIN+RZYSZTOF0AWEKO +ATEDRAI:AKAD"OTANIKI&ARMACEUTYCZNEJ I:IELARSTWA7YDZIAU&ARMACEUTYCZNEGOZ /DDZIAEM-EDYCYNY,ABORATORYJNEJgLSKIEGO5NIWERSYTETU-EDYCZNEGO W+ATOWICACH 7YSZA3ZKOA)NYNIERII"EZPIECZEÊSTWAI%KOLOGIIW3OSNOWCU Streszczenie Gatunki z rodzaju przęśl Ephedra od wielu tysięcy lat stosowane są w lecznictwie i zawarte w licznych farmakopeach narodowych świata. Główną substancją aktywną przęśli jest alkaloid efedryna. Związek ten działa ośrodkowo-pobudzająco, zaś obwodowo -sympatykotonicznie. Pobudza organizm zwiększając gotowość i chęć do pracy fizycznej oraz wysiłku psychicznego. W lekach, środkach homeopatycznych oraz suplementach diety efedryna stosowana jest najczęściej w postaci chlorowodorku Ephedrinum hydrochloricum. Surowcem pochodzącym z gatunków rodzaju Ephedra jest ziele przęśli Ephedrae herba oraz korzeń przęśli Ephedrae radix. W krajach europejskich nabycie efedryny najczęściej wymaga posiadania recepty, natomiast ziele przęśli dostępne jest bez ograniczeń. Długotrwałe zażywanie tego alkaloidu wymaga stałego zwiększania dawek w celu uzyskania podobnych efektów i może w ten sposób prowadzić do uzależnienia psychicznego. Przedawkowanie może powodować m.in. drastyczny wzrost ciśnienia krwi z zawałem serca włącznie. Efedryna wywołuje interakcje z glikozydami nasercowymi, z lekarstwami przeciwko astmie oraz inhibitorami MAO. Wzmocnione działanie tego alkaloidu obserwuje się również w połączeniu z kofeiną. W niniejszym artykule przedstawiono charakterystykę budowy morfologicznej przęśli, zasięg występowania ważniejszych gatunków, warunki ich uprawy, a także działania . farmakologiczne dzięki którym znajdują zastosowanie w alopatycznym lecznictwie oficjalnym oraz medycynie tradycyjnej oraz homeopatii. Dotyczy to ważniejszych, bardziej rozpowszechnionych i cenionych na świecie przedstawicieli rodzaju Ephedra. Abstract The species of Ephedra genus have been used in treatment and included in numerous national pharmacopoeias for ages. The main active constituent of ephedra is the ephedrine alkaloid. It stimulates the central nervous system and has sympathicotonic effects on the peripheral nervous system. It stimulates mentally and motivates to both physical and mental effort. Ephedrine is usually used in medicines, homeopathic remedies as well as dietary supplements in the form of ephedrine hydrochloride Ephedrinum hydrochloricum. The materials obtained from the species of the genus ephedra are ephedra herb Ephedrae herba and ephedra root Ephedrae radix. In European countries ephedrine is available on prescription, while the herb is available with no restrictions. Long-term use of this alkaloid can lead to mental addiction as the dose has to be steadily increased to produce required effects. An overdose may lead to a sudden rise in blood pressure with a heart attack. It has the potential for interactions with cardiac glycosides, asthma medicines and MAO inhibitors. The combination with caffeine can enhance the effects of this alkaloid. The article presents the morphology, the range of geographic distribution, crop conditions, pharmacological effects and the use of main representatives of Ephedra genus. Key words: Chinese ephedra, Ephedra genus, alkaloid, ephedrin, psychoaktiv substance Słowa kluczowe: Przęśl chińska, rodzaj przęśl, alkaloidy, efedryna, roślina lecznicza i psychoaktywna używka &ARMACEUTYCZNY0RZEGLD.AUKOWY ' Ö Przęśl chińska zaliczana jest do najstarszych psychoaktywnych roślin leczniczych wykorzystywanych w celach medycznych i rytualnych, a jej użycie można było udowodnić już neandertalczykom. Resztki tej rośliny (palafity) znaleziono w miejscach pochówku pochodzących sprzed około 30000 lat. Również kilku etnologów, w tym Christian Rätsch, postrzega ziele przęśli jako napój rytualny Zoroaster (Zaratusztra), ponieważ w wykopaliskach znaleziono na ołtarzach wanny z fermentacją przęśli. Odkopane resztki roślinne utwierdzają w przekonaniu, że napój „Haoma” przygotowywany przez wyznawców kultu ognia, warzony był z przęśli zmieszanej z makiem. Jeszcze dzisiaj w wielu kulturach ziele przęśli określane jest jako „huma”. W Peru jeden z gatunków Ephedra znany jest jako „pinku pinku”, w Chile zaś jako „pingo pingo”. W Tybecie od zawsze przęśl zawarta była w farmakopei, wspomnianej po raz pierwszy w dziele pochodzącym z roku 1653. Stosowano ją przede wszystkim w chorobach wątroby, a także w celu orzeźwienia. Znaleziska pochodzące z lat 1200 – 1450 wskazują, że również Indianie wyznający kult Caldwell-Cave wykorzystywali przęśl do celów rytualnych i medycznych, w chorobach jelit, jak również do przyrządzania herbaty działającej jak afrodyzjak [1]. W czasie, gdy wiedza o rytualnym napoju „Soma” zniknęła, ten „święty” napój sporządzany był z roślin zastępczych. Stosowano wówczas przede wszystkim przęśl, po- dobnie jak w przypadku peruwiańskiego napoju „Haoma”. W Himalajach Ephedra do dzisiaj nazywana jest „Somalata”, co znaczy roślina księżyca. Jak udowodniono, wyznawcy kilku kultów spalali też ziele przęśli jako mieszankę przy pochówku swoich zmarłych. Ziele pachnie jak lekko nadpalana gałązka jodły: aromatycznie i ziemiście [1]. Przęśl chińska w dalekiej przeszłości stosowana była jako środek medyczny przeciwko przeziębieniu, gorączce oraz jako lek przeciwastmatyczny. Jest oznaczona jako najstarsze lekarstwo świata, stosowane już od 5000 lat w tradycyjnej medycynie w Chinach i Indiach [2], wykorzystywali ją lekarze w Korei i Japonii, nieobca też była tybetańskim mnichom [3]. Inne źródła podają jej użycie nawet przed 6000 lat [1]. Różne gatunki Ephedra dziko rosnące w Mongolii były już wspominane w starych chińskich farmakopeach [4]. Około 1000 lat p.n.e. Rigveda pisze o przęśli: „Jako roztropny człowiek wziąłem łyk, który daje siłę, udziela bogom nieśmiertelności i wolności.” [2]. Chiny przez powszechne stosowanie ziela - do dzisiejszych czasów - są jego głównym dostawcą. Poza obszarem tego kraju Ephedra przetrwała jako ulubiona herbata sekty Mormonów i nazywana jest przez to również herbatą Mormonów [1] sporządzaną z gatunku E. nevadensis [5]. Chociaż w medycynie do dziś ciągle jest stosowana jako lekarstwo, to jednak jej znaczenie spada. Przede wszystkim stosowana jest jako pobudzający narkotyk oraz środek odchudzający i odbudowujący mięśnie [6]. Rodzaj przęśl Ephedra należy do podgromady nagonasiennych, klasy Gnetopsida i rzędu przęślowców Ephedrales, a w nim do rodziny przęślowatych Ephedraceae. Rodzaj Ephedra obejmuje około 65 gatunków. Do celów leczniczych wykorzystywane są głównie: przęśl dwukłosowa – Ephedra distachya L. (syn.: E. vulgaris Rich., E. gerardiana Stapf.), przęśl skrzypowata Ephedra equisetina Bunge (syn.: E. major Host), przęśl chińska – Ephedra sinica Stapf. (syn.: E. shennungiana Tang), przęśl średnia – Ephedra intermedia Scher. et Mey., E. procera Fisch. et Mey. [7, 8, 9, 10, 11, 12] Cztery główne gatunki Ephedra ujęte są w licznych farmakopeach narodowych świata. Znajdujemy zatem potwierdzenie ich praktycznego wykorzystania w oficjalnym lecznictwie alopatycznym. Dotyczy to: Ephedra distachya, E. equisetina, E. intermedia oraz E. sinica. Zastosowania lecznicze tych gatunków wykazano między innymi w farmakopeach: brytyjskiej, chińskiej, francuskiej, indyjskiej, japońskiej, koreańskiej, nepalskiej, rosyjskiej, szwajcarskiej, wietnamskiej, włoskiej i innych [10]. Nazwa rodzajowa Ephedra pochodzi z języka greckiego (ephedros) i w antyku oznaczała nazwę bezlistnej rośliny podobnej do situ, która rośnie na drzewach. W użyciu jest również narodowa nazwa Ma-Huang [4, 13], która w medycynie chińskiej odnosiła się nie tylko do przęśli chińskiej, ale również do innych gatunków z tego rodzaju [14]. i--p R¬ ¬p-7¥J|ª¬u|\|q|alA®yRo a- ¥yp¥ | iRJ-A-u¬q||J-yÔA-lÖ|yl¥ly¥7¥ l- http://131.152.161.2/bilder/39/x/3905.jpg Gatunki z rodzaju Ephedra mają pokrój miotlasto rozgałęzionych krzewów, płożących się po gruncie, wypro- COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. stowanych lub pnących. Niekiedy jako niskie drzewka dorastają do wysokości 5 m.. Pędy są obłe, cienkie, zielone, żółtozielone lub sine, z kolankowato zgrubiałymi i znacznie od siebie oddalonymi węzłami. Pędy w formie rózgowatych gałązek wyglądem zewnętrznym przypominają łodygi skrzypów. Liście przęśli są przeważnie zredukowane, w postaci skórzastych łuseczek pochwowato zrośniętych u nasady. Wobec silnego zredukowania liści jako asymilatorów funkcję przyswajania dwutlenku węgla (CO2) pełnią łodygi. Kwiaty niepozorne, rozmieszczone dwupiennie lub rzadziej jednopiennie, męskie posiadają 2 - 8 pręcików, żeńskie 1 zalążek otoczony w dolnej części mięsistą osłonką. Dojrzałe nasiona pokryte są żółtą lub czerwoną soczystą osłoną utworzoną ze zrośniętych i przekształconych przykwiatków, które u pewnych gatunków są skórzaste, rozrośnięte na szerokość i pełnią rolę aparatu lotnego [4, 15]. suchych. Występują na terenach stepowych, pustynnych i skalistych w górach środkowej Azji, na Kaukazie, Syberii Zachodniej, Krymie i Ukrainie, w rejonie Morza Śródziemnego, na atlantyckim wybrzeżu Francji [4, 7, 18]. Roślina rośnie w suchych regionach Chin, Indii, Mongolii, szczególnie zaś w prowincjach Jilin, Liaoning, w środkowej Mongolii, Hebei, Shanxi, Shaanxi, Henan [14, 19]. W uprawie są rzadko spotykane, przeważnie tylko w ogrodach botanicznych, w Polsce dziko nie rosną [15]. W niewielkich ilościach uprawiane są jedynie lokalnie w północnej Afryce, Hiszpanii i Ameryce Północnej [7]. Nasiona przęśli wysiewa się jesienią, zaś w kolejnym sezonie wegetacyjnym rośliny te powinny zostać wiosną lub jesienią luźniej rozsadzone w gruncie. Wymagają stanowisk nasłonecznionych oraz suchego podłoża, charakteryzującego się brakiem stałej wilgoci [13]. | ¤ |p}o |²qly¬ iRJ- lylA- www.farmakognozja. farmacja.pl/alkaloid/rosliny/ephed1_4.jpa Przęśle wykazują kilka cech morfologicznych i anatomicznych zbliżających je do roślin okrytonasiennych (Angiospermae). W ich drewnie występują naczynia (tracheje), ulistnienie jest równoległe, a nerwacja siatkowata. Kwiaty otacza okrywa kwiatowa (peryanthium), brak rodni, zaś gametofit jest bardziej zredukowany niż u innych nagonasiennych [12]. Większość gatunków z rodzaju Ephedra zawiera alkaloid efedrynę lub połączenia podobne do efedryny (pseudoefedryna). Europejskie i amerykańskie gatunki przęśli są wyraźnie łagodniejsze w działaniu niż azjatyckie [13]. Natomiast najsilniejsze wykazuje gatunek azjatycki tj. przęśl chińska (Ma-Huang) Ephedra sinica Stapf., ang.: Chinese ephedra, niem.: Meerträubel [13], franc.: Ephedra [7, 16, 17]. Wieloletnia roślina gatunku Ephedra sinica osiąga wysokość 30 - 60 cm, a swym wyglądem przypomina skrzyp Equisetum oraz janowiec Genista. Ma rozciągnięte, bladozielone rózgowate łodyżki, które są przeważnie bezlistne. Jej niepozorne kwiaty pojawiają się w okresie od marca do maja. Z nich rozwijają się mięsiste, czerwone szyszkowate owoce [13, 14]. #-ª-l®7l}¥|ªAGatunki z rodzaju Ephedra są charakterystyczne dla obszaru euroazjatyckiego, gdzie występują w formie dzikiej. Jako kserofity wykazują przystosowanie do siedlisk | ¡ p -p ® ®Ö²ql i Fªªª-®-l¥- lu-aR Rl®RJR -lqRiRJ-R« -oa Surowcem leczniczym jest ziele przęśli Ephedrae herba (Herba Ephedrae) [20], ang.: Ephedra stem, ma-huang, jap.: mao, kor.: mahwang [19], najczęściej w postaci młodych rózgowatych gałązek [13, 21], chociaż wielu autorów wskazuje również na inne organy rośliny. Dragendorff i Clarke wymieniają gałązki i kwiaty, Geßner liście, zaś Hager podaje ogólnie nadziemne, wegetatywne części rośliny. Według Thoms i Wehmer efedryna i pseudoefedryna znajdują się w kwitnących gałązkach [4]. Zbiór odbywa się przez cały rok, jednak przeważnie jesienią od sierpnia do października przed nastaniem mrozów [7, 13, 19]. W tym okresie rośliny przejawiają najwyższą koncentrację efedryny [1, 13]. Gałązki zbierane są z roślin czteroletnich, następnie cięte na kawałki o długości około 2 cm i suszone w miejscach przewietrzanych i zacienionych [7, 13, 20]. Gałązki są walcowate, żółtozielone, podłużnie, drobno bruzdowane, w węzłach znajdują się łuskowate liście. Nie mają zapachu, ich smak jest ostry i gorzki, swoisty [7], charakter ciepły [2]. Jednak tylko zielone gałązki, nie starsze, nadają się do pozyskiwania alkaloidu. Surowiec leczniczy dobrej jakości ma barwę jasnozieloną i zachowuje sztywność [19]. &ARMACEUTYCZNY0RZEGLD.AUKOWY | ` }®a|ª- R a-tÔ®pl iRJ- Jl -Ai¬-k-qp-q|lJ|ª¬ ¥|ªlRAoRJyRa|®ªlRq¥a- ¥yp}ªy-qR¸ÔA¬AiJ||J®-k o¥ ®Ö²q iRJ- http://www.awl.ch/heilpflanzen/ephedra/ index.htm Jako surowiec leczniczy - oprócz liści, wykorzystywane są również korzeń (radix ) Ephedrae radix . Korzeń ma smak ostry, charakter obojętny. Nie zawiera alkaloidów, lecz posiada inne ważne związki biologicznie aktywne. Późną jesienią korzenie zbiera się bez korzeni bocznych, po czym są myte i cięte na grube plastry oraz suszone podobnie jak liście. Korzeń zawiera związki azotowe (tyrozynobetaina zwana maokininą, ferulohistamina, efedradyna) oraz substancje polifenolowe (oligomeryczne procyjanidyny, m.in. efedranina A i mahuanina) [2, 4, 20]. Chociaż wszyscy przedstawiciele rodzaju Ephedra zawierają efedrynę, to jednak do produkcji środków leczniczych gatunki europejskie ze względu na jej niewielką koncentrację stosowane są bardzo rzadko. Bowiem przy ich użyciu konieczne byłoby pozyskanie podwójnej ilości surowca. Narkotyczny alkaloid ekstrahowany z ziela Ephedrae herba sprowadzany jest zwykle z Chin, i jak podaje Wasicky pochodzi on z gatunku Ephedra sinica Stapf. Narkotyk zwany jest Tsaopen-Ma-Huang pozyskuje się z młodych rózgowatych gałązek [4]. Do gatunków dostarczających surowców leczniczych zaliczanych do najbogatszych w składniki biologicznie /farmakologicznie/ aktywne oraz jednocześnie „najbardziej trujących” należą: Ephedra breana (Północne Chile), Ephedra helvetica (Szwajcaria), Ephedra equisetina (Hiszpania, Grecja), Ephedra nevadensis (Ameryka Północna), Ephedra trifurca (Meksyk) i przede wszystkim Ephedra sinica (Chiny) [1, 21]. Pozostałe gatunki przęśli o mniejszym wykorzystaniu i znaczeniu leczniczym to: E. torreyana, E. viridis (gatunki amerykańskie) oraz E. distachya, E. intermedia Schrenk, E. mahuang Lin, E. procera Fisch. et Mey. (gatunki azjatyckie) [3, 21]. ¥7 -yAoR-p ¬ªyR Ziele przęśli zawiera związki o charakterze fenyloalkiloamin grupy efedryny. Ich ogólna zawartość wynosi 0,1-3,0% [22, 23]. W skład tej grupy wchodzą L-efedryna C 10 H 15 NO (do 85%) i L-norefedryna oraz małe ilości D-efedryny, D-pseudoefedryny, D-norpseudoefedryny i metyloefedryny, przy czym związki szeregu L mają silniejsze działanie od związków szeregu D [7, 12]. Dla celów lecznictwa z przęśli izoluje się L-efedrynę, która jest jej głównym alkaloidem i przejawia największą aktywność. Alkaloid ten w stanie surowym po raz pierwszy wyizolował Jamanashi (1885) w chińskim narkotyku Ma-Huang. Podobne wyniki przedstawił Nagajoshi Nagai (1887 i 1892) i wprowadził nazwę efedryna [4], natomiast do lecznictwa związek ten wprowadzili w roku 1921 Ko Kuei Chen i Carl F. Schmidt [12]. Substancja ta posiada dwa asymetryczne atomy węgla. W związku z tym możemy mieć dwie pary enancjomerów: parę o układzie treo i układzie erytro. Pierwszy układ to efedryna, drugi – pseudoefedryna. Naturalna efedryna jest lewoskrętna [23]. Zawartość alkaloidów, w tym efedryny, różni się u poszczególnych przedstawicieli rodzaju Ephedra i zależy również od czasu zbioru [24]. W stosowanych gatunkach wynosi odpowiednio: przęśl skrzypowata 0,6-3,2%, ¬A '®} ¥p ¥-qy¬ R\RJ¬y¬ X w tym do 90% at}ªyRo ¥7 -yAol -p ¬ªyRo iRJ- L-efedryny, przęśl www.luskiewnik.strefa.pl/psychostyśrednia ok. 1,15% mulantia/¥Rlu-aRRiRJlyal\ i 30-40%, przęśl chińska do 1,31% i 80-85%. Inne źródła podają dla przęśli chińskiej zawartość alkaloidów w ilości nawet 3%, w tym 90% to L-efedryna. Na przestrzeni lat pojawiło się wiele nazw handlowych efedryny, m.in.: Senedrine, Kratedyn, Fedrin, Ephedrosan, Eciphin, Ephetonin [12]. Koncepcje naukowców na temat konkretnego gatunku rośliny, z którego pochodzi narkotyk o działaniu leczniczym są bardzo rozbieżne i dlatego w literaturze farmaceutycznej panuje jeszcze pewne zamieszanie. W wielu podręcznikach (np. Meyer Gottlieb-, Exp. Farma., 1935, s. 433) Ephedra vulgaris Rich. var. helvetica Hook et Thoms, uważana jest za roślinę, z której pochodzi narkotyk Ma-Huang, u innych zaś (np. Wehmer, Pflanzenstoffe, 1929, t. I, s. 523, t. II, s. 1286; tom uzupełniający, 1935, s. 80) Ephedra intermedia Schnk. var. tibetica Stapf., E. equisetina Bunge i inne. Również berlińska dysertacja, której autorem był Tang Teng-Han (1929), potwierdziła wyniki niektórych z wcześniejszych prac na temat efedryny, dostarczając jednocześnie dalszej literatury dotyczącej tego zagadnienia [4]. O stwierdzeniu L-efedryny i innych form tego alkaloidu w Ephedra vulgaris Rich. var. helvetica Hook et Thoms, wspominał także Wolfes (1930). Natomiast Wasicky (1932) podaje, że sprowadzany z Chin narkotyk Mupen-Ma-Huang pochodzi z Ephedra equisetina Bunge, podczas gdy narkotyk Tsaopen-Ma-Huang pozyskiwany jest z Ephedra sinica COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. Stapf. lub Ephedra Shennungiana Tang, europejskiego towaru importowanego [4]. Wyizolowana z ziela przęśli efedryna w lecznictwie stosowana jest w postaci chlorowodorku Ephedrinum hydrochloricum [20], obecnie otrzymywanego syntetycznie i działającego dwa razy słabiej od naturalnej efedryny [22, 23]. Występuje on pod różnymi synonimami i nazwami handlowymi jak: Efedryny chlorowodorek, Ephedrini hydrochloridum, L-(-) Ephedrine hydrochloride, Efedrina clorhidrato, Ephedrin hydrochlorid, phenylmethylaminopropanolum; chlorowodorek L (-)-erytro-i-fenylo-2metyloaminoipropanolu-1 [12]. Alkaloid w formie czystej ma postać bezbarwnych kryształów lub białego krystalicznego proszku o gorzkim smaku, bez zapachu oraz o temperaturze topnienia 217-220oC. Efedryna jest wrażliwa na światło, dlatego pod jego wpływem ciemnieje. Jest łatwo rozpuszczalna w wodzie (3,5 cz.) oraz alkoholach (w spirytusie 7 cz.) i trudno rozpuszczalna w chloroformie, zaś nierozpuszczalna w eterze i parafinie. Wodne roztwory mają odczyn obojętny lub lekko kwaśny (pH 50 mg/ml 4,5-6,0) [12, 25]. Chlorowodorek efedryny sklasyfikowany jest jako produkt szkodliwy. Działa po połknięciu, natomiast podczas ogrzewania, powyżej temperatury 181 ºC wydzielają się szkodliwe dla zdrowia opary. Po zanieczyszczeniu skóry oraz oczu działa lekko drażniąco. W działaniu ogólnoustrojowym powoduje skurcze, wzrost ciśnienia krwi, mdłości i duszności oraz prowadzi do zakłócenia funkcjonowania nerek. Stosowany może być wyłącznie w recepturze aptecznej jako środek psychotropowy [25]. Działanie efedryny jest podobne do występującej w organizmie adrenaliny [6]. Działa ona słabiej, za to dłużej i wolniej. Natomiast ośrodkowy układ nerwowy pobudza silniej niż adrenalina [12]. Efedryna w przeciwieństwie do endogennej adrenaliny nie ulega rozkładowi w układzie pokarmowym [22, 26]. ®l-t-yl-\-u-p|q|alA®yR®Ö²ql o-p||²qly¬¬Ai|-p ¬ªyRo llqylR|7¥J®-oÔARo Efedryna to związek adrenergiczny, uwalniający noradrenalinę. Zwęża obwodowe naczynia krwionośne skórne oraz jelitowe podnosząc ciśnienie krwi, natomiast rozszerza drogi oddechowe, głównie tchawicę i oskrzela [12, 14, 22]. Działa ośrodkowo-pobudzająco, a obwodowo - sympatykotonicznie. Hamuje ruchy perystaltyczne jelit. Silnie pobudza ośrodkowy układ nerwowy, ośrodki wegetatywne, zwłaszcza ośrodek naczynioruchowy i oddechowy. Pobudza czynności serca poprzez zwiększenie siły skurczu mięśnia sercowego oraz przyspieszenie akcji serca. Zwiększa napięcie mięśni, wydolność fizyczną, zdolność postrzegania i zapamiętywania oraz ułatwia kojarzenie zdarzeń i zapamiętanych informacji [5, 6, 9, 26]. Pobudza psychicznie, zwiększa gotowość i chęć do pracy fizycznej oraz aktywności psychicznej. Efedryna działa również jak afrodyzjak. Jako surowiec afrodyzjakalny (Remedia aphrodisiaca) pobudza wzwód prącia i łechtaczki, wydłuża czas erekcji, zwiększa odbiór doznań seksualnych, oraz wzmaga i wydłuża skurcze ejakulacyjne (podczas wytrysku nasienia) [12]. Kurczy zwieracz pęcherza moczowego hamując jego opróżnianie. Zastosowana miejscowo na skórę i błony śluzowe zwęża naczynia krwionośne, co jest wykorzystywane przy leczeniu kataru [14], trądziku różowatego (Acne rosacea) oraz teleangiektazji (na skórę), zwłaszcza w połączeniu z flawonoidami. Po podaniu dożylnym podnosi ciśnienie krwi na około 20 minut. Po podaniu podskórnym zwiększa pojemność minutową serca przy mniejszym wzroście ciśnienia krwi. Znosi skurcze mięśni gładkich oskrzeli i jelit, rozszerza źrenice [5, 12, 26, 27]. Efedryna stymuluje spalanie tłuszczu dając nadwyżki energii [6] oraz wykazuje działanie przeciwgorączkowe antipyreticum, napotne diaphoreticum i żółciopędne holagogum [2]. Przedawkowanie efedryną wywołuje drżenie i ból mięśni, drgawki, motoryczny niepokój, częstoskurcz, bezsenność, gonitwę myśli oraz pocenie się [12, 13]. +- ||ª-ylR Ze względu na działanie efedryna stosowana jest w zapaściach, stanach podciśnienia, nieżytach jamy nosowogardłowej, w obrzęku Quinckego, w starczej rozedmie płuc, w myasthenia gravis. W latach 40, 50 i 60 XX wieku stosowano ją przy kolce jelitowej oraz profilaktycznie w narkozie i znieczuleniu lędźwiowym [12]. Z powodu działania rozluźniającego w narządach oddechowych, stosowana jest również jako lekarstwo przeciwko astmie [6] i chorobom płuc [19], zaś dzięki podwyższaniu ciśnienia tętniczego krwi (skurcz naczyń oporowych) wykorzystywana w leczeniu niedociśnienia [26]. Ponadto w napadowej senności, moczeniu nocnym, intoksykacji narkotykami, barbituranami, alkoholem oraz przy katarze siennym [3]. W wielu krajach przęśl znana jest jako środek odchudzający. Powoduje zmniejszenie uczucia głodu i apetytu oraz spala rezerwy tłuszczu. Jest przez to jednym z najstarszych legalnych środków energetyzujących i stanowi bazę do produkcji mieszanek z innymi substancjami roślinnymi (np. guarana, kofeina, magnez, minerały i witaminy), jako „Herbal Energizer” lub „Herbal XTC” (np. Xtenzion, Ultra-Boost i Stacker) [6, 24]. Ziele przęśli zawarte jest w kilku środkach homeopatycznych (np. Ephedrae herba recens-w chorobie Basedowa) oraz stanowi składnik mieszanek ziołowych stosowanych głównie w krajach azjatyckich [20]. Efedryna natomiast wchodzi w skład kilku środków przeciwko przeziębieniu [14], działa przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo [2], m.in. hamuje rozwój wirusów grypy, zmniejsza obrzęki, szczególnie towarzyszące zewnętrznym czynnikom patogennym [19]. Wpływa na regulację temperatury ciała poprzez efekt napotny, który może się nasilać w wysokiej temperaturze otoczenia. Po wstrzyknięciu efedryny podskórnie, nie obserwuje się nasilenia miejscowego efektu napotnego, dlatego przypuszczalnie działa ona centralnie [19]. Odwar z gałązek stosuje się w przeziębieniach, zwłaszcza z dreszczami i z bólem głowy, w katarze siennym, w kaszlu, w astmie i w osłabieniu nerek [2]. Przy astmie stosuje się świeże ziele lub przygotowane z miodem [19]. Do dzisiaj rosnący również w Himalajach gatunek Ephedra gerardiana jest w okresie zimy stosowany w postaci proszku do wciągania nosem jako &ARMACEUTYCZNY0RZEGLD.AUKOWY środek ułatwiający oddychanie. Jest również składnikiem specyfiku o działaniu wzmacniającym oraz eliksiru młodości. Ponadto ma znaczenie gospodarcze, bowiem wykorzystywany jest jako ważny pokarm zimowy dla kóz i jaków [1, 2]. W Rosji Ephedrae herba conc. stosowany jest jako środek moczopędny i wzmagający perystaltykę jelit [4]. Korzeń przęśli stosowany jest zewnętrznie w postaci okładów w nadmiernym poceniu i poceniu nocnym, zwłaszcza w Chinach [20]. dzo różniące się działania na organizm opisano jako herbaty, która–wyostrza zmysły, wzmaga czujność, stymuluje, euforyzuje czy też pobudza afrodyzjakalnie. Należy jednak pamiętać silna herbata może także wywoływać halucynacje. Według badań [6, 24] objawy takiego działania pojawiają się po upływie około 30-60 minut po jej spożyciu oraz po upływie 20-40 minut po zażyciu w formie kapsułek, które utrzymują się 6 do 10 godzin, a czasem dłużej. ®RAlªªp-®-yl-lJ®l-t-yl-ylR|¸ÔJ-yR Obecne regionalne zastosowanie Ephedra sinica w obszarze jej występowania [1]: Ayurveda Herbata: przy przeziębieniach, kaszlu, zapaleniu oskrzeli, astmie, artretyzmie Nepal Tonik: przeciw astmie, katarowi siennemu, chorobom dróg oddechowych Tybet Herbata: na odmłodzenie Przecier: choroby krwi Efedryny nie należy podawać osobom chorym na: nadciśnienie, nadczynność tarczycy, zaburzenia rytmu pracy serca, częstoskurcz, zaburzenia przekrwienia, cukrzycę, przy problemach z krążeniem, w bezsenności, w okresie ciąży oraz przy uprawianiu sportu wyczynowego. Przęśl może wywoływać również niepożądane efekty w połączeniu z innymi lekarstwami. Nie powinna być podawana równocześnie z glikozydami nasercowymi, z lekarstwami przeciwko astmie lub inhibitorami MAO (monoaminooksydazy) [6, 12, 13]. Inhibitory MAO (np. harmina, harmalina) wzmacniają i przedłużają działanie przęśli, powodując silne obciążenie dla układu krążenia [1, 24]. Wzmocnione działanie efedryny obserwuje się również w połączeniu z kofeiną. Chiny Herbata: przy katarze siennym, astmie, zapaleniu oskrzeli | ^ ªl- l |ª|A iRJ- Jl -Ai¬- http://www.awl.ch/ heilpflanzen/ephedra/index.htm -ªpll¥®-qR¸ylRylR Maksymalna dawka jednorazowa efedryny wynosi 50 mg, zaś dawka terapeutyczna 10-30 mg. Obecnie efedryna podawana jest doustnie w postaci tabletek i kropli oraz przez nos w postaci aerozoli i kropli [12]. Jest stosowana również w kroplach do oczu [23]. Dawniej aplikowano ją również pozajelitowo. W pokrzywce pokarmowej u dzieci podawana jest doustnie [12]. Jednorazowa, dopuszczalna dawka przęśli w Chinach wynosi 6g, a w Wielkiej Brytanii 600 mg [2]. Działanie dawki zależy m.in. od ciężaru ciała. U kobiet ze względu na mniejszą wagę ciała działanie tej samej ilości efedryny może być silniejsze niż u mężczyzn [24]. Przęśl często zażywa się w postaci naparu, którego bar- | R®ql yRÖJ¬®Ôp-ulpªl- |ª¬ul¥iRJ-lyk RuRJl-http://131.152.161.2/bilder/27/x/2769.jpg COPYRIGHT'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33. Ze względu na wyraźny wzrost sprawności organizmu po zażyciu tego alkaloidu, połączone jego działanie z alkoholem może być niebezpieczne. Często osoby zażywające mogą nie zauważyć działania alkoholu. Wówczas pomimo poczucia trzeźwości, we krwi może znajdować się już około 2 promili alkoholu. Zjawisko takie jest mocno obciążające dla wątroby i nerek oraz może spowodować silne odwodnienie organizmu [24]. Kompetentne, lokalne władze i służby medyczne państw w których powszechnie dostępne są produkty spożywcze, zwłaszcza napoje, zawierające dodatek efedryny ostrzegają przed nadużywaniem takich produktów czyli różnych używek (min. napoje – w postaci herbat, płynów orzeźwiających, kapsułek z substancjami nie należącymi do leków). W wielu przypadkach bowiem obserwuje się ich działania uboczne: bezsenność, motoryczny niepokój, drażliwość, bóle głowy, nudności, wymioty, zaburzenia przy zatrzymywaniu wody i zaburzenia rytmu pracy serca. W odosobnionych przypadkach prowadzi to do drastycznego wzrostu ciśnienia krwi, apopleksji lub zawału serca ze skutkiem śmiertelnym [14]. Efedryna działa pobudzająco na układ współczulny bezpośrednio na receptory α-adrenergiczne i β-adrenergiczne oraz pośrednio poprzez uwalnianie noradrenaliny z zakończeń nerwowych. Przy powtarzanym podawaniu występuje zjawisko tachyfilaksji. Każda następna dawka podawana w krótkim czasie powoduje mniejszy skutek farmakologiczny [26]. Ponieważ tolerancja organizmu wzrasta a uzyskanie podobnych efektów wymaga zażywania coraz większych dawek, długotrwałe stosowanie może prowadzić do uzależnienia psychicznego [14, 24, 26]. Ponadto częste używanie, a w konsekwencji stałe zwiększanie dawek powoduje negatywne działania uboczne takie jak: uczucie trwałego zmęczenia i przygnębienia, zaburzenia snu, wzmożone pocenie się, problemy z krążeniem [1, 24]. Efedryna chemicznie jest bardzo podobna do amfetaminy [6], dlatego jej zażywanie może powodować pozytywny wynik testu na obecność amfetaminy [24]. | Öy|²ÉlRa¥q-AoR-ªyR W Stanach Zjednoczonych dostępne są bez ograniczeń suplementy diety (Dietary Supplement) zawierające ziele przęśli, sprzedawane jako środek wyszczuplający, anaboliczny, obniżający apetyt, przeciw katarowi siennemu, podnoszący sprawność organizmu oraz jako afrodyzjak. Prowadzone w tym kraju badania wskazują, że przedawkowanie i niewłaściwe stosowanie inhibitorów MAO może w konsekwencji prowadzić do śmierci. W USA znana jest również mocno skoncentrowana przęśl jako „Cloud9” lub „HerbalEcstasy” [1]. Również w Niemczech, Holandii i Austrii dostępne są podobne suplementy diety o działaniu wyszczuplającym oraz podnoszącym sprawność organizmu [1, 14]. W Niemczech zażycie produktów zawierających efedrynę nie pozwala na prowadzenie pojazdów. Efedryna znajduje się też w rejestrze środków dopingowych Niemieckiego Związku Sportowego oraz Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego [14] i często używana jest jako środek dopingujący [22, 26]. Przęśl stosowana jest również jako naturalny „Red-Bull”, który powoduje bezsenność, natomiast jako środek pobudzający sprzyja wzmożonej aktywności seksualnej. Obecnie, z powodu udokumentowanego niebezpiecznego działania farmakologicznego efedrynowych wyciągów z przęśli i wobec pojawiania się również licznych niepożądanych efektów fizjologicznych po ich zażyciu (np. w postaci suplementu diety), a nawet odnotowanych przypadkach śmiertelnych, alkaloidy te odgrywają w lecznictwie jedynie podrzędną rolę. Niemiecki Instytut Federalny Ochrony Zdrowia Konsumenta i Weterynarii oraz Instytut Federalny Lekarstw i Produktów Medycznych ostrzegają przed produktami zawierającymi przęśl, po tym jak w USA rozpoznano co najmniej 10 wypadków śmiertelnych w związku z suplementami diety zawierającymi Ephedrae herba [14]. Administracja Food and Drug (FDA) Stanów Zjednoczonych, będąca kompetentną władzą do rejestrowania leków i kontroli żywności, zapowiedziała wkrótce zakazanie sprzedaży wszystkich produktów zawierających alkaloid efedrynę. Dotyczy to więc wszystkich preparatów, które zawierają części rośliny z gatunku przęśl chińska, szczególnie ziele przęśli Ephedrae herba i produkowane z niego ekstrakty. W uzasadnieniu podano niebezpieczeństwo dla zdrowia wynikające z niekontrolowanego przyjmowania preparatów zawierających efedrynę, a objawiające się zawałem serca i udarem mózgu [28]. Dla Szwajcarii i wielu innych krajów europejskich przytoczona decyzja FDA nie ma żadnych konsekwencji. W Europie rynek roślin leczniczych regulowany jest zupełnie inaczej. Preparaty zawierające przęśl względnie efedrynę, zawsze były już sprzedawane na podstawie recepty. W USA praktycznie nie zarejestrowano żadnego fitoterapeutyku (preparatu leczniczego pochodzenia roślinnego). Są one sprzedawane jako suplementy diety, w znacznym stopniu wyłączone spod kontroli jaką stosuje się przy lekach. W Szwajcarii i w większości innych krajów europejskich fitoterapeutyki, których skuteczność jest znana, muszą być podobnie jak chemioterapeutyki zarejestrowane przez odpowiednie urzędy - agendy ministerialne danego państwa. Dzięki temu, podobnie jak w przypadku leków syntetycznych preparaty lecznicze o roślinnej proweniencji mają zagwarantowaną jakość i skuteczność a pacjenci-bezpieczeństwo. Dlatego też podkreśla się, że ten europejski system stosowania fitoterapeutyków w odniesieniu do bezpieczeństwa korzystania z lekarstw, także w dobie globalizacji, powinien zostać bezwarunkowo zachowany [28]. W przeszłości od czasu do czasu lekarze przepisywali mikstury zawierające przęśl jako środek skuteczny przeciw astmie lub do ogólnej stymulacji organizmu. Dzisiaj natomiast w Europie Ephedra sinica ma znaczenie drugorzędne, również wśród specjalistów terapeutów medycznych zorientowanych na fitoterapię, i traktowana jest jako medycznie nieprzydatna. Służy raczej jako surowiec przemysłowy do wyrobu L-efedryny, choć w krajach z których pochodzi ma jeszcze pewne znaczenie lecznicze [7]. W Europie do leczenia odpowiednich dolegliwości stosowane są bardziej nowoczesne leki, po części pochodne efedryny, których stosunek korzyści do ryzyka stosowania jest istotnie lepszy niż przy Ephedra sinica [28]. Wykorzystywanie ekstraktu z przęśli chińskiej objęte jest zakazem m.in. w Australii, Kanadzie, Estonii, Finlandii, Irlandii, Holandii, Nowej Zelandii, Norwegii, USA i na Węgrzech [6]. &ARMACEUTYCZNY0RZEGLD.AUKOWY Piśmiennictwo (wybór): 1. 2. www.wurzelwerk.at/thema/kraeuterkistl08.php Zielińska E.: Księga zielarska. Wydawnictwo FOX s.c. Wrocław 1997. 3. Sarwa A.: Wielki leksykon roślin leczniczych. Książka i Wiedza. Warszawa 3001. 4. www.henriettesherbal.com/eclectic/madaus/ephedra.html 5. Duke J. A.: Handbook of Medicinal Herbs. CRC PRESS. Boca Raton-London-New York-Washington 3002. 6. www.azarius.at/smartshop/energy/energy_herbs/ephedra_extract/ 7. Rumińska A., Ożarowski A. (red.): Leksykon roślin leczniczych. PWRiL. Warszawa 1990. 8. Schilcher H., Kammerer S. Leitfaden Phytoterapie. Urban & Fischer Verlag München-Jena 3000. 9. Capasso F. i wsp.: Phytoterapy.-A 14 . Quick Reference to Herbal Medicine. Springer Berlin-Heidelberg-New York-Hong Kong-London-Milan-Paris-Tokyo 10. Jędrzejko K., Klama H., Żarnowiec J. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Redakcja naukowa Krzysztof Jędrzejko. Śląska Akademia Medyczna w Katowicach. Katowice 1997. 11. Jędrzejko K. Medicinal plants and herbal materials in use in Poland: a check list. Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych w Polsce. Śląska Akademia Medyczna w Katowicach. Katowice 2001. 12. Różański H.: Środki roślinne stosowane w leczeniu układu nerwowego cz. IV. Z nami zdrowiej – magazyn dla farmaceutów. 3007, 4: 11-12 13. www.heilkraeuter.de/lexikon/ephedra.htm 14. www.heilpflanzen-suchmaschine.de 15. Szweykowscy A, J.: Słownik botaniczny. Wiedza Powszechna. Warszawa 1993. 16. Anioł-Kwiatkowska J.: Wielojęzyczny słownik florystyczny. Wydawnictwo UW. Warszawa 3003. 17. Sou-Ping. Chinese Materia Medica. Chemistry, Pharmacology and Applications. Harwood Academic Publisher. Amsterdam 1998. 18. www.giftpflanzen.com/ephedra_distachya.html 19. Materia Medica-Chińska Farmakopea Ziołowa: 442444 20. Strzelecka H., Kowalski J. (red.): Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. PWN. Warszawa 2000. 21. Podbielkowski Z., Sudnik-Wójcikowska B.: Słownik roślin użytkowych. PWRiL. Warszawa 2003. 22. Kohlmünzer S.: Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2003. 23. www.farmakognozja.farmacja.pl/alkaloid/4efedryn. html 24. www.suchtzentrum.de/drugscouts/dsv3/stoff/ephedrin. html 25. www.pharma-cosmetic.com.pl/index.php?strona,doc,pol,glowna,0,0,175,1,0,ant.html 26. www.pl.wikipedia.org/wiki/Efedryna 27. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (red. nauk.): Fitoterapia i leki roślinne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2007. 28. www.smgp.ch/medien/medizf/2004/01/0107d.html
