WOS. Po prostu. Podręcznik elektroniczny dla ucznia. Szkoły

Transkrypt

SZKOŁY
PONADGIMNAZJALNE
zakres podstawowy
Po prostu
WOS
WO
w ćwic S
zen
on iach
Wiedza o społeczeństwie
line
O erta
sklepf.w
:
sip.pl
Podręcznik
ęcznik
Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
694525, sklep.wsip.pl
Sz
Autorzy: Marek Grondas, Janusz Żmijski
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do
wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania wiedzy o społeczeństwie, na podstawie
opinii rzeczoznawców: dr. Karola Łopateckiego, dr. Romana Smolskiego, dr Gabrieli Olszowskiej.
Zakres kształcenia: podstawowy.
Etap edukacyjny: IV.
Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne.
Rok dopuszczenia: 2012.
________________________________________________________________________________________________
Numer ewidencyjny w wykazie wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 531/2012
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.
Warszawa 2013
Wydanie I
ISBN 978-83-02-13351-0
Rysunki: Anna Pyrzyńska-Piłat
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Elżbieta Zarzycka
Opracowanie kartograficzne: Adrian Bergiel
Redakcja językowa: Anna Kapuścińska, Mirella Hess-Remuszko
Redakcja techniczna: Jolanta Dąbrowska
Projekt okładki: Paweł Rafa
Projekt graficzny: Katarzyna Trzeszczkowska, Artur Hanc
Strony działowe i infografiki: Joanna Plakiewicz
Fotoedycja: Natalia Marszałek, Ignacy Składowski
Skład i łamanie: Rafał Wójtowicz
Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe
Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego
programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS
wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach
i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania
z Google Play).
Pomoc techniczna: [email protected]
Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem
dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96
Tel.: 22 576 25 00
Infolinia: 801 220 555
www.wsip.pl
Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują.
Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki
Sz
SPIS TREŚCI
3
I . M Ł O DY O BY WA T E L W U R Z Ę D Z I E
1
2
3
4
Obywatelstwo polskie i unijne. Udział w wyborach
Załatwianie spraw w urzędach – dowód osobisty, paszport, prawo jazdy, rejestrowanie pojazdu
Prawo do informacji publicznej i jego realizacja
Kiedy nie zgadzasz się z decyzją urzędu
Lekcja podsumowująca: Młody obywatel w urzędzie
8
16
22
30
40
I I . P R AW O I S Ą DY
5
6
7
8
9
10
Normy prawne i inne normy postępowania
Prawo. Podstawowe zasady prawa. Zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów
Gałęzie prawa. Kodeksy
Źródła prawa. Budowa normy prawnej. Wyszukiwanie i interpretowanie aktów prawnych
Proces karny
Proces cywilny. Mediacje sądowe
Lekcja podsumowująca: Prawo i sądy
44
52
60
68
78
86
96
III. BEZPIECZEŃSTWO
11 Zadania prokuratury i policji. Uprawnienia policjantów i innych służb porządkowych
12 Przestępczość. Zasady unikania zagrożeń i bezpiecznego zachowania się w sytuacji zagrożenia
13 Odpowiedzialność nieletnich za popełnienie przestępstwa. Przepisy dotyczące dostępności
alkoholu, papierosów oraz narkotyków
Lekcja podsumowująca: Bezpieczeństwo
100
110
118
128
I V. P R AWA C Z Ł O W I E K A
14
15
16
17
18
19
132
138
146
152
158
162
168
Czym są prawa człowieka?
Historia praw człowieka
Katalog praw i wolności człowieka
Najważniejsze dokumenty praw człowieka
Prawa i wolności człowieka w Konstytucji RP
Prawa dziecka
Lekcja podsumowująca: Prawa człowieka
V. O C H R O N A P R AW I W O L N O Ś C I C Z Ł O W I E K A
20
21
22
23
Ochrona praw i wolności człowieka w Polsce
Konstytucyjni rzecznicy praw człowieka
Międzynarodowa ochrona praw człowieka
Gdzie i dlaczego prawa człowieka są wciąż naruszane?
Lekcja podsumowująca: Ochrona praw i wolności człowieka
172
180
186
196
204
VI. UCZĘ SIĘ, PR ACUJĘ, PODRÓŻUJĘ
24 Prawa i obowiązki ucznia
25 Młodzi Polacy podróżują oraz uczą się w kraju i za granicą
26 Młodzi ludzie pracują w Polsce i krajach UE
Lekcja podsumowująca: Uczę się, pracuję, podróżuję
208
216
228
238
Sz
4
Jak korzystać z podręcznika
PODRĘCZNIK SKŁADA SIĘ z sześciu dużych bloków tematycznych – działów. Każdy z działów
podzielony jest na rozdziały odpowiadające jednostce lekcyjnej. Rozdział zawiera: tytuł i numer
lekcji, wprowadzenie, tekst autorski, tekst źródłowy, słowniczek (wyjaśnienie trudniejszych
pojęć), ciekawostki (Czy wiesz, że...), treści poszerzające ważniejsze zagadnienia (Dowiedz się
więcej), treści nawiązujące do wiedzy z gimnazjum (To już wiesz), ilustracje z podpisami
i poleceniami, schematy, diagramy, mapy, infografiki przybliżające wybrane zagadnienia,
blok zestawiający najważniejsze treści (Zapamiętaj), zadania oraz literaturę dla ucznia (Sięgnij
do źródła).
Ilustracja z podpisem
i poleceniem
Tytuł i numer
lekcji
Wypowiedzi
sławnych ludzi
Wyjaśnienie
trudniejszych pojęć
Wprowadzenie
do tematu
Ważne
w tym akapicie
Odesłanie do elektronicznego
zeszytu ćwiczeń
Sz
5
Infografika przybliżająca
wybrane zagadnienia
Tekst autorski
Zestawienie
najważniejszych
treści
Zadania
Treści nawiązujące
do wiedzy
z gimnazjum
Treści poszerzające
ważniejsze zagadnienia
Literatura
dla ucznia
Tekst źródłowy
Ciekawostka
Sz
i
ni
U
t o iej
ta sk
ak pej
Tr uro
E
w urzędzie
P
ie
en ej
el n
zi icz
y
ud bl
jn
o u
cy
k ip
ra
se cj
io ma d nist
wn for
są mi
in
ad
bi
ne
er
ny
e
tu
we
ie
rn
en o
ta
do
ck
m ieg
zą
en
en
r
rla sk
o
m
yd
Pa pej
m
rla
ez
sa
do uro
pr
pa
E
BI
yj
w
kó
os
a
a
ni
ni
ni
i w
ła
ci
wa
oś
rg
po go
wo
e
a
n
d
o
stę jn
o
yj
sk
tw
po cy
ie
nc
ie
ic
n
ks tra
da ta
an
zn
d
de is
da
sa ns
n
ła
ec
ła
Ko dmi
za wui
rz
sk
sk
a
d
ty
ne
yn
cz
is
c
)
y
)
a
ra
ki
d
ob
go
st
dz
az stw
os y)
ó
j
j e d we
t
d min
o aro o)
re rzą to
o r ew
j
t
g
d (u wia
wó d g
aw d s we
z p wo
s
d
do rzą
pr rzą iato
w ó d u po
p a rzą
(u
(u ow
d o j a z t wa
(u
p
p o taros
s
wybory
formy
uzyskiwania
informacji
publicznej
Załatwianie
spraw
w urzędach
Młody obywatel
wyrabianie
kontakty
dokumentów z urzędami
Udział
w
wyborach
prawo
wyborcze
Prawo
do publicznej
informacji
Obywatelstwo
Ustawa
o informacji
publicznej
obywatelstwo
unijne
a
e el
ni at
na y w
uz ob
za
o
ne w
ój elst
dw at
po y w
ob
wa
st
ta el
ra at
ut y w
ob
i
w
kr
o
aw
pr
i
em
zi
o
aw
pr
RP
ja
uc
tyt
ns
Ko
ja
ac
liz
ra
tu
na
ja
ac
tri
pa
re
obywatelstwo
polskie
Sz
I
Młody
obywatel
w urzędzie
Sz
8
1
Obywatelstwo
polskie i unijne.
Udział w wyborach
Obywatel państwa
polskiego jest również
obywatelem Unii
Europejskiej. Znaczy to,
że podlega prawu obu
tych wspólnot, a zarazem
jest przez to prawo
chroniony. Przysługują
mu uprawnienia oraz
ciążą na nim obowiązki
określone w Konstytucji RP
i innych państwowych
aktach prawnych
oraz w Traktacie
o Unii Europejskiej
i rozporządzeniach UE.
Sprawdź w Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej
(rozdz. II), jakie uprawnienia
i świadczenia przysługują
ci z tytułu posiadania
obywatelstwa polskiego.
OBYWATELSTWO
– przynależność
państwowa jednostki,
która jako obywatel
danego państwa
jest z nim związana
określonymi prawami
i obowiązkami.
OBYWATEL, OBYWATELSTWO
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej szeroko opisano, w których obszarach mają być chronione interesy każdego obywatela i jakie uprawnienia
mu przysługują. Kilkadziesiąt artykułów określa prawa odnoszące się do
różnych dziedzin życia. Są to: prawa i wolności osobiste, prawa polityczne,
społeczne, ekonomiczne i kulturalne. Wiele z nich znasz już z lekcji wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum. Natomiast obowiązków obywatelskich
jest niewiele. Zapisano je w pięciu zaledwie artykułach ustawy zasadniczej
(art. 82–86). Są to:
wierność Rzeczypospolitej Polskiej;
przestrzeganie obowiązującego prawa;
ponoszenie świadczeń i ciężarów na rzecz państwa, w tym płacenie podatków;
obrona ojczyzny;
dbałość o środowisko naturalne.
NABYWANIE OBYWATELSTWA PRZEZ URODZENIE
Podstawowym, tzw. pierwotnym, sposobem nabywania obywatelstwa jest
urodzenie. Stosuje się tutaj dwie odmienne zasady: prawo krwi i prawo ziemi.
694525,
sklep.wsip.pl
dział I | młody obywatel
w urzędzie
Sz
1. OBYWATELSTWO POLSKIE I UNIJNE. UDZIAŁ W WYBOR ACH
9
D OW I E D Z S I Ę W I Ę C E J
Tradycja prawa krwi i prawa ziemi wywodzi się z wieku XIX i wiąże z polityką demograficzną prowadzoną
przez poszczególne państwa wobec występującego wówczas zjawiska masowych migracji. Państwa,
z których wielu obywateli wyjeżdżało do innych krajów (np. Niemcy, Hiszpania, Austria, Włochy), dążyły
do podtrzymywania więzi z emigrantami i ich potomkami poprzez stosowanie prawa krwi. Natomiast prawo
ziemi przyjęto w państwach, którym zależało na przyciągnięciu jak największej liczby obywateli z innych
krajów (np. USA, państwa Ameryki Południowej). Współcześnie występuje często system mieszany, np.
prawo krwi jako zasada podstawowa nabywania obywatelstwa w połączeniu z prawem ziemi jako zasadą
dodatkową dla niektórych przypadków, bądź też odwrotnie.
Prawo krwi polega na tym, że dziecko staje się obywatelem tego
państwa, którego obywatelami są jego rodzice lub jedno z nich, bez
względu na to, gdzie przyszło na świat. Natomiast prawo ziemi
określa, że o obywatelstwie dziecka decyduje miejsce urodzenia.
Oznacza to, że dziecko – niezależnie od obywatelstwa rodziców –
nabywa obywatelstwo tego państwa, na którego terytorium się urodziło, przy czym za terytorium państwa uznaje się również pokład
statku lub samolotu należących do tego państwa.
W Polsce obowiązuje zasada prawa krwi, która została wyrażona
w art. 34 Konstytucji RP:
Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa
ustawa.
Postanowienia Konstytucji RP rozwija Ustawa z dnia 2 kwietnia
2009 r. o obywatelstwie polskim, zgodnie z którą obywatelstwo może
także uzyskać małoletni, gdy:
Art. 14 1) co najmniej jedno z rodziców jest obywatelem polskim;
2) urodził się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani,
nie posiadają żadnego obywatelstwa lub ich obywatelstwo jest nieokreślone.
Art. 15 Małoletni nabywa obywatelstwo polskie, gdy został znaleziony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a jego rodzice są nieznani.
Art. 16 Małoletni cudzoziemiec, przysposobiony przez osobę lub osoby posiadające
obywatelstwo polskie, nabywa obywatelstwo polskie, jeżeli przysposobienie pełne
nastąpiło przed ukończeniem przez niego 16 lat. W tym przypadku przyjmuje się, że
małoletni cudzoziemiec nabył obywatelstwo polskie z dniem urodzenia.
NATURALIZACJA
Oprócz nabywania obywatelstwa przez urodzenie istnieją też inne sposoby
uzyskania przynależności państwowej – tzw. wtórne. W Polsce jest to możliwe przez naturalizację i repatriację.
Na podstawie poprzednio obowiązującej Ustawy o obywatelstwie z 1962 r.
(z późniejszymi zmianami) naturalizacja mogła w Polsce nastąpić przez
nadanie obywatelstwa polskiego przez Prezydenta RP. Cudzoziemiec musiał przy tym spełnić liczne warunki, a ostateczna decyzja pozostawała do
swobodnego uznania głowy państwa.
Urodzenie dziecka
należy zgłosić w ciągu
14 dni od daty porodu
w najbliższym urzędzie
stanu cywilnego, gdzie
rejestruje się narodziny
dziecka i sporządza akt
urodzenia.
Dowiedz się od rodziców
albo poszukaj w internecie,
jakie informacje zawiera akt
urodzenia.
MAŁOLETNI
– osoba, która nie
ukończyła lat 18 i nie
zawarła małżeństwa
(przez co małoletni
uzyskuje pełnoletność).
Sz
10
Naturalizowany w Polsce piłkarz pochodzenia brazylijskiego Roger Guerreiro. W porównaniu
z innymi państwami europejskimi w Polsce żyje niewielka liczba mieszkańców obcego pochodzenia
(1,8% ludności Polski, najmniej wśród krajów Unii Europejskiej). Na razie dyskusje w sprawie
nadawania cudzoziemcom polskiego obywatelstwa dotyczą u nas jedynie stosunku do naturalizacji
sportowców obcego pochodzenia, przeprowadzanej (często pośpiesznie) w celu umożliwienia
im reprezentowania barw naszego kraju. Przeciwnicy takich praktyk podkreślają, że kwestia
obywatelstwa polskiego podlega tu swoistej dewaluacji (obniżeniu wartości), bo przecież wszyscy
wiedzą, że związki większości tych sportowców z Polską są raczej pozorne.
NATURALIZACJA
– nadanie cudzoziemcowi
na jego prośbę
obywatelstwa państwa,
w którym osiedlił się
na stałe. Dodatkowymi
warunkami uzyskania
obywatelstwa przez
naturalizację mogą być:
legalne przebywanie
na terenie kraju przez
określony czas oraz
znajomość jego języka,
kultury, historii.
REPATRIACJA
– powrót do ojczyzny
osób, które z różnych
przyczyn znalazły się
poza jej granicami.
Repatriantami są np.
osoby przesiedlone
z terenów, które znalazły
się w granicach innego
państwa, lub osoby
wracające
z przymusowego
zesłania albo ich
potomkowie.
Nowa ustawa z 2009 r., utrzymując te prerogatywy Prezydenta RP, wprowadza możliwość uznania za obywatela polskiego przez wojewodę. Uznany
za obywatela polskiego może zostać cudzoziemiec, który ma udokumentowaną znajomość języka polskiego, przebywa legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej od 10 lat, posiada stabilne i regularne
źródło dochodu oraz tytuł prawny do zajmowania lokalu mieszkalnego.
W pewnych sytuacjach wymagany przez ustawę okres legalnego pobytu cudzoziemca w Polsce może być krótszy. O uznanie za obywatela polskiego
mogą ubiegać się cudzoziemcy przebywający w naszym kraju nawet tylko
2 lata, jeśli spełniają warunki takie, jak:
pozostają co najmniej od 3 lat w związku małżeńskim zawartym z obywatelem polskim;
nie mają żadnego obywatelstwa;
uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, czyli prawo do pobytu na terenie naszego państwa z powodu udokumentowanej obawy
przed prześladowaniami w swoim kraju ojczystym.
Posiadacze tzw. Karty Polaka, czyli osoby, które uzyskały dokument potwierdzający przynależność do narodu polskiego ze względu na polskie pochodzenie ich przodków, mogą ubiegać się o uznanie za obywatela polskiego już po roku pobytu w naszym kraju.
Wojewoda może odmówić uznania kogoś za obywatela polskiego, jeśli stanowi on zagrożenie dla obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bezpieczeństwa i porządku publicznego. Odmowną decyzję wojewody można
zaskarżyć do sądu administracyjnego.
Nowa ustawa przewiduje też możliwość przywrócenia obywatelstwa polskiego, co może mieć ogromne znaczenie dla osób, które w okresie PRL utraciły
obywatelstwo polskie z przyczyn politycznych i chcą dzisiaj je odzyskać.
Nadanie obywatelstwa polskiego rodzicom lub uznanie ich za obywateli
polskich obejmuje także dzieci pozostające pod ich władzą rodzicielską,
jednakże małoletni po ukończeniu 16 roku życia ma w takiej sytuacji prawo
decydować, jakie obywatelstwo wybiera.
REPATRIACJA
Potomkowie Polaków przesiedlonych w XIX i XX w. na Wschód często pragną powrócić na stałe do Polski. Z myślą o nich Sejm RP uchwalił Ustawę
o repatriacji obowiązującą od 1 stycznia 2001 r. Ustawa określa zasady nabycia obywatelstwa polskiego w drodze repatriacji, prawa repatrianta, a także
zasady i tryb udzielania pomocy repatriantom oraz ich rodzinom. Zgodnie
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
11
z nią uznaje się polskie pochodzenie
osoby, której co najmniej jedno z rodziców lub dziadków (albo dwoje pradziadków) było Polakami i która zachowała kontakt z językiem, zwyczajami
i tradycjami polskimi. Repatriant powinien przedstawić dowód potwierdzający posiadanie warunków do osiedlenia się w Polsce (mieszkanie, źródło
utrzymania, możliwości pracy), np. zaproszenie wystosowane przez gminę
lub przez osobę fizyczną, jeśli ta jest
z repatriantem blisko spokrewniona.
PODWÓJNE OBYWATELSTWO
Niektórzy obywatele Polski z różnych powodów posiadają również obywatelstwo innych państw. Prawo polskie tego nie zabrania, ale w takich przypadkach stosuje zasadę wyłączności obywatelstwa polskiego. Oznacza to, że władze polskie traktują taką osobę wyłącznie jako obywatela polskiego – nie
może ona domagać się takiego traktowania, jakby była cudzoziemcem.
UTRATA OBYWATELSTWA
W niektórych państwach obowiązują rozmaite przepisy dotyczące utraty
obywatelstwa, np. z powodu zdrady państwa, ucieczki za granicę przed odbywaniem służby wojskowej itp. Takie przepisy obowiązywały też w naszym państwie w okresie PRL. Aktualnie obowiązująca Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej jednoznacznie określa, że państwo samo nie może
odebrać nikomu obywatelstwa. Jedynym sposobem utraty polskiego obywatelstwa jest zrzeczenie się go przez jednostkę.
Repatrianci
z Kazachstanu z kluczami
do własnego domu, który
otrzymali dzięki pomocy
gminy w osiedlu Borek
we wsi Turka koło Lublina,
1999 r.
Co sądzisz o specjalnych
ułatwieniach, oferowanych
repatriantom przy
uzyskaniu obywatelstwa?
Jakie idee i wartości
przyświecają w naszym
kraju szczególnej opiece
nad repatriantami?
OBYWATELSTWO UNII EUROPEJSKIEJ
Obywatelstwo Unii lub obywatelstwo europejskie zostało wprowadzone
przez Traktat o Unii Europejskiej (Maastricht, 1992). Obywatelem Unii
Europejskiej jest każdy obywatel państwa członkowskiego. Obywatelstwo
Unii nie zastępuje obywaU
ttelstwa krajowyego, lecz je
uzupełnia. Obywatelstwa
UE nie można się zrzec
samoistnie. Zrzeczenie
się obywatelstwa krajowego lub jego odebranie
według krajowych uregulowań pozbawia równocześnie obywatelstwa
UE.
Gmach Parlamentu
Europejskiego
w Strasburgu.
Czy obywatelstwo unijne
zmniejsza znaczenie
obywatelstwa państwowego?
Sz
12
TO JUŻ WIESZ
OBYWATELOWI UNII EUROPEJSKIEJ PRZYSŁUGUJE WIELE UPRAWNIEŃ:
prawo
swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium UE;
czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego, a także w krajowych wyborach samorządowych w miejscu aktualnego zamieszkania, nawet jeżeli jest obywatelem innego państwa członkowskiego,
np. obywatel Polski mieszkający w Anglii może brać udział w wyborach do angielskich władz samorządowych;
prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej każdego innego państwa członkowskiego na obszarze kraju
trzeciego, jeśli państwo, którego jest obywatelem, nie ma w tym kraju własnej ambasady lub konsulatu (np.
obywatele polscy przebywający na terenie niektórych państw Ameryki Południowej, Afryki bądź Azji, w których
Polska nie utrzymuje placówek konsularnych, mogą korzystać z pomocy konsulów państw Unii Europejskiej);
prawo składania petycji do Parlamentu Europejskiego we wszelkich sprawach, jakimi ten Parlament się zajmuje;
prawo zwracania się do Rzecznika Praw Obywatelskich UE;
prawo do pisemnego zwracania się do instytucji unijnych (Parlamentu Europejskiego, Rady Unii Europejskiej, Komisji Europejskiej, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i in.) i otrzymania pisemnych
odpowiedzi w języku rodzimym.
UDZIAŁ W WYBORACH
– JEDNO Z PODSTAWOWYCH PRAW OBYWATELA
TO JU
JUŻ
Ż WIESZ
Głosując
wpływasz na to, kto
będzie sprawował
władzę;
wyrażasz swoją
opinię na temat
programów i działań
partii politycznych
i konkretnych osób.
Podstawowe zasady
demokratycznych
wyborów to:
1. powszechność,
2. równość,
3. tajność,
4. bezpośredniość.
Do podstawowych form uczestnictwa obywatela w sprawach wspólnoty,
jaką jest demokratyczne państwo, należy udział w wyborach. W Polsce
odbywają się wybory:
parlamentarne – na posłów do Sejmu RP i senatorów do Senatu RP na kadencję czteroletnią;
prezydenckie – na Prezydenta RP na kadencję pięcioletnią;
samorządowe – do wybieralnych organów jednostek samorządu terytorialnego: rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, oraz do jednoosobowych organów wykonawczych gmin, czyli (w zależności od wielkości gminy) wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast, na kadencję
czteroletnią;
do Parlamentu Europejskiego.
Prawo wybierania (czynne prawo wyborcze) ma każdy obywatel polski, który
najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Prawa tego nie mają osoby:
1. pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu;
2. pozbawione praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu;
3. ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu.
Prawo wybieralności (bierne prawo wyborcze) przysługuje osobie mającej czynne prawo wyborcze po osiągnięciu odpowiedniego – w zależności
od rodzaju wyborów – wieku (patrz: tabelka obok). W wyborach parlamentarnych nie można kandydować równocześnie do sejmu i do senatu,
nie można też kandydować jednocześnie do więcej niż jednego organu
samorządowego.
Obywatele Unii Europejskiej mieszkający w Polsce nie biorą udziału
w wyborach parlamentarnych, mają natomiast prawo oddać swój głos
i być wybieranymi w wyborach do władz lokalnych pod warunkiem, że
nie zostali pozbawieni praw wyborczych w swoim kraju. Od 2004 r. przeprowadza się w Polsce wybory do Parlamentu Europejskiego. Bierne
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
13
W kampaniach wyborczych
pojawiają się niekiedy kandydaci
zupełnie nieznani lub wręcz
dziwaczni, którzy nie mają
żadnych szans na odniesienie
sukcesu wyborczego, ale są
prezentowani w mediach i dzięki
kandydowaniu zyskują rozgłos.
Czy uważasz, że bierne
prawo wyborcze powinno
dopuszczać do pojawiania się
takich kandydatów? Przedstaw
argumenty za i przeciw.
i czynne prawa wyborcze w tych wyborach są bardzo podobne do praw w wyborach krajowych.
Biernego prawa wyborczego są pozbawione osoby ukarane za przestępstwo umyślne, ścigane z oskarżenia publicznego (patrz: rozdział 9) albo
wobec których warunkowo umorzono takie postępowanie.
CZYNNE I BIERNE PRAWA WYBORCZE DO WYBIERALNYCH ORGANÓW WŁADZY
PAŃSTWOWEJ, SAMORZĄDOWEJ I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO
Rodzaj
wyborów
Czynne prawo wyborcze
mają osoby, które
ukończyły 21 lat
mają obywatelstwo polskie i czynne prawo
wyborcze
parlamentarne
do sejmu
parlamentarne
do senatu
Bierne prawo wyborcze
mają osoby, które
ukończyły 18 lat
mają obywatelstwo
polskie
ukończyły 30 lat
wyborcze
prezydenckie
ukończyły 35 lat
wyborcze
samorządowe
ukończyły 18 lat
mają obywatelstwo polskie i czynne
prawo wyborcze albo są obywatelami UE
mieszkającymi w Polsce od co najmniej 5 lat
i mają czynne prawo wyborcze w swoim kraju
do Parlamentu
Europejskiego
ukończyły 18 lat;
mają obywatelstwo
polskie albo są
obywatelami UE
legalnie mieszkającymi
w Polsce i mają czynne
prawo wyborcze
w swoim kraju
ukończyły 21 lat
mają obywatelstwo polskie i czynne
prawo wyborcze albo są obywatelami UE
mieszkającymi w Polsce lub w innym kraju
UE od co najmniej 5 lat i mają czynne prawo
wyborcze w swoim kraju
Sz
14
Wybory organów
polskiej władzy państwowej
odbywają się również za
granicą. Na zdjęciu kolejka
przed lokalem wyborczym
w Klubie Polskim tzw.
Millenium House
w Birmingham, Wielka
Brytania, gdzie Polacy
głosowali w drugiej turze
wyborów prezydenckich
w 2010 r.
Formalnym warunkiem udziału w wyborach jest potwierdzenie posiadania
praw wyborczych przez wpisanie nazwiska wyborcy do specjalnego spisu
wyborców, prowadzonego przez urząd gminy w miejscu jego stałego zamieszkania. Dla osób przebywających w szpitalach, zakładach pomocy
społecznej, więzieniach lub aresztach tworzy się w tych miejscach specjalne obwody głosowania. Ich nazwiska są wówczas skreślane ze spisów
gminnych i przenoszone do spisów w tych obwodach. Jeśli nie masz pewności, czy twoje nazwisko znajduje się w spisie wyborców, możesz to
sprawdzić w urzędzie gminy – spis wyborców jest tam na pisemny wniosek
udostępniany do wglądu.
Wyborcy, którzy stale przebywają poza miejscem zameldowania albo nie są
nigdzie zameldowani, mogą na swój wniosek zostać dołączeni do spisu
w miejscu zamieszkania. Jeśli wyborca wyjedzie gdzieś tymczasowo (np.
na wakacje), również może zostać dopisany do listy wyborców w miejscu
aktualnego przebywania. Musi jednak złożyć wniosek w tamtejszym urzędzie gminy na dziesięć dni przed terminem wyborów. Może też zaopatrzyć
się – najpóźniej na dwa dni przed wyborami – w zaświadczenie o prawie do
głosowania w urzędzie gminy, w której mieszka. Na podstawie takiego zaświadczenia może głosować w dowolnie wybranym obwodzie głosowania
zarówno w kraju, jak i za granicą.
Obywatele polscy, którzy na stałe mieszkają za granicą, a w dniu wyborów
przebywają w kraju, mogą wziąć udział w głosowaniu w miejscu swojego
aktualnego pobytu. Muszą mieć tylko zaświadczenie o prawie do głosowania wydane przez konsula polskiego w kraju stałego zamieszkania lub ważny paszport polski oraz dowód, że stale mieszkają za granicą.
Ujednolicony Kodeks wyborczy, który wszedł w życie 31 lipca 2011 r., wprowadził nowe udogodnienia dla wyborców przebywających za granicą: mogą oni głosować korespondencyjnie po zawiadomieniu o tym (ustnie, pisemnie lub też w formie
elektronicznej) właściwego
konsula na 15 dni przed
datą wyborów i wpisaniu
się do spisu wyborców.
Wyborcy niepełnosprawni
i powyżej 75 roku życia
mogą również głosować
korespondencyjnie (wówczas zamiar takiego głosowania należy zgłosić wójtowi co najmniej 21 dni
przed datą wyborów) lub
przez pełnomocnika, którym może być tylko osoba
wpisana do rejestru wyborców w tej samej gminie.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
1. OBYWATELSTWO POLSKIE I UNIJNE. UDZIAŁ W WYBORACH
Z A PA M I Ę TA J
Obywatelstwo
polskie uzyskuje się w sposób pierwotny – przez urodzenie z rodziców,
którzy mają obywatelstwo polskie (tzw. prawo krwi), lub w sposób wtórny – przez repatriację,
naturalizację albo przez uznanie za obywatela polskiego osoby mieszkającej w Polsce,
a pozbawionej przynależności państwowej.
Obywatelem Unii Europejskiej jest każdy obywatel państwa członkowskiego UE.
Zasady udziału w wyborach regulują przepisy Ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy.
ZADANIA
2006-11-02
1. Na czym polega różnica między
zasadą prawa krwi a zasadą
prawa ziemi w nabywaniu obywatelstwa? Jakie obywatelstwo
będzie miało dziecko urodzone
na terytorium państwa
uznającego zasadę prawa krwi,
przy założeniu, że rodzice mają
obywatelstwo państwa
uznającego zasadę prawa ziemi?
2. Jakie kryteria powinny twoim
zdaniem obowiązywać przy
nadawaniu obywatelstwa drogą
naturalizacji?
3. Na podstawie Ustawy z dnia
5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy.
opracuj krótki poradnik pt. JAK
WZIĄĆ UDZIAŁ W WYBORACH?
4. Przeczytaj treść apelu
do młodego pokolenia o udział
w wyborach. Sformułuj krótką
odpowiedź przedstawicieli
młodego pokolenia w formie
listu otwartego, w którym
ustosunkujesz się do poglądów
wyrażonych w apelu. Weź pod
uwagę, że apel został napisany
w 2006 r. Czy uważasz, że młodzi
ludzie nadal nie są zainteresowani udziałem w wyborach?
Apel do młodego pokoleni
a o udział w wyborach
Drodzy Przyjaciele!
Jak wynika ze statystyk, w
grupie wiekowej pomiędz
y 18 a 23 rokiem
życia frekwencja podczas
ostatnich wyborów była bar
dzo niska.
Nie oceniamy tego faktu,
uważamy jednak, że war
to angażować się
w życie polityczne, choćby
przez ów minimalny wys
iłek, jakim jest
akt głosowania, aby wyb
rana władza miała prerog
atywy większości
społeczeństwa.
Pozostaje wszak sprawa
jeszcze głębsza i ważniejsza
: jeśli nie
będziemy my, społeczeńs
two, brać aktywnego udz
iału w polityce,
pozostawimy ją ludziom
mało interesującym, nieodp
owiedzialnym,
przypadkowym. To, w jaki
sposób urządzą nam życ
ie, będzie wówczas
wynikiem także naszej bier
ności. Nie powinniśmy się
na to godzić.
Masowa emigracja zarobk
owa, zwłaszcza młodego
pok
olenia,
to pierwszy symptom obe
cnego kryzysu. Nie musi
to być jednak
fatalistycznie określony los
Waszej generacji. Tak jak
Wy chcecie liczyć
na Polskę, tak Polska pow
inna móc liczyć na Was.
Im więcej Waszych
oddanych głosów, tym wię
ksza szansa na rozumną,
odpowiedzialną,
uczciwą i kompetentną wła
dzę i rzeczywisty autorytet
parlamentu,
którego ostatnio tak nam
w Polsce brakuje.
W imię racjonalnej troski
o kształt demokracji w nas
zym kraju,
prosimy Was o udział w wyb
orach.
(podpisy 30 znanych postaci
życia publicznego
– naukowców, polityków, pisa
rzy, aktorów, piosenkarzy i spo
rtowców)
http://media.pg.gda.pl/pr/667
61/apel-do-m
lodego-pokolenia-o-udzial-w-w
yborachów
P R A C A P R O J E K T O WA
W grupie 4–6-osobowej przygotujcie i przedstawcie w klasie projekt dotyczący frekwencji wyborczej
w okręgu wyborczym, w którym znajduje się wasza szkoła.
SIĘGNIJ DO ŹRÓDŁ A
1. A. Cieleń, A. Szymański, Obywatelstwo Unii Europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004.
2. Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy, DzU 2011 nr 21 poz. 112,
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20110210112.
3. Stanowisko w sprawie frekwencji wyborczej w wyborach parlamentarnych 25 września 2005 r.,
Instytut Spraw Publicznych, http://www.isp.org.pl/files/21150767400115792001127834250.pdf.
15
Sz
16
2
Załatwianie spraw
w urzędach – dowód osobisty,
paszport, prawo jazdy,
rejestrowanie pojazdu
Po wejściu do jakiegoś urzędu
możesz czuć się niepewnie.
A przecież będziesz mieć
w życiu wiele spraw, których
nie da się załatwić bez
kontaktu z urzędami i bez
znajomości rozmaitych
urzędowych wymagań.
Najważniejsze formalności
są związane z uzyskaniem
podstawowych dokumentów
osobistych umożliwiających
uczestniczenie w życiu
społecznym.
Powiedz, jak twoim zdaniem
powinni się zachowywać urzędnicy
załatwiający sprawy obywateli
w urzędach.
Dowód osobisty wydaje
organ gminy (wójt, burmistrz
lub prezydent miasta), w której
obywatel jest zameldowany na
pobyt stały.
DOWÓD OSOBISTY
– dokument
stwierdzający
tożsamość osoby oraz
poświadczający jej
polskie obywatelstwo.
DOWÓD OSOBISTY
O tym, jakich możliwości pozbawia osobę mieszkającą w naszym kraju
brak obywatelstwa polskiego, mówiliśmy już w poprzednim rozdziale.
Praktyczną realizację uprawnień przysługujących obywatelowi w kontaktach z rozmaitymi urzędami warunkuje właśnie wylegitymowanie się dowodem osobistym. Konsekwencje jego nieposiadania mogą się okazać bardzo dotkliwe: nie można założyć konta w banku, dostać kredytu, załatwić
formalności w żadnym urzędzie ani uzyskać prawa jazdy czy paszportu.
Ponadto dowód osobisty uprawnia obywateli polskich do przekraczania
granic:
państw członkowskich Unii Europejskiej;
państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależących do Unii
Europejskiej (Islandia, Lichtenstein, Norwegia, Monaco, San Marino, Watykan);
innych państw, które zawarły umowy z Unią Europejską o swobodnym
przepływie osób lub które uznają dowód osobisty za dokument wystarczający do przekraczania ich granicy (Szwajcaria).
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
2. ZAŁATWIANIE SPR AW W URZĘDACH
17
Satyryczny rysunek
przejaskrawiający pewne
negatywne zachowania
urzędnika w pracy.
Określ postawę tego
urzędnika.
Sprawy związane z posiadaniem, uzyskiwaniem i wymianą dowodów osobistych reguluje Ustawa z 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach
osobistych (z późniejszymi zmianami).
Osoba mająca obywatelstwo polskie i mieszkająca w Rzeczypospolitej Polskiej jest obowiązana posiadać dowód osobisty od ukończenia 18 roku życia. Wszelkie urzędowe sprawy dziecka poniżej tego wieku załatwiają
jego rodzice lub opiekunowie prawni na podstawie własnych dowodów
osobistych. Jeśli jednak niepełnoletni nie zamieszkuje wspólnie z rodzicami lub innymi opiekunami prawnymi, nie ma takich opiekunów albo pracuje
na podstawie umowy o pracę, musi posiadać dowód osobisty od ukończenia 15 roku życia. Prawo pozwala na wyrobienie dowodu wcześniej – od
ukończenia 13 roku życia, a na uzasadniony wniosek rodziców lub opiekunów nawet poniżej tego wieku.
Posiadanie dowodu osobistego i – jeśli zachodzi taka potrzeba – jego wymiana są obowiązkowe. Zgodnie z art. 55
Ustawy o ewidencji ludności osoba, która nie dopełni tego
obowiązku, naraża się na karę ograniczenia wolności lub
grzywny. Podobnie może być ukarana osoba, która zatrzymuje cudzy dowód osobisty, nie zawiadamia o jego
znalezieniu bądź nie zwraca dowodu osobistego w razie
utraty obywatelstwa polskiego.
UZYSKIWANIE DOWODU OSOBISTEGO
Dowód osobisty uzyskuje się w urzędzie gminy, a w wypadku większych miast – w delegaturze urzędu miasta
prowadzącej ewidencję ludności. Należy w tym celu wypełnić odpowiedni wniosek, który można otrzymać
w urzędzie lub ściągnąć ze strony internetowej tego urzędu, dołączyć wymagane we wniosku dokumenty oraz dwie
Zdjęcie do dowodu
osobistego powinno
przedstawiać równomiernie
oświetloną twarz osoby
w pozycji lewego półprofilu
i z widocznym lewym
uchem, bez nakrycia głowy
i bez okularów z ciemnymi
szkłami.
Sz
18
CZY WIESZ, ŻE...
Obowiązek posiadania i okazywania dowodu osobistego zawierającego adres,
zdjęcie i inne dane osobowe wprowadzono w Polsce podczas okupacji
hitlerowskiej. Zarówno wtedy, jak i w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
podstawowym celem tego surowo wówczas przestrzeganego wymogu była
kontrola obywateli. W krajach, gdzie utrzymuje się silna tradycja niezależności
obywatela od państwa, obowiązek posiadania dowodów osobistych do dziś
uznaje się za ograniczenie swobód obywatelskich. Rozbudowa funkcji państwa
wobec obywatela powoduje, że obecnie tego typu dokument jest wymagany
w ponad stu państwach świata. Jednakże wiele państw nadal obywa się bez
tego obowiązku. W Stanach Zjednoczonych do potwierdzenia swojej tożsamości wystarczy jakikolwiek dokument ze zdjęciem właściciela, np. prawo jazdy
lub legitymacja szkolna, a do załatwiania spraw z urzędami podaje się numer
ubezpieczenia. Dowodów osobistych nie ma też w np. Wielkiej Brytanii,
Irlandii, Australii, Nowej Zelandii, Norwegii, Danii, Japonii.
PASZPORT
– dokument
potwierdzający tożsamość
właściciela i jego
polskie obywatelstwo,
uprawniający do
przekroczenia granicy
państwa oraz do pobytu
za granicą.
Porównaj dane osobowe
umieszczone w paszporcie
oraz w dowodzie osobistym
(s. 17).
jednakowe fotografie o wymiarach 35 x 45 mm, odzwierciedlające aktualny
wizerunek wnioskodawcy.
Jeżeli dowód wyrabiany jest po raz pierwszy, do wniosku powinien być
dołączony skrócony odpis aktu urodzenia lub – w wypadku osoby pozostającej w związku małżeńskim – skrócony odpis aktu małżeństwa. Dokumentów tych nie trzeba dołączać, jeśli ze względu na miejsce urodzenia i zawarcia małżeństwa składającego wniosek znajdują się już one
w tym samym urzędzie.
Złożenia wniosku i odebrania dowodu z urzędu należy dokonać osobiście.
Dowód osobisty osób pełnoletnich jest ważny, z wyjątkiem szczególnych
przypadków, 10 lat od daty jego wydania, osób powyżej 65 roku życia – bez
ograniczeń czasowych, natomiast osób poniżej 18 roku życia – tylko 5 lat.
wymienić, jeżeli zmienią się zamieszczone w nim informaDowód należy
n
cje (np. adres zameldowania, wygląd właściciela) oraz gdy upłynie
termin ważności dokumentu. W wypadku utraty obywatelstwa
polskiego dowód należy zwrócić.
PASZPORT
O roku 2006 wydawane są w Polsce tzw. paszporty biometryczne,
Od
w których do identyfikacji oprócz zdjęcia służy zamontowany chip
eelektroniczny z zapisem wizerunku twarzy właściciela, a od 2009 r.
rrównież jego odcisków palców.
Paszport
ważny jest przez 10 lat od daty wydania. Dzieci do 13 roku
P
życia otrzymują paszport na 5 lat. Paszporty tymczasowe z maksymalnym okresem ważności do 1 roku wydawane są: obywatelom
polskim w kraju i zagranicą w nagłych wypadkach (choroby lub
śmierci członka rodziny), osobom oczekującym na wydanie zwykłego paszportu lub osobom, które podczas pobytu za granicą straciły paszport, a muszą powrócić do kraju.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
19
Organem wydającym paszport jest wojewoda właściwy dla miejsca, gdzie
ubiegający się o paszport jest zameldowany na pobyt stały. Aby uzyskać
paszport, należy w odpowiednim oddziale urzędu wojewódzkiego lub jego
delegatury osobiście złożyć wniosek o wydanie paszportu. Trzeba też dołączyć ostatnio posiadany dokument paszportowy, dwie fotografie oraz dowód uiszczenia opłaty paszportowej, a także przedstawić urzędnikowi do
wglądu dowód osobisty lub inny dokument potwierdzający tożsamość
i obywatelstwo polskie. Osoby, które występują o wydanie paszportu po raz
pierwszy, dołączają do wniosku skrócony odpis aktu urodzenia, podobnie
wnioskujący, którzy nie mają ukończonych 18 lat i nie posiadają dowodu
osobistego – w tym przypadku przy składaniu wniosku muszą być obecni
oboje rodzice. Za granicą paszport uzyskuje się, z zastosowaniem tych saa
mych procedur, w konsulacie RP.
PRAWO JAZDY
– dokument uprawniający
do prowadzenia
pojazdów silnikowych
wydany przez
odpowiednie organy
administracji. Można
na jego podstawie
prowadzić różne rodzaje
pojazdów, w zależności
od kategorii prawa jazdy.
PRAWO JAZDY
Regulacje prawne definiujące kategorie
prawa jazdy znajdują się w kodeksie
drogowym, czyli Ustawie z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami.
W wypadku młodych ludzi w grę wchodzą zwykle trzy kategorie prawa jazdy:
„A” – uprawniająca do prowadzenia
motocykli i motocykli z przyczepą,
„B” – uprawniająca do prowadzenia
samochodów osobowych oraz mikrobusów do 9 miejsc
siedzących,
„T” – uprawniająca do kierowania ciągnikami lub pojazdami tzw. wolnobieżnymi, których konstrukcja ogranicza
prędkość jazdy do 25 km/h (np. mopedami, rowerami
z silnikiem, traktorkami ogrodniczymi).
Aby uzyskać prawo jazdy, należy najpierw ukończyć kurs w ośrodku szkolenia kierowców (informacje o tych ośrodkach można uzyskać w każdym
starostwie powiatowym) i zdać egzamin w Wojewódzkim Ośrodku Ruchu
Drogowego (w skrócie WORD).
Prawo jazdy wydaje odpowiedni dla miejsca zamieszkania urząd starostwa
powiatowego (także wtedy, gdy egzamin na prawo jazdy zdawało się gdzie
indziej), a w przypadku większych miast – odpowiedni wydział urzędu miasta. Do otrzymania prawa jazdy są wymagane następujące dokumenty:
dowód osobisty lub inny dokument poświadczający tożsamość
(do wglądu),
podanie,
dowód opłacenia egzaminu,
jedna fotografia bez nakrycia głowy (o wymiarach 3,5 x 4,5 cm),
zaświadczenie o ukończeniu kursu,
pisemna zgoda rodziców lub opiekuna, jeżeli zdający nie ukończył 18 lat,
Pozwolenie na
prowadzenie samochodów
z roku 1948 oraz aktualnie
obowiązujące prawo jazdy.
Porównaj dane
umieszczone na tych
dokumentach.
Sz
20
orzeczenie stwierdzające brak przeciwwskazań zdrowotnych do kierowa-
Prawo jazdy wydaje
urząd starostwa
powiatowego,
a w większych miastach
odpowiedni wydział
urzędu miasta.
nia pojazdami, wystawiane przez lekarza specjalnie uprawnionego do badań kierowców.
Większość tych dokumentów składa się w WORD przed przystąpieniem do
egzaminu na prawo jazdy. Po zdaniu egzaminu WORD przesyła je do wydziału komunikacji właściwego starostwa, gdzie należy jeszcze przedstawić
dowody uiszczenia odpowiednich opłat. Po rozpatrzeniu sprawy przez urząd
obywatel odbiera dokument osobiście lub otrzymuje go listem poleconym.
REJESTROWANIE POJAZDU
Pojazd rejestruje się
w tym samym urzędzie,
w którym uzyskuje się
prawo jazdy.
Aby zgodnie z prawem poruszać się po polskich drogach pojazdem, niezbędna jest jego rejestracja w tym samym urzędzie, w którym uzyskuje się
prawo jazdy. Rejestracja wymaga złożenia odpowiedniego wniosku oraz
dołączenia do niego: dowodów opłat, dokumentu tożsamości, dowodu własności pojazdu, wyciągu ze świadectwa homologacji (pozwolenia na użytkowanie na terenie kraju), a jeśli pojazd był wcześniej rejestrowany w Polsce lub za granicą – dowodu rejestracyjnego, tablic rejestracyjnych oraz
tzw. karty pojazdu (dokumentu zawierającego dane techniczne pojazdu,
numery fabryczne ważnych części oraz jego historię, czyli zmiany techniczne, jakim został poddany, i zmiany właścicieli). Akt rejestracji jest decyzją administracyjną, której wydanie wymaga pewnego czasu. Do tego
momentu można korzystać z pojazdu na podstawie tymczasowego trzydziestodniowego dopuszczenia pojazdu do ruchu, wydawanego od ręki
po złożeniu kompletu dokumentów wymaganych do rejestracji.
Następnym krokiem jest odbiór w tym samym urzędzie tablic rejestracyjnych,
z hologramami
potwierdzającymi
ich oryginalność, zawierających
y
g
j y
kombinację
komb
ko
mbin
inac
ację
ję liter
lit
iter
er i cyfr
cyf
yfrr identyfikujących
i entyfikujących pojazd. Jak
id
Ja najszybciej należy też wykupić
k pi
ku
p ć obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności
cywilnej właściciela pojazdu za
dziialn
dz
lności cyw
szkody
w czasie jazdy
szk
kody wyrządzone
wy
(tzw.
ubezpieczenie OC).
(ttzw. ubez
Po
decyzji przez urząd
P wydaniu
wyd
należy
n leży zgłosić się w nim jeszcze
na
raz i po okazaniu dokumentu
tożsamości,
pozwolenia czasotożsam
wego,
wego karty pojazdu oraz dowodu opłacenia ubezpieczenia
OC odebrać
dowód rejestracyjo
ny pojazdu,
tym razem już bez
po
dodatkowych
opłat.
doda
694525,
sklep.wsip.pl
dział I | mło
młody
łody
dy oby
obywat
obywatel
watel
el w urzędzie
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Dowód osobisty uzyskuje się – po załatwieniu odpowiednich formalności – w urzędzie
gminy lub jego delegaturze.
Paszport uzyskuje się w odpowiednim oddziale urzędu wojewódzkiego lub jego delegaturze.
Prawo jazdy i dowód rejestracji pojazdu uzyskuje się w urzędzie starostwa powiatowego
właściwym dla miejsca zamieszkania kierowcy.
ZADANIA
1. Wejdź na stronę internetową swojego urzędu gminy i sprawdź, czy można na niej odnaleźć informacje na temat
warunków uzyskania dowodu osobistego.
2. Na fotografii do dowodu osobistego nie można mieć ciemnych okularów ani nakrycia głowy. Znajdź w internecie
informacje na temat wyjątków od tej zasady.
3. Znajdź w Kodeksie drogowym informacje na temat różnych kategorii prawa jazdy (wymienione są również na
drugiej stronie prawa jazdy) i ograniczeń wiekowych przy ich przyznawaniu. Z czego, twoim zdaniem, wynikają
takie ograniczenia? Czy uważasz je za słuszne? Odpowiedź uzasadnij.
4. Przyporządkuj wymienione poniżej dokumenty do odpowiednich urzędów, w których się je uzyskuje. Odpowiedź
zapisz w zeszycie przedmiotowym.
A. prawo jazdy
B. paszport
C. dowód rejestracyjny
D. dowód osobisty
1. urząd gminy (urząd miasta lub jego delegatura)
2. urząd starostwa powiatowego (lub wydział urzędu miasta na prawach powiatu)
3. oddział (delegatura) urzędu wojewódzkiego
4. urząd marszałkowski województwa
1. http://www.forum.prawojazdy.com.pl
2. Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o ograniczaniu barier administracyjnych dla obywateli i przedsiębiorców, DzU nr 106,
poz. 622, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111060622
3. Załatwianie spraw przez Internet, Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa,
http://www.bip.krakow.pl/?sub_dok_id=17276
21
Sz
22
3
Prawo do informacji
publicznej i jego
realizacja
Aby załatwiać ważne dla siebie
sprawy i realizować swoje
obywatelskie uprawnienia,
trzeba kontaktować się
z rozmaitymi urzędami. Wiesz
już z gimnazjum, jak funkcjonują
urzędy administracji państwowej
i samorządowej, jaki jest zakres
działania wojewody, samorządu
wojewódzkiego i powiatowego
oraz urzędu gminy.
Wszystkie te instytucje
podejmują decyzje mające
wpływ na twoje sprawy osobiste
i twoje najbliższe otoczenie. Jeśli
jako obywatel chcesz brać udział
w rozstrzyganiu dotyczących cię
spraw (np. przez uczestniczenie
w wyborach, kontakty
z urzędami), musisz mieć
dostęp do ważnych informacji
znajdujących się w posiadaniu
instytucji publicznych.
Urzędy udostępniają materiały
dotyczące swojej działalności m.in.
przez wywieszenie ich na specjalnych
tablicach informacyjnych w swoich
siedzibach.
INFORMACJA W ŻYCIU OBYWATELA
Kto nic nie wie, musi we
wszystko wierzyć.
Marie von Ebner-Eschenbach
(1830–1916), pisarka austriacka.
Nieprzypadkowo podstawą totalitarnej lub autorytarnej władzy było i jest
panowanie nad informacją, ukrywanie jej przed obywatelami, manipulowanie nią dla osiągania politycznych celów. Z tego też powodu działające
w państwach demokratycznych w nieskrępowany sposób środki masowego
przekazu nazywane są często czwartą władzą. Przez porównanie mediów
do władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej podkreśla się znaczenie informacji w wywieraniu wpływu na społeczeństwo i politykę oraz
w kontrolowaniu innych władz.
Zasadzie wolności wypowiedzi, wolności prasy i innych środków społecznej
komunikacji w państwach demokratycznych towarzyszy inna ważna zasada
– prawo każdego obywatela do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób sprawujących publiczne funkcje.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
3. PR AWO DO INFORMACJI PUBLICZNEJ
23
CZY WIESZ, ŻE...
Pierwszym krajem, w którym prawo do informacji
zostało uznane za wolność konstytucyjną, była
Szwecja. Wydana tam w 1766 r. ustawa konstytucyjna
(Akt o wolności prasy) zniosła cenzurę prasy, druków
i wydawnictw oraz zagwarantowała prawo do rozpowszechniania faktów i opinii oraz do dostępu obywatela do dokumentów pozostających w posiadaniu władz.
Również dzisiaj Szwecja jest państwem, w którym
umocowanie prawne zasady dominacji jawności nad
utajnieniem informacji jest najsilniejsze na świecie
i może służyć za przykład innym krajom demokratycznym.
Siedziba szwedzkiego parlamentu.
PRAWO DO INFORMACJI PUBLICZNEJ
Prawo do informacji publicznej, gwarantowane przez Konstytucję RP w art.
61, obejmuje uzyskiwanie informacji o działalności organów władzy państwowej i samorządowej oraz organów samorządu gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz instytucji wykonujących zadania publiczne
i gospodarujących mieniem publicznym, np. szkół, fundacji, stowarzyszeń,
przedsiębiorstw wykorzystujących środki publiczne, partii politycznych
oraz związków zawodowych.
Postanowienia Konstytucji RP realizuje Ustawa z dnia 6 września 2001 r.
o dostępie do informacji publicznej (u.d.i.p.), będąca podstawowym aktem
prawnym zobowiązującym władze publiczne do udzielania informacji.
Prawo do informacji publicznej, oparte na zasadzie dominacji jawności
nad utajnianiem informacji, ma bardzo szeroki zakres, z czego zarówno
obywatele, jak i zobowiązani do udzielania informacji pracownicy rozmaitych urzędów nie zawsze zdają sobie sprawę. W świetle prawa każda informacja o sprawach publicznych jest jawna, a wszelkie odstępstwa od tej reguły należy traktować jako nieliczne wyjątki, które za każdym razem muszą
być ściśle uzasadnione. Przypadki wątpliwe powinno się rozstrzygać zawsze na korzyść jawności, a nie utajniania.
JAKICH INFORMACJI MOŻEMY SIĘ DOMAGAĆ?
Ustawa stanowi, że informacją publiczną jest „każda informacja o sprawach publicznych”. To dość ogólna definicja, zatem obywatel starający się
o otrzymanie interesujących go danych musi wiedzieć bardziej szczegółowo, jakiego rodzaju informacje może uzyskać, a jakich – z rozmaitych powodów – nie otrzyma. Artykuł 6 wymienionej ustawy określa dokładnie,
że mają być udostępniane następujące informacje:
1. o polityce wewnętrznej i zagranicznej władz państwowych (zamierzonych
działaniach, aktach prawnych, realizowanych programach i ich efektach);
2. o wszelkich instytucjach wykonujących zadania publiczne w zakresie dotyczącym ich statusu prawnego, majątku, organizacji, przedmiotu działalności i kompetencji, organów i osób sprawujących w nich funkcje;
Każda informacja
o sprawach publicznych
jest jawna.
Sz
24
Licznik długu
publicznego Polski
ustawiony na ulicach
Warszawy. Fotografia
z września 2010 r.
3. o zasadach funkcjonowania tych
wszystkich instytucji: sposobach
działania, przyjmowania i załatwiania spraw, o stanie przyjmowanych
spraw, kolejności ich załatwiania
lub rozstrzygania, o prowadzonych
zbiorach dokumentów oraz o sposobach i zasadach udostępniania
danych w nich zawartych;
4. o treści dokumentów urzędowych,
o stanowiskach w sprawach publicznych zajmowanych przez organy
i poszczególnych funkcjonariuszy
władzy publicznej;
5. o majątku publicznym, w tym o majątku Skarbu Państwa, majątku innych instytucji, o długach państwa
i innych jego sprawach majątkowych.
Samo uznanie jakiejś informacji za
publiczną nie oznacza jednak, że informacja ta bezwzględnie musi zostać udostępniona. Niektórych informacji publicznych nie wolno ujawniać
ze względu na bezpieczeństwo państwa (uniemożliwiają to istniejące
przepisy o ochronie tzw. informacji
niejawnych, np. o działaniach wojska,
policji, wywiadu), inne są niedostępne na mocy przepisów o ochronie interesów przedsiębiorstw handlowych
oraz przemysłowych (np. informacje
o umowach zawieranych między przedsiębiorstwami), operacji bankowych (tajemnica bankowa) itp.
Urzędy nie udostępnią też informacji o charakterze prywatnym, dotyczących konkretnych osób, gdyż Konstytucja RP gwarantuje każdemu obywatelowi prawo do prywatności, ochrony czci oraz dobrego imienia
i chroni jego dane osobowe. Nawet informacje o poszczególnych osobach
zbierane do celów statystycznych są objęte tajemnicą (tajemnica statystyczna) i mogą być wykorzystywane tylko w zbiorowych zestawieniach bez
możliwości identyfikowania osób. Ochrona danych osobowych nie dotyczy
jednak niektórych informacji prywatnych o osobach pełniących funkcje
publiczne, a mianowicie tych, które mają związek z ich działalnością publiczną. Dlatego za informację publiczną będzie się uważać dane o stanie
zdrowia Prezydenta RP czy nazwisko i stanowisko służbowe urzędnika
odpowiedzialnego za realizację jakiegoś zadania urzędu gminy.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
25
BIULETYN INFORMACJI PUBLICZNEJ
Najprostszym sposobem uzyskania interesujących nas informacji jest skorzystanie z urzędowego publikatora teleinformatycznego, tzw. Biuletynu
Informacji Publicznej (BIP). Biuletyn Informacji Publicznej to system
stron internetowych służący powszechnemu i bezpłatnemu dostępowi do
informacji przez:
stronę główną Biuletynu (www.bip.gov.pl), zawierającą informacje
o urzędach zobowiązanych do publikowania informacji wraz z odsyłaczami do ich stron;
strony internetowe poszczególnych urzędów, czyli tzw. strony podmiotowe, przygotowane przez instytucje zobowiązane prawem do ich prowadzenia, z informacjami o prowadzonej przez nie działalności.
Każda instytucja zobowiązana do prowadzenia strony BIP powinna podać
na niej do wiadomości:
swój status prawny lub formę prawną (np. ministerstwo ma status organu
administracji publicznej, rada gminy – organu władzy uchwałodawczej gminy, burmistrz – organu władzy wykonawczej gminy; status innych podmiotów wyrażają takie określenia, jak przedsiębiorstwo państwowe, spółka, spółdzielnia, stowarzyszenie, fundacja);
zakres działania i kompetencje;
organy i osoby sprawujące funkcje oraz ich kompetencje;
majątek;
tryb działania;
sposoby przyjmowania i załatwiania spraw;
informacje o prowadzonych rejestrach, ewidencjach i archiwach, a także
o sposobach i zasadach udostępniania danych w nich zawartych.
Strona główna Biuletynu
Informacji Publicznej.
Na podstawie informacji
na stronie głównej BIP
określ, jakie instytucje
są zobowiązane do
prowadzenia swoich
stron BIP.
Sz
26
INNE FORMY UZYSKIWANIA INFORMACJI PUBLICZNEJ
Nie trzeba
uzasadniać wniosku
o udostępnienie
informacji publicznej.
Poza zamieszczaniem informacji na stronach BIP urzędy udostępniają
materiały dotyczące swojej działalności przez wyłożenie lub wywieszenie
ich w miejscach dostępnych dla zainteresowanych (np. na specjalnych tablicach informacyjnych w swoich siedzibach, na tablicach przed placami
budowy) oraz za pomocą specjalnych urządzeń (np. telefony połączone
z odpowiednią komórką urzędu, terminale komputerowe).
Atrakcyjną formą pozyskiwania informacji publicznej wydaje się prawo obserwacji posiedzeń wybieralnych organów władzy publicznej i ich komisji
(np. posiedzeń rady gminy lub jej komisji rewizyjnej). Zainteresowani mają też prawo wglądu w materiały dokumentujące takie posiedzenia – protokoły, zapisy audiowizualne i teleinformatyczne.
Dane nieopublikowane na stronach BIP można uzyskać, zwracając się do
urzędów i innych instytucji z wnioskiem o udzielenie informacji publicznej.
Wnioskodawca nie musi w żaden sposób uzasadniać swojej prośby (co
uniemożliwia urzędowi odmowę ze względu na nieprzekonujące uzasadnienie). Wniosek może mieć formę pisemną lub ustną, można go nawet
zgłosić telefonicznie. Jeśli jednak informacja nie może być udostępniona
niezwłocznie, wniosek o jej udzielenie musi zostać sporządzony pisemnie,
o czym urząd powinien natychmiast poinformować zainteresowanego.
Wniosek może być sporządzony na formularzu przygotowanym przez
urząd, ale nie jest to obowiązkowe. Musi być sformułowany w sposób zrozumiały, opatrzony podpisem i adresem do korespondencji.
Dostęp do informacji publicznej jest bezpłatny, urząd może jedynie wymagać zwrotu kosztów związanych z przekształceniem informacji w sposób
wskazany przez zainteresowanego (np. koszt sporządzenia kserokopii, nagrania danych na nośnik, przesyłki pocztowej). Informacja publiczna po-
Posiedzenie Rady
Gminy Mokotów
w Warszawie obserwują
mieszkańcy.
Wybierzcie się całą
klasą (lub wydelegujcie
swoich przedstawicieli)
na sesję rady waszej
gminy. Ustalcie, o czym
dyskutują radni, jakie
problemy są dla nich
szczególnie ważne,
jak reagują na to, że
obywatele z zewnątrz
uczestniczą w ich
zebraniu.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
27
...................................................................
miejscowość, data
...................................................................
imię i nazwisko wnioskodawcy
...................................................................
adres
NAZWA URZĘDU (INSTYTUCJI)
adres urzędu
WNIOSEK O UDOSTĘPNIENIE INFORMACJI PUBLICZNEJ
Zgodnie z art. 2. i art. 10. ust. 1. Ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (DzU 2001 nr 12,
poz. 1198 z późniejszymi zmianami) proszę o udostępnienie następujących informacji publicznych:
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Proszę o udostępnienie powyższych informacji w następującej formie:
1/ pisemnej
2/ innej (określić, w jakiej) ......................................................................................................................................
oraz w następujący sposób:
1/ przesłać na mój adres
2/ udostępnić w inny sposób (określić, w jaki) ..........................................................................................
.............................
czytelny podpis
winna być udostępniona bez zbędnej zwłoki, nie później niż w ciągu 14 dni
od daty złożenia wniosku.
Jeżeli urząd nie może z jakiegoś powodu przekazać informacji w tym czasie,
powinien powiadomić osobę, która złożyła w tej sprawie wniosek, o przyczynach opóźnienia oraz o kolejnym terminie udostępnienia informacji (maksymalnie 2 miesiące od dnia złożenia wniosku).
ODMOWA UDZIELENIA
INFORMACJI PUBLICZNEJ
Z zasady jawności wynika, że do odmowy
udzielenia informacji publicznej może dochodzić tylko w wyjątkowych, rzetelnie uzasadnionych przypadkach. Odmowa taka
ma status decyzji administracyjnej (patrz:
rozdział 4), musi więc zawierać uzasadnienie z powołaniem się na podstawę prawną,
czyli na konkretny przepis, na mocy którego określonej informacji nie traktuje się
Przykład wniosku
o udostępnienie informacji
publicznej.
Sz
28
Plakaty z okresu PRL-u
nawołujące do przestrzegania
tajemnicy państwowej.
W czasach PRL-u
obowiązywała zasada, że na
państwo zewsząd czyhają
kapitalistyczni wrogowie ustroju
i dlatego im więcej informacji
o funkcjonowaniu państwa
pozostaje tajnych, tym lepiej.
W istocie ukrywanie informacji
było dla aparatu państwowego
narzędziem utrzymania władzy
i unikania kontroli społecznej.
Zakres spraw objętych tajemnicą
państwową przekraczał granice
absurdu: za tajne uznawano np.
dane o przebiegu konferencji
związków zawodowych, okólniki
i zarządzenia komórek partyjnych
czy nawet instrukcje użytkowania
urządzeń biurowych.
Bezprawna odmowa
udzielenia informacji
publicznej podlega
karze.
jako publicznej albo uznaje się ją za niejawną, oraz nazwiska i funkcje
osób podejmujących decyzję. Od odmowy udzielenia informacji, jak od
każdej decyzji administracyjnej, przysługuje odwołanie do organu nadrzędnego. Nazwa tego organu i termin złożenia odwołania muszą być podane w piśmie informującym o decyzji. Jeśli organ odwoławczy podtrzyma decyzję odmowną, obywatelowi przysługuje jeszcze prawo zgłoszenia
sprawy do sądu.
O znaczeniu, jakie przypisuje się w naszym kraju obywatelskiemu dostępowi do informacji publicznej, może świadczyć fakt, że bezprawna odmowa udzielenia informacji podlega poważnym karom. Urzędnikowi, który
wbrew prawu nie udostępnia informacji publicznej, grozi grzywna, kara
ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Zdarza się, że urzędnicy niechętnie odnoszą się do wniosków o udostępnienie informacji, a samo prawo obywateli do informacji traktują przede
wszystkim jako utrudnienia w swojej pracy. Przyczyną takich postaw jest
niezrozumienie, że zasada jawności informacji publicznej jest ważnym
prawem politycznym, które ma na celu budowanie współpracy pomiędzy
władzą a społeczeństwem, rozwijanie świadomości społecznej i włączanie
mieszkańców społeczności lokalnych w działania władz.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Artykuł 61 Konstytucji RP gwarantuje każdemu obywatelowi prawo do informacji
o działalności organów władzy publicznej oraz osób sprawujących publiczne funkcje.
Przepisy te uszczegółowia Ustawa z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej.
Informacje publiczne uzyskuje się na stronach BIP, na tablicach informacyjnych
w urzędach, za pomocą urządzeń elektronicznych, przez prawo wstępu na posiedzenia
organów kolegialnych i wglądu w dokumenty z tych posiedzeń oraz na wniosek obywatela
o udzielenie informacji.
Odmowa udzielenia informacji publicznej ma status decyzji administracyjnej, od której
można się odwołać do instancji nadrzędnej a następnie do sądu.
ZADANIA
1. Na podstawie informacji zawartych w tym rozdziale zaprojektuj krótki poradnik dla młodego obywatela
zainteresowanego uzyskaniem informacji publicznej w urzędzie.
2. Na podstawie materiałów umieszczonych na stronie BIP twojej gminy lub powiatu przedstaw, jakimi sprawami
dotyczącymi okolicy twojego miejsca zamieszkania zajmował się w ciągu ostatnich miesięcy samorząd terytorialny.
3. Sporządź wniosek o udzielenie informacji publicznej na interesujący cię temat i po konsultacji z nauczycielem
złóż go w odpowiednim urzędzie.
4. Przyporządkuj nazwy komórek urzędu gminy (kolumna lewa) odpowiadającym im kompetencjom (kolumna
prawa). Jak sądzisz, czy takie komórki tworzą strukturę organizacyjną małej gminy wiejskiej, czy też urzędu
gminy w większym mieście?
1. wydział kultury
2. wydział spraw społecznych
– oddział ewidencji ludności
3. wydział komunikacji
4. wydział urbanistyki
A. wydawanie zaświadczeń dotyczących zameldowania
B. wydawanie zaświadczeń dotyczących przeznaczenia
terenu w miejscowym planie zagospodarowania
C. opiniowanie wniosków organizatorów imprez zgodnie
z Ustawą o bezpieczeństwie imprez masowych
D. wydawanie prawa jazdy
5. Przygotuj się do dyskusji klasowej na temat przyczyn niechęci urzędników do udzielania informacji.
W grupach 4–6-osobowych przygotujcie i przedstawcie klasie projekty dotyczące tematów: Jakich informacji
poszukują obywatele w urzędach? W jakich sprawach najczęściej spotykają się z odmową udzielenia informacji?
Jakie sprawy są najczęściej przedmiotem odwołań do organów nadrzędnych wobec urzędu, który wydał decyzję
odmowy udostępnienia informacji?
1. I. Adamska, Nowe spojrzenie na Biuletyn Informacji Publicznej, http://www.konwent.spnt.pl/2010/media/files/
prezentacje/Nowe_spojrzenie_na_BIP_Izabela_Adamska.pdf.
2. Krajowy raport z realizacji prawa dostępu do informacji publicznej, Transparency International Polska,
14 grudnia 2006.
3. Ranking przejrzystości urzędów, http://www.wszystkoobip.pl/?cid=315.
29
Sz
30
4
Kiedy nie zgadzasz
się z decyzją urzędu
Anna Streżyńska, prezes Urzędu
Komunikacji Elektronicznej w latach
2006–2012, została w 2007 r.
uhonorowana Nagrodą
im. Andrzeja Bączkowskiego
(patrz: s. 32) za bezkompromisową
walkę z monopolem
Telekomunikacji Polskiej,
blokującym obniżenie opłat
za telefon i usługi internetowe.
Dzięki takim urzędnikom jak
Bączkowski czy Streżyńska umacnia
się w naszym kraju świadomość,
że każdy obywatel ma prawo
do dobrej administracji, działającej
sprawnie, szybko, przejrzyście,
budzącej zaufanie do państwa
i jego urzędników, uprzejmej oraz
zapewniającej obywatelowi jak
najszersze możliwości obrony
swoich spraw i interesów.
Przypomnij sobie wypowiedzi
rodziców i innych dorosłych na temat ich
kontaktów z urzędami. Określ, czy – ich
zdaniem – administracja w naszym kraju
ma wyżej wymienione cechy.
Anna Streżyńska po odebraniu
nagrody w siedzibie redakcji
„Rzeczpospolitej”; obok stoi ówczesny
sekretarz stanu w Kancelarii Premiera
Michał Boni.
SKŁADANIE WNIOSKÓW I PODAŃ
Aktem prawnym regulującym sposób załatwiania spraw przez urzędy jest
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego,
w skrócie określana jako k.p.a. Warto się z tym dokumentem zapoznać,
a w kontakcie z urzędami powoływać się na jego konkretne przepisy.
Aby rozpocząć załatwianie sprawy, trzeba zwrócić się do właściwego urzędu z pismem o wszczęcie postępowania administracyjnego. Takie pismo
nosi nazwę podania lub wniosku, przy czym należy odróżnić wniosek jako
podanie od wniosku jako pisma mającego na celu poprawę pracy urzędu,
o czym dowiesz się w dalszej części tego rozdziału.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
31
Zgodnie z Planem
Informatyzacji Państwa
coraz więcej spraw
urzędowych obywatele będą
załatwiać przez internet.
Służy temu uruchomiona
w 2008 r. i stale rozwijana
ogólnopolska Elektroniczna
Platforma Usług
Administracji Publicznej
(ePUAP).
Wiesz już, że wypełnienie i złożenie wniosku-podania jest niezbędne do
uzyskania dokumentów tożsamości, prawa jazdy czy rejestracji pojazdu.
Odpowiednie wnioski należy również wypełnić, aby uzyskać w urzędzie
inne dokumenty (np. odpis aktu urodzenia) lub zaświadczenia (np. zaświadczenie o zameldowaniu), a także załatwić różne sprawy, np. rozpocząć własną działalność gospodarczą, posłać dziecko do specjalnej placówki szkolnej, dostać zasiłek i wiele innych. Urzędy dysponują na ogół
specjalnymi drukami takich wniosków, można je też często pobrać na
stronach internetowych wielu z nich.
Jeżeli sprawa wymaga indywidualnego rozpatrzenia, musisz zwrócić się do
urzędu z podaniem, w którym zwięźle i zrozumiale przedstawisz problem
oraz swoje oczekiwania wobec urzędu. Pismo składa się w urzędzie administracji publicznej, który ma obowiązek rozpatrywania określonego rodzaju spraw. Jeżeli złożysz podanie do niewłaściwego urzędu, ma on obowiązek jak najszybciej przekazać je do właściwego adresata (art. 65 k.p.a.).
Podanie można złożyć osobiście – pisemnie lub ustnie (w takim wypadku
urzędnik zobowiązany jest zapisać je w formie protokołu i przedstawić ci
do podpisu). Można je także przesłać drogą pocztową (listem poleconym
z zachowaniem dowodu nadania), za pomocą dalekopisu, telefaksu, poczty
elektronicznej albo na formularzu umieszczonym na stronie internetowej
urzędu. Kopię pisma z pieczątką poświadczającą jego przyjęcie przez
urzędnika należy zachować jako dowód, że pismo zostało złożone – dzięki
temu łatwiej później wymagać od urzędu kolejnych działań. Jeśli składasz
podanie ustnie do protokołu, protokół musi być podpisany przez ciebie
oraz przez sporządzającego go pracownika.
Podanie powinno zawierać:
datę i miejsce sporządzenia;
podstawowe dane składającego (imię, nazwisko, adres zameldowania,
adres korespondencyjny);
nazwę urzędu, w którym jest składane podanie, i jego adres;
Jan Leśniak
zam. 00-001 Drewutnia
ul. Zagajnikowa 5
Sprawdź na stronie www.
epuap.gov.pl, jakie sprawy
Polacy mogą już załatwiać
przez internet.
Przykład podania.
Drewutnia, dnia 23 lipca 2012 r.
Wójt Gminy Drewutnia
w miejscu
PODANIE
Proszę o wydanie zezwolenia na usunięcie 3 szt. drzew w gatunku sosna o obwodach pnia mierzonych na wysokości 130 cm – 101, 98 i 95 cm.
Teren, na którym rosną drzewa, położony jest w miejscowości Drewutnia nr działki 254 i w planie zagospodarowania przestrzennego
oznaczony jest jako teren budowlany. Przyczyną usunięcia drzew jest planowana inwestycja budowlana.
Termin usunięcia drzew określam na dzień 15 sierpnia 2010 r. Posiadam następujący tytuł prawny władania nieruchomością: prawo własności
Podpis
Jan Leśniak
Sz
32
wyjaśnienie,
czego pismo dotyczy, najlepiej wraz z dołączonym uzasadnieniem;
podpis składającego podanie.
Do podania dołączasz odpowiednie załączniki, czyli kopie dokumentów niezbędnych do rozpatrzenia sprawy. Przed złożeniem
podania warto uzyskać – telefonicznie lub przez internet – informację, jakie dokumenty należy dołączyć. Niekiedy urząd wymaga
też uiszczenia tzw. opłaty skarbowej (o zróżnicowanej wysokości),
którą wpłaca się w kasie danego urzędu lub na jego konto.
PRAWO DO MOŻLIWIE PEŁNEJ INFORMACJI W SWOJEJ
SPRAWIE I DO TERMINOWEGO JEJ ZAŁATWIENIA
Andrzej Bączkowski,
minister pracy i polityki
socjalnej od lutego 1996 r.,
zmarł na zawał serca
w listopadzie tego samego
roku – zaledwie po
9 miesiącach pełnej
poświęcenia pracy
na tym stanowisku.
W 1995 r. zdobył tytuł
najlepszego urzędnika
państwowego. Był
przykładem sprawnego
administratora, którego pasja,
pracowitość i rzetelność
budziły podziw i wywarły
wpływ na kształtowanie
się wzoru nowoczesnego
urzędnika państwowego.
Od 1997 r. nagroda jego
imienia jest przyznawana
osobom zasłużonym
w służbie publicznej.
Jako obywatel nie musisz znać przepisów i urzędowych procedur
obowiązujących przy załatwianiu twojej sprawy. To urzędnicy są
odpowiedzialni za to, aby obywatel nie poniósł szkody z powodu nieznajomości prawa (art. 9 k.p.a.). Masz także prawo prosić o wszelkie wyjaśnienia
urzędnika zajmującego się sprawą, a on ma obowiązek ich udzielić. Jeżeli zapytany urzędnik nie potrafi tego zrobić, powinien wskazać innego pracownika,
który ma odpowiednie kompetencje.
Kodeks postępowania administracyjnego zobowiązuje urzędy do załatwiania
każdej sprawy wnikliwie, szybko i przy użyciu możliwie najprostszych sposobów (art. 12 k.p.a.). Jeśli sprawa nie wymaga zbierania dokumentacji lub
innych informacji i wyjaśnień, powinna być załatwiona niezwłocznie, czyli
podczas pierwszej wizyty w urzędzie. Jeśli jednak problem jest bardziej
skomplikowany i jego rozstrzygnięcie wymaga podjęcia dodatkowych działań, urzędnik powinien poinformować o tym obywatela i określić termin
zakończenia sprawy. Termin ten nie może przekraczać jednego miesiąca
od daty wszczęcia postępowania, a w przypadkach szczególnie skomplikowanych – 2 miesięcy.
Przekroczenie terminów jest dopuszczalne wtedy, gdy wynika to z winy zainteresowanego (np. jeżeli nie dostarczył potrzebnych dokumentów) albo
z przyczyn niezależnych od urzędu (np. z powodu wypadków losowych).
Okresów zwłoki nie wlicza się wówczas do obowiązującego czasu załatwienia sprawy, ale o spodziewanym opóźnieniu urząd powinien powiadomić
zainteresowanego, podając przyczyny zwłoki i wskazując nowy termin zakończenia postępowania (art. 35, art. 36 i art. 12 k.p.a.).
Obecnie wiele spraw urzędowych można załatwić bez wychodzenia z domu
– przez internet. Serwis Biuletynu Informacji Publicznej http://www.bip.gov.pl
umożliwia wejście na stronę odpowiedniego urzędu. Wiele urzędów posiada
też własne serwisy, na których zamieszcza informacje, np. o tym, jakie
dokumenty są potrzebne do załatwienia określonej sprawy, oraz formularze
pism, które można wydrukować, wypełnić i złożyć w urzędzie.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
33
SKŁADANIE ODWOŁANIA
Przy rozpatrywaniu spraw przez urzędy obowiązuje zasada dwuinstancyjności (art. 15 k.p.a.). Zgodnie z nią prawie każda sprawa kończąca się podjęciem decyzji administracyjnej podlega dwukrotnemu rozstrzyganiu: po
raz pierwszy przez organ tzw. pierwszej instancji, czyli przez urząd zobowiązany ze względu na swoje kompetencje do załatwienia sprawy, a następnie, jeśli obywatel nie jest zadowolony z decyzji – przez organ odwoławczy, którym jest urząd bezpośrednio wyższego stopnia.
Jeśli zatem decyzja wydana przez urząd ci nie odpowiada, możesz się od niej
odwołać do organu nadrzędnego, czyli zwrócić się do niego z wnioskiem
o ponowne rozpatrzenie sprawy, uchylenie podjętej decyzji lub jej zmianę.
Obywatel nie musi wiedzieć, do kogo wnieść odwołanie! Informacja o tym,
do jakiego urzędu i w jakim terminie można się odwołać, powinna zostać
umieszczona w tekście decyzji, a jeśli takiej informacji nie podano, sama decyzja może zostać uznana za nieważną. Każda decyzja powinna też zawierać
powołanie się na podstawę prawną, czyli przepis, na mocy którego dokonano
rozstrzygnięcia. Warto o tym pamiętać, gdyż decyzja pozbawiona odpowiedniej podstawy prawnej może również zostać uznana za nieważną.
Jan Osiadły
zam. 00-002 Końskie Woły
ul. Niska 5
Jeśli nie zgadzasz się
z decyzją wydaną
przez urząd, możesz
się odwołać do organu
nadrzędnego.
Łódź, dnia 1 kwietnia 2012 r.
Wojewoda łódzki
za pośrednictwem
Starosty powiatu Końskie Woły
ODWOŁANIE
od decyzji Starosty powiatu Końskie Woły z dn. 21 marca 2012 r. w sprawie
wywłaszczenia nieruchomości mieszczącej się przy ul. Niskiej 5 w Końskich Wołach
sygn. akt 0000/2012
Na podstawie art. 127. k.p.a. wnoszę o uchylenie bądź zmianę powyższej decyzji.
Stwierdzam, że decyzja narusza przepisy Ustawy o gospodarce nieruchomościami.
Ustawa ta nakazuje wypłacenie odszkodowania bądź przekazanie innej nieruchomości
właścicielowi wywłaszczonej nieruchomości.
UZASADNIENIE
Starosta powiatu Końskie Woły decyzją z dn. 21 marca 2012 r. odmówił wypłaty
odszkodowania za wywłaszczoną nieruchomość, twierdząc, że posiadam też inne
nieruchomości. Jest to sprzeczne z przepisami z art. 128 Ustawy o gospodarce
nieruchomościami z dnia 21 sierpnia 1997 r., która nakazuje wypłatę
odszkodowania niezależnie od sytuacji finansowej właściciela.
W związku z tym proszę o uchylenie podjętej przez Starostę decyzji o wywłaszczeniu
lub o nakazanie Staroście wypłacenia mi należnego odszkodowania.
Podpis
Jan Osiadły
Przykład
odwołania.
Sz
34
Organ odwoławczy nie
może wydać decyzji
mniej korzystnej dla
odwołującego się
obywatela.
Odwołanie wnosi się do organu wyższej instancji w ciągu 14 dni liczonych
od następnego dnia po doręczeniu zainteresowanemu decyzji za pośrednictwem urzędu, który decyzję wydał – należy je zatem odpowiednio
zaadresować (patrz: przykład odwołania na s. 33). Przestrzeganie terminu
14 dni jest niezwykle ważne, gdyż po jego przekroczeniu odwołanie nie
zostanie przyjęte, a wydana decyzja będzie obowiązywać jako ostateczna,
czyli taka, od której nie można się już odwołać. Jeśli wszakże niedotrzymanie terminu nastąpi nie z winy zainteresowanego, może on wnieść prośbę
o „przywrócenie terminu”, zgodnie z art. 58 i 59 k.p.a.
Odwołanie nie musi być szczegółowo uzasadnione ani nie musi spełniać
żadnych dodatkowych wymogów. Warto jednak zamieścić w nim argumenty mogące mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w drugiej instancji, a zwłaszcza przedstawić błędy lub uchybienia (jeśli zostały popełnione) urzędu, który wydał decyzję.
Odwołanie można wysłać listem poleconym lub doręczyć do urzędu osobiście, pamiętając o zachowaniu potwierdzenia jego złożenia (dowodu nadania listu poleconego lub kopii pisma podstemplowanej przez urzędnika).
Złożenie odwołania automatycznie powoduje wstrzymanie wykonania
decyzji.
Intencją procedur odwoławczych jest jak najskuteczniejsze wzmocnienie
pozycji obywatela w jego relacjach z urzędem. Dlatego obowiązuje zasada, że organ odwoławczy nie może wydać decyzji mniej korzystnej dla
odwołującego się niż rozstrzygnięcie organu pierwszej instancji. W najgorszym wypadku decyzja może zostać utrzymana w mocy.
Urząd pierwszej instancji może uznać odwołanie i uchylić lub zmienić decyzję
(od tej nowej decyzji można się ponownie odwołać). Jeśli jednak urząd nie
zmieni wydanej decyzji, sprawa zostaje przekazana do organu odwoławczego.
Po rozpatrzeniu sprawy organ odwoławczy utrzymuje decyzję w mocy,
uchyla ją w części lub w całości bądź orzeka o umorzeniu postępowania
odwoławczego. Organ odwoławczy może też uchylić zaskarżoną decyzję
w całości i przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia przez organ
pierwszej instancji, jeśli uzna, że sprawa wymaga dalszego wyjaśnienia
(może przy tym wskazać, jakie okoliczności należy wziąć pod uwagę przy
ponownym rozpatrywaniu sprawy). Decyzja organu odwoławczego musi
być wydana w ciągu miesiąca od daty wpłynięcia odwołania, powinna mieć
formę pisemną i zawierać uzasadnienie.
Decyzja wydana przez organ drugiej instancji jest ostateczna (nie można się od niej odwołać do innego
organu administracyjnego), co nie oznacza, że na tym kończą się nasze możliwości obrony. Każdą decyzję
organu odwoławczego można bowiem jeszcze zaskarżyć do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
(WSA) z powodu jej niezgodności z prawem, ale nie w odniesieniu do merytorycznego rozstrzygnięcia.
Skargę składa się w terminie 30 dni do właściwego dla miejsca zamieszkania WSA za pośrednictwem
organu, który wydał decyzję.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
SKARGI I WNIOSKI
Zgodnie z art. 63 Konstytucji RP oraz art. 221 k.p.a. obywatel ma prawo
składać skargi i wnioski w związku z działalnością urzędu. Może je składać
we własnym imieniu, a także w imieniu innych osób, jeżeli uzyska na to
ich zgodę. O ile omówione wcześniej odwołanie dotyczy treści decyzji podjętej przez urząd, o tyle skarga dotyczy sposobu pracy urzędu. Możesz ją
złożyć, jeśli uważasz, że urząd lub jego konkretni pracownicy dopuścili się
zaniedbania, wykonali swoje obowiązki nienależycie, naruszyli prawo lub
twoje interesy bądź załatwiali sprawy biurokratycznie czy przewlekle.
Wniosek dotyczy z kolei sytuacji, gdy chcesz zaproponować nowe rozwiązania w pracy urzędu i innych organów władzy, związane np. z usprawnieniem organizacji, wzmocnieniem praworządności, zapobieganiem nadużyciom. Nie ma jednak większego znaczenia, czy zatytułujesz pismo jako
skargę, czy jako wniosek. To urząd jest odpowiedzialny za to, aby potraktować sygnał płynący od obywatela stosownie do jego treści.
Zgodnie z art. 225 k.p.a. skargi i wnioski powinny być przez organy władzy publicznej traktowane bardzo poważnie. Pracownicy urzędów są pod
groźbą poniesienia kary dyscyplinarnej (np. nagany, przeniesienia na
niższe stanowisko, wydalenia z pracy w urzędzie) zobowiązani do właściwego reagowania na zgłaszane przez obywateli uwagi. Prawo chroni osoby składające skargi i wyklucza możliwość narażania ich z powodu skarżenia urzędu na przykrości.
Art. 225. § 1. Nikt nie może być narażony na jakikolwiek uszczerbek lub zarzut
z powodu złożenia skargi lub wniosku albo z powodu dostarczenia materiału
do publikacji o znamionach skargi lub wniosku, jeżeli działał w granicach prawem
dozwolonych.
§ 2. Organy państwowe, organy jednostek samorządu terytorialnego i inne organy
samorządowe oraz organy organizacji społecznych są obowiązane przeciwdziałać
hamowaniu krytyki i innym działaniom ograniczającym prawo do składania skarg
i wniosków lub dostarczania informacji – do publikacji – o znamionach skargi
lub wniosku.
Obywatel nie musi się bezbłędnie
orientować, do jakiego urzędu kierować skargę lub wniosek. Jeżeli pismo zostało wysłane do niewłaściwego urzędu, jest on zobowiązany do
niezwłocznego (w terminie 7 dni)
przekazania jej organowi, który powinien je rozpatrzyć, i jednoczesnego zawiadomienia o tym skarżącego.
Jednakże właściwe zaadresowanie pisma przyspieszy załatwianie sprawy,
dlatego warto wiedzieć, do jakiego organu
nu można
zwracać się ze skargami na działalność poszczególoszczególnych urzędów, a do jakiego z wnioskami
mi dotyczącymi poprawy ich pracy.
35
BIUROKRATYCZNE
ZAŁATWIANIE
SPRAWY
– załatwianie sprawy
z nadmierną,
niepotrzebną dbałością
o przestrzeganie
wszelkich możliwych
przepisów, co spowalnia
lub wręcz paraliżuje
działanie urzędu
i sprawia problemy
interesantom. Uważa
się, że biurokratyczne
przepisy są główną
przyczyną m.in.: braku
właściwej reakcji urzędów
na ważne sprawy
obywateli, trudności
z rozpoczynaniem
działalności gospodarczej
lub na przykład
niewykorzystywania
w pełni funduszy
płynących do Polski
z Unii Europejskiej
i wycofywania się
z Polski inwestorów
zagranicznych.
Znajdź w prasie przykład
biurokratycznych działań
jakiegoś urzędu.
Sz
36
ORGANY WŁAŚCIWE DO ROZPATRYWANIA SKARG NA POSZCZEGÓLNE URZĘDY
Organ, którego dotyczy skarga
Organ właściwy do rozpatrzenia pisma
rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa w zakresie spraw finansowych
wojewoda, regionalna izba obrachunkowa (RIO)
organy wykonawcze jednostek samorządu terytorialnego (np. burmistrz,
prezydent, zarząd powiatu, zarząd województwa) w sprawach należących
do zadań zleconych przez administrację rządową
wojewoda
zarząd gminy, wójt, burmistrz, prezydent miasta, kierownicy gminnych jednostek
organizacyjnych (np. szkół prowadzonych przez gminy, ośrodków pomocy
społecznej, bibliotek, domów kultury itp.) – jeśli sprawy nie dotyczą zadań
zleconych przez administrację rządową
rada gminy
zarząd powiatu, starosta, kierownicy powiatowych służb, inspekcji, straży i
innych jednostek organizacyjnych
rada powiatu
zarząd województwa, marszałek województwa – jeśli sprawy nie dotyczą zadań
zleconych przez administrację rządową
sejmik województwa
wojewoda – w zależności od rodzaju sprawy
właściwy minister, Prezes Rady Ministrów
organ administracji rządowej, organ przedsiębiorstwa państwowego lub innej
państwowej jednostki organizacyjnej
organ wyższego stopnia lub sprawujący
bezpośredni nadzór
minister
Prezes Rady Ministrów
organ centralny lub jego kierownik
organ, któremu on podlega
PISANIE SKARGI
Jak każde pismo kierowane do urzędu, skarga powinna w nagłówku zawierać imię, nazwisko i adres skarżącego (w przeciwnym wypadku nie będzie
rozpatrywana) oraz adres urzędu. Z treści skargi powinno jasno wynikać, na
kogo się skarżysz, co ci się w jego postępowaniu nie podoba oraz czego oczekujesz od urzędu nadrzędnego. Warto wystrzegać się utrudniających lekturę
dygresji, popisów literackich i powtórzeń, które mogą spowodować, że czytający skargę urzędnik nie będzie traktował autora poważnie. Jeżeli z treści pisma nie będzie można zrozumieć, o co chodzi skarżącemu, urząd wezwie go
do złożenia stosownego wyjaśnienia lub uzupełnienia, a jeśli mimo to nie
dojdzie do usunięcia niejasności – pozostawi skargę bez rozpoznania.
STRUKTURA CZYTELNEJ SKARGI POWINNA BYĆ NASTĘPUJĄCA:
1. Wskazanie przepisu prawnego, na podstawie którego działasz, oraz osoby (urzędu), której
dotyczy skarga. Podstawą prawną do złożenia skargi jest art. 227 k.p.a.
2. Opis działań, na które się skarżysz, wraz z wykazaniem, że postępowanie pracownika lub
urzędnika jest niezgodne z jego zadaniami lub z obowiązującym prawem. Warto opisać
szkody, do jakich zaskarżane działanie doprowadziło, np. poniesienie straty materialnej lub
moralnej. Jeśli skarga dotyczy przewlekłego lub biurokratycznego załatwiania sprawy, należy
to udowodnić, np. przedstawiając chronologicznie pisma, w których urzędnicy domagali się
coraz to innych, zbędnych dokumentów.
3. Określenie, czego się oczekuje od urzędu, np. unieważnienia decyzji, ponownego zbadania
sprawy, przyśpieszenia zajmowania się sprawą, wyciągnięcia konsekwencji służbowych
wobec winnych zaniedbania.
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
Przepisy chronią skarżącego przed sytuacją, że skarga będzie rozpatrywana
przez tego, kogo dotyczy. Artykuł 232 § 1 k.p.a. stanowi, że organ rozpatrujący skargi może ją przekazać do załatwienia organowi niższego stopnia
tylko wówczas, gdy skarga nie zawiera zarzutów dotyczących działalności
tego organu. Ponadto w § 11 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków (DzU z dnia 22 stycznia 2002 r.) podkreśla się, że skarga dotycząca
określonego urzędnika nie może być przekazana do rozpatrzenia ani jemu,
ani jego podwładnym.
Urząd ma 30 dni na rozpatrzenie skargi. Jeżeli nie jest w stanie z tego się wywiązać, powinien zawiadomić o tym skarżącego oraz podać przyczyny opóźnienia i wyznaczyć nowy termin. Jeżeli po upływie i tego terminu nie otrzymasz odpowiedzi, możesz zwrócić się z zażaleniem na niezałatwienie skargi
w terminie do organu nadrzędnego wobec urzędu, do którego pisałeś skargę.
Organ nadrzędny powinien w takim przypadku wyznaczyć dodatkowy termin rozpatrzenia skargi, wyjaśnić przyczyny opóźnienia i ustalić osoby, które
są za to odpowiedzialne. Jeżeli i to nie przyniesie rezultatu, możesz jeszcze
kolejną skargę wysłać do organu nadzorującego rozpatrywanie skarg i wniosków przez urzędy, do których były wysyłane poprzednie pisma – organy te
określa szczegółowo art. 258 k.p.a.:
Art. 258 § 1. Nadzór i kontrolę nad przyjmowaniem i załatwianiem skarg i wniosków
sprawują:
1. ministrowie – gdy chodzi o skargi załatwiane przez ministerstwa i inne jednostki organizacyjne bezpośrednio podległe ministrowi,
2. właściwi rzeczowo ministrowie we współdziałaniu
z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej
– gdy chodzi o skargi załatwiane przez organy administracji rządowej,
3. terenowe organy administracji rządowej – gdy chodzi
o skargi załatwiane przez jednostki organizacyjne nadzorowane przez te organy,
4. organy wyższego stopnia oraz właściwe organy naczelne – gdy chodzi o skargi załatwiane przez pozostałe
organy państwowe i organy państwowych jednostek
organizacyjnych,
5. Prezes Rady Ministrów i wojewodowie – gdy chodzi
o skargi załatwiane przez organy jednostek samorządu
terytorialnego oraz samorządowe jednostki organizacyjne.
Przewodniczący Komisji Nadzwyczajnej „Przyjazne Państwo”
Janusz Palikot stoi na stosie projektów nowelizacji. Bolączką prawie
każdego współczesnego państwa jest nadmiar przepisów i wymogów
administracyjnych, które są często niejasne, nieskuteczne, a niekiedy
wręcz absurdalne, co utrudnia życie obywatelom i powoduje ich
konflikty z urzędami. Próbą wyeliminowania z systemu prawnego
choćby części takich bubli prawnych było powołanie 20 grudnia
2007 r. przez Sejm RP VI kadencji Komisji Nadzwyczajnej „Przyjazne
Państwo” do spraw związanych z ograniczaniem biurokracji. Komisja
zaapelowała, aby obywatele sami zgłaszali do niej konkretne buble.
W ciągu pierwszego roku swoich prac Komisja przyjęła ponad 2000
zgłoszeń od obywateli i opracowała ponad 100 projektów zmian
w prawie.
37
Skarga nie może być
rozpatrywana przez
tego, kogo dotyczy, ani
przez jego podwładnych.
Sz
38
PISANIE WNIOSKU
Przykład wniosku.
Wniosek mający na celu poprawę pracy określonego urzędu kierujesz do
niego, a nie do organu nadrzędnego. Jeśli na przykład chodzi ci o usprawnienie działań urzędu gminy, kierujesz wniosek do wójta, a wniosek dotyczący uchwały podjętej przez radę gminy – do tej rady.
Terminy udzielania odpowiedzi są takie same jak w przypadku skarg.
We wniosku należy podać:
miejsce i datę złożenia wniosku;
imię, nazwisko i adres składającego wniosek;
urząd, do którego kierowany jest wniosek;
nazwisko urzędnika, jego funkcję;
adres urzędu;
tytuł pisma: WNIOSEK;
wprowadzenie z powołaniem na podstawę prawną: Na podstawie art.
241 Kodeksu postępowania administracyjnego zwracam się z wnioskiem dotyczącym...;
opis sytuacji wymagającej zmiany, np. niewłaściwych działań urzędu;
treść wniosku – propozycje wprowadzenia zmian;
podpis;
spis załączników.
Jeżeli rozpatrzenie wniosku uznasz za niezadowalające, możesz złożyć
skargę na urząd do organu wyższego stopnia zgodnie z zasadami składania
skarg.
Końskie Woły, dnia 1 kwietnia 2012 r.
Michał Porządek
00-002 Końskie Woły
ul. Główna 10 m. 20
Szanowny Pan Stefan Wybitny
Przewodniczący Rady Gminy Końskie Woły
00-002 Końskie Woły
Pl. Centralny 1
WNIOSEK
Na podstawie art. 241 Kodeksu postępowania administracyjnego zwracam się z wnioskiem
o zmianę uchwały Nr 000/IV/12 Rady Gminy Końskie Woły z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zakazu palenia papierosów w
obrębie przystanków autobusowych w naszym mieście.
Zakaz palenia w miejscach publicznych uważam generalnie za słuszny, jednak wprowadzenie w życie wymienionej wyżej
uchwały okazało się w praktyce niemożliwe. Mimo obowiązywania uchwały mieszkańcy naszego miasta nadal palą na
przystankach, a służby miejskie nie są w stanie zapewnić egzekwowania zakazu, co wynika wyraźnie z mojej korespondencji
z Komendą Straży Miejskiej. Taka sytuacja jest wysoce demoralizująca, podważa autorytet Rady Gminy naszego miasta
i ośmiesza uchwalane przez nią prawo.
W świetle powyższego zwracam się z wnioskiem o zmianę wyżej wymienionej uchwały w ten sposób, aby jej egzekwowanie
było zapewnione, lub też – jeśli to niemożliwe – o uchylenie jej.
Z poważaniem
Michał Porządek
Załączniki:
– Korespondencja Michała Porządka z Komendą Straży Miejskiej w Końskich Wołach
694525,
sklep.wsip.pl
w urzędzie
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Podstawą
prawną działania urzędów jest Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (k.p.a.).
Odwołanie piszemy wówczas, gdy nie odpowiada nam decyzja urzędu. Powinno być
złożone w terminie 14 dni liczonych od następnego dnia po doręczeniu decyzji.
Skarga dotyczy nieprawidłowości w pracy urzędu. Składamy ją do organu odpowiedzialnego za rozpatrywanie skarg na określony urząd.
Wniosek piszemy wówczas, gdy chcemy zaproponować nowe rozwiązania w pracy
urzędu lub innych organów władzy. Adresujemy go bezpośrednio do organu, na którego
działanie chcemy wpłynąć.
ZADANIA
1. Wejdź na stronę internetową urzędu swojej gminy. Sprawdź, z jakimi sprawami można się zwracać do urzędu
za pomocą formularzy wniosków udostępnionych na jego stronie. Wydrukuj formularz jednego z wniosków
i go wypełnij. Efekty działań przedstaw w klasie.
2. Przedstaw, jakimi możliwościami odwoławczymi dysponuje obywatel, jeśli nie odpowiada mu decyzja urzędu.
Jakie warunki musi spełnić, aby jego odwołanie zostało rozpatrzone.
3. Korzystając z wiedzy wyniesionej z rozdziału o dostępie do informacji publicznej, napisz odwołanie od decyzji
odmawiającej udzielenia ci informacji w urzędzie gminy.
4. Wyjaśnij, w jakich sprawach piszemy skargę, a w jakiej wniosek. Wskaż różnice pomiędzy adresowaniem skargi
i wniosku.
5. Napisz skargę na fikcyjnego urzędnika jakiegoś urzędu, który niedbale zajmował się twoją sprawą.
W zespołach składających się z 4–5 osób zrealizujcie projekt badawczy polegający na zebraniu od pracowników
i klientów wybranego urzędu sugestii dotyczących usprawnienia jego pracy. Na podstawie uzyskanych informacji
napiszcie wniosek do tego urzędu z propozycją wprowadzenia zmian. Zbadajcie, jak urząd zareaguje na wniosek.
Efekty podejmowanych działań przedstawcie w ramach prezentacji klasowej.
1. I. Lipowicz, Prawo obywatela do dobrej administracji,
http://www.nik.gov.pl/plik/id,1555.pdf.
2. J. Łętowski, Prawo administracyjne dla każdego, Wydawnictwo Ekostar, Warszawa 1995.
3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg
i wniosków, DzU z dnia 22 stycznia 2002, nr 5 poz. 46,
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20020050046.
39
Sz
40
Lekcja podsumowująca:
Młody obywatel
w urzędzie
PORADNICTWO OBYWATELSKIE
Życie w dzisiejszym społeczeństwie wymaga znajomości wielu procedur, umiejętności sporządzenia lub wypełnienia licznych dokumentów i druków urzędowych. Nie wszyscy znają te
procedury. Nierzadko nieświadomy obowiązujących procedur człowiek dowiaduje się o nich
dopiero w momencie, gdy dostaje upomnienie z urzędu lub musi ponieść karę za niedopełnienie jakiegoś obowiązku.
W odpowiedzi na te problemy od połowy lat dziewięćdziesiątych rozwija się w Polsce obywatelska sieć organizacji poradniczych (najczęściej są to tak zwane biura porad obywatelskich).
Zajmują się one udostępnianiem informacji prawnych i udzielaniem tanich lub bezpłatnych
porad dla obywateli – pomagają w rozwiązywaniu konkretnych problemów w kontakcie z urzędami, wyjaśniają obowiązujące procedury i podstawowe pojęcia, wskazują przepisy, podają
adresy specjalistów lub organizacji właściwych do załatwienia sprawy.
Osobie zagubionej w świecie urzędów jest łatwiej,
gdy ktoś nią pokieruje i pokaże jej, co i gdzie trzeba
załatwić albo gdzie szukać pomocy. Sieć biur porad
obywatelskich jest wspomagana przez pozarządową
organizację Związek Biur Porad Obywatelskich.
Aby dotrzeć do najbliższego biura, wystarczy wejść
na stronę internetową związku (www.zbpo.org.pl).
ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH
Wyobraź sobie, że wraz z innymi uczniami zakładacie Uczniowskie Biuro Porad Obywatelskich mające na celu udzielanie porad, a także – ponieważ zamierzacie pomagać osobom młodym – kształtowanie postaw obywatelskich. Zapoznajcie się z poniżej opisanymi problemami
kolegów i udzielcie im porad na podstawie wiedzy zamieszczonej w tym dziale.
dział I | młody obywatel w urzędzie
Sz
41
Problem 1. Twój kolega jest synem małżeństwa, które podejmuje starania o uznanie za obywateli polskich. Ponieważ kolega skończył 16 lat, może w takiej sytuacji samodzielnie decydować, czy uznanie obywatelstwa rozciągnie się również na niego.
Przygotuj się do przedstawienia koledze argumentów za tym, że warto być obywatelem naszego
kraju.
Problem 2. Kolega po raz pierwszy ma wziąć udział w wyborach. Często mówi się, że udział
w wyborach to „obywatelski obowiązek”. Jak rozumiesz to powiedzenie? Czy jest to obowiązek
nałożony przez prawo?
Przygotuj dla kolegi argumenty przemawiające za udziałem obywateli w wyborach i przeciw temu.
Problem 3. Twój kolega nie posiada aktualnego dowodu osobistego, nie ma też paszportu
ani prawa jazdy, a jego samochód nie został zarejestrowany.
Opisz działania, jakie musi podjąć, aby załatwić wszystkie te sprawy. Ile czasu może mu to zająć?
DOSTĘP DO INFORMACJI PUBLICZNEJ
Organy władzy i inne instytucje często postrzegają obowiązek udostępniania informacji jako
niewygodny przymus i udzielają jej po długim ociąganiu się albo w ogóle próbują tego uniknąć. Przeciwdziałają tym tendencjom organizacje pozarządowe, wspierające nas w realizacji
uprawnień do kontroli życia publicznego, np. Pozarządowe Centrum Dostępu do Informacji
Publicznej (www.informacjapubliczna.org.pl), Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT
(www.jawnosc.pl).
Problem 4. Do Uczniowskiego Biura Porad Obywatelskich zgłosili się mieszkańcy miasta,
którzy obawiają się, że piękny park w centrum ich miejscowości ulegnie zniszczeniu w związku z planami zbudowania na jego terenie hipermarketu przez zagranicznego inwestora. Zwracali się już do urzędu gminy o udostępnienie im planu zagospodarowania przestrzennego
i informacji na temat zamierzeń władz miasta, ale spotkali się z odmową.
Opracuj plan dalszego postępowania w tej sprawie.
KIEDY NIE ZGADZASZ SIĘ Z URZĘDEM
Problem 5. Pani Maria Kowalska ma 72 lata, mieszka samotnie w dużym domu na obrzeżach
miasteczka. Od pewnego czasu przygarnia bezpańskie psy, tułające się bezradnie po okolicy.
Zaczęło się od małej, białej suczki, którą właściciele pozostawili przywiązaną w lesie do drzewa, prawdopodobnie dlatego, że przestała być puszystym, dobrym do głaskania szczeniakiem
i zaczęła sprawiać coraz więcej kłopotów. Wkrótce pani Maria opiekowała się już całkiem pokaźnym stadkiem siedmiorga biednych zwierząt.
Pewnego dnia zjawił się w jej domu człowiek, który przedstawił się, bez okazania żadnych dokumentów, jako inkasent pracujący dla wydziału finansowego gminy i zbierający obowiązujące w gminie opłaty za posiadanie psów. Zażądał od pani Marii pokazania wszystkich utrzymywanych przez nią zwierząt oraz dowodów, że dokonała obowiązującej w gminie opłaty za ich
posiadanie. Pani Maria powiedziała, że za psy nie zapłaci, bo nie ma to pieniędzy, nie pokazała mu też psów, bo obawiała się, że go pogryzą. Inkasent zagroził jej wysoką karą.
Opracuj plany wszelkich możliwych działań, jakie można podjąć w urzędzie gminy w obronie
pani Marii: ubieganie się o zwolnienie od opłaty, odwołanie od decyzji odmownej, skarga na inkasenta i urząd gminy, wniosek do urzędu mający na celu zmianę sposobu jego pracy.
Sz
y
rm
no
wa j
do ne
bu aw
pr
cja
ta
re w
rp ó
te is
in rzep
p
Sądy
s
pi
ze ny
pr raw
p
i sądyy
ne
aw
pr
we
jo
za
yc
zw
we
jo
za
yc
ob
rozumienie
prawa
Prawo
proces
karny
e
ne
al
or
Normy
ty
ik
i
nfl zy m
ko ięd ma
m ste
sy
się
e
ni
ka
ni ów
ze m
pr ste
sy
systemy
normatywne
ijn
lig
re
m
rodzaje
norm
podstawowe
zasady prawa
Prawo
źródła prawa
przykładowe
gałęzie prawa
prawo cywilne
Kodeks cywilny
proces
cywilny
mediacje
sądowe
Konstytucja RP
ustawy
prawo
administracyjne
sesje
informacyjne
sesje
prawo karne
Kodeks karny
umowy
międzynarodowe
Kodeks
postępowania
administracyjnego
mediacyjne
prawo UE
podpisanie
ugody
rozporządzenia
akty prawa
miejscowego
demokratycznego
państwa prawa
równości
dwuinstancyjności
postępowania
niezależności
sądów
niezawisłości
sędziów
paremie rzymskie
Sz
II
Prawo
i sądy
Sz
44
5
Normy prawne
i inne normy postępowania
Kiedy widzimy, jak często niektóre
ważne normy są w naszym
otoczeniu łamane, możemy się
zastanawiać, czy ich istnienie ma
w ogóle sens. Nawet dość
nagminne lekceważenie jakieś
normy nie może być jednak
dowodem na to, że jest ona zbędna.
Zachodzi bowiem ogromna różnica
między społeczeństwem, w którym
pewne normy, np. nakaz mówienia
prawdy, są często naruszane,
ale uznaje się je mimo to za
obowiązujące, a takim, w których
te normy zostałyby po prostu
unieważnione.
Wyobraź sobie, jak przebiegałaby lekcja
w twojej klasie, gdyby pewnego dnia
ogłoszono, że kłamstwo i oszustwo
są całkowicie dozwolone.
„Sprzątanie świata”. Nagminne lekceważenie norm doprowadza do wielkich problemów.
W ich rozwiązywanie angażuje się często młodzież.
NORMY
POSTĘPOWANIA
– reguły i przepisy,
nakazy i zakazy
opisujące, jak
powinniśmy się
zachowywać
w określonych
okolicznościach.
WARTOŚCI
– materialne
i niematerialne dobra,
które staramy się
uzyskać, gdyż uważamy
je za ważne, godne
szacunku i ochrony.
CO TO SĄ NORMY POSTĘPOWANIA?
Z gimnazjum wiesz już, jakie znaczenie mają normy (wzajemności, odpowiedzialności czy zaufania) dla życia wśród innych ludzi. Dzięki takim
normom postępowania możemy czuć się w otoczeniu społecznym bezpiecznie, bo zachowania innych są dla każdego w dużym stopniu przewidywalne.
Normy są w naszym życiu tak wszechobecne i oczywiste, że stosujemy je automatycznie. Często nie zdajemy sobie nawet sprawy, że nasze postępowanie
w pewnych sytuacjach wynika z ich znajomości i przestrzegania. Dopiero gdy
ktoś zachowa się inaczej, niż przewiduje jakaś norma (np. pojawi się w dresie na
ważnej imprezie oficjalnej, odwróci się plecami do rozmówcy, zwraca się po
imieniu do obcej starszej osoby), uświadamiamy sobie, że tak postępować nie wypada, nie należy, że jakieś zachowanie jest nie w porządku.
Normy w taki sposób regulują zachowania członków społeczeństwa, aby
zapewnić im realizację uznawanych powszechnie wartości, czyli najważniejszych przedmiotów dążeń człowieka, takich jak np. godność, wolność,
bezpieczeństwo, równość, ale również zdrowie, mieszkanie, samochód, szacunek otoczenia.
dział II | prawo i sądy 694525, sklep.wsip.pl
Sz
45
5. N O R M Y P R AW N E I I N N E N O R M Y P O S T Ę P OWA N I A
Niektórzy ludzie deklarują,
że jakieś zasady są dla nich
ważne i należy ich przestrzegać,
ale w rzeczywistości ich nie
realizują, np. twierdzą, że każdy
człowiek powinien być uczciwy,
a oszukują lub biorą łapówki.
Mówi się o takich ludziach,
że są dwulicowi, obłudni,
czyli że cechuje ich hipokryzja.
Powiedz, jakie przejawy
hipokryzji dostrzegasz w swoim
otoczeniu.
Zespół wartości i chroniących je norm tworzy w społeczeństwie porządek dający nam poczucie, że inni ludzie w sprawach podstawowych będą się stosować do takich samych zasad jak my. Aby ów porządek utrzymać, społeczeństwo stosuje mechanizm kontroli społecznej, posługując
się karami oraz nagrodami wymuszającymi stosowne zachowania.
W procesie rozwoju społecznego ludzie wytworzyli różne rodzaje norm:
moralne, obyczajowe, religijne, zwyczajowe, a także prawne. Poszczególne rodzaje norm tworzą systemy normatywne. Różnią się one między
sobą ze względu na następujące cechy:
zasięg (kogo dotyczą – czy wszystkich członków społeczeństwa, czy tylko
jego części),
zakres obowiązywania (czy dotyczą tylko zewnętrznych zachowań, czy
również intencji),
sposób transmisji (w jaki sposób człowiek dowiaduje się o ich treści),
rodzaj sankcji (konsekwencji) stosowanej przez otoczenie wobec osoby,
która jakąś normę realizuje lub jej nie przestrzega (co się o kimś takim mówi
i jak się go traktuje).
NORMY MORALNE
Normy moralne określają, jak należy postępować ze względu na wartości moralne uznawane za ważne w jakiejś społeczności, czyli wskazują nam, jakie
postępowanie jest słuszne, sprawiedliwe, dobre, a jak postępować nie należy,
bo to niesprawiedliwe, złe, nie w porządku. Obowiązują w konsekwencji wszystkich członków społeczeństwa. Normy te na ogół nie są nigdzie spisane. O tym,
jak postępować moralnie, człowiek dowiaduje się w procesie socjalizacji –
kształtowania się w rodzinie i w najbliższym otoczeniu społecznym (sąsiedztwo, grupy rówieśnicze, szkoła itp.). Jeśli proces socjalizacji przebiega prawidłowo, zarówno normy moralne, jak i wartości, do których się one odnoszą,
podlegają uwewnętrznieniu (internalizacji). Stają się w ten sposób częścią naszego sumienia, wewnętrznego mechanizmu psychicznego, który pozwala odSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
Postępuj tak, jakby twoje
postępowanie miało być
normą dla wszystkich.
Immanuel Kant
(1724–1804), filozof niemiecki.
MORALNOŚĆ
– zbiór przyjmowanych
w jakiejś zbiorowości
norm określających,
co jest dobre, słuszne
i sprawiedliwe w ludzkim
postępowaniu.
Normy moralne
przyswajamy
sobie w procesie
socjalizacji.
Sz
46
Rzeźba
Michała Anioła (XVI w.)
przedstawiająca Mojżesza
z kamiennymi tablicami,
na których został wyryty
Dekalog.
różnić postępowanie dobre od złego. Jeśli ktoś nie przestrzega norm moralnych, odzywa się w nim właśnie sumienie – człowiek uświadamia sobie
rozbieżność pomiędzy swoim postępowaniem a uwewnętrznionymi normami i w efekcie doświadcza poczucia winy. Natomiast ze strony otoczenia ktoś
taki naraża się na potępienie moralne: mówi się o nim, że jest zły, niemoralny,
unika się kontaktu z nim, wyklucza z pewnych sfer życia.
Przykładem norm moralnych mogą być: zakaz robienia innym krzywdy, nakaz mówienia prawdy czy niesienia pomocy potrzebującym.
NORMY RELIGIJNE
Normy religijne to prze
przepisy postępowania, których człowiek zobowiązany jest przestrzegać ze względu na przekonania religijne i uczestnictwo
Ich obszar obowiązywania jest zatem
w jakiejś wspólnocie wyznaniowej.
wy
ograniczony do członk
członków tej wspólnoty. Odwołują się one również do
określonego systemu wartości. Normy te występują najczęściej w formie spisanej w pod
podstawowych tekstach religii, najczęściej uznawanych za pochodzące
od Boga, np. w chrześcijaństwie m.in.
poch
w Dziesięciu
Przykazaniach (Dekalogu).
w Dziesi
Podobnie
Podobn jak normy moralne, nakazy religijne mogą podlegać uwewnętrznieniu w procesie wychowania. Sankcja
za nieprzestrzeganie
norm religijnych będzie miała wteni
dy również dwojaki charakter. Człowiek może się wewnętrznie
czuć osobą grzeszną, niegodną miłości
w
i opieki
Boga, niezasługującą na nagrody obiecywai
ne w danej religii (np. na życie wieczne). Jednocześnie grozi mu kara ze strony wspólnoty wiernych
i organizacji religijnej, do której należy: odbycie
pokuty czy wręcz wykluczenie ze wspólnoty
(w chrześcijaństwie – ekskomunika).
Normy religijne pokrywają się w dużym stopniu z normami moralnymi: nie zabijaj, nie kradnij, nie cudzołóż. Przykładami norm specyficznie religijnych jest przykazanie nie będziesz
miał innych bogów przede mną czy nakaz przestrzegania postu w określone dni.
NORMY OBYCZAJOWE
Normy obyczajowe to reguły zachowania, powszechnie przyjęte i obowiązujące w określonym środowisku, wyznaczające, co wypada robić, a czego nie, ze względu na szacunek dla
drugiego człowieka i zbiorowości. Przekazywane
są z pokolenia na pokolenie jako istotny element
kultury; nikt ich nie spisuje, a mimo to wszyscy
je znają i starają się im podporządkować.
694525,
sklep.wsip.pl
dział
II | prawo i sądy
Sz
Są uznawane za tak ważne, że ktoś, kto je naruszy, oprócz poczucia wstydu
musi się liczyć z poważnymi konsekwencjami – powie się o nim, że zachowuje się nieobyczajnie (co często znaczy tyle co niemoralnie), może zostać
potępiony i izolowany. Przykłady łamania norm obyczajowych to obnażanie się w miejscach publicznych lub wyrzucanie śmieci w lesie.
47
Wyrzucanie śmieci
w lesie jest
naruszeniem norm
obyczajowych.
NORMY ZWYCZAJOWE
Normy zwyczajowe to również sposoby postępowania obowiązujące w jakimś środowisku i wynikające z tradycji. Różnią się od norm obyczajowych
tym, że są moralnie obojętne, ich przestrzeganie nie narusza interesów innych ludzi, a ich łamanie grozi konsekwencjami znacznie mniej poważnymi
niż w wypadku zachowań nieobyczajnych. O kimś, kto nie przestrzega zwyczajów, powie się tylko, że jest niewychowany, że ma złe maniery. Niekiedy
może mu co najwyżej grozić lekceważenie lub ośmieszenie. Normy zwyczajowe regulują np. sposób jedzenia, ubierania się, zachowania podczas spotkań oficjalnych i towarzyskich.
NORMY PRAWNE
Normy prawne wyróżniają się spośród innych norm postępowania tym, że są
nakazane lub zakazane odpowiednimi przepisami przez kompetentne organy państwa lub innych władz. Rozmaite zasady i regulaminy wewnętrzne
obowiązują nas ze względu na to, że funkcjonujemy w jakiejś organizacji lub
instytucji. Przykładowo – jako uczeń masz przestrzegać regulaminu szkoły,
a gdy rozpoczniesz aktywność zawodową, będziesz podlegać przepisom
ustalonym w miejscu pracy.
Najważniejszy system norm prawnych to normy prawa powszechnego, dotyczące wszystkich obywateli państwa. Normy prawne muszą być precyzyjnie
zapisane i odpowiednio upowszechnione, gdyż ludzie muszą mieć możliwość zapoznania się z nakazami, które ich obowiązują. Kto nie stosuje się do
nakazów, popełnia przestępstwo lub wykroczenie przeciwko obowiązującemu porządkowi prawnemu i będzie środkami przymusu państwowego
zmuszony do poniesienia kary i do innych działań (np. do zmiany postępowania czy naprawienia szkód).
Normy prawne są często odzwierciedleniem obowiązujących w społeczeństwie norm moralnych, obyczajowych i religijnych – to oczywiste, gdyż mają zapewniać takie postawy, które ogół uważa za pożądane. Regulują jednak
również wiele takich działań, które z punktu widzenia innych systemów
normatywnych są neutralne, ale dla zachowania porządku w państwie muszą zostać ujednolicone – od przechodzenia przez jezdnię, po budowę domu i prowadzenie księgowości przedsiębiorstwa. Dlatego, wchodząc w dorosłe życie, przekonujemy się, jak wiele spraw jest przez normy prawne
regulowanych.
Warto zauważyć, że normy obyczajowe, zwyczajowe i prawne dotyczą tylko
takich zachowań, które może zaobserwować otoczenie, czyli czysto zewnętrznych. Ktoś może zostać ukarany przez prawo za to, że coś ukradł, ale już nie
ŚRODKI PRZYMUSU
– sposoby nacisku
używane przez państwo
w celu wymuszenia
odpowiednich zachowań
obywateli. Mogą to
być wyroki sądów
(pozbawienie wolności,
pozbawienie praw,
nałożenie pewnych
ograniczeń, kary
pieniężne), nakazy
i zakazy administracyjne,
a także środki przymusu
bezpośredniego
podejmowane
przez uprawnione
do tego służby (np.
policję). W państwie
demokratycznym środki
przymusu muszą
pozostawać w zgodzie
z przepisami prawa, a ich
stosowanie powinno być
ściśle kontrolowane.
Prawo bez przemocy
jest bezsilne.
Blaise Pascal
(1623–1662), francuski filozof,
matematyk i fizyk.
Sz
48
ŚRODKI
2
3
WYROKI SĄDÓW
NAKAZY I ZAKAZY
ADMINISTRACYJNE
ŚRODKI PRZYMUSU
BEZPOŚREDNIEGO
pozbawienie wolności
pozbawienie praw
■ nałożenie pewnych
ograniczeń (np. zakaz
zbliżania się do pewnych
osób, zakaz opuszczania
domu, miasta, państwa
itp.)
■ kary pieniężne
(np. obowiązek podatkowy,
przepisy o ruchu drogowym,
przepisy o ochronie
środowiska itp.)
1
■
■
kary pieniężne
■ odebranie koncesji
■ użycie siły fizycznej,
broni palnej
■ zatrzymanie dotacji
■ zajęcie nieruchomości
■ zakazanie wykonywania
działalności
■
użycie siły fizycznej
i technik sztuk walki
■ użycie kajdanków
■ użycie pałek
■ użycie psów obronnych
■ użycie paralizatorów
elektrycznych i broni
gazowej, a w wyjątkowych
wypadkach – broni palnej
■
dział II | prawo i sądy
Sz
49
za to, że chciał ukraść, jeśli nie podjął w tym celu żadnych
działań. Natomiast normy moralne i religijne mogą się
również odnosić do wewnętrznych przeżyć człowieka, jego
pragnień, marzeń, intencji. Mogę mieć wyrzuty sumienia,
bo w duchu źle życzyłem nielubianemu koledze, mimo że
realnie żadnej krzywdy mu nie uczyniłem.
PRZENIKANIE SIĘ SYSTEMÓW NORMATYWNYCH
Systemy normatywne nie są rozłączne, wręcz przeciwnie,
w dużej mierze się przenikają. Odebranie komuś życia, kradzież, kłamstwo, okrutne traktowanie, gwałt – to postępki zakazane w każdym z nich. Wiele wszakże zachowań zakazanych
w jednych systemach, w innych traktowanych jest obojętnie. Na przykład rozmaite nakazy moralne i religijne nie pokrywają się z nakazami prawa, bo dotyczą postaw i wewnętrznych przeżyć, których nie da się prawem
wyegzekwować (np. czcij ojca swego i matkę swoją, kochaj bliźniego swego). Liczne normy religijne nie pokrywają się z normami prawnymi, bo obowiązują
tylko wyznawców jednej religii i w państwie neutralnym światopoglądowo
(tzn. takim, w którym życie świeckie jest oddzielone od życia religijnego
i które na równi traktuje ludzi wyznających różne światopoglądy) nie powinny być nikomu narzucane. Cudzołóstwo jest w Polsce pogwałceniem normy
moralnej oraz religijnej, ale nie jest karane przez prawo. Jeśli natomiast ktoś
wybuduje dom bez koniecznych zezwoleń, zostanie przez prawo ukarany,
choć nikt nie będzie mu raczej zarzucał, że to czyn niemoralny.
Niektóre normy prawne są uznawane za krzywdzące i niesprawiedliwe, czyli
niezgodne z normami moralnymi – np. eksmisja „na bruk” osób niemających pieniędzy na czynsz czy odbieranie dzieci rodzicom wychowawczo bezradnym z powodu ubóstwa lub choroby.
Najważniejsze normy moralne, związane z takimi wartościami jak życie, prawda, własność, lojalność, uczciwość – wydają się
uniwersalne, tzn. obowiązują powszechnie, we wszystkich lub
prawie wszystkich społeczeństwach. Jednak poza tym obszarem wartości uniwersalnych ludzie w rozmaitych regionach
świata bardzo różnią się obyczajami, przekonaniami moralnymi i religijnymi. Staje się to szczególnie widoczne, jeśli porównamy ze sobą normy obowiązujące w społeczeństwach
mających za sobą odmienne drogi rozwoju. Różnice te dotyczą wszystkich aspektów życia: od najdrobniejszych, jak sposoby witania się i zachowywania podczas spotkań, po tak znaczące jak np. relacje między kobietami a mężczyznami.
Wartości i normy uwewnętrzniane w toku socjalizacji tkwią
w nas głęboko i są silnie przeżywane. Małe dziecko nie uświadamia sobie, że zasady postępowania wpajane mu przez rodziców mają charakter lokalny, wydają mu się one wszechobecne i powszechnie obowiązujące. Dlatego często trudno mu
NORMY PRAWNE
NORMY OBYCZAJOWE
NORMY MORALNE
NORMY ZWYCZAJOWE
NORMY RELIGIJNE
Przenikanie się
systemów normatywnych.
Sz
50
Manifa 2011
w Warszawie.
Porozumienie
Kobiet 8 Marca od
2000 r. organizuje
w całej Polsce
Manify – marcowe
manifestacje przeciw
dyskryminacji
kobiet zbierające
się co roku pod
innym hasłem,
m.in. Demokracja
bez kobiet to pół
demokracji, Prawa
człowieka prawami
kobiet, Marsz
solidarności kobiet.
(a potem człowiekowi dorosłemu) spojrzeć na nie z dystansem. Niełatwo
nam zaakceptować, że ludzie w innych środowiskach czy w innych regionach świata wyznają odmienne wartości i chcą przestrzegać własnych
norm. Może to w znaczący sposób utrudniać kontakty między ludźmi
ukształtowanymi w różnych systemach normatywnych.
KONFLIKTY MIĘDZY SYSTEMAMI NORM
Konflikty między
systemami norm
dotyczą aborcji,
zapłodnienia
in vitro, prawnej
ochrony związków
homoseksualnych,
legalizacji marihuany.
Rozbieżności pomiędzy różnymi systemami norm zachodzą też wewnątrz każdego społeczeństwa, co manifestuje się szczególnie wyraźnie, gdy dochodzi do sporów na temat rozstrzygnięć prawnych regulujących jakieś kontrowersyjne moralnie kwestie. W Polsce są to np.
pytania o dopuszczalność aborcji, zapładniania in vitro, prawnej ochrony związków homoseksualnych, legalizacji marihuany. Środowiska silnie przekonane do swoich racji często dążą w takich sytuacjach do tego,
aby uznawane przez nie normy moralne lub religijne stawały się jednocześnie normami prawnymi obowiązującymi wszystkich obywateli.
Dochodzimy tu do jeszcze jednego aspektu, w którym normy prawne różnią się od innych norm postępowania. W odróżnieniu od norm obyczajowych, moralnych czy religijnych, kształtujących się w toku długiej, naturalnej ewolucji, normy prawne są efektem zmian, nieraz rewolucyjnych,
następujących w ciągle rozwijającym się społeczeństwie. Najczęściej
(zwłaszcza jest tak we współczesnych demokracjach) są rezultatem dochodzenia przez ludzi do porozumienia w procesie tworzenia prawa.
CZY WIESZ, ŻE...
Polski zwyczaj całowania pań w rękę na powitanie szokuje przedstawicieli innych nacji, którzy w takiej sytuacji
całują się w policzki, przytulają, witają niskim pokłonem itp.
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Normy postępowania to zakazy i nakazy wskazujące, jak się zachować w określonych
sytuacjach.
Normy prawne dotyczą tylko zachowań, które można zaobserwować (nie dotyczą tego,
co sobie myślimy), muszą być precyzyjnie sformułowane, zapisane i rozpowszechnione.
Kara za nieprzestrzeganie norm prawnych jest wymierzana przez powołane do tego
instytucje państwa.
ZADANIA
1. Wyjaśnij różnice między normą prawną a innymi normami postępowania.
2. Podaj po trzy przykłady norm religijnych, obyczajowych i prawnych, które są specyficzne tylko dla każdego z tych
systemów normatywnych, czyli nie mają odpowiednika w żadnym innym (np. normy religijne, które nie mają
odpowiednika wśród norm obyczajowych ani prawnych).
3. Przeprowadź obserwację jednej lekcji w twojej klasie i wypisz wszystkie normy postępowania, które musiały
zostać zastosowane, aby lekcja mogła być przeprowadzona. Które z tych norm są normami prawnymi (zawartymi
np. w regulaminie szkoły lub kontrakcie klasowym), a które mają charakter obyczajowy lub moralny?
4. Pracując w grupach 5–6-osobowych, wybierzcie jedną ze społecznie uznanych wartości (wolność, równość,
godność, odpowiedzialność, uczciwość, uczynność) i wypiszcie przykłady norm gwarantujących jej realizację
w różnych systemach normatywnych.
5. Uzupełnij poniższą tabelę przedstawiającą różnice zachodzące między normami prawnymi a innymi normami
postępowania.
Normy
Cecha
Prawne
Moralne
zakres
obowiązywania
dotyczą zewnętrznych zachowań
człowieka, dających się
zaobserwować przez innych ludzi
dotyczą zachowań
zewnętrznych
i wewnętrznych intencji człowieka
sposób
transmisji
spisane i formalnie
upowszechniane
niespisane, przejmowane
w procesie socjalizacji
obowiązują wszystkich członków
społeczności ze względu na przyjęty
system wartości
zasięg
rodzaj sankcji
Obyczajowe
sankcje prawne wymierzane przez
organy państwa
1. L. Kołakowski, Mała etyka, w: Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań, ANEKS, Londyn 1984, s. 83–120, oraz
w: O wartościach, normach i problemach moralnych, wybór i opracowanie M. Środa, PWN, Warszawa 1994, s. 92–144.
2. M. Środa, P. Śpiewak, O cnocie, „Znak” 1992, nr 6, oraz w: O wartościach, normach i problemach…, jw., s. 318–327.
3. L. Petrażycki, O nauce, prawie i moralności. Pisma wybrane, Warszawa 1985, s. 157–166.
4. W. Lang, Związki między prawem i moralnością w procesie tworzenia prawa, w: Prawo w zmieniającym się społeczeństwie. Księga pamiątkowa z okazji 70-lecia urodzin Profesor Marii Boruckiej-Arctowej, Toruń 2000.
51
Sz
5252
6
Prawo. Podstawowe
zasady prawa. Zasada
niezależności sądów
i niezawisłości sędziów
Czy nam się to podoba, czy
nie, każdy człowiek pozostaje
stale pod kontrolą prawa,
codziennie wykonuje, często
nieświadomie, mnóstwo
czynności regulowanych
przez prawo. Warto zatem
poznać jego podstawowe
zasady.
Dowiedz się więcej na temat
Sejmu Dzieci i Młodzieży.
Co roku 1 czerwca odbywają się
obrady Sejmu Dzieci i Młodzieży.
Uczniowie zasiadają w ławach
poselskich i dyskutują o prawie.
Może niektórzy z was już za kilka
lat sami będą je ustanawiać.
PRAWO
– przyjęty w państwie
system norm
postępowania,
obowiązujący wszystkich
ludzi, instytucje i organy
władzy publicznej,
chroniony możliwością
stosowania środków
przymusu; jego celem
jest porządkowanie
życia społecznego,
politycznego
i gospodarczego.
CZYM JEST PRAWO
Zamieszczona obok na marginesie definicja dotyczy tzw. prawa przedmiotowego, czyli wyrażonego w normach ustanowionych i opublikowanych przez organy państwa. Należy je odróżnić od prawa podmiotowego,
czyli zbioru uprawnień jednostki do realizowania jej potrzeb i interesów
na podstawie obowiązującego prawa przedmiotowego, np. prawo do nauki, prawo dochodzenia swoich racji przed sądem, prawo do odwołania
się od decyzji organu administracji państwowej, prawo do uzyskiwania
informacji w sprawach publicznych.
Jeżeli nie będziesz wiedzieć, jak prawo działa, czego od nas wymaga,
jakie są jego podstawowe zasady, jakie są skutki niestosowania się do
rozmaitych przepisów – możesz narazić się na wiele przykrości. Możesz nieświadomie złamać jakiś przepis i ponieść za to przewidziane
prawem konsekwencje (gdy np. nie zapłacisz obowiązującego podatku).
Twoje działania mogą okazać się z punktu widzenia prawa nieważne
(np. sprzedaż jakiegoś wartościowego przedmiotu, jeśli nie masz ukończonych 18 lat). Możesz stracić na tym, że nie skorzystasz z przysługujących ci uprawnień (np. nie przeciwstawisz się krzywdzącej decyzji
urzędu, jeśli nie wiesz, że masz prawo do odwołania, albo nie orientujesz się, jak i do kogo je napisać).
Sz
6. P R AWO. P O D S TAWOW E Z A S A DY P R AWA ...
5353
CZY WIESZ, ŻE...
Zastanów
się i powiedz,
z czego wynikają
takie postawy
mieszkańców
naszego kraju.
Czy uważasz,
że w ciągu
ostatnich dziesięciu
lat zwiększył się
szacunek Polaków
dla prawa? Podaj
argumenty na
poparcie swojej
opinii.
Pod koniec XX w. tylko około 47%
obywateli naszego kraju uważało,
że przepisów należy przestrzegać bez
względu na to, czy zgadzamy się z ich
treścią. Prawie tyle samo było zdania,
że do niesłusznych przepisów nie należy
się w ogóle stosować lub wolno
je omijać. Dla porównania – do bezwzględnego respektowania przepisów
było przekonanych 66% Niemców
i aż 73% Japończyków.
Na podstawie: J. Bonca-Jabłońska, Podstawy prawa dla ekonomistów,
Wyd. Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 55–56.
WARUNKI SKUTECZNOŚCI PRAWA
Dla ochrony obowiązującego porządku prawnego państwo dysponuje
powołanymi do tego instytucjami: sądami, prokuraturą, policją, systemem penitencjarnym. Instytucje te powinny być sprawne i dobrze wyposażone, ale na ogół nie wystarcza to do zagwarantowania w państwie pożądanego ładu. Istotne warunki skuteczności prawa wynikają
z postaw obywateli wobec instytucji swojego państwa i wobec obowiązującego porządku prawnego, a także z tego, na ile system prawny jest
spójny oraz zrozumiały dla obywateli.
Społeczna aprobata dla władzy państwowej, uznanie, że jest ona prawowita
– to podstawowy warunek szacunku obywateli dla prawa. Jeśli obywatele
uważają, że władza jest obcą siłą narzuconą im z zewnątrz, nie będą respektowali ustanawianych w państwie praw. W społeczeństwach, które –
jak Polska – przez dłuższe okresy swojej historii były pozbawione własnej
państwowości, tłumaczy się często do dziś lekceważący stosunek do prawa
właśnie tym, że pod obcymi rządami utrwaliła się w nich tradycja lekceważenia instytucji państwowych, z którymi ludzie się nie utożsamiali.
Skuteczność prawa zależy także od autorytetu organów władzy publicznej kojarzących się obywatelom z tworzeniem prawa i jego realizacją. Ludzie szanują prawo, jeśli wierzą, że instytucje te są godne
zaufania i kompetentne i że w konsekwencji prawo jest ustanawiane
dla ochrony interesów ogółu (a nie tylko dla dobra pewnej grupy),
a jego egzekwowanie będzie skuteczne. Szacunek dla prawa pociąga
za sobą gotowość do przestrzegania jego przepisów, nawet jeśli obywatele nie z każdym z nich się zgadzają.
Pozytywny stosunek obywateli do prawa zależy także od tego, czy jest ono
zrozumiałe dla ludzi oraz na ile jest spójne, czyli wolne od wewnętrznych
sprzeczności. Obywatel nie powinien ponosić szkody dlatego, że jakiś
przepis jest niejasny i różne instytucje odmiennie (przeciwstawnie) go
interpretują, albo z powodu niezgodności przepisów ze sobą.
SYSTEM
PENITENCJARNY
(z średniowiecznej
łac. poenitentiarius –
skruszony, pokutujący)
– ogół środków i metod
wychowawczych
stosowanych wobec
osób skazanych na karę
pozbawienia wolności.
Ten co wciąż depce prawo
rzadko stoi mocno
na nogach.
Stanisław Jerzy Lec
(1909–1966), polski poeta
i satyryk.
Prawo jest skuteczne,
kiedy obywatele
je szanują, władza
publiczna ma autorytet,
a przepisy są zrozumiałe
i spójne.
Sz
54
Władza musi działać
na podstawie prawa
i w jego granicach.
ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWA
Aby system prawny działał dobrze, musi opierać się na wielu zasadach
(ogólnych regułach), które wskazują, w jaki sposób uznawane w państwie wartości powinny być ujęte w prawie i jak posługiwać się poszczególnymi przepisami. Niektóre zasady dotyczą całego systemu prawa – są
to zasady uniwersalne, np. zasada państwa prawnego, zasada równości
wobec prawa. Inne dotyczą tylko pewnych części prawa. Niektórymi
z nich zajmiemy się w następnych rozdziałach.
Jedną z najważniejszych zasad uniwersalnych jest zasada demokratycznego państwa prawnego. Mowa o niej w art. 2 i 7 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej:
Art. 2. Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.
Art. 7. Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.
Zgodnie z tą zasadą władza musi działać na podstawie prawa i w jego granicach, organy władzy publicznej mogą czynić tylko to, na co im prawo konkretnym przepisem zezwala, a to, co nie jest organowi władzy prawnie dozwolone,
jest zabronione. W odniesieniu do obywateli zasada ta
działa natomiast odwrotnie: co nie jest obywatelowi prawnie zabronione – jest dozwolone. Zasada ta ma chronić obyn
wateli przed nadużyciami i samowolą urzędników. Trzeba
w
jją znać, aby się skutecznie bronić.
ZASADA DWUINSTANCYJNOŚCI
Z
Z gimnazjum oraz rozdziału 4. tego podręcznika znasz
Z
inną ważną zasadę służącą ochronie interesów obywateli –
in
zasadę dwuinstancyjności postępowania, obowiązująca nie
za
tylko w relacjach obywateli z urzędami administracji pańtyl
stwowej i samorządowej, ale również w większości innych
stw
sytuacji decydowania o ich sprawach. Gwarantuje ją Konstysyt
tucja RP w art. 78:
tuc
Ukoronowaniem
osiągnięć świata
starożytnego na polu
tworzenia prawa stał się
Kodeks Justyniana
(Codex Iustinianus),
logicznie uporządkowany
zbiór praw opracowany
w latach 528–534 przez
specjalną komisję na
polecenie rzymskiego
cesarza Justyniana, znany
pod nazwą Corpus iuris
civilis.
K
Każda
ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji
wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb
w
zaskarżania określa ustawa.
Dzięki tej zasadzie możemy oczekiwać, że błędne lub niesprawiedliwe decyzje w naszych sprawach będą sprawdzone i naprawione.
DZIEDZICTWO PRAWA RZYMSKIEGO – PAREMIE PRAWNICZE
Wiele ważnych zasad prawa określanych jest za pomocą krótkich sentencji
w języku łacińskim, tzw. paremii. Wynika to stąd, że współczesne systemy
prawne bardzo wiele zawdzięczają prawu rzymskiemu, rozwijanemu
w okresie republiki rzymskiej i cesarstwa rzymskiego. Często nie uświadamiamy sobie, że pojęcia oraz instytucje wykształcone wiele wieków temu
w prawie rzymskim są podstawą dzisiejszego prawa. Zaletą paremii jest to,
Sz
że są ponadnarodowe – są zrozumiałe dla wszystkich prawników niezależnie od języka, którym się oni na co dzień posługują.
ZASADA lex retro non agit (prawo nie działa wstecz) mówi, że
akt prawny nie może być stosowany wobec wydarzeń, które
nastąpiły przed jego wprowadzeniem w życie. Człowiek musi
mieć pewność, że w danym momencie postępuje zgodnie
lub niezgodnie z obowiązującym prawem. Zasada ta ma nas
chronić przed sytuacją, gdy podjęliśmy jakieś działanie, znając jego prawne konsekwencje, a potem w wyniku zmiany
przepisów ponosimy szkody, których nie mogliśmy wcześniej przewidzieć.
Niekiedy stosuje się wyjątki od tej reguły, przez nadawanie aktowi prawnemu mocy wstecznej. Może to jednak dotyczyć tylko takich przypadków,
gdy nowe prawo jest korzystniejsze dla obywatela. I w tych więc sytuacjach stosuje się ideę, że wskutek zmian w prawie jednostka nie powinna ponosić szkód. Przykładowo – art. 4 §1 Kodeksu karnego stanowi:
Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.
ZASADA nullum crimen sine lege (nie ma winy bez prawa) oznacza, że nikogo nie można karać za czyn, który nie był zabroniony w momencie jego
popełniania. Wyrażona jest w Konstytucji RP w art. 42, ustęp 1:
Odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto dopuścił się czynu
zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie
jego popełnienia.
Zasada ta ma chronić obywateli przed nieograniczonym posługiwaniem
się represją karną przez organy państwowe. Wynikają z niej ważne dla
oskarżonych konsekwencje:
Nie wolno karać za czyn, który tylko wydaje się podobny do czynów zabronionych. Kara może wynikać wyłącznie z tego, że dokładnie taki czyn
został opisany w ustawie jako karalny (np. kradzieży niektórych nowoczesnych dóbr nie można było karać, dopóki prawo zabraniało jedynie kradzieży „rzeczy” – musiały się pojawić odpowiednie uzupełnienia, w myśl
których przestępstwem stało się przywłaszczenie cudzego programu
komputerowego, karty bankomatowej czy energii elektrycznej).
Czyn zabroniony i kara muszą być wyraźnie opisane w ustawie, czyli
w akcie prawnym najwyższego rzędu (poza Konstytucją RP), tworzonym
przez parlament. O tym, czy jakiś czyn jest przestępstwem, nie może decydować organ władzy wykonawczej (np. minister, wojewoda czy kuratorium oświaty).
Zasada ta budzi nasz sprzeciw w sytuacji, gdy jesteśmy przekonani, że
jakiś czyn jest niezgodny z obowiązującym porządkiem i szkodliwy, a mimo to sprawca nie może być ukarany, bo – jak się potocznie mawia – „nie
ma na to paragrafu”. Przykładem są akty cyberprzemocy, czyli m.in. publikowanie w internecie kompromitujących kogoś materiałów, które wySzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
55
Paremie prawnicze
w języku polskim
i łacińskim, umieszczone
na kolumnach budynku
Sądu Najwyższego RP
i Sądu Apelacyjnego
w Warszawie.
Sz
56
W związku z brakiem
przepisów pozwalających
karać wiele rodzajów
przestępstw dokonywanych
za pomocą internetu
i innych nowoczesnych
mediów organizacje
pozarządowe podejmują
akcje edukacyjne
i kampanie medialne
mające na celu samoobronę.
Na zdjęciu plakat
zawieszony na stronie
www.dzieckowsieci.pl.
Zastanów się, jakie znasz
przejawy cyberprzemocy.
Podaj swój pomysł, jak
można im przeciwdziałać.
rządzają mu krzywdę, a mimo to w świetle obowiązującego prawa nie stanowią przestępstwa
i nie mogą być ścigane.
Jednakże rezygnacja z zasady „nie ma winy bez
prawa” mogłaby przynieść jeszcze więcej zagrożeń. Obywatele nie mieliby pewności, za co mogą
być ukarani, a wymierzenie kary byłoby efektem
rozmaitych czynników pozaprawnych – nastrojów społecznych lub nastawienia sędziów.
W takiej sytuacji człowiek oskarżony nie miałby
ze strony prawa należytej ochrony.
ZASADA ignorantia iuris nocet (nieznajomość
prawa szkodzi) zakłada, że wszyscy adresaci obowiązującej normy prawnej powinni ją znać i właściwie rozumieć. Zgodnie
z tą zasadą nikt – ani osoby zobowiązane do przestrzegania normy, ani organy władzy powołane do jej stosowania – nie może uniknąć odpowiedzialności za naruszenie normy, tłumacząc się, że jej nie znał lub nie zrozumiał.
Gdyby ta zasada nie obowiązywała, każdy mógłby się tłumaczyć, że jakiegoś
prawa nie znał, i nie sposób byłoby mu udowodnić, że mija się z prawdą.
ZASADA NIEZALEŻNOŚCI SĄDÓW I NIEZAWISŁOŚCI SĘDZIÓW
Z gimnazjum wiesz już, że regułą szczególnie ważną dla systemu prawnego jest zasada niezależności sądów jako organów państwowych powołanych do stosowania prawa.
Aby ufać wyrokom prawa, musimy mieć pewność, że jest ono bezstronne, sprawiedliwe i wobec każdego stosowane jednakowo bez względu
na to, jaką pozycję w społeczeństwie zajmuje. Jest to zasada równości
wobec prawa. Gwarantuje ją art. 32 Konstytucji RP:
1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez
władze publiczne.
2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Aby zasada ta mogła być skutecznie realizowana, sądy muszą być wolne od
nacisków rozmaitych czynników, które wpływałyby na ich orzeczenia. Niezależność sądów gwarantuje art. 45 Konstytucji RP:
Aby wyroki prawa
były bezstronne
i sprawiedliwe, sądy
muszą być wolne
od jakichkolwiek
nacisków.
Każdy ma prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki,
przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
Niezależność władzy sądowniczej wywodzi się z idei obecnej w tradycji
europejskiej od czasów oświecenia, że trzy rodzaje władzy państwowej:
ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza mają funkcjonować niezależnie, kontrolować się nawzajem i ograniczać, a władza sądownicza musi
być niezależna od pozostałych. Konstytucja RP mówi o tym wyraźnie
w art. 173:
Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz.
Sz
57
Przepisy te oznaczają, że sądy nie podlegają żadnym innym władzom państwowym i nie reprezentują niczyich interesów, lecz stoją na straży ładu
prawnego w państwie. Na pracę sądów nie mają wpływu zmiany, jakie w wyniku kolejnych wyborów mogą zachodzić w organach władzy ustawodawczej
i wykonawczej.
Aby sądy realizowały swoje zadania w sposób rzeczywiście niezależny,
potrzebna jest specjalna ochrona prawna dla ludzi, którzy rozpatrują
w sądach sprawy i wydają orzeczenia. Muszą być oni wolni od jakiejkolwiek ingerencji z zewnątrz lub presji na rzecz takiego czy innego rozstrzygnięcia, zwłaszcza ze strony innych organów
ganów władzy. Do tej zasady
niezawisłości sędziów przywiązuje się w Polsce
olsce niezwykłą wagę. W Konstytucji RP poświęcono jej aż cztery
rozbudowane artykuły (178–181), stanowiące
ące cały
system rozwiązań, na który składają się:
Nieusuwalność sędziego z urzędu. Każdy sędzia powoływany jest na urząd dożywotnio, a ze stanowiska
owiska może być odwołany wyłącznie wtedy, gdy tak orzeknie
sąd. Nie musi się zatem obawiać, że straci pracę,
cę, bo
komuś nie będą odpowiadać jego orzeczenia.. Nie
musi też starać się przypodobać wyborcom, jak
k to
może się zdarzyć w wypadku urzędników wybieieranych na kolejne kadencje.
Ochrona sędziego przed przenoszeniem
m
na inne stanowisko lub do innego sądu,
co mogłoby być również środkiem nacisku.
Konstytucja RP gwarantuje, że przeniesienie takie dopuszczalne jest tylko za zgodą
zainteresowanego sędziego lub na podstawie orzeczenia sądu.
Immunitet sędziowski – sędzia nie może
być, bez uprzedniej zgody specjalnego sądu
dyscyplinarnego, pociągnięty do odpowie-dzialności karnej ani pozbawiony wolności. Nie można go zatrzymać ani aresztować, chyba że ujęto go
w trakcie popełniania przestępstwa lub jest to niezbędne do przeprowadzenia przez policję konieczoniecznych procedur związanych np. z ustalaniem tożsamości, badaniem trzeźwości, zabezpieczaniem
aniem
śladów. O takim zatrzymaniu natychmiast jednak
ednak
należy powiadomić prezesa właściwego sądu,
u, który może nakazać bezzwłoczne zwolnienie zatrzyatrzymanego.
Za wykroczenia (fakty złamania prawa mniejszej
ejszej
wagi) sędzia odpowiada wyłącznie przed sądem
ądem
dyscyplinarnym, inne organy nie mają prawaa stoSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
IMMUNITET
– przywilej osoby
pełniącej określoną
przepisami funkcję,
wykluczający
w dokładnie wskazanych
okolicznościach
możliwość pociągnięcia
jej do odpowiedzialności
karnej.
Temida – grecka
bogini sprawiedliwości
i praw, córka Uranosa
i Gai. Przedstawiana
jest tradycyjnie
z zawiązanymi
oczami i z wagą
oraz mieczem
w dłoniach.
Wyjaśnij tę symbolikę.
Sz
58
Sędzia musi stać wyżej
od podsądnego.
Mikołaj Gogol
(1809–1852), rosyjski pisarz
i dramaturg.
Krajowa Rada
Sądownictwa dba
o właściwy poziom
etyczny sędziów.
sować wobec niego sankcji. Stąd jeśli policjant chce ukarać sędziego jadącego z nadmierną prędkością, zatrzymany musi odmówić przyjęcia mandatu, natomiast poniesie odpowiedzialność przed sądem dyscyplinarnym.
Zakaz działalności publicznej i zarobkowej. Sędzia nie może należeć do
partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej, która podawałaby w wątpliwość jego niezawisłość. Z podobnych powodów ma znacznie ograniczone możliwości zajmowania stanowisk w rozmaitych instytucjach, podejmowania dodatkowej pracy oraz prowadzenia
działalności gospodarczej.
Te ostatnie ograniczenia mają na celu wykluczenie sytuacji, w których sędzia, ze względu na swoje osobiste powiązania, mógłby narażać na
szwank swoją bezstronność (np. rozpatrując sprawy osób z tej samej partii politycznej lub sprawy dotyczące konfliktów życia publicznego, w które sam jest zaangażowany). Może się jednak zdarzyć, że mimo tych zabezpieczeń konkretny sędzia nie będzie gwarantował bezstronności
w jakiejś sprawie, np. z powodu swoich powiązań rodzinnych, zawodowych lub dlatego, że rozpatrywał już tę samą sprawę w sądzie niższej instancji. W takich przypadkach sam powinien zawiadomić sąd o swoich
powiązaniach i powstrzymać się od udziału w sprawie. Również strony
(czyli osoby, których dotyczy sprawa) mają prawo do złożenia wniosku
o wyłączenie konkretnego sędziego. Obowiązuje w takich wypadkach
jeszcze jedna zasada ujęta w łacińskiej paremii: nikt nie może być sędzią
we własnej sprawie (nemo iudex in causa sua).
Na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów stoi Krajowa Rada
Sądownictwa. Dba ona o właściwą treść przepisów prawa dotyczących sądownictwa i sędziów, przedstawia Prezydentowi RP wnioski o powołanie sędziów we wszystkich rodzajach sądów, decyduje o przenoszeniu sędziów
w stan spoczynku. Rada dba o właściwy poziom etyczny sędziów: uchwala
zasady etyki zawodowej sędziów i czuwa nad ich przestrzeganiem, wybiera
Rzecznika Dyscyplinarnego sędziów, inicjuje postępowania dyscyplinarne. Rada jest organem niezależnym od jakiejkolwiek władzy. Składa się
z 25 członków: prezesów sądów, sędziów i parlamentarzystów, przy czym
większość stanowią sędziowie.
Sąd dyscyplinarny dla sędziów jest organem, przed którym odpowiada
sędzia w związku ze zwolnieniem go od odpowiedzialności przed sądami
powszechnymi (immunitet sędziowski). Sądami dyscyplinarnymi w sprawach
dyscyplinarnych sędziów są najwyższe w hierarchii organy sprawiedliwości:
w pierwszej instancji – sądy apelacyjne; w drugiej instancji – Sąd Najwyższy.
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Prawo to przyjęty w państwie system norm postępowania, obowiązujący wszystkich
i chroniony środkami przymusu państwowego.
Współcześnie podstawowe znaczenie ma zasada demokratycznego państwa prawnego.
Zgodnie z nią władza musi działać na podstawie i w granicach prawa, a obywatelowi
wolno robić wszystko, co nie jest prawem zabronione.
Inne ważne zasady prawa dotyczą: dwuinstancyjności postępowania, niezależności
sądów i niezawisłości sędziów, domniemania niewinności, tego, że prawo nie działa
wstecz, że nie ma winy bez prawa i że nieznajomość prawa szkodzi.
ZADANIA
1. Wyjaśnij różnicę pomiędzy prawem przedmiotowym a uprawnieniem.
2. Przygotuj się do dyskusji „za i przeciw” na temat zasadności immunitetu sędziowskiego.
3. Zapoznaj się z postawami wobec prawa przedstawionymi w tabeli i dokonaj ich hierarchizacji, przypisując
wartość 1 postawie, która twoim zdaniem jest najbardziej godna poparcia, a wartość 6 tej, którą aprobujesz
w najmniejszym stopniu. Przygotuj się do uzasadnienia swojego stanowiska w dyskusji klasowej.
Nazwa postawy
Określenie postawy
legalizm
Prawu należy być posłusznym dlatego, że jest obowiązujące,
bez względu na to, jak oceniamy treść przepisów.
oportunizm
Prawu należy być posłusznym, bo będziemy mieli z tego korzyści,
a za nieposłuszeństwo zostaniemy ukarani.
konformizm
Prawu należy być posłusznym, bo możemy dzięki temu liczyć
na aprobatę i uznanie otoczenia.
dewiacja pozytywna
Prawa można nie przestrzegać, jeżeli przeszkadza to w realizacji
jakichś słusznych celów.
dewiacja negatywna
Prawa nie należy przestrzegać, bo jest złe, niesprawiedliwe.
anarchizm
Prawo jest niepotrzebne, bo wszelkie formy organizacji
państwowej ograniczają jednostkę i z tego powodu należy
je zwalczać.
Hierarchia
Projekt klasowy: podzieleni na podzespoły zaplanujcie i przeprowadźcie społeczną kampanię na rzecz samoobrony
użytkowników internetu przed cyberprzemocą oraz zmian w prawie umożliwiających jej karanie.
1. E. Łętowska, J. Łętowski, O państwie prawa, administrowaniu i sądach w okresie przekształceń ustrojowych,
Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1995.
2. B. Ziemianin, Polityka a prawo, „Przegląd Uniwersytecki. Pismo Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 1–2, 2006.
3. G.L. Seidler, H. Groszyk, A. Pieniążek, Wprowadzenie do nauki o państwie i prawie, UMCS, Lublin 2010.
4. K. Sójka-Zielińska, Drogi i bezdroża prawa: szkice z dziejów kultury prawnej Europy, Ossolineum, Wrocław 2010.
59
Sz
60
7
Gałęzie prawa
Kodeksy
Sąsiad rodziców nie chce im oddać
pieniędzy pożyczonych 2 lata temu.
Kolega został pobity i okradziony
na dyskotece.
Pracodawca nie wypłaca swoim
pracownikom wynagrodzenia w terminie.
Urząd pracy odmówił przyznania panu XY
statusu bezrobotnego.
Rozwiązanie każdej z tych spraw wymaga
zastosowania odpowiedniego przepisu
prawa. Prawdopodobnie nie wiesz, jakie
dziedziny prawa i które instytucje zajmują się
przedstawionymi wyżej problemami.
A przecież są to sytuacje, które mogą zdarzyć
się każdemu.
Do rozwiązania konfliktowych spraw potrzebna
jest znajomość prawa cywilnego, administracyjnego
i karnego.
PRAWO PRYWATNE I PUBLICZNE
Prawo stawia dobro ogółu
ponad dobrem jednostki.
Cyceron
(106 r. p.n.e.–43 r. p.n.e.),
rzymski mówca i autor dzieł
filozoficznych.
Prawo jest ogromnym systemem norm, obejmującym wiele dziedzin, które
regulują określone obszary stosunków społecznych. Podstawowy podział prawa polega na wyodrębnieniu dwóch wielkich obszarów regulacji: prawa prywatnego i prawa publicznego (patrz: s. 66).
Prawo prywatne reguluje stosunki cywilnoprawne, czyli sferę samodzielnej
aktywności obywateli i wynikających z niej wzajemnych zobowiązań. Obowiązuje tu zasada równości stron: są one równe względem siebie i względem prawa, jedna nie może sama decydować o sytuacji drugiej, a zadaniem prawa jest
stworzenie jak najlepszych warunków do zawarcia między nimi porozumienia
(np. między małżonkami w sprawach opieki nad dzieckiem, między sprzedającym a nabywcą, między wynajmującym mieszkanie a jego właścicielem).
Prawo publiczne reguluje stosunki publicznoprawne, czyli relacje między
organami państwa oraz między państwem a obywatelami. Cechą charakterystyczną tych stosunków jest nierówność stron, polegająca na tym, że podmiot nadrzędny może decydować w sprawach podmiotu podrzędnego,
a ten musi się jego decyzjom podporządkować. Tak dzieje się w wypadku
relacji między organem władzy publicznej a podległymi mu urzędami niższego rzędu, a także w relacjach między urzędami a obywatelami (np.
Sz
7. G A Ł Ę Z I E P R AWA . KO D E K SY
61
urząd gminy – jej mieszkańcy, urząd pracy – bezrobotny, urząd skarbowy
– podatnik).
W obu tych podsystemach występuje wiele gałęzi prawa, czyli rodzajów prawa wyróżnionych ze względu na to, jakiego obszaru życia dotyczą. Gałęziami
prawa publicznego są m.in.: prawo konstytucyjne, administracyjne, karne,
finansowe, a prawa prywatnego: prawo cywilne, rodzinne, handlowe. Istnieją też takie gałęzie prawa, w których mamy do czynienia z regulacjami z obu
obszarów, publicznego i prywatnego, np. prawo pracy. Prawa regulujące niektóre dziedziny życia zawarte są w kodeksach, czyli usystematyzowanych logicznie zbiorach przepisów dotyczących jakiejś sfery życia.
PRAWO CYWILNE. KODEKS CYWILNY
Najważniejszym aktem prawnym zawierającym normy prawa cywilnego
jest w Polsce Kodeks cywilny (w skrócie k.c.). Znajdziesz tam m.in. przepisy
dotyczące:
podmiotów prawa cywilnego (kogo i na jakich zasadach dotyczą przepisy prawa cywilnego, np. kto może zawierać umowy, ma obowiązek alimentacyjny);
ogólnych zasad postępowania w zakresie zobowiązań majątkowych (np. jak
liczyć terminy wykonania zobowiązania, w jaki sposób zobowiązania ulegają
przedawnieniu);
uprawnień związanych z własnością dóbr, z nabywaniem, utratą i ochroną
własności oraz z innymi formami korzystania z dóbr (np. jak można zostać
właścicielem jakiegoś dobra i jakie są uprawnienia właściciela, w jaki sposób
można korzystać z jakiegoś dobra, nie będąc jego właścicielem);
zobowiązań wynikających z umów sprzedaży, pożyczki, wynajmu lub dzierżawy (np. jakie są zasady spłacania pożyczek i odsetek od nich);
uprawnień i zobowiązań wynikających z wyrządzonych szkód (np. jak może dochodzić odszkodowania osoba, która poniosła z czyjejś winy szkodę majątkową);
zasad dziedziczenia spadkowego i testamentowego (np. co się dzieje z majątkiem kogoś, kto nie spisał testamentu).
Kodeks cywilny wszedł w życie w 1964 r. i był wielokrotnie nowelizowany, czyli
modyfikowany z powodu zmieniających się warunków życia społecznego i gospodarczego. Najważniejszych zmian dokonano w 1990 r. w konsekwencji
transformacji ustrojowej i konieczności dostosowania prawa cywilnego do warunków gospodarki rynkowej. Do Kodeksu cywilnego wprowadzono wówczas
m.in. zasadę swobody umów, która jest jednym z fundamentów wolności gospodarczej obywateli:
Art. 3531. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego
uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku,
ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
Treść tego przepisu oznacza, że w granicach obowiązującego prawa obywatele
mają całkowitą wolność zawierania miedzy sobą umów, a organy władzy publicznej nie mogą się w ten obszar stosunków wtrącać i są zobowiązane takie umowy
respektować i chronić.
PRAWO CYWILNE
– prawo prywatne
regulujące stosunki
prawne o charakterze
majątkowym
i niemajątkowym
pomiędzy obywatelami
danego państwa.
Kodeks cywilny reguluje
stosunki cywilnoprawne
między osobami
fizycznymi i osobami
prawnymi.
Sz
62
Zgodnie z art. 95 § 4
Kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego rodzice
przed powzięciem decyzji
w ważniejszych sprawach
dotyczących osoby lub
majątku dziecka powinni
je wysłuchać, jeżeli rozwój
umysłowy, stan zdrowia
i stopień dojrzałości
dziecka na to pozwala,
oraz uwzględnić w miarę
możliwości jego rozsądne
życzenia.
Jak sądzisz, o jakich
ważnych sprawach powinni
decydować rodzice
gimnazjalisty, a o czym
decydować może już samo
dziecko?
Zasada swobody umów niesie z sobą również zagrożenia, których warto się
wystrzegać. Zgodnie z nią bowiem każdy ponosi odpowiedzialność za
wszystkie zobowiązania, jakie przyjmuje na siebie, zawierając umowę, np.
biorąc kredyt w banku lub korzystając z różnego rodzaju usług w internecie.
Nieuważne czytanie umów kredytowych zawieranych z bankami lub jedno
kliknięcie na jakiejś stronie w sieci powodujące nieświadome zawarcie
umowy na korzystanie z usług mogą prowadzić do przykrego zaskoczenia:
wyższego niż przewidziane oprocentowania kredytu lub zadłużenia na rzecz
usługodawcy internetowego, od którego niczego nie kupiłeś.
Prawo cywilne chroni obywatela również w zakresie jego dóbr niematerialnych, czyli osobistych: czci, wizerunku, tajemnicy korespondencji, wolności sumienia, twórczości, a w przypadku osób prawnych (np. przedsiębiorstw) – także nazwy i renomy. Ten, czyje dobro osobiste zostaje
zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania,
może również domagać się zadośćuczynienia pieniężnego lub naprawienia szkody majątkowej.
PRAWO RODZINNE. KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY
Ważną częścią prawa cywilnego jest prawo rodzinne, którego przepisy zawarte są w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym
(w skrócie k.r.o.). Reguluje ono sprawy dotyczące:
definicji małżeństwa i prawnych warunków jego zawarcia;
praw oraz obowiązków małżonków wobec siebie;
wspólnoty majątkowej małżonków;
ustania małżeństwa, rozwodu i separacji;
definicji pokrewieństwa oraz obowiązków alimentacyjnych
między najbliższymi krewnymi;
stosunków między rodzicami a dziećmi, w tym władzy rodzicielskiej i warunków jej sądowego zawieszenia lub pozbawienia;
ustanowienia nad dzieckiem opieki lub kurateli;
przysposobienia (adopcji).
Postępowanie przed sądem w zakresie prawa cywilnego, prawa
rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych reguluje Kodeks postępowania cywilnego.
Prawo karne
– prawo publiczne
określające, jakie czyny
są przestępstwami, jakie
kary grożą za popełnienie
przestępstw oraz jakie są
zasady odpowiedzialności
karnej.
PRAWO KARNE. KODEKS KARNY
Podstawowym zbiorem przepisów prawa karnego jest Kodeks karny (w skrócie k.k.) zawierający przepisy określające:
zasady odpowiedzialności karnej (w jakich sytuacjach podlega się karze
za popełnione czyny);
treść pojęć: przestępstwo, usiłowanie popełnienia przestępstwa, podżeganie
do przestępstwa, pomocnictwo w przestępstwie;
Sz
63
W demokratycznym państwie prawa kary
wymierzane są zgodnie z zasadami humanitaryzmu,
przede wszystkim z poszanowaniem godności
każdego człowieka. Odbiega to znacznie od zwyczajów
poprzednich epok, gdy często stosowano takie kary, jak
chłosta przy pręgierzu, okaleczenie (obcinanie części
ciała, np. dłoni złodziejom), łamanie kołem, przypiekanie
na wolnym ogniu czy obdarcie ze skóry. Wszystkie te kary
były wymierzane publicznie, co niekiedy przekształcało
egzekucję w wielkie publiczne widowisko.
Przedstaw uzasadnienie odejścia od takich sposobów
karania przestępców.
sytuacje, w których następuje wyłączenie od odpowiedzialności karnej
(np. działania podejmowane „w obronie koniecznej przed zamachem na
jakiekolwiek dobro chronione prawem”, art. 25 § 1 k.k.);
rodzaje kar i środków karnych;
szczegółowe zasady wymierzania kar i środków karnych przez sądy, jakie
okoliczności powinien wziąć pod uwagę sąd przy wymierzaniu kary, kiedy może dojść do zawieszenia wykonania kary, jej złagodzenia lub odstąpienia od jej
wymierzenia (np. złagodzenie kary w przypadku nienagannego zachowania
karanego w przeszłości lub zaostrzenie kary w wypadku, gdy ktoś już popełniał
w swoim życiu przestępstwa);
przedawnienie kary, usuwanie wpisu o skazaniu z rejestru skazanych;
rodzaje przestępstw oraz kar za nie wymierzanych.
Oprócz zdefiniowanej powyżej głównej części prawa karnego, tzw. materialnego
prawa karnego, bardzo ważne w tej części prawa są również przepisy decydujące
o tym, jakie działania są podejmowane w wypadku popełnienia przestępstwa:
prawo karne procesowe normuje tzw. proces karny, czyli działania organów władzy państwowej podejmowane w celu wykrycia przestępstwa i jego
sprawcy, ustalenia kwalifikacji prawnej przestępstwa i osądzenia przestępcy;
prawo karne wykonawcze określa sposób wykonywania kar zasądzonych
za przestępstwa oraz uprawnienia osób skazanych.
Podobnie jak prawo cywilne, również prawo karne zostało w Polsce dostosowane do zmian ustrojowych. Sejm uchwalił 6 czerwca 1997 r. trzy nowe kodeksy:
Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego i Kodeks karny wykonawczy.
KARA
– społeczna reakcja
wobec sprawcy
przestępstwa,
czyli sankcja stosowana
przez państwo
z użyciem środków
przymusu.
Podstawowe zmiany w porównaniu z uregulowaniami wcześniejszymi
polegały na dostosowaniu polskiego prawa karnego do zasad przyjętych
w państwach Unii Europejskiej, m.in. na:
odejściu od nadmiernego stosowania kar;
zniesieniu kary śmierci;
ograniczeniu roli kary pozbawienia wolności;
przyjęciu zasady, że prawo karne powinno być stosowane dopiero
wówczas, gdy inne przepisy nie wystarczają do ochrony porządku prawnego
(zasada subsydiarności prawa karnego).
Dostępne są różne
wydania książkowe
Kodeksu karnego.
Sz
64
PRAWO
ADMINISTRACYJNE
– prawo publiczne
regulujące prawa
i obowiązki organów
administracji publicznej
oraz prawa i obowiązki
obywateli
w poszczególnych
dziedzinach życia.
Kodeks postępowania
administracyjnego
normuje zasady
prowadzenia
postępowań
administracyjnych.
PRAWO ADMINISTRACYJNE.
KODEKS POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNEGO
Na prawo administracyjne składa się ogromna liczba norm prawnych zawartych w kilkuset ustawach, m.in. w Ustawie o samorządzie terytorialnym,
w przepisach regulujących życie gospodarcze, w prawie podatkowym, celnym, budowlanym, rolnym i wielu innych. Ponieważ dziedziny życia regulowane przez prawo administracyjne są niezmiernie zróżnicowane, przepisów tego prawa nie sposób zebrać w jeden kodeks, jak w przypadku prawa
cywilnego lub karnego.
We wszystkich tych dziedzinach obywatele muszą w swych działaniach
stosować się do określonych przepisów (np. płacić określone prawem podatki, złożyć odpowiednie dokumenty i uzyskać wymagane zezwolenia
przed rozpoczęciem budowy domu), a organy administracji publicznej
wydają w ich sprawach rozstrzygnięcia, najczęściej w postaci decyzji administracyjnych.
Samodzielna orientacja w gąszczu przepisów regulujących każdą dziedzinę życia jest w zasadzie niemożliwa dla kogoś, kto nie ma na co dzień kontaktu z praktyką stosowania prawa. Jednakże obywatel nie musi dokładnie
znać konkretnych przepisów, bo do dostarczenia mu potrzebnych informacji zobowiązani są urzędnicy. Korzystna jest natomiast znajomość procedur administracyjnych, czyli wiedza o tym, na jakie przepisy się powołać,
domagając się od urzędu zgodnego z prawem działania, i jak się bronić
w sytuacjach, gdy poczynania lub decyzje urzędników uznamy za niewłaściwe. Procedury postępowania administracji to jedyna część prawa administracyjnego, która została w polskim prawie skodyfikowana – w Kodeksie
postępowania administracyjnego (k.p.a.).
Kodeks ten zawiera bardzo ważne ogólne zasady, których urzędy powinny
przestrzegać przy rozpatrywaniu spraw obywateli. Obok znanej już zasady
demokratycznego państwa prawnego (art. 6 k.p.a.) i zasady dwuinstancyjnoSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
Sz
65
Na skutek interwencji
obywateli urzędnik może ponownie
rozpatrzyć sprawę i zmienić decyzję
oprotestowaną przez mieszkańców,
„mając na względzie interes
społeczny i słuszny interes obywateli”
(art. 7 k.p.a.). Lekceważenie przez
pracownika administracji zdania
społeczności, w której imieniu
zarządza sprawami publicznymi,
jest naruszeniem prawa.
Przypomnij sobie (z rozdziału 4.),
co możesz zrobić, jeśli nie zgadzasz
się z decyzją urzędu lub zauważysz,
że urzędnik cię lekceważy.
ści (patrz: rozdziały 4 i 6), organy władzy zobowiązane są do przestrzegania
zasady prawdy obiektywnej:
Art. 7. W toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny
interes obywateli.
Przepis ten oznacza, że jeśli przy badaniu sprawy i podejmowaniu decyzji urząd nie przestrzegał przepisów lub nie uwzględnił wszystkich okoliczności, jego decyzję można podważyć (możesz się od niej odwołać do
organu nadrzędnego).
Ważną zasadą zawartą w k.p.a. jest zasada zaufania obywatela do państwa:
Art. 8. Organy administracji publicznej obowiązane są prowadzić postępowanie w taki
sposób, aby pogłębiać zaufanie obywateli do organów Państwa oraz świadomość
i kulturę prawną obywateli.
Zasada ta nakłada na organy władzy publicznej obowiązek postępowania względem obywateli w sposób rzetelny i etyczny oraz wystrzegania
się takich działań, które mogłyby podważyć ich zaufanie do państwa,
np. przez zaskakiwanie ich niedającymi się przewidzieć posunięciami
lub tworzenie wrażenia, że urząd działa przeciw nim.
Kodeks postępowania administracyjnego zawiera ponadto przepisy dotyczące:
podległości i nadrzędności organów władzy publicznej;
konkretnych obowiązków urzędów przy rozpatrywaniu spraw, w tym
terminów, zasad doręczania pism, wzywania obywateli do udziału w podejmowanych czynnościach,
wydawania decyzji, składania odwołań od decyzji, ich uchylania, zmieniania lub stwierdzania ich nieważności;
składania skarg i wniosków przed organami państwowymi, samorządowymi i organizacji społecznych.
Andrzej Bączkowski, wzór
polskiego urzędnika, mówił
o sobie: Trudno mi
ocenić moje serce, ale
mogę powiedzieć, jakie
serce powinno się mieć.
Otóż trzeba mieć serce
miękkie.
Sz
66
SYSTEM PRAWA W POLSCE
PRAWO PRYWATNE
(ZASADA RÓWNOŚCI STRON)
Przykładowe gałęzie i regulacje prawne:
Prawo cywilne Kodeks cywilny
Prawo rodzinne Kodeks rodzinny
i opiekuńczy
Prawo handlowe Ustawa z dnia
15 września 2000 r. Kodeks spółek
handlowych
Postępowanie sądowe w zakresie prawa
cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego,
prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
reguluje Kodeks postępowania cywilnego
PRAWO PUBLICZNE
(ZASADA NIERÓWNOŚCI STRON)
Przykładowe gałęzie i regulacje prawne:
Prawo konstytucyjne Konstytucja RP
Prawo administracyjne, m.in. Kodeks
postępowania administracyjnego,
Ustawa o samorządzie terytorialnym
Prawo karne Kodeks karny, Kodeks
wykroczeń
Prawo karne procesowe Kodeks
postępowania karnego
Prawo karne wykonawcze Kodeks
karny wykonawczy
Prawo finansowe Ustawa z 26 listopada
1998 r. o finansach publicznych, Ustawa
z 29.08.1997 r. Ordynacja podatkowa
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Prawo cywilne to gałąź prawa prywatnego, która reguluje stosunki między obywatelami.
Najważniejszym zbiorem norm prawa cywilnego jest Kodeks cywilny.
Prawo karne to część prawa publicznego, która określa pojęcia przestępstwa i kary,
zasady odpowiedzialności karnej oraz działania podejmowane przez organy władzy
w wypadku popełnienia przestępstwa. Podstawowym zbiorem przepisów prawa karnego
jest Kodeks karny.
Prawo administracyjne jest prawem publicznym regulującym prawa i obowiązki
organów administracji publicznej oraz obywateli w poszczególnych dziedzinach życia.
Najważniejsze są dla obywateli przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego regulujące obowiązki urzędów przy rozpatrywaniu spraw i podejmowaniu decyzji.
ZADANIA
1. Wyjaśnij różnice pomiędzy prawem prywatnym a prawem publicznym.
2. Znajdź w internecie (np. na stronie http://isap.sejm.gov.pl/) tekst Kodeksu karnego i odszukaj w nim przepisy
wymieniające kary i środki karne oraz wyjaśniające, na czym te kary polegają.
3. Wymień i wyjaśnij dotychczas poznane zasady, których przestrzegania może się domagać obywatel w swoich
relacjach z organami władzy publicznej.
4. Przyporządkuj wydarzenia przedstawione poniżej właściwym kodeksom, w których należy szukać przepisów
dotyczących tych wydarzeń. Wskaż w odpowiednich kodeksach przepisy, które mogłyby mieć w tych przypadkach
zastosowanie.
I. Prokurator otrzymał zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa polegającego na przyjęciu
łapówki przez urzędnika i wszczął odpowiednie działania.
II. Zgłosiłeś wniosek do urzędu gminy w sprawie zmiany godzin pracy urzędu i nie otrzymujesz odpowiedzi.
III. Pan Kowalski uzależnił się od gier hazardowych i popada w coraz poważniejsze długi,
w związku z czym jego żona chce doprowadzić do rozdzielenia ich majątków, aby nie ponosić strat
z powodu nałogu małżonka.
IV. Wystąpiłeś w obronie koleżanki, którą chcieli skrzywdzić dwaj chuligani. W wyniku twoich działań jeden
z nich odniósł poważne rany, teraz chce, abyś został za to skazany.
V. Miejscowa gazeta opublikowała o tobie nieprawdziwe, obraźliwe informacje.
A. Kodeks cywilny
B. Kodeks rodzinny i opiekuńczy
C. Kodeks karny
D. Kodeks postępowania karnego
E. Kodeks postępowania administracyjnego
F. Kodeks karny wykonawczy
1. E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Wydawnictwo Ekostar, Warszawa 1995.
2. J. Łętowski, Prawo administracyjne dla każdego, Wydawnictwo Ekostar, Warszawa 1995.
3. R. Krajewski, S. Szymański, Vademecum prawa, Wydawnictwo INFOR Grupa, Warszawa 2000.
67
Sz
68
8
Źródła prawa.
Budowa normy prawnej.
Wyszukiwanie i interpretowanie
aktów prawnych
Aby posługiwać się prawem, nie wystarczy znaleźć
odpowiednią ustawę i zapoznać się z jej przepisami.
Nawet w prostych sprawach trzeba niekiedy sięgać
do wielu przepisów. Ponadto język przepisów
tylko pozornie jest tym samym językiem, którym
posługujemy się na co dzień.
W języku potocznym możemy o kimś powiedzieć,
że jest winny lub niewinny, co najwyżej rozróżnimy
winę umyślną od nieumyślnej. Natomiast Kodeks
karny rozróżnia w tym zakresie:
winę umyślną w zamiarze bezpośrednim;
winę umyślną w zamiarze ewentualnym;
winę nieumyślną polegającą na lekkomyślności;
winę nieumyślną polegającą na niedbalstwie.
Najwygodniejszym sposobem docierania do aktów prawnych
jest obecnie internet.
Zaproponuj samodzielnie interpretacje tych określeń,
a następnie porównaj swoje propozycje z definicjami
zamieszczonymi na końcu rozdziału.
ŹRÓDŁA PRAWA TWORZONEGO W POLSCE
Najważniejszym
źródłem prawa w Polsce
jest Konstytucja RP
uchwalona 2 IV 1997 r.
Źródła prawa to obowiązujące w państwie teksty zawierające przepisy
prawa, tworzone przez powołane do tego organy państwowe. Zgodnie
z art. 87 Konstytucji RP
1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:
Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są
na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.
Ponadto na system prawa w Polsce duży wpływ ma przynależność naszego
kraju do Unii Europejskiej. Wśród jego źródeł wysoką pozycję zajmują właśnie
ustawy, umowy międzynarodowe oraz akty prawne Unii Europejskiej.
Poniżej tego szczebla hierarchii źródeł prawa znajdują się akty prawne niższego rzędu, tzw. akty wykonawcze.
CZY WIESZ, ŻE...
Współczesne konstytucje poszczególnych państw są najczęściej pojedynczymi aktami w uroczysty sposób
uchwalanymi przez parlamenty lub specjalnie do tego powołane organy przedstawicielskie pochodzące
z wyborów (tzw. konstytuanty). Jednakże istnieją także państwa, które nie mają konstytucji spisanej
w jednym akcie, a ich prawne funkcjonowanie opiera się na normach prawa zwyczajowego i ustawach
regulujących najważniejsze kwestie ustrojowe (Wielka Brytania, Nowa Zelandia) lub na zbiorach ustaw (Izrael).
Sz
69
8 . Ź RÓ D Ł A P R AWA . B U D OWA N O R M Y P R AW N E J . . .
TO JUŻ WIESZ
KONSTYTUCJA RP JAKO
NAJWAŻNIEJSZE ŹRÓDŁO PRAWA:
określa wszystkie inne źródła
i ustala ich hierarchię,
jest ustawą zasadniczą
– najwyższym prawem
w państwie, a wszystkie akty
prawne muszą być z nią zgodne;
na straży tej zasady stoi Trybunał
Konstytucyjny,
określa zasady ustrojowe
państwa,
określa podstawowe zasady
stosowania prawa przez administrację państwową, władze
samorządowe, sądy
i inne instytucje oraz przez
obywateli.
Członkowie Zgromadzenia Narodowego śpiewają hymn po uchwaleniu
Konstytucji RP, 2 IV 1997 r.
ŹRÓDŁA PRAWA NIŻSZEGO RZĘDU
Ustawy.
Są uchwalane przez sejm za zgodą senatu w opisanym w Konstytucji RP tzw. trybie ustawodawczym. Regulują szczegółowo konkretne
obszary życia w państwie i muszą być zgodne z konstytucją i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. Sprawy szczególnie ważne z punktu widzenia obywateli muszą być regulowane przez ustawę, czyli uchwalane przez reprezentujących ogół społeczeństwa posłów i senatorów,
a nie przez akt prawny niższego rzędu stanowiony przez organy władzy
wykonawczej. Zakres tych spraw (tzw. materia ustawowa) obejmuje m.in.
nakładanie na obywateli obowiązków (np. podatków), przyznawanie
uprawnień (np. do wcześniejszych świadczeń emerytalnych) oraz ograniczanie wolności (np. zakaz sprzedaży niektórych towarów lub wymóg
uzyskania licencji na ich sprzedaż). Z ustawą muszą być zgodne wszystkie akty normatywne niższego rzędu.
Umowy międzynarodowe. Zawierane przez Polskę są traktowane jako
część polskiego prawa wewnętrznego. Miejsce, które zajmują w hierarchii
źródeł prawa, jest zróżnicowane i zależy od sposobu ich ratyfikacji, czyli zatwierdzania przez najwyższe organy władzy. Jeśli umowa międzynarodowa
jest ratyfikowana przez prezydenta za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w specjalnej ustawie, w przypadku niezgodności przepisów ma ona
pierwszeństwo przed ustawami. Natomiast umowy ratyfikowane bez takiej
procedury znajdują się w hierarchii źródeł prawa poniżej ustaw, ale są nadrzędne względem pozostałych, niższych w hierarchii aktów prawnych.
Przepisy prawne Unii Europejskiej. Są w Polsce stosowane jako część prawa krajowego. W odróżnieniu od umów międzynarodowych nie wymagają
Konstytucja państwa
powinna być taka,
by nie naruszała
konstytucji obywatela.
Stanisław Jerzy Lec
i satyryk.
Umowa
międzynarodowa
ratyfikowana przez
Prezydenta RP
za zgodą parlamentu
ma pierwszeństwo
przed ustawami.
Sz
70
HIERARCHIA AKTÓW PRAWNYCH W POLSCE
KONSTYTUCJA RP
Umo międzynarodowe
Umowy
ratyfikowane przez Prezydenta RP
za zgodą parlamentu wyrażoną
w specjalnej ustawie
Przepisy prawne
Unii Europejskiej
– Ustawy Sejmu
– Rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy
Umowy międzynarodowe
nieratyfikowane przez Prezydenta RP
Rozporządzenia wykonawcze
Akty prawa miejscowego
Organy władzy
wykonawczej to:
Prezydent RP, Rada
Ministrów, Prezes Rady
Ministrów, ministrowie,
Krajowa Rada Radiofonii
i Telewizji.
ratyfikacji, a w hierarchii źródeł prawa również mają pierwszeństwo przed
prawem krajowym.
Rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy. Prezydent RP może na
wniosek Rady Ministrów wydawać rozporządzenia mające moc równą
ustawom. Konstytucja RP dopuszcza taką sytuację jedynie w wyjątkowych
okolicznościach: jeżeli w czasie stanu wojennego sejm nie może się zebrać na posiedzenie. Rozporządzenia te mogą dotyczyć tylko niektórych
kwestii związanych ze stanem wojennym (np. ograniczenia niektórych
wolności i praw obywateli) i muszą zostać zatwierdzone przez sejm na
najbliższym posiedzeniu (art. 234).
Rozporządzenia wykonawcze. W celu wykonania ustaw upoważnione
do tego organy władzy wykonawczej wydają akty prawne wykonawcze,
najczęściej nazywane rozporządzeniami. Organy te to: Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie poszczególnych resorSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
Sz
tów, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Rozporządzenia mogą być wydawane tylko wówczas, gdy ustawa wyraźnie taką możliwość przewiduje,
a ich treść i zakres muszą być szczegółowo zgodne z ustawowym upoważnieniem (np. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi upoważnia ministra zdrowia do wydania rozporządzenia
regulującego sposób umieszczania w materiałach reklamujących wyroby alkoholowe informacji o ich szkodliwości).
Akty prawa miejscowego. Są źródłami prawa o ograniczonym zasięgu terytorialnym, tzn. obowiązują wyłącznie na obszarze kompetencji stanowiących
je organów. Mogą być stanowione jedynie na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawach. Wydają je terenowe organy administracji
rządowej (np. rozporządzenia oraz zarządzenia wojewody), a także organy
samorządu terytorialnego (uchwały rady gminy, statut gminy, np. ta sama
Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi upoważnia rady gmin do ustalania, w drodze uchwały, zasad usytuowania na terenie
gminy miejsc sprzedaży i podawania napojów alkoholowych).
71
Akty prawa miejscowego
wydają organy
administracji
rządowej (wojewoda)
i organy samorządu
terytorialnego.
PRZEPIS PRAWNY A NORMA PRAWNA
Z różnych względów (m.in. aby uprościć tekst lub uniknąć powtórzeń)
teksty prawne są często redagowane w specyficzny sposób, utrudniający ich odczytanie. Dlatego ważne jest zrozumienie, jak zbudowana jest
norma prawna i na czym polega różnica między przepisem prawnym
a normą prawną.
Przepis prawny to podstawowa, najmniejsza część jakiegoś aktu prawnego: artykuł, paragraf, punkt, podpunkt. Na przykład Kodeks postępowania
administracyjnego składa się z 269 artykułów, czyli przepisów. Natomiast
norma prawna to reguła postępowania nakazana przez prawo określonym adresatom. Norma prawna musi maksymalnie precyzyjnie określać
kogo dotyczy, w jakiej sytuacji ma zastosowanie, co konkretnie zakazuje
lub nakazuje i jakie będą sankcje za jej przekroczenie.
Dużo łatwiej jest napisać
dobrą sztukę, niż
ustanowić dobre prawo.
George Bernard Shaw
(1856–1950), irlandzki
dramaturg i prozaik.
ROZUMIENIE NORMY PRAWNEJ
Norma prawna składa się z trzech części: hipotezy, dyspozycji i sankcji.
Hipoteza – określa sytuację, w jakiej norma ma obowiązywać, wskazuje
adresata normy i jego cechy (np. zawód, wiek, stan zdrowia) i okoliczności
(zjawiska, wydarzenia, miejsce działania).
Dyspozycja – wskazuje, które zachowania są zakazane lub nakazane
w okolicznościach określonych przez hipotezę, opisuje obowiązki albo
uprawnienia adresata normy.
Sankcja – określa konsekwencje prawne (dolegliwości, kary) zachowania
niezgodnego z dyspozycją.
Na przykład norma zawarta w art. 228 §1 k.k. składa się z następujących części: Kto w związku z pełnieniem funkcji publicznej … (hipoteza) …. przyjmuje
korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda … (dyspozycja) …. podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat (sankcja).
Norma prawna składa
się z hipotezy, dyspozycji
i sankcji.
Sz
72
Bardzo często się zdarza, że konkretne artykuły jakiejś ustawy czy rozporządzenia nie stanowią kompletnej normy prawnej. Na przykład w jednym
przepisie znajdziemy hipotezę i dyspozycję, ale sankcji trzeba będzie szukać w zupełnie innej ustawie. Art. 142 § 1 k.c. stanowi, że:
Właściciel nie może się sprzeciwić użyciu a nawet uszkodzeniu lub zniszczeniu rzeczy
przez inną osobę, jeżeli to jest konieczne do odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio dobrom osobistym tej osoby lub osoby trzeciej. Może jednak żądać
naprawienia wynikłej stąd szkody.
Odszukanie, nawet
przez prawnika, wszystkich
właściwych przepisów
dotyczących konkretnej
sytuacji może być bardzo
trudne. Aby zinterpretować
jedne przepisy, trzeba
sięgać po inne.
Przepis ten zawiera hipotezę określającą sytuację
(konieczne do odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio dobrom osobistym tej osoby lub
osoby trzeciej…) oraz wskazującą, kogo zakaz dotyczy (w łaściciela), a także dyspozycję wobec adresata (nie może się sprzeciwić użyciu a nawet uszkodzeniu lub zniszczeniu rzeczy przez inną osobę… Może
jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody).
Natomiast sankcji grożącej za nieposłuszeństwo
temu nakazowi w Kodeksie cywilnym nie ma –
należy jej szukać w Kodeksie karnym.
Nawet jeżeli jakiś przepis będzie zawierał wszystkie wymagane elementy normy prawnej, to i tak jej
zrozumienie może wymagać dalszych wyjaśnień.
W art. 60 Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii
czytamy np.
Kto, będąc właścicielem lub działającym w jego imieniu
zarządcą albo kierownikiem zakładu gastronomicznego,
lokalu rozrywkowego lub prowadząc inną działalność
usługową, mając wiarygodną wiadomość o popełnieniu
przestępstwa określonego w art. 56, 58 lub 59 na terenie
tego zakładu lub lokalu, (hipoteza)
nie powiadamia o tym niezwłocznie organów ścigania,
(dyspozycja)
podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech. (sankcja).
Nietrudno jednak zauważyć, że ten przepis nie wskazuje, o jakie dokładnie przestępstwa chodzi. Są one wymienione w poprzednich artykułach ustawy. Kompletną normę prawną uzyskamy zatem dopiero
wtedy, gdy uzupełnimy przepis art. 60 informacjami o tym, co w ustawie uznaje się za przestępstwo. Zgodnie z tymi artykułami przestępstwo popełnia ten, kto:
art. 56. [...] wprowadza do obrotu środki odurzające, substancje psychotropowe
lub słomę makową albo uczestniczy w takim obrocie, [...]
art. 58. [...] udziela innej osobie środka odurzającego lub substancji psychotropowej, ułatwia albo umożliwia ich użycie albo nakłania do użycia takiego środka lub substancji, [...]
art. 59. Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, udziela innej osobie
środka odurzającego lub substancji psychotropowej, ułatwia użycie albo nakłania do
użycia takiego środka lub substancji, [...]
Sz
73
Julia Roberts w filmie Erin Brockovich
opowiadającym autentyczną historię młodej
amerykańskiej aktywistki na rzecz ochrony
środowiska, która wydała wojnę potężnemu
koncernowi zanieczyszczającemu wodę
w niewielkim miasteczku. Skażenia te
doprowadziły do wielu groźnych chorób
mieszkańców miasteczka. Dzięki wyjątkowej
determinacji Erin zdobyła dla swoich
klientów rekordowe odszkodowanie
(333 mln dolarów) i ogromny rozgłos
w całych Stanach Zjednoczonych.
Im bardziej skomplikowany jest gąszcz
przepisów prawa, tym większego znaczenia
nabierają w państwie osoby wykonujące
rozmaite zawody prawnicze (np. adwokaci
lub radcy prawni), które profesjonalnie
zajmują się stosowaniem przepisów
w obronie interesów swoich klientów.
Dodajmy, że aby precyzyjnie zrozumieć analizowaną normę, trzeba jeszcze
wiedzieć, co oznaczają użyte w przepisie pojęcia środki odurzające i substancje psychotropowe, o czym dowiadujemy się w zupełnie innym miejscu ustawy, a mianowicie w art. 4.
Norma prawna może zatem składać się z kilku przepisów prawnych,
umieszczonych w różnych miejscach jednego aktu prawnego lub nawet
w kilku aktach. Może też być odwrotnie: jeden przepis może zawierać elementy niezbędne do zrozumienia kilku norm. Na przykład wspomniany
art. 4 Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii zawiera definicje pojęć używanych w całej ustawie, a podobne artykuły wyjaśniające znaczenie używanych w jakimś akcie terminów znajdziemy też w wielu innych ustawach.
Norma prawna może
się składać z kilku
przepisów, a jeden
przepis może zawierać
elementy
potrzebne do
zrozumienia kilku norm.
INTERPRETACJA (WYKŁADNIA) PRZEPISÓW
Interpretacja przepisów prawnych polega na rekonstruowaniu normy
z treści jednego lub wielu przepisów, co wymaga stosowania skomplikowanego systemu reguł i specjalistycznego przygotowania prawniczego.
Poniżej znajdziesz kilka reguł najbardziej użytecznych dla osób niebędących prawnikami.
Jeśli przepis jest zdaniem opisującym czyjeś zachowanie, interpretuje się
go jako nakaz (lub zakaz) tego zachowania i uważa za podstawowy do odczytania normy; np. jeśli przepis brzmi: W toku postępowania organy administracji
publicznej […] podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu
faktycznego oraz do załatwienia sprawy […] (art. 7 k.p.a), oznacza to, że urząd jest
zobowiązany podjąć wszelkie konieczne działania, a jeśli tego nie zrobi, jego
decyzję będzie można zaskarżyć.
Jeśli dany przepis nie zawiera nakazu lub zakazu, interpretuje się go
w powiązaniu z jakimś przepisem podstawowym; np. art. 28 k.p.a., który
brzmi: Stroną jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy
postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes
prawny lub obowiązek, nie zawiera żadnego nakazu, ale jest ważny dla zroSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
Nasze prawo
– jak pajęczyna.
Bąk się przebije,
ugrzęźnie muszyna.
Autor Nieznany
Sz
74
Strony tytułowe
Dziennika Ustaw
i „Monitora Polskiego”.
Specjalna Ustawa
o ogłaszaniu aktów
normatywnych i niektórych
innych aktów prawnych
reguluje, jakiego rodzaju
akty prawne powinny być
ogłaszane w każdym
z tych publikatorów. Różnica
pomiędzy nimi polega
na tym, że akty prawne
ogłaszane w „Monitorze
Polskim” nie mogą być
źródłem praw i obowiązków
dla obywateli.
zumienia wszystkich artykułów tego kodeksu, nakazującego urzędom
określone zachowania wobec interesantów, nazywanych stronami.
Jeśli z przepisu nie można odtworzyć jakiegoś ważnego elementu
normy (np. hipotezy lub sankcji), należy odszukać te elementy w innym
miejscu aktu lub w innym akcie prawnym; np. we wspomnianym art.
142 § 1 k.c. zakazuje się właścicielowi jakiegoś mienia przeszkadzania
komuś, kto chce użyć tego mienia dla obrony przed niebezpieczeństwem, ale sankcję za takie postępowanie znajdziemy w przepisach k.k.
w art. 172: Kto przeszkadza działaniu mającemu na celu zapobieżenie niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia wielu osób albo mienia w wielkich
rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Po odtworzeniu całej normy warto sprawdzić, czy nie ma przepisów
zmieniających jej treść (np. wyjątków od niej) w tym lub w innym akcie;
np. art. 162 § 1 k.k. stanowi, że: Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez
narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia
albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia
wolności do lat 3. Od normy tej przewidziany jest jednak wyjątek (w art. 162 § 2 k.k.): Nie popełnia przestępstwa,
kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna
pomoc ze strony instytucji lub osoby do
tego powołanej.
Zasady obowiązujące w przypadku konfliktu przepisów (reguły kolizyjne):
przepis wyższej rangi ma pierwszeństwo przed przepisem niższej
rangi (np. przepis zawarty w ustawie
jest ważniejszy od sprzecznego z nim
przepisu jakiegoś rozporządzenia);
przepis bardziej szczegółowy uchyla obowiązywanie przepisu ogólnego, jeśli jest tej samej rangi;
przepis wprowadzony w życie później jest ważniejszy od przepisu wcześniejszego;
przepis ogólny wprowadzony w życie później nie uchyla
obowiązywania bardziej szczegółowego przepisu wcześniejszego.
WYSZUKIWANIE AKTÓW PRAWNYCH
Najważniejsze, powszechnie obowiązujące na terenie całego kraju źródła prawa publikowane są w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej lub w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, wydawanych
przez Prezesa Rady Ministrów. Swoje własne dzienniki urzędowe prowadzą
poszczególne ministerstwa. Można w nich znaleźć akty normatywne niższego
Sz
75
Elektroniczne
wersje Dziennika
Ustaw i „Monitora
Polskiego” od roku
2000 udostępnia
także Rządowe
Centrum Legislacji na
swojej stronie
www.rcl.gov.pl.
rzędu stanowione przez ministerstwo wydające dziennik i przez podległe mu
urzędy centralne. Źródła prawa miejscowego ogłaszane są przez wojewodów
w wojewódzkich dziennikach urzędowych. Można w nich znaleźć akty prawa
stanowione zarówno przez wojewodę i inne organy administracji rządowej, jak
i przez organy władz samorządowych. Szczególnie ważne są statuty (np. województwa, powiatu, gminy) oraz obowiązujące mieszkańców przepisy porządkowe (np. zarządzenia dotyczące zakazu sprzedaży alkoholu w określone dni,
ograniczenia korzystania z wody w okresach suszy czy zakazu stosowania torebek foliowych przez sprzedawców).
Do końca roku 2011 Dzienniki Ustaw i „Monitor Polski” musiały być udostępniane w formie papierowej w urzędach miast i w starostwach, a dzienniki wojewódzkie – w urzędach wojewódzkich. Można je też było przejrzeć
w bibliotekach lub kupić w specjalnych punktach sprzedaży prowadzonych
w urzędach i sądach. Aby ułatwić i uprościć dostęp do aktów prawnych ogłaszanych w dziennikach urzędowych, te zasady zostały zmienione.
Od 1 stycznia 2012 r. weszła w życie Ustawa z dnia 4 marca 2011 r. o zmianie
ustawy o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych
oraz niektórych innych ustaw, stanowiąca, że dzienniki urzędowe, w których
publikowane są akty prawne oraz decyzje władz państwowych, są wydawane
Akty prawne
są publikowane
w dziennikach
urzędowych.
Wskazując akt prawny opublikowany w Dzienniku Ustaw, podaje się pełną nazwę aktu z datą jego
uchwalenia, a następnie – po przecinku lub w nawiasie – miejsce publikacji w następujący sposób:
skrót DzU, numer Dziennika i pozycję, pod którą akt jest opublikowany, np. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r.
o przeciwdziałaniu narkomanii (DzU nr 179, poz. 1485).
Sz
76
Żeby odszukać
potrzebny akt prawny,
najlepiej wejść
w internecie na stronę
isap.sejm.gov.pl.
i udostępniane wyłącznie w formie elektronicznej, a dla każdego dziennika urzędowego organ wydający prowadzi odrębną stronę internetową:
dla Dziennika Ustaw http://dziennikustaw.gov.pl/, a dla „Monitora Polskiego” http://monitorpolski.gov.pl/.
Przepisy prawa Unii Europejskiej znaleźć można w Dzienniku Urzędowym
Wspólnot Europejskich (Official Journal of the European Communities), do
którego najłatwiej dotrzeć przez internet, choć udostępniają go również liczne instytucje, takie jak: Komitet Integracji Europejskiej w Warszawie, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Warszawie, ośrodki dokumentacji europejskiej (European Documentation Centres – EDCS) i wiele innych.
W księgarniach oraz bibliotekach można znaleźć bardzo wiele publikacji
z poszczególnymi aktami normatywnymi w ich aktualnie obowiązującej
postaci (tzw. teksty jednolite – uwzględniające zmiany, jakie w akcie zostały
dokonane od czasu jego uchwalenia), z dołączonymi zbiorami orzeczeń sądowych, prezentującymi stosowane przez sądy interpretacje przepisów.
Obecnie najwygodniejszym sposobem docierania do konkretnych przepisów jest korzystanie z internetu. Sejm RP udostępnia na swojej stronie internetową bazę aktów prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw
i „Monitorze Polskim” od roku 1918 oraz ujednolicone teksty ustaw (www.
sejm.gov.pl, zakładki Prawo, a potem Internetowy System Aktów Prawnych, który znajduje się na stronie http://isap.sejm.gov.pl/).
Podobnie Unia Europejska udostępnia na swoim oficjalnym portalu Europa
http://europa.eu/ najważniejsze akty prawne Unii Europejskiej, dostępne
we wszystkich językach państw członkowskich, w tym oczywiście po polsku
(zakładka Dokumenty i publikacje).
Spotykane w sieci specjalistyczne bazy tekstów prawnych w formie elektronicznej mają często charakter komercyjny, zatem korzystanie z nich wiąże
się ze sporymi kosztami. Rośnie jednak liczba internetowych portali bezpłatnie udostępniających teksty aktów prawnych, gdzie łatwo można znaleźć
każdy akt, jeśli tylko znamy jego tytuł lub datę opublikowania. Najprostszym
sposobem dotarcia do interesującego nas aktu jest wpisanie jego nazwy, np.
Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, w okno wyszukiwarki internetowej.
DEFINICJE WINY ROZRÓŻNIONE W KODEKSIE KARNYM:
 wina umyślna w zamiarze bezpośrednim – sprawca dokonuje przestępstwa,
które chce popełnić, np. świadomie zabija człowieka;
 wina umyślna w zamiarze ewentualnym – sprawca świadomie godzi się na to,
że w wyniku jego działań dojdzie do jakiegoś skutku, np. podpala dom i godzi
się z tym, że w efekcie mogą zginąć ludzie;
 wina nieumyślna polegająca na lekkomyślności – sprawca przewiduje możliwość
popełnienia jakiegoś czynu, lecz bezpodstawnie uważa, że go uniknie, np. kierowca jadący z nadmierną prędkością uważa, że nie spowoduje wypadku;
 wina nieumyślna polegająca na niedbalstwie – sprawca nie przewiduje
jakiegoś skutku swoich działań, choć mógłby je przewidzieć przy należytej
staranności, np. doprowadzenie do śmierci pacjenta przez pozostawienie
w jego ciele narzędzia chirurgicznego podczas operacji.
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Najważniejszym źródłem prawa w Polsce jest Konstytucja RP.
Źródłami prawa są także ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i rozporządzenia
oraz akty prawa miejscowego.
Akty prawne są publikowane w dziennikach urzędowych. Najłatwiej do nich dotrzeć
przez internet.
Przepis prawny to najmniejsza część aktu prawnego: artykuł, paragraf, punkt, podpunkt.
Norma prawna to reguła postępowania określająca, kogo prawo dotyczy i w jakiej sytuacji
ma zastosowanie (hipoteza), czego zakazuje lub co nakazuje (dyspozycja) i jakie będą
konsekwencje jego przekroczenia (sankcja).
ZADANIA
1. Wyszukaj w Konstytucji RP, jakie sprawy muszą być w Polsce uregulowane ustawami sejmowymi.
2. Wyszukaj dowolną ustawę w internetowej bazie aktów prawnych Sejmu RP oraz tę samą ustawę za pomocą
wyszukiwarki internetowej. Porównaj efektywność obu sposobów.
3. W grupach 3–5-osobowych wyszukajcie w dowolny sposób przepisy dotyczące niżej podanych zagadnień
i dokonajcie ich interpretacji. Wyniki pracy przedstawcie w klasie.
a) w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie – przepisy opisujące,
na czym ma polegać współpraca między organami administracji publicznej a organizacjami pozarządowymi;
b) w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii – przepisy o odpowiedzialności karnej
za udostępnianie narkotyków, umożliwianie ich użycia lub posiadanie.
c) w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, w powiązaniu z Ustawą z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych – przepisy o zakazie wstępu na imprezę masową.
Dokonajcie rozbioru norm prawnych w znalezionych przepisach. Czy zawierają one wszystkie elementy normy
prawnej. Jeśli nie, to gdzie szukać reszty?
4. Wyjaśnij własnymi słowami treść hipotezy, dyspozycji i sankcji w następującej normie:
Sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie
w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec
organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia. (art. 60 § 3 k.k.).
5. Przyporządkuj fragmenty aktu prawnego (art. 230 § 1 k.k.) właściwym elementom normy prawnej:
1. […] kto, powołując się na wpływy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej […]
albo wywołując przekonanie innej osoby lub utwierdzając ją w przekonaniu o istnieniu takich wpływów […]
2. […] podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
3. […] podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub osobistą albo jej
obietnicę […]
a) SANKCJA
b) DYSPOZYCJA
c) HIPOTEZA
1. W. Osiatyński, Twoja konstytucja, WSiP, Warszawa 1997.
2. J. Jabłońska-Bonca, Podstawy prawa dla ekonomistów, PWN, Warszawa 2000.
3. J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Ossolineum, Wrocław 1990.
77
Sz
78
9
Proces karny
Józef K., bohater powieści
Proces Franza Kafki, dowiaduje
się pewnego ranka,
że przeciwko niemu toczy
się postępowanie sądowe.
Bezskutecznie próbuje uzyskać
informacje, o co jest oskarżony,
kto tak naprawdę go sądzi i jaki
jest przebieg postępowania
karnego. Wiadomo jedynie,
że sąd nie uznaje żadnych
argumentów, że decyzje
w sprawie wyroków nie są
znane nawet sędziom
i że rzadko zdarza się, aby osoba
niewinna została uwolniona.
W końcu ginie zabity przez
urzędników przysłanych przez
sąd, do końca nie wiedząc,
na czym polegała jego wina.
Borys Szyc w roli Józefa K. w reżyserowanej przez Macieja Englerta inscenizacji
teatralnej Procesu Franza Kafki w Teatrze Współczesnym w Warszawie (2008 r.).
POSTĘPOWANIE
KARNE
– odbywające się przed
sądem postępowanie,
którego celem jest
ustalenie, czy popełniono
przestępstwo, a jeśli tak –
kto jest sprawcą i jaką karę
powinien za to ponieść
(np. karę pozbawienia
wolności). Dla zapewnienia
praworządności wszystkie
czynności podejmowane
w ramach postępowania
karnego reguluje specjalna
Ustawa z dnia 6 czerwca
1997 r. Kodeks postępowania
karnego (k.p.k.).
Wyobraź sobie, że zostałeś
oskarżony o jakieś przestępstwo. Jak
sądzisz, jakie prawa chciałbyś mieć
zagwarantowane w takiej sytuacji?
POSTĘPOWANIE KARNE
W postępowaniu karnym strony, tj. oskarżyciel i oskarżony, są równorzędne, a sąd stoi ponad nimi. Postępowanie to składa się z trzech etapów: przygotowawczego, sądowego oraz wykonawczego (patrz: s. 94).
WSZCZYNANIE POSTĘPOWANIA
W procesie karnym w większości przypadków obowiązuje zasada ścigania
przestępstw z urzędu – organy ścigania (prokuratura, policja), dowiedziawszy się o przestępstwie, rozpoczynają postępowanie w interesie publicznym.
Oznacza to, że państwo, działając w obronie ładu prawnego, jest zobowiązane reagować na przypadki naruszenia prawa niezależnie od woli pokrzywdzonych. Nawet jeśli np. osoba, którą pobito, obawia się napastników, nie może się domagać od organów ścigania zaprzestania czynności
związanych z wykryciem i ukaraniem sprawców, gdyż byłoby to wbrew porządkowi prawnemu.
Sz
79
9. PROCES KARNY
Każdy, kto dowiedział się o popełnieniu przestępstwa, powinien zawiadomić o tym organy ścigania. W odniesieniu do większości przestępstw nakaz ten jest jednak traktowany jak tzw. obowiązek społeczny, za którego
niedopełnienie nie grozi kara. Wyjątek stanowią przestępstwa wyraźnie
opisane w k.k. (ludobójstwo, zamach na życie prezydenta, zabójstwo, narażenie życia lub zdrowia wielu osób lub mienia w wielkich rozmiarach).
Jeśli ktoś nie powiadomi policji lub prokuratury o jednym z tych przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa to ustna lub pisemna informacja składana na komisariacie policji lub w prokuraturze. Po złożeniu zawiadomienia ustnego osoba zgłaszająca może zostać na miejscu przesłuchana w charakterze
Jan Kowalski
świadka, a na koniec podpisuje protokół z przyjęzam. ......................................
..............................................
cia zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania (art. 304a k.p.k.). Zawiadomienie pisemne
polega na sporządzeniu pisma o przestępstwie
i dostarczeniu go organom ścigania.
UCZESTNICY PROCESU KARNEGO
ORGANY ŚCIGANIA
– instytucje państwa
powołane do wykrywania
przestępstwa i ścigania
ich sprawców. W Polsce
są to prokuratura
i policja. (Więcej na ich
temat dowiesz się
w rozdz. 11).
........................, dnia .....................
Prokuratura Rejonowa
w …………........................
ul. ………….......................
ZAWIADOMIENIE
o pope łnieniu przestępstwa
OSKARŻYCIEL. Oskarżycielem publicznym
Na podstawie art. 304 § 1 k.p.k. zawiadamiam
może być prokurator (patrz: rozdz. 11) lub ino popełnieniu w dniu …………..............…
w ………………………………………… (miejsce
wydar zenia) przestępstwa polegającego
na
…………
……………………………................................
ne uprawnione do tego organy (np. woje........................…..................................
(krótk i opis przest ępstwa), przez …………
…….....
..........
........................................……
wódzki konserwator zabytków). Oskarżyciel
(dane personalne sprawcy lub inform
acja, że nie są one znane zawiadamia
jącemu) oraz wnoszę o wszc zęcie w tej
sprawie postępowania przygotowawczego.
ma w postępowaniu karnym najsilniejszą
pozycję: wszczyna postępowanie karne lub
Uzasadnienie
zleca je policji, nadzoruje podejmowane
(opis wydar zenia i czynu, które zdanie
m sporządzając ego zawiadomienie
jest przest ępstwem, z ewentualnym
wskazaniem podstawy prawnej oraz
w jego toku czynności, a jego zarządzenia są
podaniem dowodów potwierdzających
prawdziwość relacji)
wiążące dla wszystkich osób uczestniczą…………………………..............…………
cych w postępowaniu.
(podpis pokrzy wdzonego)
W postępowaniu sądowym prokurator może
Załączniki: (wykaz dokumentów, jeśli
również wykonywać czynności oskarżyciela
dołączamy je do zawiadomienia)
w sprawach wniesionych do sądu przez innych oskarżycieli (posiłkowych, prywatnych).
OSKARŻONY (PODEJRZANY). Osoba, którą podejrzewa się o popeł Zawiadomienie
nienie przestępstwa, od chwili postawienia jej zarzutów jest określana
o popełnieniu
przestępstwa (wzór).
jako podejrzany. Gdy natomiast po zakończeniu postępowania przygotowawczego przeciwko temu człowiekowi zostanie wniesiony do sądu akt
Zastanów się,
oskarżenia, staje się on oskarżonym.
dlaczego ustawodawca
przywiązuje tak wielką
Od początku postępowania podejrzanemu (a potem oskarżonemu), jako
wagę do obywatelskiego
stronie znajdującej się w gorszej sytuacji, przysługują bardzo poważne
obowiązku zawiadomienia
o przestępstwie. Czy
uprawnienia równoważące jego pozycję wobec oskarżyciela. Najważniejtwoim zdaniem prawo
sze uprawnienie ma swoje źródło w konstytucyjnej zasadzie domniemapowinno karać osoby, które
wiedząc o jakimkolwiek
nia niewinności, która stanowi, że „każdego uważa się za niewinnego,
przestępstwie, nie
dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sąpowiadamiają o tym
organów ścigania?
du” (art. 42 ust. 3 Konstytucji RP).
Sz
80
W inkwizycji
(łac. inquisitio – śledztwo,
badanie) – działającym
od XIII stulecia w Kościele
katolickim systemie
sądowniczym zajmującym
się tropieniem i karaniem
osób podejrzanych
o niezgodne
z doktryną przekonania
i praktyki religijne –
przyznanie się do winy
uważano za podstawowy
dowód, który często
wymuszano torturami.
W nowoczesnym prawie
samo tylko przyznanie
się do winy, bez poparcia
innych dowodów, nie może
być podstawą do wydania
wyroku.
Z zasady tej wynikają istotne dla ochrony interesów
oskarżonego konsekwencje:
ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu – to on
ma przekonać sąd, że ktoś popełnił zarzucany mu
czyn, natomiast oskarżony nie musi dowodzić swojej
niewinności;
niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się
na korzyść oskarżonego (zasada in dubio pro reo),
np. jeśli nie można ustalić z całą pewnością, czy
złodziej włamał się do mieszkania, by je okraść,
czy też zastał, jak twierdzi, drzwi otwarte – skazuje
się go jedynie za zwykłą kradzież, bo kradzieży
z włamaniem nie da się udowodnić;
nie wolno oskarżonego traktować ani przedstawiać wobec opinii publicznej jako winnego, dopóki wina nie została mu dowiedziona.
Ponadto podejrzanemu, a potem oskarżonemu przysługuje, jak każdemu
innemu człowiekowi, prawo do ochrony godności i nietykalności osobistej.
Nie wolno stosować wobec niego przemocy ani groźby.
W ramach prawa do obrony oskarżony nie ma obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść, może odmówić odpowiedzi na pytania
i składania wyjaśnień bez podania powodów, może zmieniać zeznania, nie
będzie też ponosił odpowiedzialności karnej, jeżeli na swoją obronę będzie
mówił nieprawdę. Również najbliżsi krewni oskarżonego mają prawo do
odmowy zeznawania na jego niekorzyść.
Ponadto oskarżony ma prawo do:
ustanowienia obrońcy, porozumiewania się z nim bez udziału innych
osób oraz korespondencyjnie, żądania jego obecności podczas przesłuchań;
podejmowania wszelkich działań mających na celu obronę przed oskarżeniem w toku całego postępowania – składania wyjaśnień, odpierania zarzutów, zadawania pytań, wnioskowania o podjęcie jakichś czynności lub
rozpatrzenie dowodów, zaskarżania decyzji itp.;
korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie mówi wystarczająco dobrze po polsku.
Obowiązkiem oskarżonego jest natomiast:
poddanie się oględzinom ciała oraz innym badaniom przewidzianym
przez k.p.k.;
jeśli nie został tymczasowo aresztowany, stawianie się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz zawiadamianie organu prowadzącego postępowanie o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu
trwającego dłużej niż 7 dni.
OBROŃCA. Obrońcą ustanowionym przez oskarżonego może być jedynie osoba uprawniona do wykonywania zawodu adwokata na podstawie
Ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze. Jeżeli oskarżonego nie
stać na opłacenie adwokata, sąd wyznacza mu obrońcę z urzędu, za którego
usługi płaci Skarb Państwa.
Sz
9. PROCES KARNY
81
Zakres spraw, w których adwokata obowiązuje zachowanie tajemnicy zawodowej, jest bardzo szeroki (np.
może on odmówić podania miejsca pobytu swojego klienta), nie jest jednak nieograniczony. Adwokat nie
może podczas wykonywania swoich zawodowych obowiązków łamać prawa ani postępować wbrew zasadom
etyki zawodowej zapisanym w Zbiorze zasad etyki adwokackiej i godności zawodu. Nie może też zachować
w tajemnicy informacji o wprowadzaniu do obrotu finansowego pieniędzy pochodzących z nielegalnych lub
nieujawnionych źródeł (tzw. praniu brudnych pieniędzy) oraz o finansowaniu terroryzmu.
Co sądzisz o ograniczeniu obowiązku zachowania w tajemnicy spraw klienta?
Adwokat musi zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się
w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Nie jest to przywilej, z którego
adwokat może korzystać lub nie, lecz nieograniczony w czasie obowiązek,
z którego nikt nie może adwokata zwolnić.
Obrońca ma prawo do składania wniosków o podjęcie konkretnych czynności w ramach postępowania, do udziału w tych czynnościach oraz do zapoznawania się z materiałami postępowania przygotowawczego.
SĘDZIA. Kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem,
dążąc do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy, a także
okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa. Sędzia dba o to, aby
wszystkie strony procesu mogły się wypowiedzieć w każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu.
POKRZYWDZONY. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub instytucja,
której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone w wyniku
przestępstwa. Pokrzywdzone instytucje, a także osoby małoletnie, całkowicie ubezwłasnowolnione oraz nieporadne (np. z powodu wieku), są w postępowaniu karnym reprezentowane przez uprawnionych przedstawicieli
prawnych, np. przedstawicielami dzieci są – jeśli posiadają prawa rodzicielskie – ich rodzice. Pokrzywdzony może uczestniczyć w postępowaniu jako
tzw. oskarżyciel posiłkowy lub wnosić oskarżenie prywatne jako oskarżyciel
prywatny. Uzyskuje wówczas status strony, czyli może przedstawiać własne
wnioski i zadawać pytania przesłuchiwanym.
ŚWIADEK. W trakcie postępowania strony mają prawo powoływać
świadków, czyli osoby, które posiadają wiedzę o zaistniałym zdarzeniu,
lub funkcjonariuszy i specjalistów biorących udział np. w oględzinach,
eksperymentach śledczych, wywiadach środowiskowych czy przeszukaniach (patrz: rozdz. 11).
Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma bezwzględny obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Za uchylanie się od tego grozi kara pieniężna, osoba taka może też być zatrzymana i przymusowo doprowadzona. W odróżnieniu od oskarżonego świadek ma prawny obowiązek
składania zeznań, a jeśli się od tego uchyla, można wobec niego również
zastosować karę pieniężną lub nawet – jeśli uchyla się uporczywie –
aresztowanie na czas do 30 dni. Świadek ma obowiązek mówienia prawdy pod groźbą kary, o czym winien być uprzedzony przed rozpoczęciem
ADWOKAT
– prawnik, który broni
i zastępuje klienta przed
sądami i urzędami
oraz udziela mu porad
prawnych. Adwokat
wykonuje zawód
w kancelarii lub innej
organizacji adwokackiej,
nie może natomiast
być zatrudniony jako
pracownik w żadnej
innej firmie.
OSKARŻYCIEL
POSIŁKOWY
– pokrzywdzony
występujący w roli
oskarżyciela obok
prokuratora lub zamiast
niego w postępowaniu
karnym ściganym
z urzędu. Może wnosić do
sądu własny akt oskarżenia
sporządzony i podpisany
przez adwokata lub radcę
prawnego. W niektórych
wypadkach może
dochodzić swoich praw
nawet wówczas, gdy
oskarżyciel publiczny
(prokurator) odstąpił
od prowadzenia sprawy.
OSKARŻYCIEL
PRYWATNY
– pokrzywdzony, który
wnosi oskarżenie w sprawie
prywatnoskargowej,
czyli w przypadku
przestępstw, których nie
ściga się z urzędu (np.
zniesławienie, zniewaga,
lekkie uszkodzenie ciała,
naruszenie nietykalności
cielesnej).
Sz
82
przesłuchania. Za składanie fałszywych zeznań lub zatajenie prawdy grozi
mu kara do 3 lat więzienia (art. 233 § 1 k.k.).
Świadek może też bez podania przyczyny uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli odpowiedź mogłaby narazić jego lub bliską mu osobę na odpowiedzialność karną. Pozostałe uprawnienia świadka dotyczą jego ochrony. Prawo zakazuje używania wobec niego przemocy lub gróźb w celu wywarcia
wpływu na zeznania (art. 245 k.k. przewiduje za taki czyn karę do 5 lat więzienia). Świadek może też domagać się:
przesłuchania na rozprawie niejawnej, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego samego lub osobę dla niego najbliższą;
zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej
wiadomości prokuratora i sądu, jeśli zachodzi uzasadniona obawa użycia
przemocy lub groźby wobec niego lub osób mu najbliższych;
utajnienia jego danych osobowych (tzw. świadek anonimowy – incognito),
jeśli złożenie zeznań wiąże się z zagrożeniem jego bezpieczeństwa;
w takim przypadku nie można jednak utajnić przed stronami treści zeznań.
CELE POSTĘPOWANIA KARNEGO
O! Rękę karaj,
nie ślepy miecz!
Kornel Ujejski
i działacz konspiracyjny.
NIELETNI
– w rozumieniu prawa
karnego osoba, która
nie ukończyła 17 lat,
niezależnie od tego,
czy jest pełnoletnia.
W toku postępowania karnego zadaniem policji, prokuratury, a następnie
sądu, jest dokładne wyjaśnienie następujących okoliczności:
znamion czynu – czy odpowiada on definicji przestępstwa dokładnie określonej konkretną normą Kodeksu karnego, czyli czy ściganie sprawcy jest zgodne z omówioną w rozdz. 6 zasadą nullum crimen sine lege;
bezprawności działania sprawcy (prawo pozwala na użycie siły w obronie
własnej, na zabranie cudzego samochodu, by zawieźć chorego do lekarza);
winy sprawcy – czy sprawca świadomie dopuścił się zachowania, o którym wiedział, że jest przestępstwem (patrz: rozdz. 7);
społecznej szkodliwości czynu (np. kradzież rzeczy o niewielkiej wartości, choć to zachowanie naganne, nie musi być ścigana przez prawo);
innych okoliczności zdarzenia i cech sprawcy mogących mieć wpływ na
przebieg postępowania i wyrok, np.: czasu przestępstwa (możliwość
przedawnienia), wieku sprawcy (może być nieletni), jego wcześniejszych
konfliktów z prawem itp.
POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
Pierwszym krokiem w postępowaniu karnym jest postanowienie prokuratury o wszczęciu postępowania przygotowawczego. Przepisy przewidują
dwie jego formy: śledztwo, które jest prowadzone przez prokuratora, lub
dochodzenie (w sprawach mniej ważnych) – prowadzone przez policję pod
nadzorem prokuratora. Postępowanie przygotowawcze polega na przesłuchaniu świadków i podejrzanych, zbadaniu miejsca przestępstwa (zebranie
śladów, wizja lokalna) i wykonaniu innych niezbędnych badań (np. identyfikowanie osób, badania grafologiczne, badania krwi itp.). Podejrzany lub
jego obrońca może również wnioskować o przeprowadzenie rozmaitych
czynności dochodzeniowych.
Sz
9. PROCES KARNY
83
Konstytucja RP chroni nietykalność osobistą każdego obywatela, dlatego możliwości zatrzymania osoby podejrzanej są prawnie ograniczone. Można ją zatrzymać na czas potrzebny do ustalenia tożsamości lub na 72 godziny, jeśli
jest to niezbędne do dokonania innych czynności procesowych. Po tym okresie musi być jednak zwolniona.
Dla zapewnienia poprawności prowadzenia postępowania sąd może zastosować wobec podejrzanego rozmaite środki zabezpieczające:
poręczenie majątkowe (obowiązek złożenia w sądzie odpowiedniej sumy
pieniędzy);
poręczenie osoby godnej zaufania (pracodawcy, szkoły, uczelni, organizacji społecznej), że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie
utrudniał postępowania;
dozór policji (zakaz opuszczania miejsca pobytu, konieczność systematycznego meldowania się na posterunku policji itp.).
W najpoważniejszych przypadkach, na umotywowany wniosek prowadzącego postępowanie, sąd może zdecydować o tymczasowym aresztowaniu
podejrzanego na czas nie dłuższy niż 3 miesiące, a następnie przedłużać
tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć
12 miesięcy. Jeśli postępowanie przygotowawcze nie zostanie w tym czasie
ukończone, podejrzany musi zostać zwolniony. W praktyce zdarzają się
jednak przypadki kolejnego przedłużenia tego najbardziej dolegliwego
środka zabezpieczającego.
Postępowanie przygotowawcze kończy się albo wniesieniem do sądu aktu
oskarżenia, albo też umorzeniem postępowania (jeśli sprawę uznano za
niezbyt szkodliwą społecznie, nie wykryto sprawcy, sprawca zmarł itp.).
Od tej chwili nadzór nad postępowaniem przejmuje sąd.
POSTĘPOWANIE SĄDOWE
Po wpłynięciu do sądu aktu oskarżenia przeprowadza się rozprawę. Sprawy mniejszej wagi rozpatrują sądy rejonowe w tzw. pierwszej instancji,
czyli na najniższym poziomie hierarchii orzekania, natomiast sprawy poważniejsze, zagrożone wysoką karą, są rozpoznawane przez sądy okręgowe. Skład orzekający stanowią najczęściej jeden sędzia zawodowy i dwóch
ławników, czyli reprezentantów społeczności lokalnej wybieraa
nych przez rady gmin. Przy rozpatrywaniu poważniejszych
spraw sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. Rozprawą kieruje zawsze sędzia zawodowy, ale zgodnie z obowiązującą zasadą kolegialności prawa sędziego
i ławników przy podejmowaniu decyzji są równe.
Przewód sądowy rozpoczyna się od odczytania przez oskarżyciela aktu oskarżenia, w którym przedstawia się okoliczności popełnienia czynu i osobę sprawcy. Następnie przesłuchuje się oskarżonego. Jak pamiętasz, nie musi on
udzielać odpowiedzi na poszczególne pytania albo może
w ogóle odmówić składania zeznań.
Na stronie Biura
Badań Kryminalistycznych
Agencji Bezpieczeństwa
Wewnętrznego http://
www.abw.gov.pl/portal/bbk
możesz dowiedzieć się,
jakiego rodzaju badania
specjalistyczne prowadzi
się w ramach postępowania
p yg
g
przygotowawczego.
Sz
84
Rozprawa sądowa
przed sądem karnym.
Rozpoznaj na ilustracji
uczestników procesu
karnego.
Obejrzyj symulację
procesu karnego
opublikowaną w internecie
przez Koło Naukowe Prawa
Procesowego (WPiA UW),
http://www.youtube.com/
watch?v=isS-rmEuAzg.
Znajdź w serwisie
internetowym
umożliwiającym bezpłatne
umieszczanie i oglądanie
filmów (np. You Tube)
inne filmy z fragmentami
procesów karnych.
KASACJA
(łac. cassatio
– zmiana, zniszczenie)
– odwołanie od
orzeczenia sądu
odwoławczego
(II instancja), kończącego
postępowanie sądowe,
do sądu ostatniej
instancji (Sądu
Najwyższego) z powodu
naruszenia przepisów
prawa.
W imieniu oskarżonego może występować
ustanowiony przez niego obrońca. W niektórych przypadkach udział
obrońcy jest obligatoryjny: jeśli sprawę rozpatruje w pierwszej instancji sąd okręgowy, jeżeli
oskarżony jest głuchy,
niemy, niewidomy albo
niepoczytalny.
Następnie sąd przesłuchuje świadków oraz
rozpatruje inne dowody (np. dowody rzeczowe i wyniki ekspertyz). Po zakończeniu postępowania dowodowego głos
zabierają strony. Prokurator wygłasza mowę oskarżycielską, w której podsumowuje swoje stanowisko i określa, jakiej kary domaga się dla oskarżonego. Obrońca odpowiada mową obrończą, w której przedstawia argumenty przemawiające na korzyść oskarżonego i wnioskuje o wymierzenie
mu niższej kary lub o uniewinnienie. Na zakończenie ostatnie słowo ma
prawo wygłosić oskarżony: może prosić sąd o uniewinnienie lub łagodny
wymiar kary, może powtórzyć zapewnienie o swojej niewinności, może
ustosunkować się do popełnionego czynu (np. okazać skruchę).
Po wysłuchaniu przemówień stron sąd udaje się na naradę, w trakcie której rozpatruje kwalifikację prawną czynu i winę oskarżonego oraz decyduje o wysokości kary. Po powrocie sądu z narady następuje odczytanie
wyroku, którego strony postępowania słuchają na stojąco. W wyroku sąd
stwierdza, czy uznał oskarżonego winnym zarzucanych mu czynów, wymierza karę oraz uzasadnia swoje stanowisko.
Ogłoszenie wyroku przed sądem pierwszej instancji nie musi oznaczać
zakończenia sprawy. Zgodnie z zasadą dwuinstancyjności, wyrażoną
w art. 78 Konstytucji RP, każda ze stron postępowania może się odwołać
od wyroku do sądu wyższej instancji. Orzeczenia sądu rejonowego można w ten sposób zaskarżyć do sądu okręgowego, a wyroki, które zapadły
w pierwszej instancji w sądzie okręgowym – do kolejnego w hierarchii
sądu apelacyjnego. W szczegółowo opisanych w Kodeksie postępowania
karnego przypadkach również wyrok sądu instancji odwoławczej można
jeszcze zaskarżyć poprzez złożenie tzw. kasacji do Sądu Najwyższego.
Jeśli żadna ze stron nie wniesie apelacji, dochodzi do uprawomocnienia
wyroku w terminie przewidzianym przepisami, po czym rozpoczyna się
postępowanie wykonawcze, czyli realizacja zasądzonych przez sąd kar.
Tryb ich wykonywania jest regulowany przez jeszcze jedną ustawę
– Kodeks karny wykonawczy.
Sz
9. PROCES KARNY
Z A PA M I Ę TA J
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa jest obowiązkiem społecznym.
Zgłasza się je pisemnie lub ustnie na policji lub w prokuraturze.
Postępowanie karne składa się z trzech etapów: postępowania przygotowawczego,
postępowania sądowego i postępowania wykonawczego.
Stronami w postępowaniu karnym są: podejrzany (po przedstawieniu aktu oskarżenia
– oskarżony), oskarżyciele, obrońcy, pokrzywdzeni. Prawa i obowiązki wszystkich stron
są precyzyjnie opisane w k.p.k.
ZADANIA
1. Rozważ, jakich uprawnień przysługujących oskarżonemu nie przestrzegano wobec Józefa K. – bohatera powieści
Franza Kafki. Uzasadnij ich znaczenie w postępowaniu procesowym.
2. W niektórych krajach (np. w Szwajcarii czy Austrii) powiadamianie policji o naruszeniach prawa przez współobywateli (np. o jeździe z nadmierną prędkością, naruszeniach porządku w miejscu zamieszkania) uważa się za
naturalne, gdyż powszechny jest pogląd, że zawiadamiający o przestępstwie chroni w ten sposób interes całego
społeczeństwa. Jakie jest twoje zdanie na ten temat?
3. Zastanów się, czy twoim zdaniem prawo powinno karać osoby, które wiedząc o przestępstwie, nie powiadamiają
o nim organów ścigania. Czy np. karalne powinno być niepowiadamianie o tym, że:
a) złodziej ukradł wartościowy przedmiot ze sklepu
b) sąsiad oszukuje urząd skarbowy i ZUS – nie płaci podatków i wyłudza świadczenia, udając przewlekle chorego
c) chuligan pobił przechodnia
d) znajomy notorycznie jeździ samochodem po pijanemu
Przygotuj się udziału w dyskusji klasowej na ten temat.
4. W grupach 3 – 4-osobowych wymyślcie odpowiednie zdarzenie i według wzoru przedstawionego w rozdziale
napiszcie zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa z następującego artykułu k.k. (do wyboru dla każdej grupy
po jednym przypadku):
a) art. 165. §1., p. 2. Kto sprowadza niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu osób albo dla mienia
w wielkich rozmiarach: […] wyrabiając lub wprowadzając do obrotu szkodliwe dla zdrowia substancje, środki
spożywcze lub inne artykuły powszechnego użytku lub też środki farmaceutyczne nieodpowiadające obowiązującym warunkom jakości [...] podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
b) art. 178a. §1. Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd
mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2.
c) art. 193. Kto wdziera się do cudzego domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia albo ogrodzonego terenu albo
wbrew żądaniu osoby uprawnionej miejsca takiego nie opuszcza, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności
albo pozbawienia wolności do roku.
d) art. 228. §1. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej
obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
5. Przypomnij sobie, jakie prawa przysługują w procesie karnym oskarżonemu, i przygotuj argumenty „za i przeciw”
do dyskusji na temat oceny tych uprawnień w przypadku postępowania przeciwko szczególnie groźnym
przestępcom.
1. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, LexisNexis Polska, Warszawa 2007.
2. J. Czapska i in., Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga pamiątkowa ku czci profesora
Stanisława Waltosia, PWN, Warszawa 2002.
3. T. Grzegorczyk, Strony, ich procesowi przedstawiciele i inni uczestnicy postępowania karnego, Wydawnictwo
Prawnicze, Warszawa 1998.
85
Sz
86
10
Proces cywilny.
Mediacje sądowe
Mediacje są bardzo
użyteczną metodą
rozwiązywania konfliktów
w szkole. W wielu
szkołach uczniowie mogą
uczestniczyć w szkoleniach
dotyczących umiejętności
mediowania, aby po ich
ukończeniu pomagać
w rozwiązywaniu konfliktów
między kolegami.
Zastanów się i powiedz, do
rozwiązania jakich konfliktów
można by w twojej szkole
wykorzystać metodę mediacji.
POSTĘPOWANIE
CYWILNE
– odbywające się przed
sądem postępowanie,
którego celem
jest wymierzenie
sprawiedliwości. Efektem
postępowania cywilnego
jest orzeczenie sądowe,
wyrok lub postanowienie
w konkretnej sprawie
cywilnej, np. wyrok
uznający słuszność
roszczenia
i nakazujący zapłatę,
postanowienie w sprawie
przysądzenia prawa
własności, wyrok
rozwodowy w sprawie
rodzinnej.
POSTĘPOWANIE CYWILNE
Gdy ktoś nie odda ci pożyczki, nie zapłaci za wykonaną pracę, kiedy cię obrazi
– możesz odwołać się do sądu cywilnego (patrz: s. 95). Podobnie w wielu innych sprawach dotyczących relacji pomiędzy obywatelami, np. w sprawach
spadkowych, rozwodowych, alimentacyjnych. Procedury postępowania w sądzie cywilnym reguluje Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.).
Sąd cywilny rozpoznaje najczęściej sprawy, z którymi zwracają się do niego
strony konfliktu, i analizuje wyłącznie dowody przedstawione mu przez
uczestników procesu. Oddanie sporu pod sąd zależy jedynie od woli obywatela – sąd umorzy postępowanie, jeżeli z jakichkolwiek przyczyn zrezygnuje on
z dalszego dochodzenia swych praw na drodze sądowej. Bardzo ważną cechą
postępowania przed sądem cywilnym jest równość stron, między którymi zachodzi spór. Stroną w sprawie cywilnej może być osoba fizyczna, czyli po prostu pojedynczy obywatel, lub osoba prawna, czyli jakaś instytucja.
WSZCZYNANIE PROCESU CYWILNEGO
Wszczynanie procesu cywilnego polega na napisaniu przez obywatela pozwu – dokumentu, w którym wnosi on do sądu żądanie wymierzenia spraSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
Sz
10. PROCES CYWILNY
87
Jeszcze kilka wieków temu oskarżenie
kogoś o uprawianie czarów kończyło się
zwykle procesem i spaleniem na stosie. Kiedy
kilka lat temu Jerzego M., mieszkańca jednej
z małopolskich wsi, o uprawianie czarów
oskarżyła sąsiadka, pomówiony wytoczył jej
proces sądowy o zniesławienie, co zakończyło
się ugodą i przeprosinami. W takich właśnie
sytuacjach można bronić swoich praw przed
sądem cywilnym.
wiedliwości, przedstawia okoliczności sprawy oraz wylicza świadków i inne
dowody na poparcie opisanego przebiegu wydarzeń i zasadności roszczeń.
Pozew powinien zawierać:
imię i nazwisko (lub nazwę) stron, czyli powoda (osoby, która domaga się
w procesie cywilnym obrony swoich praw) i pozwanego (strony przeciwnej), ewentualnie ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników;
określenie wartości przedmiotu sporu;
określenie rodzaju pisma (np. pozew o zapłatę, pozew o alimenty);
określenie, czego domaga się powód (np. spłaty długu);
wyliczenie dowodów na poparcie przytoczonych okoliczności (np. świadków lub dokumentów);
własnoręczny podpis powoda albo jego przedstawiciela ustawowego lub
Przykład pozwu.
pełnomocnika;
listę załączników;
Łódź, dn. 30.06.2012 r.
dowód uiszczenia opłaty sądowej, wyliczanej
Powód: Paweł Cywilski
zam. w Łodzi, ul. Długopolska 10
według specjalnych stawek w zależności od chaPozwany: Piotr Wykrętowski
zam. w Łodzi, ul. Krótsza 5
rakteru sprawy i wartości przedmiotu sporu
Do Sądu Rejonowego Dla Łodzi-Śródmieścia w Łodzi
(np. w sprawie o roszczenia majątkowe do warI Wydział Cywilny
Al. Kościuszki 107/109
tości 2000 zł opłata ta wynosi 30 zł, ale zdarzają
90-928 Łódź
się też opłaty dużo wyższe).
Wartość przedmiotu sporu: 15 000,00 PLN
Pozew może zawierać wnioski: o zabezpieczePOZEW O ZAPŁATĘ
Wnoszę o:
nie powództwa, czyli roszczeń powoda wobec
1) zasądzenie od pozwanego Piotra Wykrętowskiego na rzecz powoda Pawła Cywilskiego
kwoty 15 000 zł;
pozwanego (np. przez zajęcie dóbr, które mia2) wydanie wyroku zaocznego w razie niestawiennictwa pozwanego na rozprawie;
3) zasądzenie od pozwanego kosztów procesu;
4) przeprowadzenie dowodów z zeznań świadków:
łyby zostać zasądzone na rzecz powoda) lub
a) Marioli Kowalskiej, zam. …………………………………………………………….....……….,
b) Adama Lewandowskiego, zam. ……………………………………………………………....;
o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej
5) przeprowadzenie dowodów z dokumentów: umowy kupna-sprzedaży, wezwania do zapłaty.
wykonalności, o wezwanie na rozprawę świadUZASADNIENIE
W dniu 01.04.2012 zawarłem z pozwanym Pawłem Wykrętowskim umowę kupna-sprzedaży
ków i biegłych, o nakazanie pozwanemu dosamochodu używanego marki HONDA-CIVIC, za który pozwany zobowiązał się zapłacić sumę
15 000,- PLN. W związku z tym zawarliśmy z pozwanym pisemną umowę, a ponieważ pozwany
starczenia na rozprawę posiadanych przezeń
nie dysponował w tym dniu taką kwotą, określiliśmy w umowie termin zapłaty jako „w najbliższym
czasie”, nie później jednak niż w dn. 10.04.2012 r.
Dowód: umowa
dokumentów potrzebnych do przeprowadzeDo dnia dzisiejszego kwota ta, mimo wielokrotnie ponawianych przez mnie wezwań do zapłaty,
nie została mi przekazana. W dniach 12.04.2012 r. i 29.04.2012 r. przeprowadziłem z pozwanym dwie
nia dowodu, o dostarczenie dowodów znajdurozmowy przy świadkach na temat konieczności dokonania zapłaty.
Dowód: proszę o przesłuchanie wskazanych wyżej świadków.
jących się w sądach, urzędach lub u osób trzeGdy to nie dało rezultatu, w dniu 10.05.2012 r. wysłałem do pozwanego pisemne wezwanie
do zapłaty.
cich. W prostszych sprawach, dotyczących
Dowód: wezwanie do zapłaty.
Ponieważ ani rozmowy, ani pisemne wezwanie nie dały rezultatu, czuję się zmuszony prosić
Sąd o interwencję.
przedmiotu sporu o wartości nieprzekraczająPodpis
cej 10 000 zł, jest prowadzone tzw. postępowa(Paweł Cywilski)
nie uproszczone, które wszczyna się przez
Załączniki:
1) umowa kupna-sprzedaży samochodu osobowego marki HONDA-CIVIC z dnia 01.04.2012 r.
2) wezwanie do zapłaty z dnia 10.05.2012 r.
Szkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza
9, 88-100 Inowroclaw,
Sz
88
Trzy etapy procesu
cywilnego.
sporządzenie pozwu na specjalnym formularzu. Stosowny druk jest dostępny w sądzie.
Proces cywilny przebiega w trzech etapach:
1. Wytyczenie powództwa na wniosek powoda (żądanie przeprowadzenia
procesu i wydania orzeczenia).
2. Wszczęcie postępowania procesowego.
3. Wydanie przez sąd wyroku.
Postępowanie cywilne toczy się w sądzie właściwym dla sprawy, np. sprawy
związane z rodziną rozstrzyga sąd rodzinny. W pierwszej instancji rozstrzyga sąd właściwy dla miejsca zamieszkania zainteresowanych stron. Po
złożeniu w sądzie pozwu następuje wszczęcie postępowania procesowego.
Główną jego częścią jest rozprawa przed sądem.
UCZESTNICY PROCESU CYWILNEGO
SĘDZIA. Sąd może orzekać w pierwszej instancji w składzie jednoosobowym lub trzyosobowym (sędzia zawodowy i dwóch ławników), w zależności od rodzaju sprawy. Sprawy trudniejsze może rozpatrywać trzech sędziów zawodowych.
Sędzia-przewodniczący otwiera, prowadzi i zamyka posiedzenia, udziela
głosu, zadaje pytania, upoważnia do zadawania pytań i ogłasza orzeczenia,
może odebrać głos, gdy przemawiający go nadużywa, jak również uchylić
pytanie, jeżeli uzna je za niewłaściwe lub zbyteczne.
Przyjmuje się zasadę, że sprawa powinna być rozstrzygnięta na jednej rozprawie, stąd nawet na zgodny wniosek obu stron sędzia może odroczyć
posiedzenie tylko z ważnej przyczyny.
POWÓD. Powód jest tzw. czynną stroną procesu cywilnego. Występuje do
sądu z opisanym w pozwie powództwem, czyli żądaniem przeprowadzenia
procesu i wydania orzeczenia: zasądzenia świadczenia (np. zwrotu pożyczki, zapłaty należności), ustalenia uprawnienia (np. do przejazdu przez cudzą działkę), stwierdzenia istnienia stosunku
prawnego (np. ojcostwa) albo stworzenia nowego stanu
prawnego (rozdzielności majątkowej małżonków, rozwodu). Powód decyduje o sposobach działania w toku postępowania sądowego: może zmienić żądanie, może cofnąć pozew, a także zawrzeć ugodę. W trakcie rozprawy powód
zajmuje miejsce po prawej ręce sędziego.
POZWANY. Pozwany jest tzw. bierną stroną procesu cywilnego. Może przed pierwszą rozprawą wnieść odpowiedź na pozew, może też wytoczyć przeciw powodowi powództwo wzajemne, czyli swój własny pozew związany
z pozwem strony przeciwnej (wówczas oba pozwy są rozpatrywane łącznie). Podczas rozprawy pozwany zasiada po
lewej ręce sędziego.
Obie strony procesu powinny przedstawić sądowi dowody na
potwierdzenie swoich racji. Jest to tzw. zasada ciężaru dowodu,
Sz
10. PROCES CYWILNY
89
Jeśli osoba, która poniosła szkody lub została pozbawiona należnych jej uprawnień, sama nie może
z różnych powodów (np. niepełnosprawności) wystąpić do sądu cywilnego w swojej sprawie, mogą to za nią
zrobić inne podmioty: prokuratura, a także organizacje społeczne zajmujące się prawami rodziny, prawami
konsumenta, przeciwdziałaniem dyskryminacji, ochroną praw ofiar przestępstw itp.
polegająca na tym, że jeśli któraś ze stron twierdzi, że zaistniały jakieś zdarzenia, to musi sama tego dowieść przed sądem. Obie strony mają równe
prawo przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy, kopie lub wyciągi z tych
akt, zadawać pytania świadkom, są obowiązane udzielać wyjaśnień co do
okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek.
PEŁNOMOCNIK. Każda ze stron może powołać swojego pełnomocnika
procesowego. Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny,
a w szczególnych sprawach także przedstawiciele rozmaitych organizacji,
np. w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka i o roszczenia alimentacyjne – przedstawiciel ośrodka pomocy społecznej lub organizacji pozarządowej udzielającej pomocy rodzinie, a w sprawach o naruszenie praw konsumenta – przedstawiciel organizacji zajmującej się ochroną konsumentów.
Pełnomocnik, na podstawie pełnomocnictwa uzyskanego od strony, ma
prawo podejmować wszystkie łączące się ze sprawą czynności procesowe,
np. dotyczące zabezpieczenia i egzekucji, zawarcia ugody, zrzeczenia się
roszczenia albo uznania powództwa.
ŚWIADEK. Świadkowie mogą być powoływani przez obie strony procesu
i mają obowiązek stawić się na posiedzeniu sądu. Odmowa zeznań jest możliwa tylko wówczas, gdy świadek jest najbliższym krewnym którejś ze stron,
jeśli zeznanie mogłoby narazić świadka lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą szkodę majątkową albo jeśli wiązałoby się ze
złamaniem tajemnicy zawodowej lub tajemnicy spowiedzi. W wypadku gdy
obecność w sądzie wiąże się dla świadka z poniesieniem wydatków lub utratą zarobku, otrzyma on stosowne zadośćuczynienie materialne.
Świadkowie są przesłuchiwani w kolejności wyznaczonej przez sąd. Przed
złożeniem zeznania świadek nie może być obecny podczas przesłuchiwania innych. Jeśli ma ponad 17 lat, po wejściu na salę rozpraw wypowiada
najpierw przyrzeczenie: „Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będę mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome”.
Za niestawienie się przed sądem lub złożenie nieprawdziwych zeznań grozi świadkowi odpowiedzialność karna.
PRZEBIEG ROZPRAWY PRZED SĄDEM
Posiedzenia sądowe są na ogół jawne, a sąd rozpoznaje sprawy na rozprawie. Sąd zarządza przeprowadzenie całego posiedzenia lub jego części przy
drzwiach zamkniętych, jeżeli ujawnienie okoliczności sprawy zagraża porządkowi publicznemu, moralności albo grozi ujawnieniem tajemnicy
RADCA PRAWNY
– zawód prawniczy
polegający na udzielaniu
porad prawnych,
sporządzaniu opinii
prawnych i występowaniu
w imieniu klienta przed
sądami i urzędami. Różni
się od adwokata tym,
że może być zatrudniony
w firmie, której doradza,
nie może natomiast
występować jako obrońca
w procesie karnym.
Sz
90
Rozprawy przed sądem
cywilnym budzą często
sporo emocji, zwłaszcza
jeśli proces dotyczy
dóbr materialnych lub
sporu polityków, którzy
przesadzają w krytycznych
wypowiedziach pod
adresem przeciwników.
Wskaż na fotografii
uczestników procesu
cywilnego.
państwowej lub służbowej. Sąd może zarządzić proces przy drzwiach zamkniętych również na wniosek strony, jeżeli podane przez nią przyczyny
uzna za uzasadnione, np. na rozprawie może dojść do ujawnienia szczegółów życia rodzinnego. Na posiedzenia jawne wstęp na salę sądową mają
(poza stronami i osobami wezwanymi) tylko osoby pełnoletnie, a na rozprawy niejawne – tylko osoby wezwane.
Rozprawa rozpoczyna się od wywołania – protokolant wychodzi na korytarz i wypowiada głośno, jaka sprawa będzie rozpatrywana (np. X przeciw
Y w sprawie Z). Po rozpoczęciu posiedzenia strony – najpierw powód,
a potem pozwany – zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia, dowody na ich poparcie, a także podstawy prawne swoich roszczeń. Każda ze stron składa oświadczenie na temat twierdzeń
strony przeciwnej o przebiegu wydarzeń. Jeśli w rozprawie bierze udział
prokurator, sąd udziela mu głosu w dowolnym momencie.
W dalszej kolejności przeprowadza się postępowanie dowodowe, które –
zależnie od potrzeb – obejmuje: przesłuchanie świadków, analizę dowodów dostarczonych przez strony bądź przesłuchanie stron. Po zakończeniu postępowania dowodowego sędzia udziela głosu stronom i zamyka
rozprawę. Następnie sąd udaje się na naradę – po dyskusji głosuje nad
orzeczeniem oraz spisuje sentencję (tekst) wyroku.
Rozprawę zamyka ogłoszenie wyroku, podczas którego strony stoją, po
czym przewodniczący składu sędziowskiego lub sędzia sprawozdawca
podaje ustne uzasadnienie orzeczenia. Nieobecność stron nie wstrzymuje ogłoszenia wyroku.
Sąd może wydać wyrok częściowy, jeżeli do rozstrzygnięcia nadaje się tylko
część pozwu. W uzasadnionych wypadkach sąd może nakazać natychmiastowe wykonanie wyroku lub rozłożyć na raty zasądzone świadczenie, a w sprawach o wydanie nieruchomości lub o opróżnienie pomieszczenia – wyznaczyć
odpowiedni termin. Sąd nie może wydać wyroku co do przedmiotu, który nie
Sz
10. PROCES CYWILNY
91
był objęty powództwem, ani zasądzać ponad żądanie, np. orzec zwrot sumy
większej, niż domagał się tego powód. W razie niesatysfakcjonującego wyroku
strony mają możliwość odwołania się do sądu wyższej instancji.
Po uprawomocnieniu się wyroku następuje etap jego wykonania. Służy temu postępowanie egzekucyjne, w którym organy egzekucyjne (sąd i działający przy nim komornicy, czyli funkcjonariusze publiczni zajmujący się wykonywaniem wyroków dotyczących roszczeń) podejmują – jeśli okaże się to
konieczne – przymusowe działania zapewniające wykonanie orzeczenia.
MEDIACJE
Niekiedy postępowanie sądowe kończy się zawarciem ugody, czyli pojednania za zgodą obu stron. Jednak sporo procesów ciągnie się długo, uczestnicy
są narażeni na stresy i przykrości. Dlatego coraz większego znaczenia
w rozstrzyganiu konfliktów między obywatelami nabiera mediacja.
W odróżnieniu od postępowania sądowego, celem mediacji nie jest rozstrzygnięcie, kto ma rację, ale wypracowanie rozwiązania możliwie satysfakcjonującego wszystkich uczestników sporu. W wypadku postępowania karnego mediacja ma dodatkowo doprowadzić do ustalenia formy
naprawy wyrządzonej szkody i sposobu zadośćuczynienia, czyli realizacji
tzw. sprawiedliwości naprawczej.
Mediacje sądowe mogą uzupełniać lub zastępować działania sądów w rozstrzyganiu wielu spraw: karnych, cywilnych, gospodarczych, rodzinnych, dotyczących nieletnich. W sprawach karnych i dotyczących nieletnich ugody
zawarte w drodze mediacji mogą być przez sądy uwzględniane przy orzekaniu, ale sędziowie nie muszą się do nich stosować. W odniesieniu do spraw
cywilnych, gospodarczych i rodzinnych sąd po prostu zatwierdza ugodę na
zasadzie swobody umów w stosunkach cywilnoprawnych (art. 353 k.c.) –
może ją odrzucić tylko wówczas, gdy jest niezgodna z prawem lub zasadami
współżycia społecznego.
Mediatorem może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca w pełni z praw publicznych i niewykonująca
zawodu sędziego. Mediator powinien być odpowiednio przeszkolony
i wpisany na specjalną listę w sądzie okręgowym.
Efektem mediacji jest spisana ugoda i protokół lub sprawozdanie. Protokół lub sprawozdanie zawierają jedynie informacje o tym, kto
brał udział w mediacji, ile było spotkań mediacyjnych
i gdzie się odbywały.
WSZCZYNANIE I PRZEBIEG MEDIACJI
W sporach cywilnych i z udziałem nieletnich sprawy kierowane są do mediacji przez sądy okręgowe i rejonowe na wniosek
strony/stron lub sędziego. W sprawach karnych mediację
można podjąć także na wniosek prokuratury lub policji.
Sprawy kierowane do mediacji przez sądy powinny
być rozstrzygane w ciągu miesiąca.
MEDIACJA
– dobrowolny, poufny
sposób rozwiązania
sporu i dojścia do ugody
poza sądem, stosowany
przez skonfliktowane
strony z pomocą
neutralnego
i bezstronnego
pośrednika – mediatora.
Podstawą prawną
mediacji jest w Polsce
Ustawa z dnia 28 lipca
2005 r. o zmianie ustawy
– Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych
innych ustaw.
Sz
92
Logo Ogólnopolskiej
Kampanii Społecznej
„Mediacja czyni cuda”
organizowanej przez Polskie
Centrum Mediacji. Centrum
istnieje od 2000 r. W tym
czasie przeprowadziło
ponad 9000 mediacji
w całej Polsce.
Więcej o PCM dowiedz się
na stronie
http://mediator.org.pl/.
Procedura mediacji składa się z sesji informacyjnych, sesji mediacyjnych oraz podpisania ugody.
Sesje informacyjne są prowadzone z każdą ze stron osobno. Mediator informuje strony o istocie, celach, zasadach oraz korzyściach
mediacji. Strony potwierdzają dobrowolność
udziału w mediacji, przedstawiają przedmiot sporu, swoje w nim stanowisko oraz oczekiwania co do zawarcia ugody.
Sesje mediacyjne polegają na spotkaniu stron przy udziale mediatora.
Jeśli któraś ze stron nie wyraża zgody na spotkanie, prowadzi się mediację pośrednią – mediator spotyka się ze stronami oddzielnie, przekazując
stanowiska i wzajemne oczekiwania. Przedmiotem sesji jest wyjaśnianie
najważniejszych problemów oraz wspólne wypracowanie rozwiązania.
Liczba sesji zależy od rodzaju mediacji, najczęściej jest ich od 2 do 4.
Podpisanie ugody to ważny etap mediacji, w którym mediator dba o to,
aby przyjęte wspólnie ustalenia były realistyczne i konkretne.
Jeśli stronom nie udaje się wypracować satysfakcjonującego porozumienia, sprawę odsyła się do organu, który przesłał sprawę do mediacji, w celu
jej rozstrzygnięcia na drodze sądowej.
ZALETY MEDIACJI
Dzięki mediacji
sprawca może naprawić
wyrządzone szkody.
Dzięki mediacji strony konfliktu nie muszą kierować wniosku czy pozwu
do sądu, czekać – niekiedy bardzo długo – na terminy rozpraw, stawiać się
na posiedzeniach sądu oraz ponosić wysokich kosztów zatrudnienia adwokata czy biegłych sądowych. Mediacja daje możliwość rozpatrzenia sprawy
w bardziej przyjaznych warunkach dobrowolności, równowagi między
stronami, poufności przebiegu spotkań i współodpowiedzialności za wypracowanie rozwiązania i jego realizację. Jest to szczególnie ważne, gdy
sprawy są trudne i bardzo osobiste. W mediacjach rodzinnych są to rozstrzygnięcia dotyczące np. opieki nad dziećmi i wzajemnych relacji małżonków po rozwodzie, wysokości alimentów, podziału wspólnie wypracowanego majątku. W mediacjach pracowniczych możliwe jest załagodzenie
istniejącego konfliktu bez konieczności zmieniania pracy lub ugodowe
rozwiązanie stosunku pracy.
Szczególną rolę mediacja może odegrać w sprawach karnych i dotyczących
nieletnich sprawców czynów karalnych. W mediacji pomiędzy ofiarą
a sprawcą dąży się do zadośćuczynienia pokrzywdzonemu za doznane zło,
złamanie prawa może być zrównoważone poprzez naprawienie szkody.
Pokrzywdzony ma możliwość aktywnego uczestniczenia w podjęciu decyzji o formie zadośćuczynienia z uwzględnieniem własnych problemów
i potrzeb. Natomiast sprawca zyskuje szansę zrozumienia wyrządzonej
krzywdy oraz wzięcia na siebie odpowiedzialności za naprawienie szkody
i zadośćuczynienie drogą rekompensaty pieniężnej.
Sz
9. PROCES CYWILNY
Z A PA M I Ę TA J
Osoba, która dochodzi swoich praw, nazywana jest powodem, strona przeciwna
– pozwanym. Powód wszczyna proces cywilny, zwracając się do sądu z pozwem,
w którym określa swoje żądania.
Strony procesu cywilnego mogą korzystać z usług pełnomocników a także powoływać
świadków.
Proces kończy ogłoszenie wyroku lub postanowienia, od którego można się odwołać
do sądu wyższej instancji. Po uprawomocnieniu się wyroku sprawa wkracza w etap
postępowania egzekucyjnego.
Mediacje są dobrowolnym i poufnym sposobem dojścia skonfliktowanych stron do
samodzielnej ugody poza sądem przy pomocy neutralnego i bezstronnego pośrednika
– mediatora.
ZADANIA
1. W parze z kolegą wymyślcie historię, która mogłaby się stać przedmiotem waszego sporu. W zależności od wartości
przedmiotu sporu sporządźcie pozew według przedstawionego w rozdziale wzoru albo uzyskajcie w sądzie
lub znajdźcie w internecie formularze pozwów i wypełnijcie je. Wątpliwości i trudności przedstawcie w klasie.
2. Porównaj procedury karną i cywilną, uzupełniając poniższą tabelę.
W procedurze karnej
W procedurze cywilnej
Postępowanie wszczyna się najczęściej z urzędu.
Obywatel dążący do wszczęcia postępowania pisze pozew.
Ciężar dowodu spoczywa na oskarżycielu.
Strony postępowania są równorzędne.
Strona, przeciwko której toczy się postępowanie, nie jest
karana za składanie nieprawdziwych zeznań.
3. Porównaj uprawnienia i zobowiązania pozwanego i powoda w procesie cywilnym z sytuacją procesową
oskarżonego i poszkodowanego w procesie karnym. Jakie dostrzegasz najważniejsze różnice?
4. Znajdź na stronie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka (http://www.hfhrpol.waw.pl/interwencja/images/stories/
ulotka_przewleklosc_wersja_ostat.pdf) ulotkę nt. skargi na przewlekłość postępowania sądowego i napisz na jej
podstawie skargę na przewlekłość postępowania w wymyślonej przez siebie sprawie.
5. Przedstaw zalety mediacji i wykaż jej znaczenie dla rozwoju i usprawnienia procesu wymierzania sprawiedliwości
oraz dla poprawy sytuacji pokrzywdzonego i oskarżonego.
6. Zastanów się, jakie umiejętności są potrzebne do efektywnego wykonywania zawodu mediatora? Którymi z tych
umiejętności już dysponujesz, a których musiałbyś się nauczyć, aby zostać zawodowym mediatorem?
W grupach 6-osobowych zaplanujcie i zrealizujcie projekty badawcze na temat znaczenia mediacji w rozstrzyganiu
sporów sądowych w waszej miejscowości i na terenie całego kraju. Każda grupa będzie pozyskiwać potrzebne
informacje w jednym z wymienionych źródeł: w sądach, w organizacjach zajmujących się mediacją oraz w internecie.
1. J. Jodłowski i in., Postępowanie cywilne, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005.
2. E. Bieńkowska, Istota i znaczenie mediacji w prawie karnym, „Mediator”, nr 8, 1998.
3. E. Bieńkowska, Poradnik mediatora, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 1999.
93
Sz
94
Proces
karny
Etapy
postępowania
karnego
Wszystkie czynności podejmowane w postępowaniu
karnym, zmierzające do ustalenia, czy popełniono
przestępstwo, kto jest sprawcą i jaką karę powinien
ponieść, reguluje Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.
Kodeks postępowania karnego (k.p.k.). W procesie karnym
obowiązuje zasada ścigania przestępstw z urzędu.
Ławnik
Sędzia
Ławnik
Protokolant
Obrońca Oskarżony
Oskarżyciel
publiczny
Świadek
Postępowanie
przygotowawcze
Sala
rozpraw
Postępowanie
sądowe
Postępowanie
wykonawcze
Sz
9. PROCES CYWILNY
Proces
cywilny
Etapy
postępowania
cywilnego
Procedury postępowania cywilnego, mającego na celu wymierzenie sprawiedliwości pod postacią orzeczenia sądowego (wyroku,
postanowienia), reguluje Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.).
W procesie cywilnym rozpatrywane są sprawy dotyczące relacji
między obywatelami wnoszone przez prywatne osoby żądające
wymierzenia sprawiedliwości.
Ławnik
Sędzia
Ławnik
Protokolant
Pełnomocnik
(adwokat)
Pełnomocnik
(radca prawny)
Powództwo na
wniosek powoda
Powód
Pozwany
Świadek
Postępowanie
procesowe
Sala
rozpraw
Wyrok
95
Sz
96
Prawo i sądy
ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO
Problem 1. Rozporządzeniem Rady Ministrów zawieszono do dnia 30 czerwca następnego
roku pobieranie ceł od niektórych towarów przywożonych ze Stanów Zjednoczonych. Pod
koniec maja następnego roku podsekretarz stanu w Ministerstwie Finansów wyraźnie potwierdził w środkach masowego przekazu, że cła nie zostaną zmienione przed dniem 1 lipca. Na podstawie tych informacji pan Grzegorz, 75-letni emeryt, podczas pobytu w USA
u zamieszkałego tam kolegi z dzieciństwa kupił samochód z zamiarem przywiezienia go do
Polski. Tymczasem – wbrew zapowiedziom – cła zmieniono już 1 czerwca i na tej podstawie
dyrektor urzędu celnego naliczył cło należne od samochodu pana Grzegorza.
Od tej decyzji pan Grzegorz złożył odwołanie do Prezesa Głównego Urzędu Ceł. Wyjaśniał
w nim, że zgłoszony do odprawy celnej samochód zakupił w USA i wysłał do Europy statkiem przed wydaniem rozporządzenia wprowadzającego cło i że kiedy kupował auto, kierował się obowiązującym wówczas stanem prawnym oraz zapewnieniem Ministerstwa Finansów ogłoszonym w mediach, iż cła nie zostaną zmienione do końca czerwca. Zmiana, która
nastąpiła w sposób nagły i niespodziewany, uniemożliwiła mu zarówno wycofanie się
z transakcji, jak i przyspieszenie przywozu samochodu.
Główny Urząd Ceł utrzymał w mocy decyzję nakładającą cło; wyjaśnił, że zgodnie z prawem
cło wymierza się według stawek obowiązujących w dniu zgłoszenia celnego. Poinformował
również, że od decyzji Prezesa Głównego Urzędu Ceł przysługuje skarga do Wojewódzkiego
Sądu Administracyjnego.
Jako rzecznik pana Grzegorza napisz skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
w obronie jego interesów. W swoim piśmie powołaj się na stosowne zasady prawne.
HIERARCHIA AKTÓW PRAWNYCH
Problem 2. Pan Janusz jest taksówkarzem w niewielkim mieście K. Rada Miejska w K. podjęła ostatnio uchwałę w sprawie osobowego transportu prywatnego w mieście. Uchwała ta,
powołując się na art. 40. Ustawy samorządowej, stanowi, że na obszarze K. osobowy transport
prywatny „może być wykonywany na podstawie zezwolenia wydanego przez Urząd Miasta
K.”. Pan Janusz nie ma oczywiście takiego zezwolenia, a okazuje się, że trzeba za nie słono
zapłacić.
Występując w obronie interesów pana Janusza, należy przede wszystkim pamiętać, że akty
prawa miejscowego nie mogą pozostawać w sprzeczności z aktami wyższego rzędu, a przede
wszystkim z Konstytucją RP.
Czy powyższy artykuł ustawy samorządowej upoważnia gminy do ograniczania wolności gospodarczej obywateli? Do jakiego organu można wnieść skargę w obronie interesów pana
Janusza na uchwalę rady gminy, jeśli uważamy, że jest ona niezgodna z prawem?
Sz
97
ZASADY PRAWA ADMINISTRACYJNEGO
Problem 3. Pani Małgorzata została decyzją burmistrza miasta K. przekwaterowana do zastępczego pomieszczenia mieszkalnego usytuowanego narożnie na parterze budynku przy
ul. Cichej. Pani Małgorzata jest chora na reumatyzm i pogłębiającą się nerwicę lękową.
Potwierdzają to zaświadczenia lekarskie, w których podkreślono, że ze względu na stan zdrowia nie może ona mieszkać na parterze. Pani Małgorzata kilkakrotnie zwracała się do urzędu
miasta o uwzględnienie jej stanu zdrowia przy podejmowaniu decyzji o przekwaterowaniu.
Mimo to nikt w urzędzie nie był zainteresowany jej wysłuchaniem. Urzędnicy powoływali się
tylko na odpowiednie przepisy prawa lokalowego.
Czy podczas rozpatrywania sprawy pani Małgorzaty urzędnicy gminni zastosowali się do
obowiązujących ich przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego? Jakie działania można
podjąć w obronie interesów pani Małgorzaty?
NIEZAWISŁOŚĆ SĘDZIÓW
Problem 4. Jedną z zasad prawa, które warto poddać społecznej dyskusji, jest zasada niezawisłości sędziów. Ma nam ona gwarantować bezstronność sędziów w stosowaniu prawa. Jednakże równie ważne jest, aby prawo było przez sędziów stosowane właściwie. Prawnicy podkreślają, że nawet złe przepisy nie muszą być bardzo szkodliwe, jeśli będzie je stosował
kompetentny, doświadczony sędzia. Jeśli natomiast sędzia słabo zna prawo lub problematykę,
której sprawa dotyczy, nie wykorzysta w sposób właściwy nawet bardzo dobrych przepisów. Sędziowie powinni zatem nie tylko mieć wiedzę prawniczą, ale też dysponować odpowiednimi
kompetencjami w innych dziedzinach, np. pedagogiki, resocjalizacji, socjologii, psychologii,
umiejętności negocjacji i mediacji itp. Sędzia sądu rodzinnego, który zna jedynie normy prawne, ale nie rozumie psychologicznych problemów dziecka w rodzinie, może podczas rozwodu
rodziców podejmować decyzje zgodne z prawem, ale bardzo szkodliwe.
Pojawia się zatem pytanie, czy obowiązujące rozwiązania w zakresie niezawisłości sędziów nie
pozostają niekiedy w sprzeczności z wymogami dotyczącymi ich kompetencji. Niezawisłość
oznacza, że nikt nie może nakazać sędziemu, aby rozstrzygnął jakąś sprawę w określony sposób. Jednak czy z tego, że każdy wyrok po uprawomocnieniu musi być wykonany, wynika, iż
nie wolno go krytykować?
Czy słuszna jest absolutna gwarancja stałego zatrudnienia sędziego, bez względu na to, jaka
jest jakość jego orzeczeń i poziom kwalifikacji zawodowych i moralnych? Czy krytyka wyroków orzekanych przez konkretnych sędziów godzi w ich niezawisłość?
Sz
ch
od
la
ro
nt
ie
ko
an
ow
m
ty
gi
le
ie
an
uk
sz
ze
pr
ie
an
ym
trz
za
ie
an om
eg t w
bi ps
po t ę
za zes
pr
e
ni
ze
do
a
on ku
hr d
oc rzą
t
dz
śle
wo
ie ców
an p
ig tę
śc rzes
p
ć
oś
dn
zą
or
aw
pr
prokuratura
po
ki usu
od
śr rzym
p
policja
on
a
w
by ko
uż d
sł orzą
p
hr
ż a
ra k
st iejs
m
inne służby
oc
Utrzymywanie
ładu
społecznego
e
Bezpieczeństwo
Kodeks
karny
ofiara
Przestępczość
zagrożenia
Ustawa o postępowaniu
w sprawach nieletnich
Odpowiedzialność
nieletnich
środki
wychowawcze
demoralizacja
środki
poprawcze
upomnienie
zakład
poprawczy
zobowiązanie
do poprawy
alkohol
narkotyki
sprawca
zasady
unikania
zagrożeń
nadzór
papierosy
socjoterapia
rodzina
zastępcza
resocjalizacja
Sz
III
Bezpieczeństwo
Sz
100
11
Zadania prokuratury
i policji. Uprawnienia
policjantów i innych służb
porządkowych
Policjanci obserwują poziom rzeki w miejscu zagrożonym powodzią. Rolą policji jest
zapewnienie porządku publicznego i ochrona życia, zdrowia i mienia obywateli.
PROKURATURA
– urząd państwowy,
który stoi na straży
praworządności oraz
czuwa nad ściganiem
przestępstw.
Aby zapewnić
bezpieczeństwo i ład
społeczny, każde państwo
musi dysponować
odpowiednimi
środkami przymusu,
czyli przede wszystkim
wyspecjalizowanymi
urzędami i służbami
wyposażonymi
w uprawnienia umożliwiające
skuteczne działanie.
Problem w tym, w jakim
stopniu te uprawnienia
naruszają wolności osobiste
gwarantowane każdemu
człowiekowi. Gdzie powinny
zostać postawione granice
uprawnień, których
funkcjonariuszom broniącym
naszego bezpieczeństwa
nie wolno przekraczać
nawet w nadzwyczajnych
przypadkach?
PROKURATURA I JEJ ZADANIA
Podstawowymi organami państwowymi odpowiedzialnymi w Polsce za
utrzymywanie ładu społecznego i egzekwowanie sprawiedliwości wymierzanej w sądach są policja i prokuratura.
Do zadań prokuratury należy:
prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego oraz
sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego w sprawach karnych;
wszczynanie postępowania i uczestniczenie, jeśli zachodzi taka potrzeba, w każdej innej sprawie sądowej (z wyjątkiem niektórych spraw z zakresu prawa rodzinnego);
czuwanie nad właściwym stosowaniem prawa, np. zaskarżanie do sądu
niezgodnych z prawem decyzji administracyjnych;
nadzór nad wykonaniem postanowień o tymczasowym aresztowaniu
oraz nad innymi decyzjami dotyczącymi pozbawienia wolności, np. rozpatrywanie wniosków oskarżonego o uchylenie aresztowania tymczasowego;
dział III | bezpieczeństwo
Sz
11. ZADANIA PROKUR ATURY I POLICJI
działalności w zakresie ścigania przestępstw, prowadzonej przez inne organy państwowe;
współdziałanie z organami międzynarodowymi, państwowymi i społecznymi w zapobieganiu przestępczości.
Prokurator jest w swoich działaniach niezależny i powinien kierować się
zasadą bezstronności oraz równego traktowania wszystkich obywateli.
Nadzór nad jego pracą sprawuje przełożony (prokurator wyżej postawiony
w hierarchii służbowej), który może wydawać mu polecenia.
Organizacja prokuratury jest hierarchiczna: na czele stoi Prokurator Generalny, któremu podlegają prokuratury apelacyjne, okręgowe i rejonowe. Do
31 marca 2010 r. urząd Prokuratora Generalnego był połączony z urzędem
Ministra Sprawiedliwości, co stawiało pod znakiem zapytania polityczną niezależność prokuratury. Teraz Prokurator Generalny jest niezależnym urzędnikiem powoływanym na 6-letnią kadencję przez Prezydenta RP. Obecnie
funkcję tę pełni Andrzej Seremet.
Działania prokuratury mają ogromne znaczenie dla poczucia obywateli, że
w państwie postępuje się sprawiedliwie i praworządnie oraz że dba się
o ich bezpieczeństwo i skutecznie wymierza sprawiedliwość. Jeśli na przykład prokurator zwleka z wszczęciem postępowania w sprawie, w którą zaangażowane są osoby o znaczącej pozycji politycznej lub materialnej, pod
jego adresem mogą paść podejrzenia o korupcję lub uleganie wpływom
politycznym. Podobne wątpliwości może budzić nagłe zaangażowanie prokuratury w sprawy przeciwko rywalom politycznym partii aktualnie znajdującej się u władzy.
Zwlekanie z wszczęciem postępowania i z wnioskowaniem o zastosowanie aresztu tymczasowego wobec groźnych przestępców może budzić
w społeczeństwie wrażenie nieskuteczności wymiaru sprawiedliwości
i niepewności jego egzekucji. Z kolei przewlekłe prowadzenie postępowania i traktowanie ludzi przez wiele lat jako podejrzanych, gdy potem
okazuje się, że oskarżenie nie miało podstaw, powoduje ludzką krzywdę
i utratę zaufania do prawa. Na ocenę działań prokuratury wpływa też jej
skuteczność w wykrywaniu konkretnych przestępstw, zwłaszcza tych silnie nagłaśnianych w środkach masowego przekazu.
101
koordynowanie
POLICJA I JEJ ZADANIA
Do zadań policji należy:
ochrona życia ludzi i mienia przed bezprawnymi zamachami, np. obrona obywatela przed atakiem napastnika, przeciwdziałanie kradzieży;
ochrona bezpieczeństwa publicznego, porządku i spokoju w miejscach
publicznych, np. reagowanie w przypadku zachowań chuligańskich;
prowadzenie działalności prewencyjnej, czyli zapobieganie przestępstwom, wykroczeniom i zjawiskom kryminogennym (sprzyjającym popełnianiu przestępstw) oraz współdziałanie w tym zakresie z wszelkimi organami państwowymi, samorządowymi bądź też społecznymi, np. realizacja
programów edukacyjnych w szkołach lub na terenie poszczególnych gmin,
Kazimierz Olejnik, jeden
z najbardziej znanych
polskich prokuratorów.
Po sukcesach Olejnika
w walce z przestępczością
zorganizowaną media
okrzyknęły go polskim
Falcone (włoski sędzia
śledczy sławny
z rozgromienia mafii).
Zasłynął z nieustępliwości,
bezwzględności oraz
skutecznego stosowania
instytucji świadka
koronnego.
Odszukaj w internecie
informacje o sprawach
prowadzonych przez
prokuratora Olejnika.
POLICJA
– umundurowana
i uzbrojona formacja
powołana do
ochrony porządku
i bezpieczeństwa
publicznego,
zorganizowana
w sposób wojskowy.
Sz
102
we współpracy z organami samorządu terytorialnego i organizacjami pozarządowymi;
wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców,
np. prowadzenie śledztw, poszukiwanie ukrywających się przestępców;
nadzór nad strażami gminnymi i innymi formacjami ochronnymi (strażą
przemysłową, bankową itp.), np. pod kątem zgodności ich działań z prawem;
kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych
w miejscach publicznych, np. przepisów zakazujących spożywania
alkoholu poza wyznaczonymi miejscami;
współdziałanie z policją innych państw oraz policyjnymi organizacjami międzynarodowymi, np. poszukiwanie przestępców ściganych międzynarodowymi listami gończymi, wymiana
informacji i wykrywanie działań międzynarodowych organizacji
przestępczych.
Na czele policji stoi Komendant Główny Policji, który jest centralnym organem administracji rządowej podległym Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji.
ZASADY STOSOWANIA ŚRODKÓW PRZYMUSU
PRZEZ POLICJĘ
Magdalena
Schejbal na
planie serialu
„Kryminalni”
prezentuje galowy
mundur policjantki.
Policjanci obchodzą
swoje święto
24 lipca na pamiątkę
powołania Policji
Państwowej ustawą
Sejmu
II Rzeczypospolitej
z 24 lipca 1919 r.
Policjanci są uprawnieni do stosowania środków przymusu (patrz: s. 48) podczas wykonywania swoich zadań. Ponieważ stosowanie przymusu narusza wolności gwarantowane każdemu obywatelowi, zostały one dokładnie
opisane w obowiązujących policję aktach prawnych:
Ustawie o policji, Kodeksie postępowania karnego oraz
w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 26 lipca 2005 r.
w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów. Artykuł 14 ust. 3 Ustawy o policji wyraźnie nakazuje policjantom respektowanie godności ludzkiej oraz przestrzeganie i ochronę praw
człowieka. Może się jednak zdarzyć, że zachowanie funkcjonariuszy wobec obywateli przekroczy granice określone prawem. Dlatego ważna jest zarówno znajomość uprawnień policji podczas stosowania poszczególnych środków przymusu, jak
i praw obywatela w takich sytuacjach.
Przede wszystkim warto podkreślić, że środki przymusu
mogą być przez policję stosowane tylko w toku czynności służbowych, czyli podczas działań służących rozpoznawaniu, zapobieganiu oraz wykrywaniu przestępstw i wykroczeń, a także w ramach czynności podejmowanych na polecenie sądu, prokuratora
i innych organów władzy. Policjant nie ma prawa do stosowania
środków przymusu, gdy nie jest na służbie lub gdy podczas służby
nie wykonuje żadnego z wymienionych zadań, chyba że pojawi się
nagła konieczność powstrzymania lub wykrycia przestępstwa.
Sz
103
Podczas wykonywania zadań służbowych, a także w obronie życia, zdrowia i mienia oraz w celu zmuszenia
kogoś do poddania się określonej czynności funkcjonariusze policji są uprawnieni do stosowania tzw.
środków przymusu bezpośredniego, czyli siły fizycznej i technik sztuk walki, kajdanków, pałek, psów obronnych, paralizatorów elektrycznych i broni gazowej, a także – w wyjątkowych przypadkach – broni palnej.
Środków tych powinno się używać tak, aby wyrządzić możliwie najmniejszą szkodę, bez zamiaru pozbawienia kogoś życia. Środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej nie wolno stosować wobec: kobiet
w widocznej ciąży, osób poniżej 13 roku życia, osób w wieku podeszłym lub o widocznej niepełnosprawności.
UPRAWNIENIA POLICJI
LEGITYMOWANIE. Aby ustalić tożsamość obywatela, policjant może zażądać od niego przedstawienia odpowiedniego dokumentu (dowodu osobistego, paszportu, legitymacji szkolnej itp.). Jeśli legitymowana osoba znajduje
się w pojeździe, policjant może żądać opuszczenia go.
Obywatel może domagać się wyjaśnienia przyczyny legitymowania oraz
podania stopnia, imienia i nazwiska legitymującego, a gdy policjant jest
nieumundurowany – okazania legitymacji służbowej. Jeśli obywatel nie
ma przy sobie żadnego dokumentu (co jest zgodne z prawem), może potwierdzić swoją tożsamość na podstawie oświadczenia osoby, której tożsamość została przez policję ustalona.
KONTROLA OSOBISTA ORAZ SPRAWDZANIE ZAWARTOŚCI
BAGAŻY I ŁADUNKÓW. Kontrola osobista jest dozwolona, gdy zachodzi
uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu karalnego. Powinna być wykonywana w miejscu zapewniającym dyskrecję, przez osobę tej samej płci,
bez odsłaniania przykrytych odzieżą powierzchni ciała. Kontrolowany obywatel ma prawo domagać się obecności wskazanego przezeń świadka.
Kontrolę bagaży i towarów należy przeprowadzać w obecności właściciela,
przewoźnika lub ich przedstawicieli. Kontroli osobistej ani kontroli bagażu
nie podlegają osoby, którym przysługuje immunitet.
PRZESZUKANIE. Przeszukanie różni się tym od kontroli osobistej,
że prowadzi się je w ramach postępowania karnego, jest zatem czynnością
procesową dokonywaną na podstawie Kodeksu postępowania karnego.
Oznacza to, że do przeszukania może dojść
tylko na mocy postanowienia prokuratury lub
sądu, które policjanci powinni przedstawić.
W nagłych wypadkach, jeżeli postanowienie
sądu lub prokuratora nie mogło zostać natychmiast wydane, policjant powinien pokazać
nakaz swojego przełożonego lub co najmniej
legitymację służbową, a po zakończeniu czynności zwrócić się niezwłocznie do sądu lub
prokuratora o zatwierdzenie przeszukania.
Dokument ten należy doręczyć przeszukanej
osobie (na jej żądanie zgłoszone do protokołu) w terminie 7 dni od daty czynności.
Policjanci dysponują
również poważnymi
uprawnieniami w zakresie
kontroli ruchu drogowego.
Mogą np. zatrzymywać
pojazdy przez całą dobę
w celu tzw. rutynowej
kontroli albo z powodu
naruszenia przepisów.
Sz
104
Podczas przeszukań
policjanci często znajdują
ważne dowody przestępstw:
skradzione towary, narkotyki
przygotowane do sprzedaży,
całe arsenały broni.
Zastanów się i odpowiedz,
czy jeśli przeszukanie
musi się odbyć w nocy (bo
nazajutrz przestępcy będą
już ostrzeżeni), to policjanci
powinni je przeprowadzić
wbrew przepisom. Uzasadnij
swoje stanowisko.
Policja ma prawo
zatrzymania
podejrzanego obywatela
na 48 godzin.
Policja może przeszukiwać pomieszczenia i inne miejsca tylko w celu wykrycia, zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej,
a także znalezienia dowodów lub przedmiotów podlegających zajęciu w postępowaniu karnym. W poszukiwaniu takich rzeczy można też przeszukiwać osobę, jej odzież i przedmioty podręczne. Przed rozpoczęciem
przeszukania funkcjonariusze powinni wezwać obywatela do dobrowolnego wydania poszukiwanych rzeczy. Poza nagłymi przypadkami przeszukanie powinno odbyć się w ciągu dnia, czyli między godziną 6.00
a 22.00 (jeśli przeszukanie rozpoczęło się przed godziną 22.00, to można
je kontynuować).
Obywatel ma prawo domagać się, aby przeszukanie odbywało się w obecności wskazanego przezeń świadka. Jeśli właściciel pomieszczenia jest nieobecny, funkcjonariusz powinien prowadzić czynności w obecności innego dorosłego domownika lub sąsiada.
ZATRZYMANIE. Policjant może zatrzymać osobę, która:
stwarza w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia, zdrowia lub mienia;
uzyskała przepustkę z zakładu karnego lub aresztu śledczego i nie powróciła do niego w terminie;
jest podejrzewana o popełnienie przestępstwa, jeśli zachodzi obawa jej
ukrycia się lub zatarcia śladów przestępstwa.
W trakcie zatrzymania policjant ma prawo sprawdzić, czy zatrzymany nie
ma przy sobie broni lub innych niebezpiecznych przedmiotów, i je odebrać. Czas zatrzymania nie może przekroczyć 48 godzin.
Zatrzymany obywatel ma prawo do:
wyjaśnienia mu przyczyny zatrzymania oraz podania imienia, nazwiska i stopnia interweniującego policjanta;
wniesienia w terminie 7 dni zażalenia na zatrzymanie do miejscowego
sądu rejonowego; policja ma obowiązek niezwłocznego przekazania zażalenia sądowi, a ten powinien je jak najszybciej rozpatrzyć i w razie uznania
Sz
105
W wypadku szczególnie
groźnych przestępców
lub grup przestępczych
zatrzymania dokonują
specjalne formacje
policji – oddziały
antyterrorystyczne (AT).
Powiedz, jakie twoim
zdaniem powinny być
ograniczenia w stosowaniu
środków przymusu
wobec osób szczególnie
niebezpiecznych.
zatrzymania za bezzasadne, nakazać natychmiastowe uwolnienie zatrzymanego;
zawiadomienia najbliższej osoby oraz pracodawcy lub szkoły o zatrzymaniu;
nawiązania kontaktu z adwokatem i bezpośredniej z nim rozmowy w obecności policjanta;
nawiązania kontaktu z urzędem konsularnym lub przedstawicielstwem
dyplomatycznym, jeżeli jest cudzoziemcem.
Funkcjonariuszom nie wolno zatrzymywać osób posiadających immunitet,
tzn. posłów, senatorów, sędziów i dyplomatów, jeśli osoby te udowodnią swoją tożsamość.
UPRAWNIENIA STRAŻY GMINNEJ (MIEJSKIEJ)
Inną umundurowaną służbą realizującą zadania w zakresie ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego jest straż gminna (w miastach straż miejska). Straż pełni funkcję służebną wobec społeczności lokalnej. Jest tworzona przez radę gminy, a kieruje nią komendant straży, powoływany
i odwoływany przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) po zasięgnięciu
opinii miejscowego komendanta wojewódzkiego policji.
Podczas wykonywania zadań strażnicy mają prawo do:
wydawania poleceń, udzielania pouczeń, zwracania uwagi, ostrzegania lub
stosowania innych środków oddziaływania wychowawczego;
w uzasadnionych wypadkach legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości;
zatrzymania osób, które stwarzają zagrożenie dla życia, zdrowia ludzkiego lub mienia, i niezwłocznego doprowadzenia ich do najbliższej jednostki policji;
przeprowadzania kontroli osobistej, przeglądania zawartości podręcznych
bagaży obywatela – jedynie w wypadku podejrzenia popełnienia czynu karalnego oraz wobec osoby stwarzającej zagrożenie lub osoby nietrzeźwej, jeśli
Funkcjonariusz straży
miejskiej.
Sz
106
Współczesne państwo kontroluje coraz więcej obszarów życia, co powoduje, że obywatel może mieć również
do czynienia z wieloma innymi wyspecjalizowanymi służbami uprawnionymi do stosowania wobec niego
środków przymusu. Są to m.in. Straż Graniczna, Straż Leśna, inspektorzy kontroli skarbowej, Inspekcja
Celna, funkcjonariusze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu czy Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Zakres uprawnień tych służb, a także problem skutecznego nadzoru nad nimi stają się
ważnym problemem nowoczesnej demokracji. Techniczne możliwości sprawowania kontroli nad jednostką
rosną z roku na rok, a pojawiające się coraz częściej filmy science fiction prezentują wizje świata społecznego całkowicie zniewolonego przez potężne tajne służby. Rośnie zatem niepokój o to, czy dbając o bezpieczeństwo, nie utracimy wartości co najmniej równie istotnych, związanych z prawem człowieka do intymności i swobodnego decydowania o sobie.
zachodzi prawdopodobieństwo, że posiada ona przy sobie przedmioty niebezpieczne dla życia lub zdrowia;
nakładania grzywien w postępowaniu mandatowym za wykroczenia (czyli
czyny zabronione o mniejszej szkodliwości, karane na podstawie osobnych
przepisów – Kodeksu postępowania w sprawach wykroczeń);
czynności wyjaśniających dotyczących wykroczeń, kierowania wniosków
do sądu o ukaranie podejrzanych o ich popełnienie i oskarżania przed sądem w tych sprawach;
usuwania pojazdów i ich unieruchamiania przez blokowanie kół w przypadkach, zakresie i trybie określonych w przepisach o ruchu drogowym.
ZADANIA I UPRAWNIENIA PRACOWNIKÓW OCHRONY I SŁUŻB
PORZĄDKOWYCH
Straż miejska ma
prawo unieruchamiania
nieprawidłowo
zaparkowanych pojazdów.
Uprawnienia do stosowania środków przymusu mają w pewnym zakresie
funkcjonariusze wielu innych służb, spośród których najczęściej możemy
się spotkać z pracownikami ochrony w rozmaitych instytucjach oraz z pracownikami służb porządkowych utrzymującymi porządek na imprezach
publicznych.
Zadaniem licencjonowanych pracowników ochrony jest obrona przed wtargnięciem osób nieuprawnionych na teren obiektów ważnych dla obronności
i interesu gospodarczego państwa (np. elektrowni, banków, jednostek wojskowych) oraz zabezpieczenie transportu związanego z ich funkcjonowaniem. W obiektach mniej ważnych, np. w sklepach, pracują ochroniarze nielicencjonowani, o znacznie mniejszym zakresie uprawnień.
Podczas wykonywania zadań licencjonowany pracownik ochrony ma prawo do:
legitymowania osób i ustalania, czy są one uprawnione do przebywania
na chronionym terenie (np. czy posiadają stosowną przepustkę);
wzywania osób nieuprawnionych do przebywania na terenie chronionym lub zakłócających na tym terenie porządek do jego opuszczenia;
wzywania policji, gdy osoby zakłócające porządek na terenie chronionym
nie podporządkują się poleceniom ochrony;
ujęcia (uniemożliwienia oddalenia się) osób stwarzających zagrożenie
i niezwłocznego przekazania ich policji;
Sz
107
Służby porządkowe podczas koncertu na festiwalu rockowym w Jarocinie, 2010 r.
stosowania
środków przymusu bezpośredniego w wypadku zagrożenia
chronionych dóbr lub dla obrony ludzi przed napaścią.
Nielicencjonowanym funkcjonariuszom ochrony, pracującym np. w sklepie, nie wolno nikogo legitymować ani przeszukiwać bez jego zgody. Mogą
oni jedynie ująć osobę, co do której zachodzi podejrzenie, że popełniła wykroczenie lub przestępstwo (np. kradzież), po czym muszą niezwłocznie
wezwać policję. Osoba ujęta może dobrowolnie pozwolić ochroniarzowi na
przeszukanie, jednak nie musi się na to zgadzać. Jeśli odmówi, ochrona
wzywa funkcjonariuszy policji, którzy mają prawo przeszukania, ale pracownik ochrony nie powinien być przy tym obecny.
Pracownicy zatrudnieni do ochrony imprez masowych (koncertów, meczów itp.) są uprawnieni do:
legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości;
przeglądania zawartości bagaży i odzieży osób podejrzewanych o wnoszenie przedmiotów niedozwolonych na takich imprezach: broni, materiałów wybuchowych, pirotechnicznych lub stwarzających zagrożenie pożarowe, napojów alkoholowych, narkotyków;
sprawdzania uprawnień osób do przebywania na imprezie masowej i nakazania osobom, które mają zakaz stadionowy, wyrok sądu itp., aby opuściły imprezę;
wydawania poleceń osobom zakłócającym porządek publiczny lub zachowującym się niezgodnie z regulaminem imprezy masowej, a w razie
niewykonania tych poleceń, wezwania ich do opuszczenia imprezy.
Osoba przyłapana
na kradzieży w sklepie
może nie zgodzić się
na przeszukanie przez
ochroniarza, bo tylko
policja ma do tego
prawo.
Sz
108
W początkach ery wielkich koncertów muzycznych (koniec lat 60. XX w.) organizacja imprezy masowej
i ochrona porządku wśród zgromadzonych miała czysto spontaniczny charakter. Podczas sławnego
pierwszego festiwalu w Woodstock (1969 r.) jego organizatorzy kompletnie stracili kontrolę nad ogromnym
tłumem, którego liczebność (ok. 500 tys.) wielokrotnie przekroczyła ich oczekiwania. Atmosfera wspólnoty
i życzliwości, charakterystyczna dla subkultury hipisowskiej, sprawiła jednak, że mimo organizacyjnego
chaosu i bezradności policji, w ciągu trzech dni trwania festiwalu nie zanotowano ani jednego przypadku
kradzieży czy rozboju. Gorzej bywało na koncertach zespołów o bardziej agresywnym przesłaniu. Grupa
The Rolling Stones wynajmowała na przykład do ochrony swoich koncertów członków motocyklowego
gangu Hells Angels, co skończyło się zarejestrowaną przez kamery śmiercią 18-letniego fana, zakatowanego
przez ochroniarzy podczas koncertu na torze wyścigowym Altamont (1969 r.). Obecnie w Polsce organizator
imprezy masowej jest prawnie zobowiązany do zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikom widowiska.
Jack Bauer, bohater
emitowanego również
w naszym kraju głośnego
serialu Przez 24 godziny,
jest agentem działającej
w USA fikcyjnej jednostki
antyterrorystycznej
CTU. Autorzy filmu
przedstawiają Bauera,
kreowanego przez
budzącego sympatię
aktora Kiefera Sutherlanda,
jako osobę o głębokim
poczuciu sprawiedliwości
i praworządności. Mimo
to, dla obrony kraju przed
atakami terrorystycznymi,
Bauer bez wahania stosuje
tortury, zabija
i łamie wszelkie możliwe
prawa. Serial powstał
j
w klimacie wstrząsu, jaki
przeżyły USA po atakuu
terrorystycznym na WTC.
Porusza problem konflfliktu
ącym
pomiędzy obowiązującym
prawem a wymogami
skuteczności służb.
m:
Stając przed wyborem:
ytucji
przestrzeganie konstytucji
uer
czy obrona ogółu, Bauer
aci
wybiera to drugie. Płaci
za to straszliwą cenę:
odsuwają się od niegoo
bliscy, potępiają go
władze, w imieniu
których działał,
wyrzuty sumienia
doprowadzają
do szaleństwa…
REAGOWANIE NA NARUSZENIE PRZEZ POLICJĘ PRAW
I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA
Z wyjątkiem wylegitymowania każde zastosowanie środka przymusu może
być uznane za naruszenie wolności i praw osobistych gwarantowanych przez
Konstytucję RP i stanowić dla obywatela podstawę do złożenia skargi.
Jeśli uważamy, że funkcjonariusz policji czy służb porządkowych przekroczył swoje uprawnienia, możemy odwołać się do jego zwierzchników.
W wypadku policji skargi można kierować do prowadzącego sprawę prokuratora, do bezpośredniego zwierzchnika funkcjonariusza, do kierownika
miejscowej jednostki policji lub na adres mailowy Komendy Głównej Policji – [email protected]. Skargi na działania funkcjonariuszy straży
miejskiej można składać do odpowiedniego komendanta straży. Osoby
niewłaściwie potraktowane przez licencjonowanych funkcjonariuszy
ochrony mogą złożyć skargę do Departamentu Zezwoleń i Koncesji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Gdy ochrona rażąco przekroczyła swoje uprawnienia,
departament może nawet cofnąć konup
cesję wydaną firmie, w której pracuje skarżony pracownik.
W obiekcie handlowym
skargę kieruje się do kierownika lub właha
ściciela sklepu.
Jeżeli sklep posiada monitoring, policja może
skl
zabezpieczyć
nagranie z kamer jako dowód w sprawie.
zabezp
W razie
W ra poważnego złamania prawa, np. pobicia, funkcjonariusz
może odpowiadać zarówno za przekroczecjon
nie uprawnień, jak i za popełnienie przestępstwa ściganego
przepisami Kodeksu karnego; w takiej sytuacji
ga
konieczne
jest zgłoszenie do prokuratury zawiadok
mienia o popełnieniu przestępstwa.
W wypadku naruszenia dóbr osobistych, takich jak:
nietykalność
osobista, nietykalność mieszkania,
n
godność
osobista, tajemnica korespondencji, można
go
w postępowaniu
cywilnym domagać się odszkodowaw p
nia
ni za poniesione straty lub zadośćuczynienia za doznane
krzywdy.
zn
Sz
109
Z A PA M I Ę TA J
Prokurator prowadzi m.in. postępowanie w sprawach karnych, czuwa nad właściwym
stosowaniem prawa, nadzoruje wykonanie postanowień o tymczasowym aresztowaniu
i innych decyzji o pozbawieniu wolności.
Do zadań policji należy: ochrona życia i mienia, ochrona bezpieczeństwa i porządku
w miejscach publicznych, prowadzenie działalności prewencyjnej, wykrywanie przestępstw i ściganie ich sprawców.
W trakcie wykonywania czynności służbowych policjanci mogą wobec obywateli stosować
środki przymusu: legitymowanie, kontrolę osobistą, zatrzymanie oraz przeszukanie
mieszkania i rzeczy osobistych.
Do niektórych działań w zakresie stosowania środków przymusu są również uprawnieni
funkcjonariusze straży miejskich i licencjonowani pracownicy ochrony.
ZADANIA
1. Przedstaw różnice między uprawnieniami policjanta, strażnika gminnego (miejskiego), licencjonowanego funkcjonariusza ochrony i pracownika ochrony imprez masowych w stosowaniu przedstawionych w tabelce środków przymusu.
Rodzaj działania
Policjant
Strażnik gminny
(miejski)
Licencjonowany
funkcjonariusz ochrony
Pracownik ochrony
imprez masowych
legitymowanie
zatrzymanie
kontrola osobista i przeszukanie bagaży
2. Wyjaśnij, w jakich sytuacjach można dokonać przeszukania bagażu osobistego, np. torby, i wymień służby, które
są do tego uprawnione.
3. Wyjaśnij, na czym polega przekroczenie uprawnień przez funkcjonariuszy w przedstawionych poniżej sytuacjach.
a. Pan A. został podczas wieczornego spaceru zatrzymany przez policjanta do wyjaśnienia, gdyż nie miał przy
sobie dowodu osobistego. Na próby interwencji znajomego przechodnia, który chciał potwierdzić jego
tożsamość, policjant odpowiedział, że posiadanie przy sobie dowodu tożsamości jest obowiązkiem każdego
obywatela, a jeśli ktoś to sobie lekceważy, to będzie ponosił konsekwencje. Po przewiezieniu na komisariat
Pan A. został zamknięty w odosobnieniu na 3 dni, podczas których policjanci nie pozwolili mu się z nikim
kontaktować.
b. Pani B. została wylegitymowana, a następnie przeszukana na ulicy przez dwóch policjantów, którzy nie chcieli
podać przyczyny interwencji. Podczas gdy jeden policjant dokonywał przeszukania osobistego, drugi kilka
kroków dalej przeglądał zawartość jej torebki.
c. Pan C. urządził z przyjaciółmi głośną imprezę, która przeciągnęła się do późnych godzin nocnych. Po północy
do mieszkania zadzwonili funkcjonariusze straży miejskiej wezwani przez rozeźlonych sąsiadów. Strażnicy
wkroczyli do mieszkania, wylegitymowali wszystkich uczestników imprezy i ukarali pana C. mandatem.
d. Pan D. został wylegitymowany i przeszukany przez pracownika ochrony supermarketu, mimo swoich
zapewnień, że niczego nie ukradł.
4. Znajdź w Konstytucji RP, jakie prawa i wolności obywatelskie mogą zostać naruszone przez zastosowanie przez
funkcjonariuszy zatrzymania, kontroli osobistej i przeszukania.
1. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lipca 2005 r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych
uprawnień policjantów, DzU 2005 nr 141, poz. 1186, (poszukaj na stronie ISAP http://isap.sejm.gov.pl/).
2. A. Siemaszko, Polskie Badanie Przestępczości (PBP) 2007–2009, wybrane rezultaty, (w wyszukiwarce internetowej
wpisz: siemaszko polskie badania).
3. Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze, DzU z 2008 nr 7 poz. 39, (poszukaj na stronie ISAP http://isap.sejm.
gov.pl/).
Sz
110
12
Przestępczość. Zasady
unikania zagrożeń
i bezpiecznego zachowania się
w sytuacji zagrożenia
Według badań
TNS OBOP
(Ośrodek Badania
Opinii Publicznej
Sp. z o.o.),
przeprowadzonych
w roku 2007 dla
Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej,
co trzeci Polak
(36%) doświadczył
jakiejś formy
przemocy
w rodzinie, a co
piąty był sprawcą
przemocy.
Czternaście procent
respondentów
tych badań żyło
w gospodarstwie,
w którym ofiarą
przemocy,
najczęściej
psychicznej, było
dziecko.
Stosowanie się do przepisów, zachowanie ostrożności i czujności może w wielu sytuacjach
uchronić cię przed zagrożeniem.
SPRAWCY I OFIARY PRZESTĘPSTW
WIKTYMOLOGIA
(łac. victima – ofiara,
gr. logos – nauka) –
nauka badająca ofiarę
przestępstwa.
Dane statystyczne dowodzą, że młodzi ludzie często stają się ofiarami lub
sprawcami przestępstwa. Badania składu społecznego sprawców i ofiar
ukazują też inne interesujące tendencje. Wynika z nich, po pierwsze, że
osoby raz oskarżone lub zatrzymane przez policję wchodzą w konflikt
z prawem zdecydowanie częściej niż pozostałe, co odpowiada potocznym
wyobrażeniom, że pewnych ludzi cechuje trwała skłonność do popełniania
przestępstw. Również osoby, które padły ofiarą przestępstw, stają się nimi
powtórnie częściej od innych.
Odkrycie, że niektórzy ludzie są bardziej od innych narażeni na wejście
w rolę ofiary, doprowadziło do powstania wiktymologii – nauki zajmującej
się badaniem ofiar przestępstw, czynników zwiększających podatność na
stanie się ofiarą oraz poszukiwaniem takich ich zachowań, które mogłyby
przestępstwu zapobiec lub ograniczyć możliwość jego wystąpienia.
Sz
12. PRZESTĘPCZOŚĆ
111
Ważnym źródłem wiedzy o rozmiarach i dynamice przestępczości w Polsce są
statystyki policyjne. Systematycznie prowadzi je i publikuje Komenda Główna
Policji na swojej stronie internetowej www.policja.pl zakładka „STATYSTYKA”.
Komendy wojewódzkie i miejskie policji podają na swoich stronach dane
dotyczące popełnionych przestępstw; można w nich też uzyskać bardziej
szczegółowe informacje dotyczące przestępczości w społeczności lokalnej.
RODZAJE PRZESTĘPSTW
Kodeks karny przewiduje kary za bardzo wiele rodzajów przestępstw.
PRZESTĘPSTWA
wymienione w Kodeksie karnym
przeciwko życiu i zdrowiu
CZYNY KARALNE
zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, pobicie, narażenie na
niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, eutanazja (pozbawienie życia osoby ciężko
chorej na jej własną prośbę), przestępstwa związane z aborcją, narażenie na zarażenie
wirusem HIV
przeciwko bezpieczeństwu
powszechnemu
np. spowodowanie pożaru lub innego rodzaju katastrofy
przeciwko środowisku
np. zanieczyszczanie rzeki odpadami przemysłowymi
przeciwko wolności
pozbawienie wolności, stosowanie przemocy lub groźby, wdzieranie się do cudzego domu,
mieszkania lub na cudzy teren
przeciwko wolności sumienia
i wyznania
przeszkadzanie w uroczystościach religijnych, znieważanie symboli religijnych,
dyskryminowanie kogoś w pracy lub w szkole z powodu wyznawanej religii
przeciwko wolności seksualnej
i obyczajności
zmuszanie do czynności seksualnych, prezentowanie treści pornograficznych, umożliwianie
prostytucji, zmuszanie lub nakłanianie do niej
przeciwko rodzinie i opiece
przemoc, rozpijanie małoletnich, uchylanie się od alimentów, porzucenie lub porwanie osoby
pozostającej pod opieką
przeciwko czci i nietykalności
cielesnej
pomówienie (tzn. oskarżenie powodujące poniżenie lub narażenie na utratę zaufania), znieważenie
(tzn. ubliżenie komuś słowem lub czynem), naruszenie nietykalności (uderzenie)
przeciwko porządkowi
publicznemu
handel ludźmi, organizowanie nielegalnej adopcji, udział w zbiegowisku, publiczne
nawoływanie do przestępstwa
przeciwko mieniu
kradzież, kradzież z włamaniem, rozbój
Poza Kodeksem karnym definicje przestępstw i przewidywane za nie kary są
zapisane również w wielu innych ustawach: O przeciwdziałaniu narkomanii
(np. kary za handel narkotykami), O przeciwdziałaniu alkoholizmowi (np. kary
za sprzedaż alkoholu bez wymaganego zezwolenia), O ochronie przyrody (np.
kary za nieprzestrzeganie przepisów o ochronie zagrożonych gatunków roślin
lub zwierząt), O ochronie praw zwierząt (np. kary za znęcanie się nad zwierzętami), O grach hazardowych (kary pieniężne za urządzanie gier bez zezwolenia), O prawie autorskim i prawach pokrewnych (np. kary za rozpowszechnianie
cudzych utworów bez odpowiednich uprawnień), O ochronie danych osobowych (np. kary za udostępnianie takich danych osobom nieupoważnionym).
Sz
112
MŁODZI LUDZIE A ZJAWISKO PRZESTĘPCZOŚCI
Jak wynika z badań, przeprowadzonych w 2009 r. przez Fundację Dzieci
Niczyje nad wiktymizacją (stawaniem się ofiarą przestępstwa) dzieci i młodzieży, młodzi ludzie w wieku 15–18 lat najczęściej padają ofiarą przemocy
werbalnej (krzyku, obrzucania wyzwiskami) i poniżania (naruszania godności, upokarzania) – 50% badanych, niszczenia rzeczy – 27%, przemocy
ze strony rówieśników i w rodzinie oraz kradzieży – po 21%.
użytych w diagramie:
ekshibicjonizm
– zmuszanie do oglądania
intymnych części ciała
werbowanie w internecie
– zawieranie znajomości
w internecie w celu
wykorzystania seksualnego
dotykanie
– przemoc polegająca na
dotykaniu intymnych części
ciała
molestowanie werbalne
– obrażanie uczuć przez
mówienie/pisanie
o sprawach związanych
z seksem
Które z wymienionych
przestępstw uważasz za
najgroźniejsze dla młodych
ludzi? Przygotuj argumenty
uzasadniające twoje
stanowisko.
FORMY WIKTYMIZACJI DOŚWIADCZANE PRZEZ RESPONDENTÓW W CIĄGU OSTATNIEGO ROKU
Współżycie seksualne/Gwałt
Ekshibicjonizm
Werbowanie w internecie
Przemoc na randce
Dotykanie
Rozbój
Znęcanie się
Napad
Molestowanie werbalne
Kradzież
Przemoc fizyczna w rodzinie
Przemoc rówieśnicza fizyczna
Zniszczenie rzeczy
Przemoc werbalna, poniżanie
(w procentach)
Wyjaśnienie określeń
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Źródło: Fundacja Dzieci Niczyje, Wiktymizacja dzieci i młodzieży. Doświadczenia młodych Polaków.
Raport z badań, http://zlydotyk.pl/tl_files/mat%20dla%20mediow/raport_wiktymizacja.pdf.
Dane policyjne nie potwierdzają prezentowanego w mediach obrazu przemocy w rodzinie jako zjawiska narastającego.
LICZBA OFIAR PRZEMOCY DOMOWEJ
Rok
2005
2006
2007
2008
2009
2010
157 854
91 032
130 682
76 162
139.747
81 85
132.796
79 811
134.866
82 102
58,29
57,67
58,28
58,67
60,1
60,8
10 387
10 313
8 556
10 664
11 728
12 651
Liczba ofiar przemocy domowej ogółem 156 788
91 374
w tym: kobiety
w%
Przygotuj się do
wystąpienia, w którym
na podstawie danych
zawartych w tej tabeli
przedstawisz dynamikę
zjawiska przemocy
domowej w latach
2005–2010.
w tym: mężczyźni
6,62
6,53
6,55
7,63
8,83
9,38
37 227
38 233
31 001
31 699
27 502
26 802
w%
dzieci do lat 13
w%
nieletni od 13 do 18 lat
23,74
24,22
23,72
22,68
20,71
19,87
17 800
18 276
14 963
15 399
13 755
13 311
11,35
11,58
11,45
11,02
10,36
9,86
w%
Źródło: http://www.statystyka.policja.pl/portal/st/944/50863/Przemoc_w_rodzinie.html.
Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie była już wielokrotnie nowelizowana. Ostatnie zmiany
z czerwca 2010 r. jednoznacznie zakazują używania wobec dziecka kar cielesnych, zadawania mu cierpień
psychicznych i stosowania wobec niego innych form poniżania. Sprawcy przemocy mają być usuwani
ze wspólnego mieszkania. W szczególnych sytuacjach, np. gdy rodzice są nietrzeźwi, pracownicy socjalni
są zobowiązani „zapewnić dziecku bezpieczeństwo” przez umieszczenie go u najbliższej rodziny, a jeśli
to niemożliwe – w rodzinie zastępczej bądź w specjalnej placówce, tzw. pogotowiu opiekuńczym.
Sz
113
Nową kategorię zagrożeń niesie korzystanie z internetu. Obserwuje
się lawinowy wzrost liczebności młodych użytkowników cyberprzestrzeni oraz ich obniżający się wiek (w ostatnich latach duży wzrost
liczby użytkowników odnotowano w grupie wiekowej 6–10 lat). Zagrożenia, na jakie narażone są dzieci i młodzież w związku z obecnością w sieci, mają zróżnicowany charakter. Należą do nich: kontakt z pornografią lub z treściami propagującymi agresję,
nienawiść czy nietolerancję, prześladowanie ze strony rówieśników, np. przez publikowanie ośmieszających lub poniżających
zdjęć, oraz – co uznaje się za najbardziej niebezpieczne – wchodzenie w kontakty z osobami poznanymi w internecie. Dzięki specyfice cyberprzestrzeni łatwo takim osobom zachować anonimowość lub podszywać się pod kogoś innego (patrz: ilustracja).
UŚWIADOMIENIE SOBIE ZAGROŻEŃ
Wiele badań dowodzi, że wiedza o zagrożeniach często w niewielkim stopniu wpływa na zmianę ludzkich zachowań. Przykładowo – mimo szeroko
rozpowszechnionej wiedzy o szkodliwości palenia papierosów i picia alkoholu, wiele osób nadużywa tych substancji i z tego powodu choruje lub
umiera. Podobnie rzecz się ma z braniem narkotyków, ryzykownymi zachowaniami na drodze czy zawieraniem znajomości przez internet.
Aby skutecznie uchronić się przed zagrożeniami związanymi z przestępczością, warto zwrócić uwagę na rozmaite aspekty swojego funkcjonowania:
Jaki jest twój styl życia? Z kim i w jaki sposób spędzasz czas?
Jak wyglądasz i jak się zachowujesz w miejscach i w sytuacjach, w których mogą wystąpić zagrożenia? Czy swoimi zachowaniami ich nie prowokujesz?
Czy znasz i stosujesz zasady zapobiegania zagrożeniom?
STYL ŻYCIA. UDZIAŁ W ŚRODOWISKACH SUBKULTUROWYCH
Młodzi ludzie w twoim wieku należą zazwyczaj do jakiejś grupy koleżeńskiej, w której spędzają sporo wolnego czasu i z którą czują się mniej lub
bardziej związani. Niekiedy kryterium przynależności do jakiejś grupy stanowi po prostu miejsce zamieszkania czy uczęszczanie do tej samej klasy
w szkole. Czasem jednak o takich więziach decyduje świadomy wybór –
wspólnie wyznawane wartości, styl życia i ubierania się, słuchanie tej samej muzyki. Jeśli pewne cechy zdecydowanie odróżniają jakąś grupę od
większości społeczeństwa, jeśli ta grupa wyznaje wyraźnie inne ideały,
wzorce zachowań, styl zabawy i bycia ze sobą, odmienną, często obcą dla
osób z zewnątrz obyczajowość, mówimy o grupie subkulturowej.
Nie da się zestawić listy wszystkich funkcjonujących w Polsce subkultur
młodzieżowych. Łatwo wyróżnić popularne subkultury, takie jak: anarchiści, punkowcy, hippisi, rastafarianie, metalowcy, skejci (skaterzy), hip-hopowcy, skini (skinheadzi), grafficiarze, szalikowcy, emo itd. W swoim
miejscu zamieszkania spotkasz zapewne niektóre z wymienionych grup,
– Hej! Jestem Ania.
Mam 12 lat. Szukam
przyjaciół.
– Cześć Aniu, tu Wojtek,
też mam 12 lat.
Chętnie Cię poznam.
Ten cytat ze spotu
reklamowego kampanii
Dziecko w sieci
Fundacji Dzieci Niczyje
stał się najbardziej
rozpoznawalnym hasłem
nowych zagrożeń
związanych z używaniem
przez dzieci internetu.
Oceń rozmiar zagrożeń
wynikających z korzystania
z internetu przez młodych
ludzi. Jakie środki
ostrożności zaleciłbyś
swojej 12-letniej siostrze
często przesiadującej przed
komputerem?
Sz
114
Szalikowcy są często
nazywani pseudokibicami
albo kibolami. Cechuje ich
podwyższony współczynnik
agresji i fanatyczne
uwielbienie dla klubu,
któremu kibicują.
Zastanów się, jakie grupy
subkulturowe funkcjonują
w miejscu twojego
zamieszkania i nauki.
Oceń, czy uczestnictwo
w którejś z nich może się
wiązać z zagrożeniami
związanymi
z przestępczością.
a może jeszcze inne. W kontekście zagrożenia przestępczością najważniejsza jest odpowiedź na pytanie, na ile
wartości i styl życia jakiejś grupy zachęcają do zachowań narażających na stanie się ofiarą
przestępstwa lub do naruszania prawa. Wedle obiegowych
opinii ideologia skinheadów
wiąże się z nienawiścią rasową
i skłonnością do zachowań
agresywnych wobec mniejszości etnicznych lub obyczajowych, szalikowcy kojarzeni są
z zachowaniami chuligańskimi i piciem alkoholu, skejci
i rastafarianie – z zażywaniem niektórych narkotyków. Te uproszczone
klasyfikacje mogą jednak okazać się mylące lub nawet niesprawiedliwe
w odniesieniu do ciebie lub twoich znajomych.
Grupy rówieśnicze są na ogół dla młodych ludzi bardzo ważne, stanowią
podstawowe środowisko, w którym zaspokajane są potrzeby emocjonalne
młodej osoby, kształtuje się jej poczucie autonomii i tożsamości. Przynależność do jakiejś grupy wiąże się z powstaniem silnych więzi emocjonalnych,
przejęciem obowiązujących w grupie postaw i wartości. W konsekwencji
młody człowiek traci możliwość obiektywnej oceny, na ile realizowane w grupie postawy są etycznie dobre i bezpieczne.
JAK NIE STAĆ SIĘ OFIARĄ
Badania wiktymologów dowodzą, że w niektórych sytuacjach ofiary same
przyczyniają się do zaistnienia przestępstwa. Wskazuje się następujące
sposoby stawania się ofiarą:
Nieostrożność – ofiara bezzasadnie uważa, że uniknie niebezpieczeństwa,
i nie stosuje zasad, które mogłyby ją przed nim uchronić. Nieostrożność może być incydentalna (jednorazowa) lub trwała – gdy ktoś ciągle powtarza ryzykowne zachowania, np. zawiera znajomości z obcymi w lokalach albo
w pociągu, spaceruje nocami w odludnych miejscach, publicznie chwali się
zawartością swojego portfela.
Predestynacja – oznacza występowanie specyficznych cech osobistych narażających na zagrożenie. Może to być awanturnictwo, agresywna postawa
wobec otoczenia, skłonność do nadużywania alkoholu lub sięgania po narkotyki, nadmierna, wyraźnie okazywana podejrzliwość lub lękliwość.
Prowokacja – polega na mniej lub bardziej świadomym zachowaniu
ofiary, która poprzez swój wygląd, ubiór, zachowanie wzbudza zainteresowanie lub emocje sprawcy.
Sz
ZASADY UNIKANIA ZAGROŻEŃ
1. Bądź uważny i nigdy nie zapominaj o ostrożności. W każdej nowej sytuacji zastanów się,
czy nie wiążą się z nią jakieś zagrożenia.
2. Unikaj miejsc nieznanych lub niebezpiecznych (np. odludnych i nieoświetlonych, znanych z tego, że przebywają w nich osoby o przestępczych skłonnościach). Omijaj takie miejsca,
nawet jeśli oznacza to nadłożenie drogi. Po
zmierzchu noś ze sobą latarkę.
3. Mijając kogoś w miejscach publicznych, nie
wpatruj się w niego natarczywie, może to zostać uznane za akt agresji.
4. Jeśli zauważyłeś, że obserwuje cię ktoś, kto
może być napastnikiem, staraj trzymać się od
niego możliwie jak najdalej, nie patrz na niego
ostentacyjnie. Nie unikaj jednak całkowicie
kontaktu wzrokowego, gdyż jeśli zostanie to
uznane za dowód strachu, również może prowokować agresję.
5. Nie zgadzaj się na podwiezienie przez nieznaną ci osobę, nie wsiadaj do obcych pojazdów ani nie wchodź do obcych mieszkań, nie
wsiadaj do windy z nieznajomymi.
6. Nie otwieraj drzwi do mieszkania osobom
nieznajomym, nawet jeśli twierdzą, że przysłali
ich rodzice.
7. Nie dawaj się wciągnąć w rozmowy z nieznajomymi, a jeśli już do tego dojdzie, odpowiadaj
krótko, nie wdawaj się w dyskusję, unikaj agresywnego tonu i zachowań.
8. W miejscach zatłoczonych uważaj na rzeczy
osobiste. Nie noś dokumentów i wartościowych rzeczy w otwartych kieszeniach. Plecak
lub torbę dokładnie zamykaj, rzeczy wartościowe noś tylko przy sobie w zapinanych kieszeniach.
9. Nie chwal się ani nie afiszuj pieniędzmi lub
innymi atrakcyjnymi przedmiotami.
10. W środkach transportu publicznego zajmuj
miejsce z dala od osób podejrzanych, możliwie
blisko kierowcy, konduktora lub innych ludzi.
Nie siadaj samotnie w przedziałach.
11. Jeśli bawisz się na imprezie, nigdy nie pozostawiaj swoich rzeczy bez opieki.
115
Sz
116
12. Nigdy nie przyjmuj napojów od nieznanych lub
mało znanych ci osób. Jeśli idziesz zatańczyć, napoje zostaw pod opieką. (Coraz częściej zdarzają się
przypadki dosypywania do napojów rozmaitych
substancji, po których spożyciu następuje dezorientacja, utrata woli i pamięci. Mogą one być podawane
nie tylko w klubie czy na dyskotece, ale również np.
w pociągu czy na plaży, dlatego też nigdzie nie należy przyjmować napojów i poczęstunków od nieznanych osób).
13. O zamiarze wyjścia z domu, miejscu zabawy, terminie i przewidywanej trasie powrotu poinformuj
rodziców lub inną zaufaną osobę, aby mogła zareagować, gdy nie wrócisz w umówionym czasie.
14. W razie napadu staraj się przede wszystkim
uciec, a jeśli to niemożliwe, alarmuj otoczenie. Wzywaj pomocy, krzycz „pali się”, wykrzykuj jakieś imiona, nawet jeśli nikogo nie ma w pobliżu.
15. Do klubów lub na imprezy nie chodź samotnie
lub w towarzystwie osób nieznanych. Kiedy wychodzisz z klubu lub imprezy z powodu złego samopoczucia, poproś zaufaną osobę o pomoc w dotarciu do
domu lub skorzystaj z taksówki. Jeśli nie czujesz się
bezpiecznie, poproś kierowcę, aby poczekał, aż wejdziesz do domu.
16. Pamiętaj, że w sytuacji zagrożenia zdrowia lub
życia masz prawo się bronić wszelkimi dostępnymi
sposobami. Jednak bez uzasadnienia nie narażaj napastnika na utratę życia i nie kontynuuj działań po
tym, jak zaprzestał ataku.
17. Postaraj się zapamiętać jak najwięcej charakterystycznych cech napastnika.
18. Po ustaniu ataku jak najszybciej zawiadom policję – im dłużej będziesz z tym zwlekał, tym trudniej
będzie odnaleźć sprawcę. Jeśli efektem napadu są
jakieś urazy, nawet gdy myślisz, że to nic poważnego, idź do lekarza w celu sporządzenia obdukcji (potwierdzenia doznanych obrażeń).
19. Jeśli jesteś ofiarą jakiegokolwiek rodzaju przemocy, zgłoś to osobie dorosłej, której ufasz. Jeśli przemoc dotyczy sytuacji rodzinnych możesz zwrócić się
do Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy
w Rodzinie „Niebieska Linia”, www.niebieskalinia.pl.
NIE BÓJ SIĘ PROSIĆ O POMOC!
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Podstawowe
rodzaje przestępstw i przewidziane za nie kary zawiera Kodeks karny.
ludzie najczęściej padają ofiarami przemocy werbalnej i poniżania, niszczenia
rzeczy, przemocy ze strony rówieśników i w rodzinie oraz kradzieży. Coraz większe
znaczenie mają zagrożenia związane z korzystaniem z internetu.
Aby uchronić się przed zagrożeniami związanymi z przestępczością, należy unikać postaw
i zachowań zwiększających prawdopodobieństwo stania się ofiarą, przestrzegać zasad
unikania zagrożeń.
Młodzi
ZADANIA
1. Znajdź w internecie jedną z ustaw (poza Kodeksem karnym) zawierających przepisy karne (np. O ochronie
przyrody, O ochronie praw zwierząt, O grach hazardowych, O prawie autorskim i prawach pokrewnych, O ochronie
danych osobowych). Przeanalizuj zawarte w niej przepisy karne i zastanów się, które z nich mogą być ważne dla
młodych ludzi jako ofiar lub jako sprawców przestępstw.
2. Wskaż, które z podanych w rozdziale zasad unikania zagrożeń będą szczególnie ważne w sytuacji:
całonocnej
dyskoteki w klubie,
domowej u kolegi,
wakacyjnej wyprawy pod namioty,
zgubienia się w obcym mieście.
imprezy
P R A C E P RO J E K T OW E
W podziale na grupy 2–3-osobowe nawiążcie kontakt (osobisty, telefoniczny lub e-mailowy) z funkcjonariuszami
policji w miejscu swojej nauki i / lub zamieszkania (np. dzielnicowym, komisariatem policji, komendą powiatową
lub miejską) i uzyskajcie od nich informacje dotyczące rozmiarów i dynamiki przestępczości w ciągu ostatnich
5 lat. Każda grupa zajmie się jednym tematem:
Grupa A: Liczba postępowań wszczętych, liczba przestępstw stwierdzonych ogółem, liczba podejrzanych, procent
wykrywalności.
Grupa B: Liczba zabójstw i gwałtów.
Grupa C: Liczba przestępstw prowadzących do uszczerbku na zdrowiu oraz liczba przypadków udziału w bójce
lub pobiciu.
Grupa D: Liczba kradzieży i kradzieży z włamaniem.
Grupa E: Liczba kradzieży samochodów.
Grupa F: Liczba ujawnionych przez policję nietrzeźwych osób do 18 roku życia.
Grupa G: Liczba ofiar przemocy w rodzinie.
Grupa H: Liczba przestępstw z Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.
Grupa I: Liczba przestępstw związanych ze znęcaniem się nad zwierzętami.
Porównajcie uzyskane wartości z odpowiednimi danymi dotyczącymi całej Polski publikowanymi na stronie
internetowej Komendy Głównej Policji. Sporządźcie wykres porównujący dynamikę wybranych przestępstw
w Polsce i w waszym miejscu nauki i/lub zamieszkania.
1. Wiktymizacja dzieci i młodzieży. Doświadczenia młodych Polaków. Raport z badań, Fundacja „DZIECI NICZYJE”,
http://zlydotyk.pl/tl_files/mat%20dla%20mediow/raport_wiktymizacja.pdf.
2. A. Spyra, Zachowania ryzykowne wśród dzieci młodzieży, Bytom 2008, www.dzieci.bytom.pl/pliki/pliki/
raport_z_ankiet.doc
3. Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych
ustaw, DzU 2010 nr 125, poz. 842, (poszukaj na stronie ISAP http://isap.sejm.gov.pl/).
117
Sz
118
13
Odpowiedzialność nieletnich
za popełnienie przestępstwa. Przepisy
dotyczące dostępności alkoholu,
papierosów oraz narkotyków
Państwo przeciwdziała
paleniu papierosów, piciu
alkoholu i zażywaniu
narkotyków, ograniczając
ich dostępność aktami
prawnymi o mocy ustaw,
oraz przez wdrażanie
kompleksowych działań,
takich jak Narodowy
Program Profilaktyki
i Przeciwdziałania
Problemom Alkoholowym
oraz Krajowy Program
Przeciwdziałania
Narkomanii.
Do uczestnictwa
w tych programach są
zobowiązane wszystkie
organy władzy publicznej.
W Polsce codziennie zaczyna palić około 500 nieletnich chłopców i dziewcząt.
Szacuje się, że dzieci w Polsce wypalają rocznie od 3 do 4 mld sztuk papierosów.
DZIECI I MŁODZIEŻ W KONFLIKCIE Z PRAWEM
Sprawy dotyczące dzieci
i młodzieży toczą się
przed sądem rodzinnym.
Wobec osób do 18 roku życia zamiast Kodeksu karnego stosuje się przepisy Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, której podstawowym celem nie jest wymierzenie sprawiedliwości,
lecz stworzenie młodemu człowiekowi szansy na poprawę oraz zapewnienie jego rodzinie pomocy w wykonywaniu obowiązków wychowawczych. Dlatego większość spraw dotyczących dzieci i młodzieży toczy się
przed sądem rodzinnym (wydział rodzinny i nieletnich sądu rejonowego), a nie przed sądem karnym.
Rodzice, szkoły lub inne instytucje zajmujące się problemami dziecka i jego rodziny mogą zwracać się do sądu rodzinnego w przypadku zachowań
nieletniego określanych jako przejawy demoralizacji, do których zalicza się:
systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego;
wagary, zaniedbywanie nauki, niesystematyczne uczęszczanie do szkoły;
palenie tytoniu, używanie alkoholu lub narkotyków;
przedwczesne podejmowanie życia seksualnego;
Sz
13. ODPOWIEDZIALNOŚĆ NIELETNICH
119
Prognozy przestępczości, opracowywane w latach 90. przez Komendę Główną Policji, przewidywały szybki
rozwój przestępczości młodych ludzi. Atmosferę zagrożenia potęgowały media, przedstawiając przykłady
szczególnie brutalnych przestępstw. Analizy statystyczne potwierdzają wzrost przestępczości nieletnich.
W roku 2011 nieletni dokonali 101 026 czynów karalnych w porównaniu z 76 442 takich czynów w roku 2000,
a procentowy udział w ogólnej liczbie stwierdzonych przestępstw wzrósł z 6 do 8,7%. Istotnie wzrosła jedynie
liczba przestępstw związanych z przemocą: bójek, spowodowania uszczerbku na zdrowiu, rozbojów. Sami
policjanci przyznają, że dane na temat liczby przestępstw mogą tworzyć nieco mylący obraz. W rzeczywistości
w konflikt z prawem wchodzi tylko nieznaczny odsetek młodych ludzi. Wśród dzieci i młodzieży w wieku 13–17
lat wynosi on ok. 1,7% ogółu populacji osób w tym wieku, wśród dzieci w wieku do 13 lat – 0,8%.
Na podstawie statystyk KGP.
Przeprowadź krótką sondę wśród członków rodziny i sąsiadów na temat przestępczości młodych ludzi. Zapytaj, jak często i dlaczego
– ich zdaniem – dzieci i młodzież popełniają przestępstwa. Przygotuj się do przedstawienia wyników sondy w klasie.
włóczęgostwo,
przebywanie w towarzystwie zdemoralizowanych kolegów, udział w grupach przestępczych;
niestosowne zachowania w szkole (np. nieprzestrzeganie zasad regulaminu
szkolnego, agresja wobec kolegów lub nauczycieli) i poza szkołą (np. agresywne zachowania na ulicy, niszczenie przedmiotów użyteczności publicznej);
dłuższe przebywanie poza domem bez kontroli, nieposłuszeństwo wobec rodziców, ucieczki z domu.
Do 13 roku życia dziecko nie ponosi odpowiedzialności karnej, a jeśli popełni czyn uznawany przez prawo za przestępstwo, traktuje się to jako
przejaw demoralizacji. Od 13 do 17 roku życia za popełnienie czynów karalnych młody człowiek odpowiada przed prawem na zasadach określonych w ustawie O postępowaniu w sprawach nieletnich. Natomiast po ukończeniu 17 lat uznaje się go za zdolnego do ponoszenia odpowiedzialności
karnej na takich samych zasadach jak ludzie dorośli, czyli na podstawie
przepisów Kodeksu karnego.
RODZAJE ŚRODKÓW WYCHOWAWCZYCH
Sąd rodzinny może zastosować wobec dziecka trzy rozwiązania:
1. Pozostawienie w rodzinie i pomoc rodzicom w jego wychowaniu.
2. Skierowanie do placówki pobytu dziennego, przejmującej od rodziców
część obowiązków wychowawczych.
3. Całkowite oddzielenie dziecka od rodziny przez skierowanie do ośrodka
całodobowego.
Do środków wychowawczych stosowanych przy pozostawieniu dziecka w rodzinie należą:
udzielenie nieletniemu upomnienia, jeśli dotychczas zachowywał się poprawnie. W takiej sytuacji samo doświadczenie rozprawy sądowej i pisemne upomnienie mogą stać się wystarczającą przestrogą na przyszłość;
zobowiązanie nieletniego do określonego postępowania, np. do przeproszenia pokrzywdzonego, do naprawienia wyrządzonej szkody (np. zwrotu
pieniędzy za zniszczoną rzecz lub pokrycia kosztów jej naprawienia), do
Człowiek […] jest
odpowiedzialny za
wszystko, co robi.
Jean-Paul Sartre
(1905–1980), francuski pisarz
i filozof.
Środki wychowawcze
to: upomnienie.
nakaz określonego
postępowania, nadzór
rodziców/opiekunów,
nadzór organizacji,
nadzór kuratora.
Sz
120
KURATOR
– funkcjonariusz
publiczny realizujący
orzeczenia sądu.
W wypadku orzeczeń
sądu rodzinnego
kurator ma za zadanie
nadzorować wszelkie
działania wyznaczone
nieletniemu przez sąd
i dbać o prawidłowy
przebieg jego
wychowania, może też
nadzorować działania
wychowawcze rodziców
i reagować, gdy nie
wykonują oni swoich
obowiązków.
SOCJOTERAPIA
– forma pomocy
psychologicznej
adresowana do dzieci
i młodzieży przeżywających trudności osobiste
i problemy życiowe
w okresie dorastania.
Polega na uczeniu się
w grupie nowych,
bardziej konstruktywnych
zachowań.
wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub
społeczności lokalnej (np. prac porządkowych w miejscu użyteczności publicznej), do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w zajęciach o charakterze wychowawczym lub terapeutycznym (np. w programie terapeutycznym poradni odwykowej), do powstrzymania się od przebywania
w określonych środowiskach lub miejscach (np. zakaz kontaktu z określoną grupą kolegów), do zaprzestania używania alkoholu lub narkotyków;
ustanowienie nad nieletnim nadzoru odpowiedzialnego rodziców lub
opiekunów, czyli zobowiązanie ich do dopilnowania, aby dziecko zmieniło
zachowanie (np. zaprzestało wagarów, zerwało kontakty z określonymi kolegami), i do zapewnienia mu odpowiednich warunków wychowawczych
czy zdrowotnych (np. do stałej współpracy ze szkołą lub do posyłania dziecka do poradni psychologicznej lub odwykowej). Jeśli rodzice/opiekunowie
nie wykonują nałożonych na nich zobowiązań, sąd może ich ukarać karą
pieniężną, a nawet ograniczyć ich władzę rodzicielską lub całkowicie jej pozbawić (patrz: Dowiedz się więcej);
ustanowienie nad nieletnim nadzoru organizacji młodzieżowej lub innej
organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania (np. wychowawcy czy trenera sportowego), które poręczą za młodego człowieka,
czyli wezmą na siebie odpowiedzialność za jego poprawę;
ustanowienie nad nieletnim nadzoru kuratora, który ma wspomagać
działania wychowawcze rodziców.
Przejęcie od rodziców części obowiązków wychowawczych polega na tym,
że dziecko mieszka w domu rodzinnym, a część dnia spędza w kuratorskim ośrodku pracy z młodzieżą lub w innej placówce tzw. wsparcia dziennego. Placówki te organizują dzieciom czas wolny, pomagają w nauce, prowadzą zajęcia socjoterapeutyczne i wspierają rodziców w radzeniu sobie
z wychowywaniem.
Całkowite oddzielenie dziecka od rodziny następuje wówczas, gdy sąd
uzna, że rodzice nie są w stanie skutecznie sprawować swoich funkcji.
Orzeka się wówczas umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej lub w odpowiedniej placówce (młodzieżowym ośrodku socjoterapii lub młodzieżowym ośrodku wychowawczym).
Standardy obowiązujące obecnie w polityce społecznej i prawnej wobec
rodziny opierają się na fundamentalnej zasadzie pomocniczości, z której
wynika, że instytucje państwowe pomagają rodzinie tylko wówczas, gdy
W razie niewłaściwej opieki rodziców nad dzieckiem sąd może ograniczyć ich władzę rodzicielską lub
całkowicie ich jej pozbawić. Ograniczenie władzy rodzicielskiej polega najczęściej na określeniu, jakie
czynności nie mogą być przez rodziców podejmowane bez zezwolenia sądu. Na przykład dziecko może
zostać skierowane do specjalnej placówki wychowawczej, a u rodziców przebywać tylko na przepustkach,
albo rodzice są pozbawieni możliwości podejmowania decyzji finansowych w sprawach dziecka. Jeśli
dziecko pozostaje w domu, to sąd może poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi
kuratora sądowego.
Sz
rzeczywiście nie jest ona w stanie samodzielnie rozwiązywać swoich problemów.
Ponadto należy przestrzegać następujących zasad:
jeżeli interwencja jest konieczna, należy przede wszystkim udzielać wsparcia
całej rodzinie w jej środowisku naturalnym, a dopiero w ostateczności oddzielać dziecko od rodziny;
głównym celem umieszczenia dziecka poza rodziną powinno być doprowadzenie do sytuacji umożliwiającej jego
powrót;
dzieci pozostające poza rodziną powinny być umieszczane przede wszystkim w rodzinach zastępczych;
dziecko przebywające poza rodziną powinno mieć kontakt z rodzicami.
Młodzieżowe ośrodki socjoterapeutyczne służą uczniom, którzy z powodu
problemów emocjonalnych, rodzinnych lub ze względu na destrukcyjny
wpływ środowiska rówieśniczego nie są w stanie funkcjonować w szkołach
masowych i wymagają wsparcia o charakterze socjoterapeutycznym.
Do MOS-ów dzieci są kierowane nie tylko przez sądy rodzinne, ale również
przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne lub samych rodziców. Przed
południem placówki te organizują naukę szkolną na poziomie szkoły podstawowej i / lub gimnazjum, po południu wychowankowie korzystają z zajęć socjoterapeutycznych i mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań na zajęciach pozalekcyjnych. W placówkach działają internaty lub
hostele (czyli noclegownie),
wnie),
ale niektórzy wychowankowie
nkowie
nadal mieszkają w domach
ach rodzinnych.
Plakat Powiatowego
Centrum Pomocy Rodzinie
w Raciborzu zachęcający
do wzięcia udziału
w szkoleniach i zostania
rodziną zastępczą.
Wyjaśnij, jakimi
umiejętnościami
powinni twoim zdaniem
dysponować rodzice
zastępczy podejmujący
opiekę nad młodym
człowiekiem wchodzącym
w konflikt z prawem?
121
Plakat Młodzieżowego
Ośrodka Socjoterapii
w Warszawie.
Ośrodek zajmuje się
młodzieżą gimnazjalną
niedostosowaną
społecznie,
wymagającą kształcenia
specjalnego. Sprawuje
całodobową opiekę nad
wychowankami, rozwija
ich zainteresowania,
współpracuje z rodzinami
podopiecznych.
RODZINA
ZASTĘPCZA
– rodzina wychowująca
dzieci, które są
pozbawione opieki
rodziców, ale nie
mogą być adoptowane
(rodzice nie zostali
pozbawieni władzy
rodzicielskiej), lub
dzieci niedostosowane
społecznie, którym
rodzice nie zapewniają
odpowiedniego
wychowania. Może
być spokrewniona (np.
dziadkowie, inni krewni),
niespokrewniona
(małżeństwo lub osoba
samotna ustanowione
przez sąd rodzinny) albo
zawodowa (otrzymuje
wynagrodzenie za
opiekę, musi mieć
przygotowanie
pedagogiczne).
Sz
122
Przystanek autobusowy
zniszczony przez
chuliganów i młody
mężczyzna oskarżony
o handel narkotykami
na sali sądowej.
Powiedz, w jaki sposób
twoim zdaniem powinni
być karani bardzo młodzi
sprawcy poważnych
przestępstw. Czy z powodu
wieku należy ich traktować
inaczej niż dorosłych?
RESOCJALIZACJA
– działania stosowane
wobec osób
nieprzystosowanych
do życia w społeczeństwie, popełniających
przestępstwa,
zachowujących się
destrukcyjnie dla
otoczenia. Resocjalizacja zmierza do
przywrócenia takich
osób społeczeństwu,
przystosowania ich
do norm społecznych,
nauczenia lepszego
radzenia sobie w życiu
i w pracy zawodowej.
Natomiast do młodzieżowych ośrodków wychowawczych kieruje się – tylko z orzeczenia sądu – młodzież w wieku 13–18 lat z poważniejszymi zaburzeniami w funkcjonowaniu społecznym (w szczególnych przypadkach
także dzieci powyżej 10 roku życia). Ośrodki te, traktowane jako typowo
resocjalizacyjne, mają charakter izolacyjny – nie można ich dowolnie
opuszczać, a wyjście bez pozwolenia jest traktowane jako ucieczka i powoduje wszczęcie poszukiwań przez policję. W placówce wychowankowie
uczą się na poziomie szkoły podstawowej i / lub gimnazjum i spędzają cały pozostały czas. Są podzieleni na niewielkie grupy internatowe (do 12
osób), każda pod opieką stałych wychowawców, którzy organizują zajęcia wychowawcze, socjoterapeutyczne i rekreacyjne. Kontakt z rodziną jest możliwy tylko na przepustkach, niekiedy jedynie za zgodą sądu rodzinnego.
W wypadku najpoważniejszych przestępstw sąd rodzinny może orzec
środek poprawczy polegający na umieszczeniu nieletniego w zakładzie
poprawczym. Powinna to być ostateczność, stosowana tylko wówczas,
gdy przemawia za tym wysoki stopień demoralizacji młodego człowieka
oraz gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie zapewniają jego resocjalizacji. Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym można warunkowo zawiesić na okres próby (od roku do 3 lat),
jeśli sąd uzna, że zachodzą możliwości poprawy bez zastosowania tego
środka. Zakłady poprawcze to ośrodki izolacyjne o najsurowszym regulaminie, w których kładzie się silny nacisk na posłuszeństwo wobec wychowawców, stosuje rozbudowany system kar i nagród, a każdorazowe wyjście z placówki wymaga uzyskania przepustki. Wychowankowie uczą się
w nich także zawodu i spędzają czas wolny.
Szczególny tryb postępowania można zastosować wobec nieletnich którzy ukończyli 15 lat, oskarżonych o najcięższe przestępstwa (zamach na
życie Prezydenta RP, zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na
zdrowiu lub poważnego zagrożenia życia i zdrowia, porwanie samolotu
lub statku, spowodowanie w komunikacji publicznej katastrofy zagrażającej życiu, zdrowiu albo mieniu w wielkich rozmiarach, gwałt, porwanie
Sz
123
Krytycy istniejącego systemu pracy z młodzieżą niedostosowaną społecznie wskazują jego liczne nieprawidłowości. Sądy działają bardzo powoli, a sędziowie rodzinni nie mają na ogół kompetencji w zakresie
resocjalizacji i dominuje wśród nich wiara w opiekę instytucjonalną. W rezultacie nadmiernie wiele dzieci
trafia do placówek, gdzie ich pobyt przedłuża się bez potrzeby, rzadko natomiast kieruje się nieletnich do
ośrodków wsparcia dziennego, które umożliwiają pozostawienie ich w rodzinie. W placówkach resocjalizacyjnych młodzi ludzie przebywają daleko od swojego miejsca zamieszkania i tracą więź z rodzinami.
Wychowawcy często nie mają profesjonalnego przygotowania, są negatywnie nastawieni do wychowanków
i ich rodzin, nie wierzą w możliwość ich resocjalizacji. W konsekwencji w placówkach tych przeważają
autorytarne i restrykcyjne metody pracy wychowawczej. Wychowawcy nie zawsze orientują się w tym, co się
naprawdę dzieje wśród ich podopiecznych, gdzie zwykle rządzą brutalne zasady „drugiego życia”. Oddziaływanie takich placówek ma z reguły skutek odwrotny do zamierzonego, coraz więcej wychowanków pozoruje
naukę szkolną, stosuje przemoc, używa alkoholu i narkotyków.
Na podstawie: Marek Liciński, Sprawiedliwość dla dzieci bez przyszłości, http://www.frs.pl/konferencje1.html#k1.
zakładnika, poważne przypadki rozboju). Zgodnie z art. 10 § 2 Kodeksu
karnego można ich sądzić przed sądem karnym i traktować jak dorosłych
przestępców. Żeby do tego doszło, muszą być jednak spełnione odpowiednie warunki, zwłaszcza bezskuteczność stosowanych poprzednio
środków wychowawczych. Kara jest wykonywana w zakładzie poprawczym do ukończenia przez skazanego 21 lat, po czym przenosi się go do
zakładu karnego dla osób dorosłych. Jeśli młody człowiek w chwili popełnienia przestępstwa miał ukończone 17 lat, umieszcza się go w zakładzie
karnym dla przestępców młodocianych (do 21 roku życia).
MŁODOCIANY
– osoba, która nie
ukończyła: 21 lat w chwili
popełnienia czynu
zabronionego i 24 lat
w czasie orzekania
w pierwszej instancji.
PRZEPISY OGRANICZAJĄCE DOSTĘPNOŚĆ
WYROBÓW TYTONIOWYCH
Sięganie przez młodzież po papierosy, alkohol i narkotyki uważa się za
jeden z najpoważniejszych problemów związanych z socjalizacją młodego pokolenia. Oprócz szkód zdrowotnych nieletni sięgający po te środki
narażają się na wiele innych niebezpieczeństw: destrukcję relacji rodzinnych, pogorszenie wyników w nauce, utratę możliwości prawidłowego
rozwoju emocjonalnego oraz zdolności do określania i realizacji osobistych celów życiowych.
Palenie papierosów przez osoby do 18 roku życia traktowane jest jako
przejaw demoralizacji i zakazane regulaminami wszystkich placówek
edukacyjnych i wychowawczych. Ludzi pełnoletnich ogranicza w tym
względzie Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, kilkakrotnie potem
zmieniana. W myśl nowelizacji z dnia 8 kwietnia 2010 r. zabrania ona
palenia w placówkach oświatowych i wychowawczych, w zakładach opieki zdrowotnej, w zakładach pracy oraz w wielu innych obiektach użyteczności publicznej, np. w środkach transportu pasażerskiego, na dworcach
i przystankach, w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, w obiektach
sportowych, w miejscach przeznaczonych do zabaw dzieci.
Wyrobów tytoniowych
nie wolno sprzedawać
osobom do lat 18.
Sz
124
Ustawa stanowi też, że wyrobów tytoniowych nie
wolno sprzedawać osobom do lat 18. W przypadku
wątpliwości co do pełnoletności kupującego sprzedawca może zażądać okazania dokumentu poświadczającego jego wiek. Aby ograniczyć dostępność wyrobów tytoniowych, zabrania się też ich sprzedaży
w automatach oraz w opakowaniach zawierających
mniej niż dwadzieścia sztuk oraz luzem bez opakowania. Za niestosowanie się do tych przepisów ustawy sprzedawcy grozi kara grzywny.
PRZEPISY OGRANICZAJĄCE
DOSTĘPNOŚĆ ALKOHOLU
Takie plakaty można
spotkać w wielu sklepach.
Powiedz, jak oceniasz
przestrzeganie tego zakazu
w sklepach.
Przepisy ograniczające sprzedaż i spożywanie alkoholu
P
zzawiera Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
w
Artykuł 14 tej ustawy zabrania sprzedaży, podawania
A
i spożywania napojów alkoholowych na terenie szkół
i oraz innych placówek oświatowych, wychowawczych,
o
opiekuńczych i instytucji publicznych, a także podop
czas zgromadzeń masowych i w środkach komunikacji publicznej. Nie wolno również spożywać alkoholu na ulicach, placach
i w publicznych parkach.
Artykuł 15 zabrania sprzedaży i podawania alkoholu: osobom nietrzeźwym, osobom do lat 18 oraz na kredyt lub pod zastaw. W razie wątpliwości co do pełnoletności kupującego sprzedawca może zażądać pokazania
dokumentu stwierdzającego wiek nabywcy. Osoby, które nie przestrzegają przepisów ustawy, są karane grzywną.
PROBLEM DOSTĘPNOŚCI NARKOTYKÓW I NARKOMANII
Profilaktyką
i rozwiązywaniem
problemów związanych
z uzależnieniem od
alkoholu zajmuje się
Państwowa Agencja
Rozwiązywania
Problemów Alkoholowych
(PARPA), urząd podległy
Ministerstwu Zdrowia.
Wejdź na stronę
internetową PARPA
(www.parpa.pl) i dowiedz
się, na czym polega jej
działalność.
Przepisy mające na celu ograniczanie używania narkotyków zawiera Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Zakazuje
ona bezwzględnie:
wytwarzania narkotyków;
wwożenia ich na terytorium państwa;
sprzedawania (w przypadku obrotu większą ilością narkotyków górna
granica kary wynosi 10 lat pozbawienia wolności);
częstowania i umożliwiania użycia (za co grozi do 3 lat więzienia);
posiadania (w przypadku dużej ilości kara do 8 lat więzienia).
Ustawa przewiduje wysokie kary (do 2 lat więzienia) dla właścicieli / kierowników lokali (gastronomicznych, rozrywkowych), którzy wiedząc
o przestępstwach narkotykowych na terenie ich lokali, nie powiadamiają
o tym niezwłocznie organów ścigania. Nie jest natomiast karalne samo używanie narkotyków – w myśl poglądu, że użytkownicy substancji uzależniających to osoby chore, które należy leczyć, a nie karać.
Sz
Przedmiotem długoletniej burzliwej debaty społecznej pozostaje art. 62
ustawy, penalizujący posiadanie narkotyków, czyli nakładający m.in. wysokie
kary więzienia na osoby, u których zostaną znalezione niewielkie nawet ilości
zakazanych substancji (na tzw. własne potrzeby).
1. Kto, wbrew przepisom ustawy, posiada środki odurzające lub substancje psychotropowe, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
2. Jeżeli przedmiotem czynu, o którym mowa w ust. 1 jest znaczna ilość środków
odurzających lub substancji psychotropowych, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Przeciwnicy art. 62 wskazują m.in., że wbrew intencjom ustawodawcy nie
doprowadził on do zwiększenia skuteczności walki z handlarzami, że jest
niespójny z zasadą „leczyć, a nie karać” (ofiarą przepisu padają uzależnieni)
oraz że w efekcie są często skazywane osoby młode, sięgające po narkotyk
dorywczo, np. z ciekawości, a prawo czyni z nich przestępców, co jest
społecznie szkodliwe. Zwraca się też uwagę na widoczne, a zarazem
niezrozumiałe dla młodych ludzi nierówne traktowanie przez prawo picia
alkoholu (z medycznego punktu widzenia silnie uzależniającego środka
psychoaktywnego, groźnego zarówno dla zdrowia pijącego, jak i jego
otoczenia) i np. palenia marihuany. Zwolennicy przepisu podkreślają
wychowawcze znaczenie przyjmowania przez prawo stanowczej postawy
wobec narkotyków.
Co prawda dalsze artykuły ustawy dopuszczają zawieszenie postępowania
karnego na czas leczenia osoby uzależnionej oraz – w zależności od
wyników leczenia – warunkowego umorzenia postępowania lub odstąpienia
od wykonywania kary. Od stycznia 2012 r. prokurator może odstąpić od
wniesienia oskarżenia, zniesiono też obligatoryjne wymierzanie kary
więzienia osobom już raz skazanym za posiadanie. Jednakże z tych możliwości, jak dotychczas, prokuratorzy korzystają bardzo rzadko.
Przepisami Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii objęte są jedynie te substancje, które zostały dokładnie wymienione w załączonych do niej aneksach – wykazach substancji zakazanych. Nie może być inaczej, gdyż – jak
już wspomniano w rozdziale 8 – ograniczanie działalności ekonomicznej
obywateli należy do tzw. materii ustawowej, czyli musi być formułowane
przez prawo bardzo precyzyjnie i ujęte w przepisach o mocy ustaw. Taka
konstrukcja prawa rodzi jednak spore problemy, gdyż współczesna technologia umożliwia syntetyczne tworzenie coraz to nowych substancji odurzających, których sprzedaży i posiadania można zakazać jedynie przez kolejne zmiany w ustawie. W 2008 r. pojawiły się w naszym kraju działające
legalnie sklepy sprzedające tzw. dopalacze – środki odurzające, których produkcja, sprzedaż i posiadanie nie były przez ustawę zakazane. Spożywanie
tych środków, oferowanych oficjalnie jako produkty kolekcjonerskie, kadzidła, sole do kąpieli, doprowadziło w 2010 r. do rosnącej lawinowo fali zatruć.
Prace nad kolejnymi uzupełnieniami Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii doprowadziły do uszczelnienia kontroli substancji pojawiających się na
rynku i uniemożliwienia ich legalnej sprzedaży.
125
NARKOTYKI
– potoczna nazwa
tzw. substancji
psychoaktywnych, czyli
działających odurzająco
na ośrodkowy
układ nerwowy,
powodujących zmiany
nastroju i zaburzenia
świadomości.
Za najważniejszą
cechę narkotyków
uważa się ich działanie
uzależniające, które
może mieć charakter fizjologiczny
(wystąpienie
dolegliwości fizycznych
po odstawieniu środka),
psychiczny (silna
potrzeba powrotu
do stanu odurzenia)
oraz społeczny (silna
potrzeba zażycia
w określonych
sytuacjach i w kontakcie
z określonymi
osobami, np. w grupie
rówieśniczej).
Sz
126
Logo KBPN.
Wdrażaniem
i koordynowaniem polityki
państwa w zakresie
przeciwdziałania
narkomanii, a zwłaszcza
realizowaniem
Krajowych Programów
Przeciwdziałania
Narkomanii,
wyznaczających cele
i kierunki działań
na kolejne lata, zajmuje
się Krajowe Biuro
ds. Przeciwdziałania
Narkomanii.
Odwiedź stronę KBPN
(www.kbpn.gov.pl)
i dowiedz się, na czym
polega działalność tej
instytucji.
Przedstawianie dopalaczy przez ich producentów i sprzedawców jako
bezpiecznej alternatywy dla narkotyków było oszukańczym zabiegiem
reklamowym. Dopalacze działają podobnie jak nielegalne narkotyki, a nawet
mogą być od nich bardziej szkodliwe. Ponieważ pojawiły się niedawno
i sprzedaje się je pod postacią mieszanek o nieznanym składzie, użytkownicy
nie wiedzą, w jakich dawkach ich używać, a lekarze często nie mają pojęcia,
jak ratować osoby zatrute. Wiadomo już na pewno, że zażywanie niektórych
dopalaczy grozi poważnymi zaburzeniami psychicznymi, krążeniowymi
i neurologicznymi.
Eksperci wskazują jednak, że najsprawniejsza nawet kontrola nie doprowadzi do zmiany postaw młodych ludzi i nie spowoduje, że przestaną chcieć
się odurzać. Mogą to sprawić tylko gruntowne reformy w obszarze wspierania rodziny oraz w pracy wychowawczej szkół i innych placówek zajmujących się młodzieżą.
Osoby doświadczające problemów związanych z uzależnieniem i szkodliwym używaniem środków psychoaktywnych mogą uzyskać pomoc w wielu
ośrodkach leczniczych pozostających w gestii publicznej służby zdrowia
oraz organizacji pozarządowych (MONAR, Towarzystwo Zapobiegania
Narkomanii, Towarzystwo „Powrót z U”, Stowarzyszenie „Karan”, Stowarzyszenie „Familia”, Stowarzyszenie Katolickie „Betania”, Towarzystwo
„Mrowisko” itp.).
Społeczność
terapeutyczna Ośrodka
RehabilitacyjnoReadaptacyjnego dla Dzieci
i Młodzieży w Łodzi na
wyjeździe wakacyjnym.
Nieletnim uzależnionym
od narkotyków sądy
umożliwiają zamianę
pobytu w młodzieżowych
ośrodkach wychowawczych
lub zakładach poprawczych
na terapię w ośrodkach
specjalistycznych. Eksperci
podkreślają wysoką,
w porównaniu z innymi
placówkami, skuteczność
takich ośrodków, gdzie w tzw.
społeczności terapeutycznej
młodzi ludzie mogą liczyć na
zrozumienie, wsparcie
i rozwój osobisty.
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Postępowanie wobec młodych ludzi przejawiających demoralizację lub wchodzących
w konflikt z prawem reguluje Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu
w sprawach nieletnich.
Naruszający prawo nieletni odpowiada przed sądem rodzinnym, który orzeka wobec niego:
środki wychowawcze stosowane w jego środowisku naturalnym, skierowanie do placówki
wspomagającej wychowanie, umieszczenie w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku
socjoterapii, młodzieżowym ośrodku wychowawczym bądź w zakładzie poprawczym.
W wypadku najcięższych przestępstw nieletni (od 15 roku życia) może być sądzony przed
sądem karnym i umieszczony w zakładzie poprawczym do czasu skończenia 21 lat.
Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii przewiduje kary pozbawienia wolności za produkcję,
sprzedaż i posiadanie nawet niewielkich ilości substancji odurzających i psychotropowych.
ZADANIA
1. Przedstaw, jakie zachowania są w świetle Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich uznawane za przejawy
demoralizacji. Jakie działania powinno się twoim zdaniem podejmować w przypadku każdego z nich?
2. Znajdź w internecie materiały dokumentujące debatę społeczną poprzedzającą nowelizację w roku 2010
przepisów Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, a zwłaszcza wzmocnienia uprawnień pracownika
socjalnego do umieszczania dziecka poza rodziną. Przygotuj się na tej podstawie do przedstawienia własnego
stanowiska w tej sprawie.
3. Zapoznaj się z argumentami pojawiającymi się w dyskusji dotyczącej penalizacji (karania) za posiadanie
niewielkich ilości narkotyków, dodaj samodzielnie lub znajdź w internecie inne argumenty i przygotuj się
do udziału w debacie klasowej na ten temat.
Argumenty za penalizacją
Groźba więzienia może skutecznie motywować ludzi uzależnionych do leczenia.
Skoro narkotyki są nielegalne‚ to bezkarność ich posiadania i używania jest demoralizująca.
Penalizacja posiadania ułatwia walkę z handlarzami narkotyków‚ którzy często mają przy sobie niewielkie ilości
substancji i bronią się, że to na własny użytek.
Argumenty przeciw penalizacji
Przepisy są wymierzone nie w handlarzy narkotyków, z którymi prawo powinno walczyć, a w ich ofiary, które
powinniśmy chronić.
Przepisy nie ułatwiają walki z handlarzami: policja zajęła się głównie wyłapywaniem drobnych użytkowników,
co jest łatwiejsze, a wykrywalność handlarzy nie wzrasta.
Lęk przed odpowiedzialnością karną i więzieniem utrudnia uzależnionym zwrócenie się o pomoc.
Osoby uzależnione cierpią w więzieniu o wiele bardziej niż inni skazani i podlegają dalszej demoralizacji.
Więzieniem powinno się karać za czyny wyrządzające szkodę innym‚ a nie za to‚ że ktoś szkodzi samemu sobie.
4. Wymień konsekwencje nieprzestrzegania przepisów dotyczących dostępności wyrobów tytoniowych i alkoholowych oraz narkotyków. Uporządkuj je w tabeli.
Rodzaj
artykułu
Konsekwencje
prawne
Konsekwencje
zdrowotne
Konsekwencje
dla życia w rodzinie
Konsekwencje
w szkole
papierosy
alkohol
narkotyki
1. M. Kalinowski, Europejskie systemy resocjalizacji nieletnich, WSiP, Warszawa 1991.
2. M. Liciński, Sprawiedliwość dla dzieci bez przyszłości, http://www.frs.pl/konferencje1.html#k1.
3. B. Zajęcka, A. Kamiński, Resocjalizacja nieletnich w warunkach młodzieżowego ośrodka wychowawczego – teraźniejszość i przyszłość, w: Resocjalizacja. Zagadnienia prawne, społeczne i metodyczne, pod red. A. Jaworskiej, Impuls,
Kraków 2009, s. 345–356.
127
Sz
128
Bezpieczeństwo
OCHRONA IMPREZ MASOWYCH
Szalikowcy to subkultura obejmująca młodych ludzi, którzy identyfikują się z jakąś drużyną
piłkarską (i rozpoznają po szalikach w barwach klubowych). Szalikowiec wspiera swoją drużynę, ale też (a niekiedy przede wszystkim) walczy z kibicami jej rywali. Konkurencyjne zespoły
piłkarskie to dla szalikowców wróg, którego należy bezwzględnie zwalczać, a mecz piłkarski to
nie tylko okazja do poczucia wspólnoty i potwierdzenia tożsamości, ale też często pretekst do
wyładowania agresji. Szalikowcy kojarzą się z pograniczem marginesu społecznego, ze zdewastowanymi pociągami, sklepami i stadionami, z zadymami rozpoczynającymi się często przed
meczami i trwającymi długo po nich. Rosnąca liczba takich, niekiedy bardzo spektakularnych
i nagłaśnianych jeszcze przez media wypadków, dewastuje klimat sportowej rywalizacji i podważa sens uczestnictwa w wydarzeniach sportowych.
Zadyma stadionowa.
Sz
129
Problem 1. Przeczytaj artykuły 13, 14 i 22 Ustawy z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie
imprez masowych i zastanów się, czy przewidziane w niej uprawnienia służb porządkowych
zapewniają im skuteczność i gwarantują miłośnikom piłki nożnej spokojne oglądanie meczów na stadionach. Jakie inne działania można by podjąć?
Gdzie powinny zostać postawione granice uprawnień, których nawet w nadzwyczajnych przypadkach nie wolno przekraczać funkcjonariuszom służb porządkowych?
KARAĆ CZY WYCHOWYWAĆ?
Problem 2. Kamil ma obecnie 16 lat. Od wczesnego dzieciństwa większość czasu spędzał
z kolegami na ulicy, bo w domu, w którym rodzice byli zajęci swoimi sprawami – zarabianiem
pieniędzy i kłótniami między sobą – nie dostawał tego, czego najbardziej potrzebował, czyli
miłości i uwagi. Na ulicy nauczył się radzić sobie w grupie podobnych sobie rówieśników, stał
się odważny i samodzielny, niemniej brak rodzicielskiej miłości spowodował, że miał bardzo
niskie poczucie wartości i szybko rezygnował, jeśli coś mu się nie udawało. Dlatego w szkole
czuł się obco i szybko przylgnęła do niego etykietka czarnej owcy, ponieważ udawał tylko, że
się uczy, i z roku na rok miał w porównaniu z kolegami z klasy coraz więcej zaległości. Dużo
lepiej czuł się na ulicy, gdzie wcześnie poznał smak papierosów, taniego wina, a potem narkotyków. Kiedy miał 14 lat rodzice się rozwiedli, a Kamil zamieszkał z matką, która sobie zupełnie z nim nie radziła. Ponieważ unikał szkoły, sąd rodzinny orzekł nad nim nadzór kuratora,
ale to w niczym nie poprawiło jego funkcjonowania. Teraz Kamil ma sprawę w sądzie za
uczestnictwo w bójce i kradzieży.
Co powinien postanowić sąd? Które ze środków, jakimi dysponuje sąd rodzinny, mogą w przypadku Kamila okazać się najbardziej skuteczne? Które z tych środków koncentrują się na ukaraniu, a które na zachęceniu Kamila do zmiany sposobu życia?
ZAPOBIEGAĆ, A NIE KARAĆ – PROFILAKTYKA ZAMIAST ŚRODKÓW REPRESJI
Problem 3. Enklawy biedy to obszary, gdzie co najmniej 30% mieszkańców stanowią rodziny
utrzymujące się ze świadczeń pomocy społecznej. Bieda dotyka przede wszystkim dzieci –
ubogich dzieci jest w Polsce dwa razy więcej niż biednych dorosłych. Nie planują one przyszłości, jedyne wzorce życiowe, jakimi dysponują, to rodzice, często bezrobotni, nieradzący sobie
w życiu. W kontakcie z resztą społeczeństwa podlegają swoistej stygmatyzacji (naznaczeniu)
– są nierzadko traktowane raczej jako zagrożenie niż jako osoby potrzebujące pomocy. Dla
szkół są kłopotem, bo mają niedające się odrobić zaległości w nauce i często źle się zachowują.
Dzieci zamożniejszych rodziców boją się ich albo je odrzucają. Po szkole dzieci z enklaw biedy
spędzają czas z podobnymi sobie, niszczą otoczenie lub kradną. Dlatego szkoły starają się ich
pozbyć i wysyłają je – pod pretekstem trudności w nauce, niekiedy wbrew opinii psychologów
– do placówek specjalnych.
Jakie działania profilaktyczne należałoby podjąć wobec dzieci i młodzieży ze źle funkcjonujących rodzin, zagrożonych uzależnieniem, żyjących w enklawach biedy?
Sz
Deklaracja praw
człowieka i obywatela
ć
oś a
dn ow
go sob
o
Źródło
praw
zy
ro
dz
on
e
st
ac
Konwencja o ochronie
praw człowieka
i podstawoych wolności
ty
en
ie
Prawa
Powszechna deklaracja
praw człowieka
Międzynarodowy pakt
praw obywatelskich
i politycznych
m
ku
do
po
Historia
praw
ne
ch
ze
ws
po
e
ln
wa
by
ez
ni
pr
Charakter
praw
Karta NZ
Konwencja
o prawach dziecka
Akty
prawne
Karta praw
podstawowych UE
człowieka
prawa
pierwszej
generacji
Katalog
praw
i wolności
prawa drugiej
generacji
prawa trzeciej
generacji
nauka
pokój
życie
własność
bezpieczne
środowisko
wolność
praca
bezpieczeństwo
wynagrodzenie
rozwój
własność
zabezpieczenie
socjalne
demokracja
prywatność
ochrona zdrowia
informacja
wypoczynek
Sz
IV
Prawa
człowieka
Sz
132
14
Czym są prawa
człowieka
Zapewne z internetu,
telewizji czy prasy
znasz niejeden fakt
łamania praw człowieka.
Prawa człowieka to
element współczesności
znajdujący się
w centrum politycznej,
społecznej oraz
medialnej uwagi świata.
Bez znajomości tego
zagadnienia nie sposób
pojąć mechanizmów
i procesów zachodzących
w mikro- i makroskali.
Przysługują ci wszystkie
prawa człowieka bez
względu na to, kim teraz
jesteś, jak wyglądasz oraz
w jakim zakątku Ziemi
mieszkasz, jesteś bowiem
członkiem wielkiej rodziny
ludzkiej.
PRAWA CZŁOWIEKA
– prawa przysługujące
każdej bez wyjątku
istocie ludzkiej
wyłącznie z powodu
jej człowieczeństwa.
Są one jednakowe dla
wszystkich i wszędzie.
RÓŻNE WYMIARY PRAW CZŁOWIEKA
Korzystanie z praw człowieka nie wymaga świadomości ich istnienia. Już
od chwili urodzenia niemowlęciu przysługują prawa człowieka, choć ono
nic o nich nie wie. Każdy człowiek je ma bez żadnego wysiłku, specjalnych
zasług czy dowodów, że mu się należą. Przeciwnie, to właśnie wszelkie
ograniczanie tych praw musi być precyzyjnie uzasadnione.
Niekiedy mówimy o prawach człowieka jako o spójnym zbiorze powszechnie respektowanych zasad moralnych. W innych sytuacjach mamy na myśli obowiązujące we współczesnych państwach standardy właściwych relacji pomiędzy jednostką a rządzącymi na wszystkich szczeblach władzy.
Mianem praw człowieka określa się też potocznie katalogi norm prawnych
zapisanych zarówno w prawie konstytucyjnym większości krajów świata,
jak i w licznych dokumentach prawa międzynarodowego.
Skuteczna realizacja praw człowieka ma miejsce tam, gdzie funkcjonują
one we wszystkich wymienionych wymiarach: jako ideał moralny, standardy
dział IV | prawa człowieka
Sz
133
14. CZYM SĄ PR AWA CZŁOWIEKA?
„Wszyscy ludzie rodzą się
wolni i równi pod względem
swej godności i swych praw.
Są obdarzeni rozumem oraz
sumieniem i powinni postępować
wobec innych w duchu braterstwa”.
(art. 1 Powszechnej deklaracji
praw człowieka z 1948 r.).
Zastanów się, na jakie cechy
człowieka, odróżniające go od
innych żywych istot, wskazuje tekst.
postępowania władzy politycznej oraz krajowe normy prawne i ratyfikowane konwencje międzynarodowe.
Z moralnego punktu widzenia prawa człowieka stanowią zbiór postulatów
domagających się poszanowania wartości najcenniejszych dla każdej jednostki, takich jak: życie, godność, wolność, swobodny rozwój czy osobista
własność. Są owocem wiedzy o człowieku i prawidłowościach jego rozwoju, pozwalającej na rozstrzyganie, co w postępowaniu władzy publicznej
wobec jednostki jest dobre i wspierające, a co złe i niszczące.
W państwach demokratycznych prawa człowieka są współcześnie fundamentem porządku politycznego, gdyż jako normy polityczne wskazują zadania, które muszą być zrealizowane w interesie obywateli, oraz działania,
których rządzący nie mogą podejmować. Koncepcja praw człowieka zakłada, że najważniejsze jest dobro jednostki, a zatem państwo powinno wspierać ją w zaspokajaniu potrzeb umożliwiających godną egzystencję i rozwój.
PRAWA I WOLNOŚCI
Kiedy mówimy o prawach i wolnościach człowieka, wskazujemy na rozróżnienie pomiędzy nakazem pozytywnego działania a zakazem jakiejkolwiek
ingerencji ze strony władzy. Jeśli na władzy spoczywa obowiązek zrobienia
czegoś dla obywateli, mamy do czynienia z prawem człowieka, natomiast
zakaz ingerowania w daną sferę życia ludzi określa się mianem wolności
człowieka. Na przykład, wolność gromadzenia się oznacza, że władzy nie wolno zabraniać przeprowadzenia pokojowej demonstracji, a prawo do edukacji nakłada na rządzących obowiązek podjęcia określonych działań w celu
zorganizowania publicznego systemu szkolnego.
Koncepcja praw
człowieka zakłada,
że najważniejsze jest
dobro jednostki.
Sz
134
Po zamachu na World Trade Center 11 września 2001 r.
w więzieniu Guantanamo dla osób podejrzanych
o przynależność do grup terrorystycznych stosowano
metody, które społeczność międzynarodowa uważa za
tortury, np. szczucie psami bez kagańców, bicie, dręczenie
hałasem i rażącym światłem. Pojawiło się wówczas wiele
oskarżeń wobec rządów czołowych krajów Zachodu
o łamanie zasad, które te kraje do tej pory same głosiły
światu. W odpowiedzi na te zarzuty argumentowano,
że bezzasadne jest respektowanie praw człowieka wobec
ludzi, którzy mają w pogardzie wszystkie zachodnie
katalogi praw i zasad.
Zastanów się nad swoim stanowiskiem w tym sporze.
Prawa człowieka
dotyczą relacji jednostka
– państwo.
GODNOŚĆ
OSOBOWA
– wewnętrzna
i naturalna wartość
człowieka jako istoty
ludzkiej. Nie nabywa się
jej i nie traci, gdyż jest
wrodzona (przyrodzona)
każdemu człowiekowi
z tego wyłącznie
powodu, że jest
człowiekiem. Konstytucja
RP z 1997 r. określa
ją jako przyrodzoną,
niezbywalną,
nienaruszalną,
stanowiącą źródło
wolności i praw człowieka
i obywatela (art. 30).
Prawa człowieka regulują wyłącznie relacje jednostki z państwem, jego organami i instytucjami. Ich naruszenie następuje wtedy, gdy dochodzi do kolizji działań konkretnego człowieka z działaniami przedstawiciela państwa,
np. ministra, urzędnika celnego, żołnierza, policjanta, strażnika więziennego, nauczyciela. Za pomocą terminologii i filozofii praw człowieka nie
można natomiast opisać relacji międzyludzkich. Rówieśnik w szkole czy
na ulicy może naruszyć twoją godność, np. uderzyć cię lub zniesławić. Nie
mówimy jednak wtedy o zamachu na prawa człowieka, tylko o wykroczeniu lub przestępstwie, a sprawą nie zajmują się trybunały praw człowieka,
lecz sądy powszechne.
Prawa człowieka przyjmują współcześnie postać konkretnych artykułów
w przepisach konstytucyjnych poszczególnych państw i dokumentach międzynarodowych. Podstawowy międzynarodowy zbiór praw człowieka to Powszechna deklaracja praw człowieka, uchwalona w 1948 r., której tekst jest
uznawany za najpełniejszy wyraz samej koncepcji. Więcej informacji na
temat tego dokumentu znajdziesz w rozdziale 17.
GODNOŚĆ OSOBOWA JAKO ŹRÓDŁO PRAW CZŁOWIEKA
Idea praw człowieka zakłada oparcie ich na podstawie niezależnej od jakiejkolwiek władzy politycznej i nadrzędnej wobec wszelkich norm przez tę
władzę stanowionych. Przyjmuje się zatem, że fundamentem i źródłem
praw człowieka jest osobowa godność jednostki.
Zasadę tak pojętej godności można znaleźć w rozmaitych religiach i koncepcjach filozoficznych. W każdej z nich z pojęcia godności wywodzą się
bardzo zbliżone zbiory praw chroniących jednostkę przed okrucieństwem,
przemocą i poniżeniem ze strony państwa, dysponującego obecnie potężnym aparatem przemocy.
Prawa i wolności człowieka można postrzegać jako uszczegółowienie godności osobowej (wypełnienie tego pojęcia konkretną treścią), muszą zatem
być ustanowione i stosowane tak, aby zapewnić jej zachowanie. Inaczej
mówiąc, pogwałcenie czyjejś godności będzie zawsze równoznaczne z naruszeniem określonego prawa lub praw człowieka. Ponieważ znaczenie
godności ludzkiej nabiera nowego sensu w każdej epoce, katalog praw człowieka jest stale aktualizowany i ma charakter dynamiczny.
Sz
135
Osobową godność człowieka, przynależną nam zawsze i wszędzie, należy
odróżniać od godności osobistej, oznaczającej to samo co honor, dobre imię
lub cześć (trzeba zatem na nią zapracować swoimi uczynkami). Nawet ci
ludzie, którzy bezpowrotnie stracili cześć (np. zbrodniarze), zachowują jednak godność osobową (dalej są ludźmi), choć niektóre prawa człowieka
mogą im zostać czasowo lub bezterminowo ograniczone (np. swoboda
przemieszczania się).
OSOBOWA
Ma ją każdy człowiek.
Jest bezwarunkowa
GODNOŚĆ
OSOBISTA
Trzeba na nią zasłużyć.
Osiąga się ją i traci.
CHARAKTER PRAW CZŁOWIEKA
Międzynarodowa społeczność uzgodniła i przyjęła zasady dotyczące praw
człowieka, uznane i respektowane przez wszystkie państwa. Najważniejsze wśród nich są: przyrodzoność, niezbywalność i powszechność.
Prawa człowieka są przyrodzone (naturalne), gdyż wypływają z samej ludzkiej natury,
czyli z faktu bycia człowiekiem, a nie z czyjejkolwiek decyzji.
Prawa człowieka są niezbywalne, co znaczy, że nie można ich nikogo prawomocnie pozbawić,
ale również w żaden sposób nie można się ich zrzec, np. oddanie się w niewolę lub poddanie
torturom nie zawiesza obowiązywania praw człowieka.
Prawa człowieka są powszechne (uniwersalne), albowiem przysługują w tym samym stopniu
wszystkim ludziom, którzy żyją na Ziemi, choć żeby korzystać z pewnych praw, trzeba spełnić
dodatkowe warunki, np. wyłącznie dorośli posiadają prawa wyborcze.
OGRANICZANIE PRAW CZŁOWIEKA
Czy i kiedy można ograniczyć lub zawiesić prawa człowieka – to kwestia
będąca źródłem napięć, dyskusji i konfliktów politycznych. Przyjęto, że
niektóre prawa nie podlegają w żadnym przypadku ograniczeniom, gdyż
są tak podstawowe, iż nie można ich odrzucić bez zanegowania
zan
anegowania samej godności osoby. Za nienaruszalne uchodzą: wolność od niewolnictwa i poddaństwa, zakaz zabijania, torturowania
wania
i poniżania oraz karania kogokolwiek bez podstawy
awy
prawnej. Inne prawa człowieka mogą być wyjątkowo
wo
i czasowo ograniczane, jeśli dochodzi do ich niedająjących się usunąć kolizji z prawami innych ludzi lub
ub
ważnymi interesami państwa, np. bezpieczeństwem
m
publicznym. Traktaty międzynarodowe zawierająą
specjalne klauzule pozwalające w sytuacjach naddzwyczajnych na zawieszenie niektórych zobowiąązań państwa w zakresie praw człowieka. Przyzwoleeniu temu towarzyszą jednak pewne warunki:
można to zrobić jedynie ze względu na precyzyjnie
nie
określone cele, np. dostarczenie niezbędnej pomocy
ocy
W 2010 r. Trybunał
w Strasburgu przyznał
odszkodowanie polskiemu
buddyście, który wbrew
swoim przekonaniom
religijnym był zmuszony
podczas odsiadywania
kary do jedzenia posiłków
zawierających mięso.
Sz
136
ludziom poszkodowanym w wyniku katastrofy naturalnej, takiej jak trzęsienie ziemi albo wielka powódź;
ograniczenie powinno być wydane w trybie ustawy;
forma ograniczenia powinna być zgodna z praktykami demokratycznych
państw (powinna być jawna, wprowadzona w przewidziany sposób oraz nie
może obejmować praw uważanych za nienaruszalne);
dopuszczalne jest jedynie ograniczenie proporcjonalne do stopnia zagrożenia jakiegoś nadrzędnego dobra, np. w wypadku lokalnej epidemii nie powinno się ograniczać prawa obywateli do swobodnego przemieszczania się
po całym kraju, a tylko na terenach dotkniętych zagrożeniem;
władza powinna jak najszybciej przywrócić normalny stan, w którym
wszystkie prawa człowieka są respektowane; z tego powodu stany nadzwyczajne i wyjątkowe mogą zostać ogłoszone wyłącznie na ściśle wyznaczony
okres, po którym – jeśli zagrożenie ustało – natychmiast powinny zostać
odwołane wprowadzone na ten czas zawieszenia bądź uszczuplenia praw,
np. w USA po ataku terrorystycznym na World Trade Center w 2001 r.
wprowadzono takie ograniczenia na pół roku, a następnie Kongres rozpatrywał, czy i na jaki okres należy je przedłużyć.
PRAWA CZŁOWIEKA A OBOWIĄZKI OBYWATELSKIE
Jednostka, która nie
wypełnia obowiązków
obywatelskich, też
korzysta z praw
człowieka.
W myśl koncepcji praw człowieka stopień wypełniania obowiązków konstytucyjnych nie może w żaden sposób wpływać na zdolność do korzystania z praw i wolności przysługujących jednostce. To nie państwo nadaje
prawa człowieka, nie może ono zatem decydować o tym, kto i w jakim
zakresie na nie zasługuje.
Zasadę głoszącą, że obywatel niewypełniający swoich obowiązków nie
powinien korzystać z praw, uważa się za cechę charakterystyczną dyktatur. Posłużono się nią m.in. w komunistycznej Rosji; w konstytucji tego
kraju przyjętej w 1918 r. wprowadzono zapis, że „niepracujący nie będzie
jadł”, w praktyce zastosowany następnie w tysiącach obozów pracy przymusowej. W państwach demokratycznych obywatele, którzy świadomie
odmawiają wypełniania obywatelskich obowiązków (np. chuligani stadionowi naruszający prawo), zasługują na moralne potępienie, lecz do czasu
wydania prawomocnego wyroku sądowego zachowują wszelkie prawa zapisane w konstytucji.
Z praw człowieka należy korzystać aktywnie, gdyż systemy polityczne, których są fundamentem, popadają w duże kłopoty, gdy jednostkom przestaje
zależeć na ich uprawnieniach. Jeśli więc obywatele masowo nie wezmą
udziału w wyborach, nawet najbardziej demokratyczny regulamin wyborczy nie zadziała, a funkcjonowanie ustroju demokratycznego będzie poważnie zagrożone.
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Koncepcja praw człowieka zakłada, że każdej jednostce przysługują bezwarunkowo
pewne uprawnienia, uważane za niezbywalne i powszechne, których źródłem jest
przyrodzona godność osobowa.
Prawa człowieka dotyczą wyłącznie stosunków pomiędzy jednostką a władzą polityczną.
Prawa człowieka pełnią we współczesnym świecie rolę zarówno uniwersalnych wskazówek moralnych, jak i konkretnych standardów określających model demokratycznych
relacji jednostka – władza polityczna.
W uzasadnionych przypadkach i pod ściśle sprecyzowanymi warunkami konwencje
międzynarodowe dopuszczają ograniczanie przez państwa większości praw człowieka,
oprócz praw niezbywalnych, stanowiących fundament godności osobowej.
ZADANIA
1. Josif Brodski, rosyjski noblista, poeta i eseista, zauważył: „Godność ludzka to absolut, a nie pojęcie cząstkowe”.
Wyjaśnij, jak rozumiesz jego słowa.
2. Poszukaj współczesnych lub historycznych przykładów naruszania zasad wymienionych w podrozdziale
Ograniczanie praw człowieka. Użyj ich jako argumentów w krótkim wystąpieniu broniącym tezy, że respektowanie
wymienionych zasad jest niezbędne dla ochrony praw człowieka.
3. Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.
Jeden z polskich więźniów wystąpił do państwa o odszkodowanie, gdyż odsiadywał karę w przeludnionej celi,
w której powierzchnia przypadająca na każdego więźnia była dużo mniejsza, niż zakładają to krajowe normy.
Sądy okręgowy i apelacyjny odrzuciły jego skargę, argumentując, że „dyskomfort w celi jest elementem kary”.
Sąd Najwyższy nakazał jednak ponowne rozpatrzenie sprawy, uznał bowiem, że odbywanie kary więzienia
w tych warunkach faktycznie stanowiło naruszenie godności skazanego, a w szczególności prawa do intymności. Powołał się przy tym m.in. na Konstytucję RP i Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Jak zauważyłeś, naruszenie godności zostało w orzeczeniu Sądu Najwyższego doprecyzowane jako złamanie
prawa do intymności. Wskaż, jakie inne prawa człowieka zostały naruszone w opisanej sytuacji. Poszukaj
odpowiedzi na podstawie rozdziału II Konstytucji RP z 1997 r., zawierającego zbiór obowiązujących praw
i wolności człowieka.
4. Zapoznaj się z fragmentem preambuły Powszechnej deklaracji praw człowieka (1948 r.) i wykonaj polecenie.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka zbiera oraz porządkuje osiągnięcia i postulaty człowieka, który od
wielu setek lat toczy nieskończoną jeszcze walkę o swoją wolność i swoją godność.
Deklaracja, z której zostały zaczerpnięte powyższe słowa, powstała ponad pół wieku temu. Posługując się
przykładami, oceń, co we współczesnym świecie można byłoby zapisać po stronie osiągnięć w dziedzinie praw
człowieka, a co w dalszym ciągu pozostaje postulatem.
5. Wyjaśnij, czym różni się godność osobowa od osobistej.
6. Posługując się pojęciem godności osobowej, wytłumacz, dlaczego respektowanie praw człowieka nie zależy od
wykonywania przez jednostkę jej obowiązków obywatelskich.
Pracując w grupach, przygotujcie broszurę informacyjną lub projekt strony internetowej (np. linku do oficjalnej
strony szkolnej) na temat stale aktualnych zagadnień: ludzkiej godności i praw człowieka.
1. R. Kuźniar, Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, wyd. III, „Scholar”, Warszawa 2008.
2. F.J. Mazurek, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Wydawnictwo KUL, Lublin 2001.
3. W. Osiatyński, Prawa człowieka i ich granice, SIW Znak, Kraków 2011.
137
Sz
138
15
Historia
praw człowieka
Martin Luther King (1929–1968)
był amerykańskim pastorem,
bojownikiem o prawa obywatelskie
czarnoskórej ludności USA.
W więzieniu, gdzie przebywał
w 1963 r. za sprzeciwianie się
segregacji rasowej, napisał list,
w którym tłumaczył pobudki
swojej buntowniczej postawy.
Wyjaśniał, że chce przestrzegać
prawa sprawiedliwego, ale
prawu niesprawiedliwemu musi
się przeciwstawić. Za prawo
sprawiedliwe uważał tylko takie
prawo, które jest „zgodne
z prawem moralnym i boskim”.
Pisał: „Każde prawo wynoszące
ludzką osobowość jest
sprawiedliwe. Każde prawo
degradujące ludzką osobowość
jest niesprawiedliwe”.
Zinterpretuj przytoczony cytat z listu Kinga.
Kiedy, zdaniem Kinga, jednostka ma
prawo, a nawet moralny obowiązek
sprzeciwić się prawu państwowemu?
TALMUD
– jedna z ksiąg
judaizmu, zbiór praw
religijnych i zwyczajów
żydowskich ustalonych
w okresie od III w. p.n.e.
do VI w. n.e.; zawiera
wyrażone przez różnych
autorów przekonania
o wartości ludzkiej
godności, prawie do
wolności i własności.
STAROŻYTNE POCZĄTKI PRAW CZŁOWIEKA
Już w odległych czasach w różnych miejscach świata pojawiały się poglądy
lub praktyki, w których można dopatrywać się idei praw człowieka. Na przykład Kodeks Hammurabiego, spisany w Babilonii prawie 4 tys. lat temu, zawierał przyrzeczenie władcy, że zamierza „sprawiedliwość w kraju zaprowadzić, aby złych i nikczemnych wytracić, aby silny słabego nie krzywdził”.
Konfucjusz, chiński filozof żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e., postulował,
by obowiązkiem rządzących było unikanie stosowania przemocy oraz okazywanie poddanym życzliwości. Jednak współcześnie europejska wizja powszechnych i przyrodzonych praw człowieka stała się na tyle dominująca, że
w wielu miejscach świata uważa się tę ideę za składnik kultury Zachodu,
a tym samym niekiedy podważa jej uniwersalność. Europejska wizja ma
swoje najdawniejsze korzenie w różnych wątkach praktyki politycznej oraz
filozofii, obecnych w starożytnej Grecji i Rzymie, żydowskim Starym Testamencie i Talmudzie oraz chrześcijańskim Nowym Testamencie.
Sz
15. HISTORIA PR AW CZŁOWIEKA
139
Sokrates, grecki filozof żyjący w Atenach na przełomie V i IV w. p.n.e., pierwszy dowodził, że
człowiek może własnym intelektualnym wysiłkiem rozpoznać prawo naturalne. Jednak prawo
państwowe uważał za wartość wyższą niż życie jednostki. Kiedy sąd ateński skazał go na śmierć
za głoszone poglądy, przyjął ten wyrok z godnością i poddał się mu, uznał bowiem, że władza może
żądać od obywatela poświęcenia życia dla dobra ogółu. Mimo to nie zmienił swojego sposobu
myślenia, uznanego przez sędziów za sprzeczny z interesem państwa, gdyż możliwość swobodnego
posługiwania się własnym rozumem i sumieniem miała dla niego większą wartość niż życie.
Wyjaśniał: „Nie: żyć za każdą cenę potrzeba, ale dobrze żyć”.
Zastanów się, czy we współczesnym świecie głoszenie przez kogoś jakichś poglądów może
zakończyć się uznaniem go za jednostkę niebezpieczną dla porządku społecznego i przykładnym
surowym ukaraniem.
Na czym polega różnica w postrzeganiu wartości prawa stanowionego przez państwo pomiędzy
Sokratesem a Martinem Lutherem Kingiem? Czyje stanowisko jest ci bliższe?
Z dzisiejszego punktu widzenia określ, które prawa człowieka naruszył w przypadku Sokratesa sąd,
skazując go w Atenach na śmierć.
W antycznej tradycji greckiej przyjmowano, że prawa naturalne górują
nad stanowionymi. Sokrates i Platon (V/IVw. p.n.e.) uważali za naturalne
te prawa, które obowiązywały od niepamiętnych czasów i w związku
z tym – w ich mniemaniu – były boskiego, a nie ludzkiego pochodzenia.
W starożytnych Atenach obywatele korzystali z praw politycznych, w tym
z czynnego i biernego prawa wyborczego.
Cyceron (II/I w. p.n.e.) i Seneka (I w. p.n.e. / I w. n.e.), rzymscy filozofowie,
rozwijali ideę naturalnych praw człowieka. Wyrażali przekonanie, że to lud
jest suwerenem i przelewa swą władzę na władcę – cesarza. W Rzymie sformułowano prawo do rzetelnego procesu i zakaz stosowania prawa wstecz.
Również cesarz Justynian (V/VI w.) wywodził nakazy obowiązujące ludzi
z prawa natury. Warto wszakże zaznaczyć, że formułowane w starożytności
prawa polityczne czy obywatelskie nawet w teorii nie przysługiwały wszystkim – nie dotyczyły na przykład niewolników, ludzi niebędących obywatelami danego państwa oraz kobiet.
Chrześcijaństwo wniosło do rozwijającej się koncepcji praw człowieka pojęcie przyrodzonej godności. Przysługuje ona każdej istocie ludzkiej jako
stworzonej przez Boga na jego obraz i podobieństwo. Święty Paweł (I w. n.e.)
przekonywał, że w relacji z Absolutem wszyscy ludzie są równi: „Nie ma
już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie
ma już mężczyzny ani kobiety, albowiem wszyscy jesteście kimś jednym
w Chrystusie Jezusie” i dalej: „Bo wy do wolności zostaliście powołani, bracia” (List do Galatów). Także św. Augustyn (IV/V w.) głosił chwałę sprawiedliwości, pokoju i ludzkiej godności, zgodnie z założeniem, że równość
wszystkich ludzi jest częścią wielkiego planu Bożego.
W ŚREDNIOWIECZNEJ I WCZESNONOWOŻYTNEJ EUROPIE
W epoce średniowiecza św. Tomasz z Akwinu (XIII w.) przekonywał, że prawa pozytywne ustanawiane przez władcę są podrzędne wobec prawa wiecznego, które jest odbiciem Bożej mądrości w umyśle ludzkim, i pochodzącego od niego prawa naturalnego. Jeśli zatem władca wyda prawa sprzeczne
z prawami wyższego rzędu, nie obowiązują one w sumieniu poddanych.
PRAWO
NATURALNE,
PRAWO NATURY
– zbiór norm, zwykle
niepisanych, co
do których panuje
przekonanie, że
wywodzą się z samej
natury człowieka oraz
podstawowych zasad
współżycia ludzkiej
wspólnoty.
PRAWO
STANOWIONE
– zbiór norm
opracowanych
i przyjętych przez
ustawodawcze organy
państwowe.
SUWEREN
– osoba, grupa lub
instytucja, której
przysługuje władza
suwerenna, czyli
uprawnienie do wydania
ostatecznej decyzji.
Sz
140
PRZYWILEJ
– prawo nadane przez
władze publiczne
(np. monarchę)
określonej grupie
społecznej (np. stanowi,
grupie zawodowej),
zwykle połączone
ze zrzeczeniem się
pewnych kompetencji
przez nadającego na
rzecz otrzymujących
dany przywilej
(np. możliwość
bicia monety, prawo
pobierania cła czy
sprawowania sądów).
Począwszy od XIII w. zaczęły pojawiać się w Europie pierwsze dokumenty,
które ograniczały władzę monarchów i nadawały pewne prawa i wolności
grupom poddanych. Miały one charakter przywilejów stanowych – dotyczyły tylko tych, którzy należeli do określonej grupy (stanu), np. rycerstwa, duchowieństwa. W Polsce było to rycerstwo, a później – szlachta. Przywileje
stanowe oraz inne akty prawne średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej
(patrz: tabela) nadawały pewne uprawnienia jedynie wybranym grupom
społecznym. Uważa się jednak, że przygotowały grunt pod późniejsze rozwiązania prawne kierowane do coraz szerszego grona adresatów.
NIEKTÓRE HISTORYCZNE AKTY PRAWNE GWARANTUJĄCE PRAWA CZŁOWIEKA W EUROPIE I POLSCE
EUROPA
POLSKA
1215 r. Magna Charta Libertatum (Wielka Karta Swobód),
Anglia
Żaden wolny człowiek nie ma być pojmany ani uwięziony albo
wyrzucony z posiadłości, albo proskrybowany, ani wygnany
lub innym sposobem pognębiony; i ani sami na niego nie
wyruszymy, ani nikogo innego przeciw niemu nie wyślemy,
jak tylko na podstawie legalnego wyroku równych jemu albo
na podstawie prawa ziemskiego [...].
1433 r. Neminem captivabimus…
(przywilej króla Władysława Jagiełły)
Przyrzekamy też i ślubujemy, że żadnego ziemianina
osiadłego za żaden występek czy winę nie uwięzimy
ani też nie polecimy więzić, ani też jakiejkolwiek
przeciw niemu nie zastosujemy kary,
o ile nie zostanie przez sąd słusznie skazany
i wydany do rąk naszych lub naszych starostów
przez sędziów tej ziemi, w której jest osiadły
(z wyjątkiem winnych zbrodni pospolitych, jak
morderstwo, gwałt lub rabunek) [...].
1598 r. Edykt nantejski
[Wyznawcy religii katolickiej] nie będą poszukiwani,
prześladowani i niepokojeni ani też zmuszani do czynienia
czegokolwiek w rzeczach dotyczących religii wbrew ich
sumieniu, ani też z powodu tejże poszukiwani w domach
i miejscach, w których zechcą zamieszkać [...]
1689 r. Bill of Rights (Deklaracja Praw), Anglia
Wprowadzała monarchię parlamentarną, stwarzała podwaliny pod
wolność religijną, zakazywała nakładania podatków bez zgody
parlamentu, zakazywała wysokich kaucji i grzywien oraz stosowania
okrutnych kar.
1573 r. Konfederacja warszawska
Uchwała szlachty ograniczająca władzę królów,
zapewniająca każdemu szlachcicowi swobodę w wyborze
wyznania; uważana za początek gwarantowanej prawnie
tolerancji religijnej.
W 2003 r. tekst Konfederacji został wpisany na listę
Pamięć Świata UNESCO – spis dokumentów
o uniwersalnym znaczeniu historycznym lub cywilizacyjnym.
Sz
141
CZY WIESZ, ŻE...
Niektórzy historycy zwracają uwagę, jak wiele wspólnego z dzisiejszym sposobem pojmowania idei
państwa oraz koncepcją praw człowieka miały pewne elementy ustroju zwanego demokracją szlachecką,
praktykowanego w Królestwie Polskim, a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów począwszy od XV w.
Podkreślił to także badający dzieje Polski historyk Norman Davies w książce Boże igrzysko, gdzie napisał,
że takie zasady szlacheckiej demokracji, jak prawo do wypowiedzenia władzy posłuszeństwa, umowa
społeczna, swoboda jednostki, rządy oparte na powszechnej zgodzie, niezależność obywatela, „występują
powszechnie w ideologii współczesnych liberalnych demokracji”.
Ustrój zwany demokracją szlachecką miał także wadliwe rozwiązania, które przyczyniły się do politycznego upadku Polski
w XVII–XVIII w. Postaraj się je wskazać.
SZKOŁA PRAWA NATURY I IDEE EPOKI OŚWIECENIA
W drugiej połowie XVII stulecia i w XVIII wieku ważne dla idei praw człowieka ustalenia poczynili myśliciele tzw. szkoły prawa natury i ich kontynuatorzy z epoki oświecenia. Byli to m.in. Grocjusz, John Locke, Monteskiusz, Jean-Jacques Rousseau oraz Immanuel Kant. Ich podejście
cechowało się indywidualizmem – stali na stanowisku, że jednostka jest
podstawową wartością. Przyjęli koncepcję prawa natury jako pewnego pozytywnego stanu poprzedzającego powstanie państwa i społeczeństwa.
Z tego prawa wywodzili prawa człowieka, głosząc tezę, że wszelka prawowita władza powinna pochodzić z umowy społecznej.
Grocjusz (XVI/XVII w.) jest uznawany za twórcę szkoły prawa natury.
Wywodził je z ludzkiego rozumu i popędu społecznego, a rozumiał jako
nakaz moralnego działania opartego na sprawiedliwości, dobru oraz prawości. Takie prawo daje człowiekowi możliwość cieszenia się własnym
życiem i nieszkodzenia innym.
Locke (XVII/XVIII w.) twierdził, że żaden rząd nie może naruszać naturalnych praw człowieka, z których za fundamentalne uznał prawo do
życia, wolności i własności. Podstawowym zadaniem władzy politycznej
jest ochrona tych wartości, a prawa ustanowione służą ochronie ludzkiego prawa naturalnego.
Monteskiusz (XVII/XVIII w.) zaproponował podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, aby zmniejszyć możliwość naruszania
wolności jednostki przez rządzących.
Kant (XVIII/XIX w.) stworzył filozoficzne podstawy nowoczesnego państwa, w którym rządzi sprawiedliwe prawo, chroniące ludzką wolność i równość, wynikające z pierwotnego i nadrzędnego prawa naturalnego.
Jean-Jacques Rousseau (1712–1778) – szwajcarski pisarz, filozof i pedagog piszący po francusku;
w swoich dziełach kładł nacisk na suwerenność wolnych i równych jednostek. Pisał: „Skoro człowiek
rodzi się wolny i panem samego siebie, nikt nie może, pod żadnym pozorem, poddać go sobie bez
jego zgody”. Znany był jako czołowy krzewiciel tezy, że sprawiedliwa władza czerpie swoją moc
z dobrowolnej umowy jednostek. Uważał, że jednostki, które zawierają umowę z władcą, nie tracą
swoich praw naturalnych, gdyż umowa jest ważna tak długo, jak długo suweren gwarantuje im
przestrzeganie tych praw.
Zastanów się, czy dziś w państwach demokratycznych rządzeni zawierają umowę z rządzącymi.
UMOWA SPOŁECZNA
– pogląd głoszący, że
państwa i społeczeństwa
powstają przez
porozumienie się
(umowę) jednostek,
które zrzekają się swych
naturalnych praw na
rzecz „dobra wspólnego”.
Sz
142
PIERWSZE DOKUMENTY PRAW CZŁOWIEKA
Nic nie jest niezmienne
prócz przyrodzonych
i niezbywalnych praw
człowieka.
Thomas Jefferson
(1743–1826), amerykański
prawnik i polityk.
LIBERALIZM
(od łac. liber – wolny)
– pogląd uznający
wolność jednostki
za wartość nadrzędną,
gwarantującą zachowanie
ludzkiej godności
i autonomii człowieka;
kładzie nacisk na prawa
obywatelskie i polityczne
oraz ich przestrzeganie
przez władzę publiczną.
KONWENCJA
– rodzaj wiążącej umowy
międzynarodowej
dotyczącej szczegółowych
kwestii politycznych,
gospodarczych
i innych. W obszarze praw
człowieka konwencje będą
obejmowały: określone
kategorie praw (np.
Konwencja o ochronie praw
człowieka
i podstawowych wolności),
prawa pewnych grup
(np. Konwencja
o prawach dziecka) czy
rozstrzygnięcia odnośnie
do specyficznych
zagadnień
(np. Międzynarodowa
konwencja o zwalczaniu
handlu kobietami
i dziećmi).
W drugiej połowie XVIII w. pojawiły się dokumenty zawierające standardy
oparte na oświeceniowej koncepcji praw człowieka. W okresie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–1783) w Wirginii, jednej z amerykańskich kolonii zbuntowanych przeciw brytyjskiej władzy, ogłoszono
Kartę praw Wirginii. W dokumencie tym po raz pierwszy użyto terminu
prawa człowieka. Rozumiano je jako prawa ważniejsze niż prawo stanowione, zgodnie z poglądami Johna Locke’a.
Na tych samych filozoficznych podstawach co Karta praw Wirginii została
oparta Deklaracja niepodległości (1776 r.) oraz Konstytucja Stanów Zjednoczonych (1787 r.), którą uzupełniono po 4 latach zbiorem poprawek zawierających podstawowe prawa i wolności obywatelskie oraz polityczne.
W 1789 r. w rewolucyjnej Francji opublikowano Deklarację praw człowieka
i obywatela, zawierającą obszerny katalog praw człowieka i wskazanie, że
obowiązek ich ochrony spoczywa na państwie.
Z końcem XVIII w. powstała liberalna koncepcja praw człowieka, według
której:
wszystkim jednostkom przysługują prawa do wolności, równości i własności;
wolność jednostki jest ograniczona wolnością innego człowieka i kluczowymi interesami społeczności, od których zależy jej przetrwanie;
głównym zadaniem państwa jest ochrona praw jednostki.
Do myśli oświeceniowej nawiązywała również polska Konstytucja 3 maja
1791 r. Wprowadzała trójpodział i równowagę organów władzy, swobodę
wyznania, nietykalność osobistą i majątkową dla szlachty i mieszczan,
obiecywała objęcie chłopów (pospólstwa) opieką „prawa i administracji
rządowej”.
ROZWÓJ IDEI PRAW CZŁOWIEKA W XIX I XX W.
W XIX w. idea praw człowieka rozwijała się głównie w Europie i USA. Do
zasadniczego nurtu debaty związanej z prawami człowieka należała początkowo kwestia niewolnictwa. W 1807 r. zakazano handlu niewolnikami
w imperium brytyjskim, w 1815 r. kongres wiedeński ogłosił pierwszą w dziejach ludzkości międzynarodową deklarację o zaniechaniu takiego handlu,
a w okresie wojny secesyjnej w USA zniesiono tam niewolnictwo i wprowadzono odpowiednie poprawki do konstytucji (1865 r.).
W 1864 r. pod auspicjami Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża została podpisana Konwencja genewska – pierwszy międzynarodowy traktat prawny, który regulował działanie państw podczas wojny, co wyznaczyło
początek nowoczesnego wojennego prawa humanitarnego. Jej postanowienia polepszały los rannych żołnierzy walczących w armiach polowych.
W następnych latach rozciągnięto je na ofiary wojny na morzu i ludność
cywilną podczas działań zbrojnych.
Sz
Do czasu drugiej wojny światowej osobiste i polityczne prawa człowieka
znalazły się w konstytucjach i innych ustawach wielu państw, w tym odrodzonej Polski (konstytucja marcowa z 1921 r.). W większości tych dokumentów zapisano również zadania i cele państwa w zakresie oświaty, ubezpieczeń społecznych czy opieki nad niepełnoletnimi oraz bezrobotnymi.
Nie obowiązywały jeszcze wówczas żadne międzynarodowe akty obligujące państwa do przestrzegania praw człowieka, choć w 1919 r. utworzono
Międzynarodową Organizację Pracy, która zajęła się promowaniem oraz
ochroną socjalnych i ekonomicznych praw człowieka na arenie międzynarodowej. Jednak Niemcy nazistowskie, a także komunistyczny ZSRR odrzucały koncepcję praw naturalnych i ideę godności człowieka oraz minimalizowały wartość ludzkiej wolności. Z tego powodu idea praw człowieka
uzyskała globalny wymiar dopiero po drugiej wojnie światowej, gdy klęskę
ponieśli jej totalitarni przeciwnicy.
Fundament systemu międzynarodowej ochrony praw człowieka stanowią
dwa dokumenty przyjęte przez utworzoną w 1945 r. Organizację Narodów
Zjednoczonych: Karta Narodów Zjednoczonych z 1945 r. oraz Powszechna
deklaracja praw człowieka uchwalona w roku 1948. Zapoczątkowały one
proces powstawania licznych aktów prawnych o charakterze uniwersalnym (system NZ) i regionalnym (o dokumentach tych dowiesz się więcej
z rozdziału 17).
PRAWA KOBIET
Rozwojowi koncepcji praw człowieka towarzyszyła debata, komu powinny
przysługiwać pełne prawa obywatelskie i polityczne. W XVIII w. w pierwszych dokumentach zawierających katalogi praw i wolności wykluczono
wielkie grupy ludzkie, np. niewolników, niepełnoletnich oraz kobiety.
W wielu krajach obowiązywał wyborczy cenzus majątkowy, ograniczający
prawa polityczne mniej zamożnych grup społecznych.
Wszędzie na świecie najliczniejszą grupą nieposiadającą początkowo praw
obywatelskich
i politycznych były kobiety.
ob
Walka
o prawa kobiet do udziału w wyW
borach
i do pełnienia przez nie funkcji
bo
publicznych
zaczęła się we Francji
pu
i Wielkiej Brytanii w XVIII w. i trwała
przez
dwa następne stulecia. Również
p
dziś
d trudno uznać tę kwestię za zakończoną.
Wciąż istnieją kraje i społeczeńc
Rysunek satyryczny z 1910 r. przedstawia sytuację
rodzinną w dniu wyborów. Kobiety amerykańskie
uzyskały prawo do głosowania dopiero w 1920 r.
Analizując wymowę satyrycznej ilustracji, określ,
czego obawiali się przeciwnicy przyznania kobietom
praw wyborczych. Czy – patrząc z dzisiejszej
perspektywy – uważasz ich lęki za uzasadnione?
143
Wybitnym i wpływowym
bojownikiem o prawa człowieka był w XX w. Mahatma
Gandhi (1869–1948).
Początkowo walczył
o prawa obywatelskie
Hindusów przebywających
w RPA, następnie
stanął na czele ruchu
niepodległościowego
w Indiach. Głosił walkę
o prawa człowieka bez
użycia przemocy, opierającą
się na obywatelskim
nieposłuszeństwie
i biernym oporze. Mawiał:
„Nie ma drogi do pokoju –
to pokój jest drogą”. Zginął
w zamachu z rąk swoich
przeciwników politycznych.
Zastanów się i powiedz,
czy potrafisz wskazać
przykłady takiego
obywatelskiego sprzeciwu
w najnowszej historii
Polski.
NIEPOSŁUSZEŃSTWO
OBYWATELSKIE
– odmowa
podporządkowania się
niesprawiedliwemu prawu
państwowemu.
Sz
144
Londyńskie sufrażystki
uczestniczące
w manifestacji w 1912 r.
Demonstrantki niosą
hasła z żądaniem
przyznania kobietom praw
wyborczych.
W Polsce kobiety
uzyskały prawa
polityczne i obywatelskie
w listopadzie 1918 r.
stwa odmawiające kobietom
prawa do udziału w kluczowych obszarach życia publicznego, np. Arabia Saudyjska.
W 1848 r. w USA Elizabeth Cady Stanton i Lucretia Mott napisały Deklarację kobiecych uczuć.
W tym tekście, nawiązującym do
amerykańskiej Deklaracji niepodległości, domagały się równouprawnienia kobiet w zakresie
prawa i zatrudnienia. Po raz
pierwszy mocno opowiedziały się
również za prawami wyborczymi dla kobiet.
W 1869 r. po raz pierwszy pozwolono kobietom wziąć udział
w głosowaniu na Terytorium Wyoming (od 1890 r. stan w USA).
Najwcześniej prawa wyborcze kobiety uzyskały w Nowej Zelandii: czynne
w 1893, a bierne w 1919 r.
Na przełomie XIX i XX w. walkę o prawa kobiet toczyły w Wielkiej Brytanii i USA aktywistki zwane sufrażystkami (od łac. słowa suffragium – głos
wyborczy). Stosując akty obywatelskiego nieposłuszeństwa, akcje propagandowe, strajki, a niekiedy przemoc, domagały się pełnego lub częściowego prawa wyborczego dla kobiet. Bardziej radykalne odłamy tego ruchu
postulowały całkowite zrównanie praw kobiet i mężczyzn we wszystkich
sferach życia politycznego, społecznego i ekonomicznego.
Przełom w poglądach na rolę i prawa kobiet przyniosły kolejne wojny
światowe. W najbardziej rozwiniętych państwach świata kobiety musiały
zastąpić w pracy ojców i synów walczących na frontach, także na stanowiskach zastrzeżonych dotąd dla mężczyzn. Stopniowo w większości krajów świata przyznano im pełne obywatelstwo. W odradzającej się po zaborach Polsce już w listopadzie 1918 r. kobiety uzyskały prawa polityczne
i obywatelskie dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego.
Utworzenie ONZ i podjęcie przez tę organizację tematyki równouprawnienia kobiet i mężczyzn nadało jej uniwersalny charakter. Zgromadzenie Ogólne ONZ przejęło kilka konwencji dotyczących kwestii praw kobiet, począwszy od Konwencji o prawach politycznych kobiet (1953 r.), która
zobowiązuje rządy państw do przyznania wszystkim kobietom powszechnego prawa wyborczego, do uchwalonej w 1979 r. Konwencji o likwidacji
wszelkich form dyskryminacji kobiet. Międzynarodowe akty prawne stały
się skutecznym narzędziem promującym równość płci w skali całego
świata, choć postępy w tej dziedzinie wciąż są niewystarczające,
a w niektórych krajach kobiety są nadal dyskryminowane.
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Pierwsze idee praw człowieka pojawiły się w okresie antyku. Znaczącą rolę w rozwoju tej
koncepcji odegrała myśl chrześcijańska i liberalna.
W drugiej połowie XVIII w. w Europie i Ameryce Północnej pojawiły się pierwsze akty
prawne zawierające katalogi praw człowieka.
Kobiety otrzymały prawa obywatelskie i polityczne w toku burzliwego procesu, trwającego
od końca XVIII w. do dnia dzisiejszego.
ZADANIA
1. Wyjaśnij, dlaczego ideę praw człowieka uważa się za koncepcję powstałą przede wszystkim w zachodnioeuropejskim kręgu cywilizacyjnym. Wskaż odpowiednie przykłady.
2. Wymień i krótko omów te polskie tradycje polityczne z XV–XVIII w., które można uznać za zwiastuny przyjętego
dzisiaj w państwach demokratycznych sposobu pojmowania roli państwa oraz koncepcji praw człowieka.
3. Zapoznaj się z fragmentem Deklaracji praw Wirginii uchwalonej 12 czerwca 1776 r. i odpowiedz na pytania
zmieszczone pod tekstem źródłowym.
Artykuł 1. Wszyscy ludzie są z natury jednakowo wolni i niezależni oraz posiadają pewne przyrodzone prawa. Z chwilą powstania społeczeństwa niemożliwe jest odebranie tych praw przyszłym pokoleniom na
podstawie jakiejkolwiek konwencji. Prawa te obejmują prawo do życia i wolności osobistej, do środków
zdobywania i posiadania własności oraz do dążenia i osiągania szczęścia i bezpieczeństwa.
Jak rozumiesz sformułowanie prawa przyrodzone?
Jakie prawa są wymienione w zacytowanym fragmencie dokumentu?
Czy i które zapisy Deklaracji pozostają aktualne do dziś? Uzasadnij swoją opinię.
Pracując w grupach, zbierzcie i opracujcie w formie prezentacji lub portfolio informacje o znanych Polakach, którzy
w różnych okresach historycznych byli orędownikami praw człowieka, aktywnie o nie walczyli i / lub rozwijali
związane z nimi idee.
1. Historia i filozofia praw człowieka, red. A. Florczak i B. Bolechow, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
2. Monteskiusz, O duchu praw, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2003.
3. K. Motyka, Prawa człowieka. Wprowadzenie. Wybór źródeł, Verba, Lublin 2004.
145
Sz
146
16
Katalog praw
i wolności człowieka
John Locke, jeden z ojców
współczesnej demokracji,
wymieniał trzy prawa człowieka:
wolność wypowiedzi, wolność
zrzeszania się i wolność
prowadzenia działalności
gospodarczej (Dwa traktaty
o rządzie, 1690 r.). Francuska
Deklaracja praw człowieka
i obywatela (1789 r.), pierwszy
europejski dokument
zawierający zbiór praw
człowieka, składała się
z 17 artykułów. W Karcie
Praw Podstawowych Unii
Europejskiej (2000 r.) zostało
zapisanych już około 50 norm.
Po miesiącach nauki masz wakacje. Prawo człowieka do wypoczynku należy do praw drugiej generacji.
GENERACJA
– zbiór ludzi urodzonych
mniej więcej w tym
samym czasie, mających
podobne doświadczenia
kulturowe.
W odniesieniu do innych
sfer życia mówiąc
o generacji, mamy
na uwadze, że jakieś
przedmioty czy zjawiska
wywodzą się
z podobnego okresu
i posiadają zbliżone
cechy, np. technologiczne
(generacja telefonii
komórkowej).
Wypisz na kartce wszystkie
znane ci prawa człowieka. Spróbuj
uporządkować tę listę. Ustal
samodzielnie kryteria i podziel
według nich spisane prawa.
GENERACJE PRAW CZŁOWIEKA
W drugiej połowie XX w. francuski prawnik Karel Vasak podzielił prawa
człowieka na trzy kategorie, które nazwał generacjami. Termin generacja
ma uświadamiać, że prawa człowieka wyodrębniano stopniowo, w miarę
rozwoju tej idei wraz z postępem cywilizacyjnym, w procesie przypominającym następowanie po sobie kolejnych „epok” czy „fal”. Nowe nie wypiera
tutaj czy unieważnia starego, lecz do niego dołącza. Do każdej z generacji
można zatem przypisać konkretną regulację z obszaru praw człowieka,
niezależnie od tego, kiedy ją sformułowano.
PRAWA PIERWSZEJ GENERACJI
Pierwsza generacja praw człowieka zawiera prawa zwane fundamentalnymi
i klasycznymi albo negatywnymi.
Są one fundamentalne (podstawowe) oraz klasyczne, ponieważ zostały sformułowane najwcześniej i dotyczą istoty relacji pomiędzy jednostką a władzą
– wskazują, jak zagwarantować wolność człowiekowi stojącemu w obliczu
potężnego państwa. Wywodzą się z przemyśleń i postulatów politycznych
europejskich filozofów XVII w. i oświecenia, wpisanych do fundamentalSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
Sz
16. KATALOG PR AW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA
nych aktów prawa państwowego Stanów Zjednoczonych i rewolucyjnej
Francji. W XVIII w. sformułowano prawa obywatelskie niezbędne do
ochrony wolności jednostki, a w XIX w. dołączono do nich prawa polityczne gwarantujące uczestnictwo w sprawowaniu władzy politycznej. Współcześnie ich katalog można znaleźć w większości konstytucji. Zawiera go
także Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z 1966 r. oraz
Europejska Konwencja Praw Człowieka (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) z 1950 r.
Prawa człowieka pierwszej generacji określane są też jako negatywne, ponieważ stanowią, że władza nie może podjąć działań skierowanych przeciwko
wolności obywatelskiej, ma niczego nie czynić (łac. non facere). Ich podstawowa rola polega na ograniczaniu działań państwa wszędzie tam, gdzie wchodzą
one w kolizję z naturalnymi prawami człowieka.
Współcześnie zaletą praw pierwszej generacji jest możliwość ich egzekucji, w państwach demokratycznych bowiem zostały stopniowo ustanowione odpowiednie wewnętrzne procedury. Są one zatem zdecydowanie lepiej
chronione niż prawa kolejnych generacji.
Do praw pierwszej generacji należą:
prawo do życia;
prawo do wolności osobistej zakazujące aresztowania lub zatrzymania
kogokolwiek bez odpowiedniej podstawy prawnej;
prawo do bezpieczeństwa osobistego wzmacniające zakaz arbitralnej ingerencji władz w sferę wolności osobistej;
wolność myśli, sumienia i wyznania rozumiana jako swoboda posiadania, przyjmowania, zmiany i manifestowania religii bądź przekonań przez
nauczanie, uczestniczenie w obrzędach i uprawianie danego kultu;
wolność słowa gwarantująca swobodę publicznego wyrażania własnego
zdania i poglądów oraz jego poszanowanie przez innych, a także swobodę
otrzymywania i przekazywania informacji czy idei;
prawo własności pozwalające właścicielowi korzystać z należących do niego
rzeczy i swobodnie nimi rozporządzać w ramach obowiązującego prawa;
zakaz stosowania tortur;
prawo do rzetelnego procesu sądowego, czyli publicznego i jawnego rozpatrzenia danej sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd, obejmujące domniemanie niewinności do chwili wydania prawomocnego wyroku;
prawo do obywatelstwa obejmujące przywileje i obowiązki
wynikające z przynależności do danego państwa (miasta);
prawo do prywatności zakazujące bezprawnej ingerencji w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, dom czy korespondencję
oraz bezprawnych zamachów na czyjąkolwiek cześć i dobre imię;
prawo do swobodnego poruszania się obejmujące przemieszczanie się i wybór miejsca zamieszkania w granicach danego
państwa oraz opuszczanie tego państwa i powrót do niego;
czynne i bierne prawo wyborcze;
147
Władza ma niczego
nie czynić przeciwko
wolności obywatelskiej.
Sz
148
Wolność słowa jest jednym z kluczowych praw obywatelskich i podstawą funkcjonowania wolnych mediów
w krajach demokratycznych. Jej brak lub nadmierne bezprawne ograniczanie w jakimś kraju to sygnał, że
mamy do czynienia z systemem autorytarnym bądź totalitarnym. Cenzura nakładana na media w takich
państwach przyjmuje różne formy. Władze mogą sprawdzać treści przygotowane do publikacji w mediach
i decydować o ich losach (cenzura prewencyjna) lub pod różnymi pretekstami zamykać niezależne dzienniki
czy rozgłośnie bądź przyznawać państwowe subwencje tylko tym, które wykazują wobec nich lojalność; czyni
to np. rząd irański czy rosyjski. W wielu krajach zakładane są specjalne filtry w internecie, blokujące treści
niewygodne politycznie lub niezgodne z obowiązującymi doktrynami, m.in. w Chinach czy Afganistanie.
W tym ostatnim kraju odcięto obywatelom internetowy dostęp do hinduskich filmów, gdyż pokazują niezgodne z islamską obyczajowością sceny tańca kobiet i mężczyzn. W takich krajach, jak Rosja, Liban, Ukraina,
Turcja czy Białoruś, dochodziło do zamachów na niezależnych dziennikarzy, aby fizycznie wyeliminować
najodważniejszych z nich i zamknąć usta pozostałym.
Również w krajach demokratycznych istnieją ograniczenia zakresu wolności słowa, na ogół są one jednak
precyzyjnie określane przez prawo i dotyczą sytuacji ekstremalnych. Polski Kodeks karny zabrania: publicznego
znieważania prezydenta oraz innych konstytucyjnych organów RP, pomawiania, zniesławiania, publicznego
zaprzeczania zbrodniom nazistowskim, komunistycznym oraz innym zbrodniom przeciw pokojowi, ludzkości
i zbrodniom wojennym, a także obrażania uczuć religijnych. Nie wolno też propagować faszystowskiego lub
innego totalitarnego ustroju państwa lub nawoływać do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość.
Polska należy do grupy krajów, w których wolność słowa w mediach jest gwarantowana i przestrzegana;
w 2011 r. w rankingu wolności prasy, publikowanym przez organizację Reporterzy bez Granic, nasz kraj
znalazł się pod tym względem na 24 pozycji wśród 179 monitorowanych państw. W październiku 2010 r.,
po tragicznym zamachu w Łodzi na lokalnych działaczy PiS, rozgorzała w polskich mediach dyskusja wokół
kwestii, na ile dziennikarze winni są eskalacji napięcia politycznego w kraju, np. przytaczając skrajne,
brutalnie wyrażone opinie i podgrzewając atmosferę publicznych sporów. Jedno ze stanowisk w tej debacie
wyraża obawy przed jakąkolwiek ingerencją w wolność słowa w Polsce, gdyż jest ona swoistym wentylem
bezpieczeństwa chroniącym przed zaostrzaniem się konfrontacji. „Po to się kłócimy w mediach, żeby do
siebie nie strzelać” – stwierdził redaktor naczelny miesięcznika „Press” Andrzej Skworz. Przeciwne stanowisko zajmują ci, którzy domagają się od mediów rodzaju autocenzury, wyciszania kontrowersji i ważenia słów,
powołując się m.in. na opinię wybitnego pisarza, publicysty i filozofa Ryszarda Kapuścińskiego: „Najpierw
padają słowa, później ciężkie słowa, a później zaczyna się wojna”.
Zastanów się, czy wolność słowa w Polsce prowadzi do nadużyć i niekorzystnie wpływa na atmosferę życia publicznego.
Birmańscy zwolennicy Aung
San Suu Kyi z jej portretami.
Aung San Suu Kyi (czyt. ong san
su czi) z Birmy jest jedną
z najsłynniejszych
współczesnych bojowniczek
o prawa człowieka. Jej partia
zdobyła w wyborach
w 1990 r. 82% miejsc
w parlamencie birmańskim,
lecz rządzący po dyktatorsku
wojskowi nie uznali wyników
głosowania i kontynuują
bezprawne rządy. W listopadzie
2010 r. podczas swojego
pierwszego przemówienia po
zwolnieniu z wieloletniego
aresztu domowego Aung San
Suu Kyi oznajmiła z naciskiem:
„Demokracja to wolność słowa”.
Sz
149
prawo
do informacji o działalności władzy;
wolność wypowiedzi w sprawach publicznych zakładająca nieograniczony udział w swobodnej debacie o sprawach publicznych oraz prawo składania petycji i skarg do władz;
wolność zgromadzeń i stowarzyszeń obejmująca swobodne stowarzyszanie się z innymi, łącznie z prawem tworzenia i wstępowania do związków
zawodowych w celu ochrony swoich interesów.
PRAWA DRUGIEJ GENERACJI
Można je wywieść z równości – drugiej, obok wolności, kluczowej wartości
demokratycznej. Rozwój tych praw przypada na XX w. – stulecie licznych
kryzysów społecznych i politycznych. Prawa drugiej generacji są próbą
odpowiedzi na pytanie: Co powinno się każdemu zagwarantować w sferze
ekonomii, opieki socjalnej i kultury, by mógł wieść godne życie, ciesząc
się materialnym bezpieczeństwem i niezależnością?
Prawa tej generacji określa się mianem społecznych, gdyż służą tworzeniu
dostatecznych warunków do egzystencji człowieka w społeczeństwie.
Większość współczesnych konstytucji zawiera katalog praw drugiej generacji. Najpełniej zostały one uwzględnione w ustawodawstwie krajów,
które realizują koncepcję państwa opiekuńczego (państwa dobrobytu).
Prawa te są formułowane na dwa sposoby: jako prawa podmiotowe, przysługujące jednostce, lub jako cele i zadania polityki danego państwa. Te
ostatnie można spotkać w konstytucjach państw arabskich i afrykańskich,
brakuje tam jednak mechanizmów kontroli ich wykonania.
Po drugiej wojnie światowej prawa drugiej generacji zostały wpisane również do licznych dokumentów międzynarodowych, wśród których warto wymienić Powszechną deklarację praw człowieka z 1948 r., Międzynarodowy pakt
praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych z 1966 r., Europejską Konwencję Praw Człowieka (Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności) z 1950 r. czy Europejską kartę społeczną z 1961 r.
Prawa ekonomiczne:
prawo własności;
prawo do pracy zarobkowej; wolność pracy oznaczająca, że każdy ma prawo do podjęcia pracy dającej możliwość utrzymania się;
prawo do wynagrodzenia;
prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy;
prawo do strajku;
prawo do tworzenia wolnych związków zawodowych.
Prawa socjalne:
prawo do zabezpieczenia socjalnego, w tym ubezpieczeń społecznych
i innych świadczeń;
prawo rodziny do ochrony i opieki;
prawo do ochrony zdrowia;
prawo do odpowiedniego poziomu życia obejmujące wyżywienie zapewniające wolność od głodu, odzież i mieszkanie;
Prawa drugiej generacji
wywodzą się z pojęcia
równości.
PAŃSTWO
OPIEKUŃCZE
(DOBROBYTU)
– koncepcja
zakładająca, że władza
polityczna musi
aktywnie angażować
się w tworzenie
sprawiedliwego
społeczeństwa
i rozwiązywanie
problemów społecznych,
takich jak ochrona
socjalna, zwalczanie
inflacji i bezrobocia
czy likwidacja różnych
form dyskryminacji, przy
zachowaniu ustroju
demokratycznego
i gospodarki
kapitalistycznej. Taki
program realizują
współcześnie przede
wszystkim kraje
skandynawskie.
Sz
150
Kolejka do punktu wyborczego w Sierra
Leone. Brak właściwego działania ze strony
państwa może zagrozić realizacji każdego
podstawowego prawa człowieka. Zbyt
mała liczba punktów wyborczych lub kart
do głosowania uniemożliwia obywatelom
oddanie głosu w wymaganym czasie lub
naraża ich na głosowanie w warunkach
urągających ludzkiej godności.
Zastanów się i powiedz, czy znasz takie
dziedziny życia społecznego w Polsce,
w których niewystarczające działania
władzy publicznej i / lub brak środków
finansowych zagrażają realizacji praw
człowieka.
prawo do wypoczynku obejmujące prawo do określonych w ustawie dni
wolnych od pracy oraz do corocznych płatnych urlopów.
Prawa kulturalne:
prawo do nauki (bezpłatnej przynajmniej w zakresie podstawowym);
prawo do udziału w życiu kulturalnym;
wolność nauki i sztuki gwarantująca swobodę działania artystycznego
i prowadzenia badań naukowych oraz przedstawiania ich efektów.
Prawa trzeciej generacji
dotyczą całych narodów
i społeczeństw.
PRAWA TRZECIEJ GENERACJI
Prawa te mają charakter odmienny od wcześniejszych generacji, gdyż dotyczą nie jednostek czy ich grup, lecz całych narodów i społeczeństw, a zatem
wymagają międzynarodowej współpracy. Zalicza się do nich prawo: do pokoju; do bezpiecznego środowiska; do korzystania ze wspólnego dziedzictwa
ludzkości; do demokracji; do rozwoju; do dostępu do informacji.
Prawa trzeciej generacji potwierdziły przede wszystkim Narody Zjednoczone w różnych deklaracjach i konwencjach. Pokój jako ważny cel ONZ
jest wymieniony w 1. art. Karty Narodów Zjednoczonych z 1945 r. Prawo do
pokoju Zgromadzenie Ogólne proklamowało w Deklaracji o przygotowaniu
społeczeństw do życia w pokoju z 1978 r. Prawo do czystego i ekologicznie
zrównoważonego środowiska zapisano w Deklaracji Sztokholmskiej przyjętej przez uczestników pierwszej światowej konferencji poświęconej środowisku człowieka, która odbyła się w 1972 r. Sztokholmie. Pojęcie wspólnego dziedzictwa ludzkości zostało sformułowane w toku prac nad Konwencją
Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 1982 r. Pojęciem tym określono
dno mórz i oceanów nieobjęte jurysdykcją terytorialną państw i to, co znajduje się pod tym dnem, czyli wszelkie zasoby naturalne, które mogą być
wykorzystane wyłącznie w celach pokojowych i przysługują całej ludzkości.
Ochrona i konserwacja dziedzictwa kulturalnego i naturalnego jest z kolei
przedmiotem Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej w 1972 r. przez UNESCO. Prawo do rozwoju
zapisano w Deklaracji o prawie do rozwoju, przyjętej przez ONZ w 1986 r.
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Zbiór praw człowieka jest dzielony na kategorie według kryteriów: grup i zbiorowości,
których dotyczą, ważnych wartości, które chronią, obszarów życia społecznego, które
regulują, lub okresu historycznego, w którym powstały.
Prawa człowieka dzieli się na trzy generacje (rodziny). Pierwsza, najwcześniejsza, dotyczy
praw (wolności) osobistych i praw politycznych. Druga obejmuje prawa gospodarcze,
socjalne i kulturalne. Trzecia, rozwijana od końca XX w., zawiera prawa kolektywne,
adresowane do całych grup społecznych.
ZADANIA
1. Rozdział II Konstytucji RP zawiera prawa i wolności człowieka (art. 30–81). Znajdź wśród zapisów tego rozdziału
prawa pierwszej, drugiej i trzeciej generacji.
Uzupełnij tabelę, w której uporządkujesz prawa gwarantowane polskiemu obywatelowi.
Prawa człowieka w Konstytucji RP
pierwsza generacja
druga generacja
trzecia generacja
2. Pracując w grupach, podzielcie listę praw człowieka zamieszczoną w tym rozdziale na trzy grupy według
kryterium ważności: NAJWAŻNIEJSZE, WAŻNE, MNIEJ WAŻNE. Możecie sklasyfikować je z własnego punktu
widzenia (wasze rzeczywiste preferencje) lub też z punktu widzenia potrzeb różnych grup ludzkich żyjących
we współczesnym świecie, np. mieszkańców krajów wysoko rozwiniętych, najbiedniejszych, dzieci, bezrobotnych,
niepełnosprawnych itp.
3. Koncepcja praw trzeciej generacji jest poddawana krytyce. Wyjaśnij, z jakich powodów. Przygotowując odpowiedź, poszukaj informacji na temat przestrzegania praw człowieka w tych regionach świata, w których ta
kategoria praw ma najwięcej zwolenników i jest chętnie wpisywana do konstytucji krajowych.
4. Prawa czwartej generacji są obecnie w trakcie wyodrębniania. Poszukaj informacji (w internecie, zalecanych
lekturach), jakie prawa bierze się pod uwagę w toczących się dyskusjach nad czwartą generacją praw.
Przygotuj się do debaty dotyczącej prawa do wolności słowa. W tabeli zbierz argumenty za jak najszerszym
stosowaniem tego prawa oraz za ograniczaniem go w pewnych wypadkach.
1. M. Nowicki, Co to są prawa człowieka, http://www.hfhrpol.waw.pl/pliki/MNowicki_CoToSa.pdf.
2. W. Osiatyński, Prawa człowieka i ich granice, SIW Znak, Kraków 2011.
3. W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, www.hfhrpol.waw.pl.
151
Sz
152
17
Najważniejsze
dokumenty
praw człowieka
Anna Eleanor Roosevelt (1884–1962) była
od 1905 r. żoną Franklina Delano Roosevelta,
prezydenta USA w latach 1933–1945. Po śmierci
męża rozpoczęła samodzielną karierę polityczną.
Przewodniczyła specjalnemu komitetowi, który
w ramach Komisji ds. Praw Człowieka ONZ
przygotowywał Powszechną deklarację praw
człowieka. Do uchwalenia Deklaracji i wdrożenia
jej do praktyki politycznej przyczyniła się w dużej
mierze skuteczna dyplomacja pani Roosevelt.
Anna Eleanor Roosevelt była jedną z pierwszych kobiet
zaangażowanych w ruch na rzecz praw człowieka, która
zdobyła światowy rozgłos i uznanie za swoje dokonania.
Spróbuj wskazać działające później wybitne bojowniczki
o prawa człowieka otoczone szacunkiem
w świecie i / lub w Polsce.
Anna Eleanor Roosevelt podczas wystąpienia
radiowego w 1942 r.
DEKLARACJA
– publiczne
oświadczenie,
przyrzeczenie,
zobowiązanie,
mające niekiedy moc
prawną, lecz częściej
odgrywające rolę zbioru
zasad moralnych.
HISTORYCZNE DOKUMENTY PRAW CZŁOWIEKA
Deklaracja praw człowieka i obywatela jest uważana za najcenniejszą zdobycz
Wielkiej Rewolucji Francuskiej i sztandarowy dokument określający jej
program polityczny i społeczny. Została uchwalona w sierpniu 1789 r. Jako
prawa zasadnicze wymieniała własność, bezpieczeństwo, opór przeciwko
uciskowi i wolność, którą zdefiniowała jako polegającą na „możności czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu”. Gwarantowała również:
równość wobec prawa;
zakaz bezprawnego oskarżania, aresztowania i pozbawienia wolności;
zakaz karania na podstawie prawa wydanego po popełnieniu przestępstwa (a więc odwoływała się do zasady „prawo nie działa wstecz”);
domniemanie niewinności;
wolność przekonań, w tym religijnych;
wolność słowa, pisma i druku;
prawo obywateli do decydowania o podatkach.
Deklaracja jest aktem przełomowym, gdyż po raz pierwszy w europejskim prawodawstwie konstytucyjnym kwestię praw człowieka postawiono tak mocno
i jednoznacznie. W preambule dokumentu znalazło się stwierdzenie, że „jedyną przyczyną nieszczęść publicznych i nadużyć rządów jest nieznajomość,
zapomnienie i lekceważenie praw człowieka”.
Sz
17. NAJWAŻNIEJSZE DOKUMENTY PR AW CZŁOWIEKA
Rewolucja francuska, zwłaszcza w okresie rządów jakobinów,
sprzeniewierzyła się idei praw człowieka, stosując praktyki
sprzeczne z duchem Deklaracji. Nie zmieniło to faktu, że
w następnych dziesięcioleciach dokument ten silnie oddziaływał na rozwój koncepcji praw ludzkich. Nie tylko powtórzono
tekst Deklaracji w kolejnych konstytucjach francuskich uchwalanych od 1791 do 1795 r., lecz jej hasła inspirowały również autorów późniejszych ustaw zasadniczych w różnych państwach
starego kontynentu.
Konstytucja Stanów Zjednoczonych jest najstarszą ustawą zasadniczą, która wciąż obowiązuje. Dokument został uchwalony
w 1787 r. i od tego czasu stanowi model naśladowany w wielu
państwach świata. Choć jednym z celów przyjęcia konstytucji
było zapewnienie wolności jednostki, pierwotnie nie zapisano
w niej poszczególnych praw człowieka. Dopiero po gorącej debacie politycznej w 1791 r. dołączono do ustawy tzw. Kartę praw
w formie 10 poprawek, które gwarantowały m.in.:
swobodę wyznania;
wolność słowa i prasy;
wolność zgromadzeń;
prawo do wnoszenia petycji do rządu;
prawo do posiadania i noszenia broni;
prawo do nietykalności osobistej i materialnej;
zakaz aresztowania, konfiskowania majątku i karania bez wyroku sądowego;
zakaz wielokrotnego karania za to samo przestępstwo;
zakaz przyjmowania samooskarżeń;
zakaz konfiskowania własności na użytek publiczny bez odszkodowania;
prawo do szybkiego i jawnego procesu;
prawo do obrońcy;
zakaz stosowania okrutnych kar (polegających na torturach albo pozbawianiu człowieka części ciała) oraz nadmiernych grzywien i kaucji.
Obecnie w Konstytucji USA funkcjonuje 27 poprawek, dołączanych w miarę pojawiających się potrzeb (ostatnia w 1992 r.). Poprawka 13. zakazuje
niewolnictwa (1865 r.), 15. – dyskryminacji rasowej, polegającej na odmiennym traktowaniu, wykluczaniu, ograniczaniu praw lub uprzywilejowaniu pewnych ludzi z powodu ich rasy (1870 r.), 19. – dyskryminacji wyborczej ze względu na płeć, co oznaczało przyznanie praw wyborczych
kobietom (1920 r.).
WSPÓŁCZESNE MIĘDZYNARODOWE DOKUMENTY PRAW
CZŁOWIEKA – KARTA PRAW CZŁOWIEKA ONZ
Międzynarodowa Karta Praw Człowieka to zbiór uchwalonych przez ONZ
aktów prawnych, uważany za „światową konstytucję praw człowieka”.
Zalicza się do niej pięć dokumentów:
Powszechną deklarację praw człowieka (1948 r.),
153
Anonimowy
obraz z czasów
rewolucji francuskiej,
przechowywany w Musée
Carnavalet w Paryżu,
przedstawia Deklarację
na wzór Mojżeszowej
tablicy Dziesięciu
Przykazań.
Zastanów się, co chciał
przekazać artysta, nadając
tekstowi Deklaracji
wzniosłą formę odwołującą
się do symboliki religijnej.
Czy zgadzasz się z jego
przesłaniem?
Sz
154
RATYFIKACJA
– ostateczna zgoda
państwa na związanie
się międzynarodową
umową wyrażona przez
upoważniony do tego
organ. W Polsce jest
nim Prezydent RP, który
dokonuje ratyfikacji po
uzyskaniu zgody Sejmu
i Senatu w formie ustawy
podjętej kwalifikowaną
większością głosów
albo na podstawie
wyników referendum
ogólnokrajowego.
Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych (1966 r.),
Międzynarodowy
pakt praw obywatelskich i politycznych (1966 r.),
Protokoły fakultatywne – dokumenty powiązane z paktami, ale wymagające osobnej ratyfikacji przez państwo, które do nich przystąpiło
(fakultatywność oznacza, że państwo może podpisać te dodatkowe ustalenia, lecz nie musi):
– w sprawie wnoszenia indywidualnych skarg do Komitetu Praw
Człowieka (1966 r.),
– w sprawie zniesienia kary śmierci (1989 r.).
Kluczową rolę w tym systemie odgrywa Powszechna deklaracja praw człowieka, opracowana przez Komisję ds. Praw Człowieka. Navi Pillay, pełniąNarodów
Zjednoczonych do spraw
ca funkcję Wysokiego
o Komisarza Narod
od
Praw Człowieka (od 2008 r.), powiedziała
ła o niej, że ten „krótki tekst,
złożony zzaledwie z 30 artykułów, prawdopodobnie
wywarł na sposób mydopo
o
ślenia
ludzi większy wpływ niż
śle
jakikolwiek
inny dokument w najjak
nowszej
historii”. Na nią i na
n
Kartę
NZ powołują się późniejK
sze
s dokumenty, zarówno autorstwa
ONZ, jak i regionalne –
s
wszystkie
systemy promocji
w
i ochrony
praw człowieka, wiele
i
konstytucji
państwowych, liczk
ne
n ustawy oraz orzecznictwo sądowe,
przede wszystkim konstydo
tucyjne.
Za jej sprawą utrwaliło
tuc
się pojęcie godności jako źródła
praw, zastępując wcześniejsze katenatury ludzkiej i prawa naturalgorie n
Obecnie
nego. Obec
c uważana jest za powszechzwyczajowy wzorzec
nie respektowany
respektto
norm i standardów praw człowieka. Niektóre pańdo swoich konstytucji.
stwa włączyły tekst Deklaracjii d
dwa
CZY WIESZ, ŻE...
Powszechna deklaracja praw człowieka została umieszczona w Księdze rekordów Guinnessa jako dokument
przetłumaczony na największą liczbę języków – w 2010 r. miała 370 wersji językowych. Można ją przeczytać
w mandaryńskim dialekcie chińskiego, używanym przez 885 mln ludzi, ale także w językach małych plemion,
np. w pipil, którym na pograniczu Salwadoru i Hondurasu posługuje się zaledwie 20 osób.
Aby tekst Powszechnej deklaracji praw człowieka mógł zostać zaakceptowany przez jak najwięcej rządów, niemal
każde zawarte w nim słowo poddano dogłębnej analizie. Przed ostatecznym przyjęciem dokumentu odbyło się aż
1400 rund głosowania nad poszczególnymi sformułowaniami. I tak w końcowej fazie prac pierwotne określenie
„międzynarodowa” zdecydowano się zastąpić przymiotnikiem „powszechna” – chciano w ten sposób podkreślić,
że dotyczy wszystkich ludzi na świecie, nie tylko obywateli państw, które podpiszą ten akt prawny.
Sz
MIĘDZYNARODOWE DOKUMENTY PRAW CZŁOWIEKA
Karta Narodów Zjednoczonych
uchwalona w 1945 r. w San Francisco
Polska podpisała Kartę w 1945 r.
jako 51. członek-założyciel ONZ
Umowa międzynarodowa powołująca do życia ONZ i nadająca jej ustrój. Nie
definiuje treści praw człowieka, wskazuje jednak w preambule, że organizacja
została powołana po to, by „przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka,
w dostojeństwo i wartość jego osoby”. Zapowiada to dalsze działania ONZ, które
stopniowo nadawały prawom człowieka wymiar uniwersalny, międzynarodowy.
Na mocy Karty została powołana specjalna Komisja ds. Praw Człowieka, która
przystąpiła do kodyfikowania Powszechnej deklaracji praw człowieka –
kluczowego dokumentu międzynarodowego w tej dziedzinie.
Powszechna deklaracja praw
człowieka
uchwalona w 1948 r. w Paryżu
przyjęta przez wszystkie kraje
należące do ONZ
Najważniejszy międzynarodowy instrument praw człowieka, po raz pierwszy
ujmujący je w sposób całościowy i uniwersalny. Zawiera szeroki katalog praw
pierwszej generacji, w tym m.in. prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa
osobistego, prywatności, niezawisłego i bezstronnego sądu, wolności myśli,
sumienia i religii czy zakaz tortur i nieludzkiego traktowania, oraz prawa drugiej
generacji, m.in. do nauki, odpowiedniego poziomu życia, opieki medycznej
i świadczeń społecznych czy zabezpieczenia na wypadek bezrobocia. Deklaracja
wskazuje na przyrodzoną godność jako źródło praw człowieka i przyznaje tę
godność wszystkim ludziom bez wyjątku, gdyż rodzą się oni wolni i równi (art. 1).
Wylicza cechy, które nie mogą być podstawą nierównego traktowania ludzi
(rasa, płeć, wyznanie itp.), co jest wyrazem zdecydowanego sprzeciwu wobec
jakiejkolwiek dyskryminacji (art. 2). Deklaracja nie jest aktem wiążącym w sensie
prawnym, ale ma charakter moralnego zobowiązania jako dokument przyjęty
przez wspólnotę międzynarodową. Stanowi fundament, na którym stopniowo
była następnie budowana konstrukcja międzynarodowego systemu ochrony praw
człowieka.
Międzynarodowy pakt praw
obywatelskich i politycznych
(MPPOiP)
uchwalony w 1966 r.
w Nowym Jorku, wszedł w życie
w 1976 r.
ratyfikowało go 165 państw,
w tym Polska (1977 r.)
Uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, zawiera katalog praw człowieka
o charakterze ogólnoświatowym. Podkreśla, że prawa człowieka wynikają
z jego przyrodzonej godności, powołuje się na Kartę Narodów Zjednoczonych
i Powszechną deklarację praw człowieka. W odróżnieniu jednak od niej ma
wiążący charakter prawny jako umowa międzynarodowa: prawa w nim zawarte
obowiązują w danym państwie od chwili ratyfikacji. Konkretyzuje i rozszerza
katalog praw wymienionych w Powszechnej deklaracji praw człowieka, zakazuje
dyskryminacji, zapewnia prawa pierwszej generacji, w tym podstawowe prawa
polityczne, proceduralne i wolności osobiste, zawiera prawo narodów do
suwerenności, nakazy chroniące obcokrajowców i mniejszości etniczne, religijne
oraz językowe. Na jego mocy powołano do życia Komitet Praw Człowieka badający
wypełnianie przez państwa-sygnatariuszy zobowiązań wynikających z paktu.
Międzynarodowy pakt praw
gospodarczych, społecznych
i kulturalnych
uchwalony w 1966 r.
w Nowym Jorku, wszedł w życie
w 1976 r.
ratyfikowało go 160 państw,
w tym Polska (1977 r.)
Funkcjonuje jako uchwała Zgromadzenia Ogólnego ONZ i umowa
międzynarodowa. Powołuje się na Kartę Narodów Zjednoczonych i Powszechną
deklarację praw człowieka i kreśli „ideał wolnej istoty ludzkiej wyzwolonej od
lęku i niedostatku”. Zawiera szczegółowy katalog praw drugiej generacji
– socjalnych, ekonomicznych i kulturalnych oraz zakaz dyskryminacji jednostek
i grup. Przewiduje kontrolę przestrzegania przez państwa-sygnatariuszy
zobowiązań wynikających z paktu, polegającą na przedkładaniu co 5 lat przez
rządy sprawozdań rozpatrywanych przez Radę Gospodarczo-Społeczną.
Pierwszy protokół fakultatywny
uchwalony w 1966 r. w Nowym Jorku
ratyfikowany przez 113 państw
(2009 r.), w tym Polskę (1991 r.)
Pozwala obywatelom państw, które go ratyfikowały, na składanie indywidualnych
skarg do Komitetu Praw Człowieka oraz określa zasady ich składania. Komitet
Praw Człowieka może interweniować w przypadku stwierdzenia naruszenia
postanowień MPPOiP.
Drugi protokół fakultatywny
uchwalony w 1989 r. w Nowym Jorku
ratyfikowany przez 72 państwa;
Polska podpisała go w 2000 r.,
ale do tej pory nie ratyfikowała
Zakazuje stosowania kary śmierci przez państwa, które go ratyfikowały,
z wyjątkiem czasu wojny, kiedy dopuszcza karę śmierci za ciężkie zbrodnie
o charakterze wojskowym.
155
Sz
156
EUROPEJSKIE DOKUMENTY PRAW CZŁOWIEKA
W Europie funkcjonują rozbudowane regionalne systemy ochrony praw
człowieka, o których więcej dowiesz się w rozdziale 22 Międzynarodowa
ochrona praw człowieka. Systemy te opierają się na kluczowych dokumentach uchwalanych przez dwa podmioty międzynarodowe – Radę Europy
oraz Unię Europejską.
Logo praw
człowieka „WOLNY JAK
CZŁOWIEK”. W 2011 r.
niemieckie Ministerstwo
Spraw Zagranicznych
zorganizowało konkurs
na uniwersalny symbol
praw człowieka. Spośród
15 tys. nadesłanych prac
ostatecznie zwyciężył
projekt serbskiego grafika
Predraga Stakicia, który
połączył dwa uniwersalne
symbole: dłoń i ptaka.
PAKT
– formalna umowa
zawarta pomiędzy
dwoma lub większą
liczbą państw, dawniej
dotycząca najczęściej
sojuszu, nieagresji
lub handlu, aktualnie
także innych szeroko
ujętych zagadnień
międzynarodowych.
EUROPEJSKIE DOKUMENTY PRAW CZŁOWIEKA
Konwencja
o ochronie praw
człowieka
i podstawowych
wolności
otwarta do podpisu
w 1950 r., weszła w życie
w 1953 r.; przystąpienie
do niej jest warunkiem
członkostwa w Radzie
Europy, zrzeszającej
47 państw.
Polska ratyfikowała
Konwencję w 1993 r.
Zwana w skrócie Konwencją Europejską. Katalog praw i wolności
wyszczególniony w dokumencie jest wzorowany na Powszechnej
deklaracji praw człowieka i sukcesywnie uzupełniany przez
protokoły dodatkowe. Obejmuje prawa pierwszej generacji: prawa
i wolności obywatelskie oraz polityczne, w tym prawo do życia,
wolności, bezpieczeństwa osobistego, zakaz niewolnictwa, pracy
przymusowej i obowiązkowej, stosowania tortur, wolność wyborów,
myśli, sumienia i wyznania, przekonań, wypowiedzi i publikacji
oraz zgromadzeń i zrzeszeń. W katalogu są uwzględnione prawa do
sprawiedliwego procesu, niezawisłego sądu respektującego zasady
prawa, do poszanowania prywatności, mienia i nauki, do zawarcia
małżeństwa i założenia rodziny. Zagwarantowana jest swoboda
przemieszczania się, prawo opuszczenia swojego kraju, ochrona
prywatnej własności oraz prawo do pobierania nauki. Konwencja
stanowczo zakazuje jakiejkolwiek dyskryminacji i ustanawia procedurę kontrolną pozwalającą na składanie w Europejskim Trybunale
Praw Człowieka (zob. s. 190) indywidualnych skarg, wydawanie
przezeń wyroków oraz przyznanie zadośćuczynienia finansowego
osobom poszkodowanym.
Europejska karta
społeczna
obowiązuje od 1965 r.,
Polska ratyfikowała ją
w 1997 r.
Konwencja międzynarodowa Rady Europy w całości poświęcona
prawom drugiej generacji. Zawiera katalog praw socjalnych,
ekonomicznych i kulturalnych, normy antydyskryminacyjne,
prawa osób niepełnosprawnych, osób w podeszłym wieku oraz
prawa pracowników, w tym migrujących. Zobowiązania karty
mają charakter międzypaństwowy – jednostki nie mogą na jej
podstawie dochodzić swoich roszczeń. W 1996 r. została przyjęta
zrewidowana Nowa europejska karta socjalna, uwzględniająca
zachodzące zmiany społeczne, obowiązująca
od lipca 1999 r., nieratyfikowana dotychczas przez Polskę.
Karta praw podstawowych Unii Europejskiej
przyjęta w 2000 r.
podczas szczytu Rady
Europejskiej w Nicei;
moc wiążącą została jej
nadana przez Traktat
lizboński (2007 r.),
który wszedł w życie
w 2009 r.
Polska przyłączyła
się w 2007 r. do
brytyjskiego protokołu,
ograniczającego
stosowanie Karty
Zwana Europejską Kartą Praw Podstawowych. Karta ma
w założeniu stanowić fundamentalny akt prawa Unii Europejskiej
w zakresie zdefiniowania, poszanowania i ochrony przestrzegania
praw człowieka i obywatela na terenie całej Wspólnoty. Jest
swoistym „katalogiem katalogów” praw człowieka. Celem twórców
tego dokumentu było zebranie i skonsolidowanie podstawowych
norm i rozstrzygnięć, które są już zawarte w istniejących
aktach prawnych Rady Europy oraz w orzecznictwie Trybunału
Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Obejmuje zarówno prawa pierwszej, jak i drugiej generacji.
Przyjęcie Karty ma zapewnić lepszą ochronę praw człowieka,
także przez włączenie jej do systemu traktatów UE.
Ta wynegocjowana lista praw człowieka należących do wszystkich
kategorii ma dodatkowo być podstawą służącą do tworzenia
przyszłego unijnego prawa.
Sz
Z A PA M I Ę TA J
W początkowym okresie kształtowania się koncepcji praw człowieka kluczową rolę – jako
model i punkt odniesienia – odegrały francuska Deklaracja praw człowieka i obywatela
(1789 r.) oraz Konstytucja USA (1787 r.) z fundamentalnym katalogiem praw człowieka zawartym
w poprawkach dodawanych od roku 1791.
Międzynarodowa Karta Praw Człowieka ONZ zawiera deklaracje i konwencje o charakterze
uniwersalnym, wśród których za fundamentalny akt prawny uważa się Powszechną deklarację
praw człowieka (1948 r.).
Podstawowe znaczenie pośród aktualnie obowiązujących europejskich konwencji i traktatów
o prawach człowieka ma Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1953 r.),
Europejska karta społeczna (1961 r.) oraz Europejska Karta Praw Podstawowych (2000 r.).
ZADANIA
1. Wskaż te elementy Powszechnej deklaracji praw człowieka, które okazały się uniwersalne i stanowią podstawę
kolejnych paktów i konwencji.
2. Pracując w grupach, znajdźcie w internecie teksty najważniejszych dokumentów dotyczących praw człowieka, po
czym przeanalizujcie je pod kątem katalogów, które zawierają. Porównajcie wyniki analizy i wyciągnijcie wnioski.
3. Narysuj oś czasu chronologicznie ukazującą wydarzenia związane z prawami człowieka od końca XVII w. do dzisiaj.
Nanieś na nią wszystkie wydarzenia wzmiankowane w tym i poprzednim rozdziale. Sformułuj wnioski wynikające
z graficznego przedstawienia procesu historycznego związanego z rozwojem koncepcji praw człowieka.
Karta praw podstawowych Unii Europejskiej
angielska Deklaracja praw
1689 r.
2009 r.
4. Przeanalizuj tekst preambuły Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i odpowiedz na pytania.
Rządy Państw-Sygnatariuszy niniejszej Konwencji, członków Rady Europy,
Zważywszy na Powszechną Deklarację Praw Człowieka, uchwaloną 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie
Ogólne Narodów Zjednoczonych;
Zważywszy, że owa Deklaracja zmierza do zapewnienia powszechnego i efektywnego uznania i stosowania zawartych w niej praw;
Zważywszy, że celem Rady Europy jest osiągnięcie większej jedności jej członków i że jednym ze sposobów
osiągnięcia tego celu jest ochrona oraz rozwój praw człowieka i podstawowych wolności;
Potwierdzając swoją głęboką wiarę w te podstawowe wolności, które są fundamentem sprawiedliwości
i pokoju na świecie i których zachowanie opiera się głównie z jednej strony na rzeczywiście demokratycznym
ustroju politycznym, a z drugiej – na jednolitym pojmowaniu i wspólnym poszanowaniu praw człowieka,
do których się one odwołują;
Zdecydowane, jako Rządy państw europejskich działających w tym samym duchu i posiadających wspólne dziedzictwo ideałów i tradycji politycznych, poszanowania wolności i rządów prawa, podjąć pierwsze kroki w celu
zbiorowego zagwarantowania niektórych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji uzgodniły, co następuje:
a. Jakie związki zachodzą pomiędzy tym dokumentem a Powszechną deklaracją praw człowieka?
b. Jaką rolę odgrywają prawa człowieka we współczesnym świecie?
c. Od czego zależy powodzenie w procesie realizacji praw człowieka?
Corocznie 10 grudnia, w rocznicę podpisania przez ONZ Powszechnej deklaracji praw człowieka, obchodzony jest
Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka. Pracując w grupach, przygotujcie na tę okazję szkolną ekspozycję, prezentującą
kluczowe dokumenty krajowe i międzynarodowe oraz zawarte w nich katalogi praw człowieka. Ekspozycja powinna
w przystępny, poglądowy i ciekawy sposób prezentować rozwój koncepcji praw człowieka.
1. Deklaracja praw człowieka i obywatela, http://historia.pgi.pl/prawa_czlowieka.html.
2. K. Motyka, Prawa człowieka. Wprowadzenie. Wybór źródeł. Verba, Lublin 2004.
3. Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe, oprac. i przeł. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Wydaw. COMER, Toruń 1993.
157
Sz
158
18
Prawa i wolności
człowieka
w Konstytucji
RP
Artykuł 33 Konstytucji RP stanowi:
1. Kobieta i mężczyzna
w Rzeczypospolitej Polskiej mają
równe prawa w życiu rodzinnym,
politycznym, społecznym
i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają
w szczególności równe prawo
do kształcenia, zatrudnienia
i awansów, do jednakowego
wynagradzania za pracę
jednakowej wartości, do […]
zajmowania stanowisk, pełnienia
funkcji oraz uzyskiwania godności
publicznych i odznaczeń.
W świetle polskiego prawa kobieta
i mężczyzna są równi.
PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA
Po drugiej wojnie światowej, w okresie dyktatury partii komunistycznej,
standardy w zakresie praw człowieka w Polsce określiła Konstytucja PRL
z 1952 r. Wprowadzony przez nią model podporządkował na różne sposoby
jednostkę wszechmocnemu państwu. W praktyce obywatele nie mieli
możliwości egzekwowania swoich praw. Konstytucja zawierała wprawdzie
zapisy podstawowych praw człowieka, ale rzeczywistość życia publicznego
im zaprzeczała. Zasady demokracji były powszechnie łamane.
Reformy ustrojowe po 1989 r. (budowa systemu demokratycznego) oznaczały powrót do koncepcji dającej jednostce pierwszeństwo przed państwem.
Demokratyzacja życia polityczno-społecznego pozwoliła Polsce na przyjęcie
międzynarodowych regulacji i standardów w dziedzinie ochrony praw czło-
Jednym z wielu przykładów realizacji zasady przewagi państwa nad jednostką
w PRL była polityka paszportowa. Zdecydowana większość obywateli nie miała żadnych
sszans na otrzymanie paszportu dającego prawo starania się o możliwość wyjazdu do
w
wszystkich krajów świata. Władze przydzielały te dokumenty według własnego uznania,
nnierzadko uzależniając pozytywną decyzję od podjęcia współpracy z tajnymi służbami.
Zwróć uwagę na informacje zamieszczone w paszporcie: Czyją własnością był
dokument? Gdzie był przechowywany?
Które ze znanych ci praw człowieka naruszała polityka paszportowa stosowana w PRL?
W jaki sposób kwestie paszportowe są uregulowane w dzisiejszej Polsce?
dział IV | pprawa człowieka
Sz
159
18. PR AWA I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA W KONSTYTUCJI RP
wieka. Nawiązanie po wielu dziesięcioleciach do liberalnej koncepcji praw
człowieka znalazło wyraz w Konstytucji RP z kwietnia 1997 r. Ustawa zasadnicza – zgodnie z Powszechną deklaracją praw człowieka i paktami praw człowieka – wskazuje pojęcie godności człowieka jako kluczowe (patrz: rozdział
17). Godność jest określona jako przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna,
niewynikająca z woli ustawodawcy konstytucyjnego, który nakłada na władzę
publiczną obowiązek jej szanowania i ochrony (art. 30).
Wartościami, które Konstytucja RP uznaje za nadrzędne, są wolność człowieka
oraz zasada równości wszystkich wobec prawa. Wolność człowieka jest rozumiana w duchu liberalnym, gdyż art. 31 stanowi: „Nikogo nie wolno zmuszać
do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje”. Zasada równości wszystkich
wobec prawa znajduje wyraz w ogólnym zakazie dyskryminacji, postulacie
równouprawnienia mężczyzn i kobiet oraz zapisach poszczególnych praw
i wolności, zakładających m.in. równe prawo obywateli w dostępie do: służby
publicznej (stanowisk we wszystkich urzędach państwowych i samorządowych), wykształcenia, ochrony zdrowia, a także równość prawa wyborczego
i równouprawnienie Kościołów i związków wyznaniowych.
Konstytucja RP akcentuje również zasady nienaruszalności godności osobowej oraz niezbywalności praw człowieka. Zapewnia ponadto obywatelom należącym do mniejszości narodowych i etnicznych „wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz
rozwoju własnej kultury” (art. 35).
Okładka Konstytucji RP.
PRAWA CZŁOWIEKA GWARANTOWANE PRZEZ KONSTYTUCJĘ RP
Wolności
i prawa osobiste
ART. 38–56
gwarancje bezpieczeństwa jednostki
(nietykalność osobista i wolność
osobista)
wolności osobiste (m.in. prawo do
życia, zakaz tortur, poniżającego czy
okrutnego traktowania i kar cielesnych,
wolność sumienia i wyznania, wolność
wypowiedzi, poruszania się, prawo do
ochrony prawnej życia prywatnego,
rodzinnego, czci i dobrego imienia)
prawa proceduralne (prawo do obrony,
sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia
sprawy bez nieuzasadnionej
zwłoki przez właściwy, niezależny,
bezstronny i niezawisły sąd)
prawo cudzoziemca do udzielenia mu
azylu w Polsce, gdy jest to niezbędne
do zapewnienia mu ochrony oraz gdy
przemawia za tym ważny interes RP
prawa rodziców do wychowywania
dzieci zgodnie z własnymi
przekonaniami
Wolności
i prawa polityczne
ART. 57–63
wolność organizowania
pokojowych zgromadzeń
i uczestniczenia w nich
wolność zrzeszania się
prawo składania petycji,
wniosków i skarg
Wolności i prawa ekonomiczne,
socjalne i kulturalne
ART. 64–76
prawo do własności
prawa pracownicze, np. wolność wyboru
i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy,
prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy, zabezpieczenia społecznego w razie
niezdolności do pracy
prawo do ochrony zdrowia
prawo lokatorów do ochrony ich praw
prawo konsumentów, użytkowników i najemców
do ochrony
prawo osób niepełnosprawnych do pomocy ze strony
państwa
prawo rodziny do ochrony
prawo matki do pomocy ze strony władz publicznych
przed urodzeniem dziecka i po jego urodzeniu
prawo dziecka do ochrony, opieki i pomocy
wolność twórczości i badań naukowych
wolność korzystania z dóbr kultury
prawo do nauki
wolność nauczania (czyli prawo osób i instytucji do
tworzenia i prowadzenia zakładów oświatowych)
prawo do ochrony środowiska
Sz
160
PRAWA CZŁOWIEKA A PRAWA OBYWATELA
W Konstytucji RP przyjęto zasadę, by rozciągnąć ochronę praw człowieka
na jak największą liczbę jednostek znajdujących się „pod władzą Rzeczypospolitej” (art. 37). Tylko stosunkowo nieliczne uprawnienia zostały zatem
zagwarantowane wyłącznie dla obywateli RP:
PRAWA OBYWATELA GWARANTOWANE PRZEZ KONSTYTUCJĘ RP
Wolności i prawa osobiste
Wolności i prawa polityczne
wolność od pozyskiwania, gromadzenia
i udostępniania informacji przekraczających
standardy demokratycznego państwa prawa
wolność od wydalenia z kraju i prawo
swobodnego powrotu do kraju
wolność od ekstradycji
prawo dostępu do służby publicznej
prawo do informacji o działalności
organów władzy publicznej oraz
osób pełniących funkcje publiczne
prawo do udziału w referendum
czynne i bierne prawa wyborcze
Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne
i kulturalne
prawo do zabezpieczenia społecznego
prawo równego dostępu do świadczeń
publicznej opieki zdrowotnej
prawo do zakładania szkół wszelkich szczebli
powszechny i równy dostęp do wykształcenia
OGRANICZENIA PRAW I WOLNOŚCI
Konstytucja RP stanowi:
Art. 31.3. Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą
być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym
państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
Przykładem ograniczenia prawa własności jest wywłaszczenie w przypadku
zderzenia się interesów społecznych i indywidualnych. Dopuszcza się je jednak wyłącznie wtedy, gdy jest przeprowadzane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem, np. przy wykupywaniu gruntów pod przyszłe autostrady (art. 21.2).
Wolności i prawa człowieka mogą zostać ograniczone w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego, czyli „zachodzącego w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające”.
Tryb wprowadzenia stanu nadzwyczajnego został szczegółowo określony
w art. 228. W art. 233 są wymienione dwa katalogi praw: te, które nie mogą
podlegać ograniczeniom, i te, które mogą być ograniczone.
WOLNOŚCI I PRAWA CZŁOWIEKA, KTÓRE
nie mogą być ograniczane
godność człowieka
obywatelstwo
ochrona życia
humanitarne traktowanie
ponoszenie
odpowiedzialności karnej
dostęp do sądu
dobra osobiste
sumienie i religia
prawo do składania petycji
prawa rodziców i dzieci
mogą być ograniczane zgodnie z ustawą
wolność działalności gospodarczej
wolność osobista
nienaruszalność mieszkania
wolność poruszania się
i pobytu na terytorium Polski
prawo do strajku
prawo własności
wolność pracy
prawo do bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy
prawo do wypoczynku
Sz
18. PR AWA I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA W KONSTYTUCJI RP
Z A PA M I Ę TA J
Obecny konstytucyjny katalog praw i wolności obowiązujący w Polsce jest obszerny
i zgodny ze standardami międzynarodowymi. Tematyki tej dotyczy cały rozdział II
Konstytucji RP. Katalog praw człowieka i obywatela został w nim podzielony na Wolności
i prawa osobiste, Wolności i prawa polityczne oraz Wolności i prawa ekonomiczne,
socjalne i kulturalne.
Twórcy Konstytucji RP przyjęli zasadę, by rozciągnąć ochronę praw człowieka na jak
największą liczbę jednostek znajdujących się „pod władzą Rzeczypospolitej”. Tylko
stosunkowo nieliczne uprawnienia zostały zagwarantowane wyłącznie dla obywateli RP,
w tym prawo dostępu do służby publicznej, czynne i bierne prawa wyborcze, prawo do
zabezpieczenia społecznego, bezpłatnej opieki zdrowotnej i szkolnictwa.
ZADANIA
1. Pracując w grupach, porównajcie katalog praw i wolności człowieka przyjęty w Konstytucji RP z katalogami
zapisanymi w dokumentach prawa międzynarodowego:
Powszechnej deklaracji praw człowieka,
Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych,
Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych,
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Wnioski przedstawcie na forum klasy.
2. Przeczytaj art. 7.1 konstytucji kwietniowej z 1935 r., wprowadzonej w celu umocnienia w Polsce autorytarnego
modelu rządów, i wykonaj polecenia zamieszczone pod tekstem.
Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia
do wpływania na sprawy publiczne.
a. Odwołaj się do wiadomości z lekcji historii i odpowiedz, jakie przemiany w wewnętrznej i międzynarodowej
sytuacji Polski tłumaczą odejście twórców konstytucji kwietniowej od liberalnej koncepcji praw człowieka,
obecnej w konstytucji z 1921 r.
b. Porównaj cytowany fragment z odpowiednimi zapisami Konstytucji RP z 1997 r. Sformułuj wnioski dotyczące
różnicy w pojmowaniu istoty praw obywatelskich w tych dwóch dokumentach.
3. Porównaj katalogi praw i wolności zamieszczone w polskich konstytucjach: marcowej (z 1921 r.); kwietniowej
(z 1935 r.), PRL (z 1952 r.); RP (z 1997 r.). Wnioski zapisz do zeszytu.
Pracując w grupach, przygotujcie szkolną ekspozycję poświęconą Konstytucji RP, podkreślającą jej systemowe
znaczenie w dziedzinie regulacji kwestii praw i wolności człowieka w Polsce. Warto połączyć otwarcie ekspozycji
z kolejną rocznicą uchwalenia dokumentu, przypadającą w dniu 2 kwietnia.
1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., http://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/polski/kon1.htm.
2. K. Machowicz, Ochrona praw człowieka w Rzeczypospolitej Polskiej na tle standardów europejskich, Wydawnictwo
KUL, Lublin 2008.
3. Wolności i prawa człowieka w konstytucji RP, red. Marek Chmaj, wyd. Zakamycze 2006.
161
Sz
162
19
Prawa dziecka
Janusz Korczak, polski pedagog, pisarz
i lekarz żydowskiego pochodzenia, upominał się
o określenie praw najmłodszych i ich
respektowanie. Pisał, że „należy bez pedanterii,
życzliwie i ufnie widzieć w dziecku człowieka”.
Zauważał: „Zawsze jak dorosły się krząta, to
dziecko się plącze, dorosły żartuje, a dziecko
błaznuje, dorosły płacze, a dziecko się maże
i beczy, dorosły jest ruchliwy, dziecko wiercipięta,
dorosły smutny, a dziecko skrzywione, dorosły
roztargniony, dziecko gawron, fujara. Dorosły
się zamyślił, dziecko zagapiło. Dorosły robi coś
powoli, a dziecko się guzdrze. Niby żartobliwy
język, a przecież niedelikatny”.
Zastanów się, czy współcześnie również można
zaobserwować różnice w sposobie mówienia o dzieciach
i dorosłych, o których pisał Janusz Korczak. Jak sądzisz,
z czego one wynikały/wynikają?
Janusz Korczak i jego podopieczni z sierocińca.
PRAWA DZIECKA
– uniwersalne prawa
człowieka dotyczące każdej
istoty ludzkiej w wieku
poniżej 18 lat. Wynikają
z godności dziecka jako
jednostki ludzkiej.
Są przedmiotem traktatów
międzynarodowych
(w szczególności
Konwencji o prawach
dziecka z 1989 r., która jest
kluczowym instrumentem
międzynarodowej ochrony
praw człowieka), a także
prawa krajowego, w tym
Konstytucji RP.
IDEA PRAW DZIECKA
Godność dziecka nie zawsze była dostrzegana i szanowana. Idea głosząca,
że każde dziecko ma w okresie swojego rozwoju prawo do szczególnej
opieki i troski, ale zarazem jest pełnowartościowym człowiekiem, doczekała się realizacji w prawie stanowionym w drugiej połowie XX w., kiedy sformułowano prawa dziecka jako część powszechnych praw człowieka.
Stanowione prawa dziecka, podobnie jak uniwersalne prawa człowieka, odnoszą się do relacji: zewnętrzna (państwowa) władza–jednostka. Jeżeli
dziecku są przypisane jakieś prawa, to państwo ma obowiązek zapewnić
mu możliwość korzystania z nich. Prawo dziecka do życia skutkuje tym, że
organy i instytucje państwowe wszelkimi legalnymi środkami będą ochraniać jego egzystencję. Prawo do ochrony zdrowia zmusza z kolei państwo do
stworzenia dostępnego dla każdego dziecka systemu opieki lekarskiej.
CZY WIESZ, ŻE...
W myśl polskiego Kodeksu cywilnego człowiek (osoba fizyczna) osiąga pełnoletność z dniem ukończenia
18 roku życia. Oznacza to pełną zdolność do czynności prawnych. Wcześniej może ją nabyć tylko kobieta
w związku z zamążpójściem. Jeśli ukończyła ona 16 lat i za zgodą sądu wstąpiła w związek małżeński, osiąga
tym samym „prawną pełnoletność”. Raz nabytej pełnoletności nie może następnie utracić, nawet jeśli małżeństwo się rozpadnie i dojdzie do formalnego rozwodu przed ukończeniem przez nią 18 roku życia.
Sz
19. PR AWA DZIECKA
Prawa dziecka gwarantują mu dostęp do różnorodnych
dóbr, uważanych za kluczowe w procesie rozwoju, np. do
opieki zdrowotnej czy edukacji. Warto mieć na uwadze,
że za takie dobro nie uznano bezwarunkowo wolnej woli
dziecka. Prawa dziecka nie są usankcjonowaniem jego samowoli. Wspomniane już prawo do edukacji oznacza jednocześnie przymus szkolny. Wykształcenie uznano za
istotne dobro dziecka, element zwiększający szanse na
pomyślność w dorosłym życiu. Młody człowiek musi zatem uczęszczać do szkoły i poddawać się jej rygorom niezależnie od tego, czy mu się to podoba, czy nie.
Kluczowym założeniem, które przyjęto przy opracowywaniu praw dziecka, było wsparcie rodziców w ich opiekuńczej i wychowawczej roli względem potomstwa. Nic bowiem nie może zmienić tego, że środowisko rodzinne było i pozostaje najwłaściwszym miejscem rozwoju
dziecka. Prawa przysługujące nieletniemu ograniczają w pewien sposób
władzę rodziców czy opiekunów, ale wyłącznie wtedy, gdy jest to uzasadnione jego dobrem. Nie mogą oni niefrasobliwie narazić na szwank jego zdrowia lub życia albo przeszkadzać mu w wypełnianiu obowiązku szkolnego.
Tylko w tego rodzaju szczególnych przypadkach, przewidzianych przez
prawo, państwo może w interesie dziecka ingerować w stosunki rodzinne.
KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA
Podstawowym dokumentem międzynarodowym ustanawiającym prawa
dziecka jest Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie
Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Rezolucja
44/25). Nazywa się ją często światową konstytucją praw dziecka ze względu
na jej kompleksowy i uniwersalny charakter, a także z uwagi na to, że ratyfikowała ją rekordowa liczba państw, czyli 192. Wymieniono w niej prawa
przynależne dziecku: socjalne, ekonomiczne, kulturalne, polityczne oraz
osobiste. Te ostatnie po raz pierwszy zostały ujęte właśnie w tym dokumencie i to w szerokim zakresie.
Konwencja zobowiązuje rządy państw do ochrony interesów dziecka, w tym
do stworzenia systemu opieki zdrowotnej, zabezpieczenia społecznego
i bezpłatnej edukacji na poziomie podstawowym. Zwraca także uwagę na
prawa dziecka odseparowanego od jednego lub obojga rodziców, niepełnosprawnego, będącego uchodźcą czy należącego do mniejszości.
Konwencja o prawach dziecka określa cztery ogólne zasady postępowania
wobec dziecka, a mianowicie:
1. Zabrania jakiejkolwiek dyskryminacji, nakazując poszczególnym władzom państwowym dbałość o to, by każde dziecko mogło cieszyć się
wynikającymi z niej prawami (art. 2).
2. Nakazuje jak najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka w działaniach
podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub władze ustawodawcze (art. 3).
163
Gerard van Honthorst
Portret niderlandzkiej
rodziny z XVII w.
(nieznanej). Zwróć uwagę,
że dzieci są ukazane jako
miniatury dominujących
osób dorosłych – rodziców
– co w sposób szczególny
podkreślono ubiorem
postaci.
Zastanów się, jakie
wnioski można wyciągnąć
na podstawie tego dzieła
o ówczesnym sposobie
postrzegania dzieci i ich
roli w rodzinie.
Sz
164
W różnych wojnach
toczonych na świecie
walczy zbrojnie ponad 300
tys. dzieci, jak ten kareński
chłopiec. Od 1949 r.
Karenowie, kilkumilionowy
naród zamieszkujący
górskie rejony Birmy
(Myanmar) i Tajlandii,
walczą o własne państwo
z armią birmańską.
Zastanów się, czy
biedne lub pogrążone
w zbrojnych konfliktach
państwa, których rządy
zdają sobie sprawę,
że nie mogą zapewnić
wszystkim dzieciom opieki
zdrowotnej, edukacji,
a niekiedy nawet żywności,
powinny ratyfikować
Konwencję o prawach
dziecka. Nakłada
ona przecież na nie
zobowiązania, którym
nie są w stanie obecnie
podołać.
3. Podkreśla niezbywalne prawo dziecka do życia i rozwoju w „możliwie
maksymalnym stopniu”, czyli rozwoju zarówno umysłowego jak i kulturalnego, fizycznego, społecznego czy emocjonalnego (art. 6).
4. Wzywa do przyjmowania punktu widzenia dziecka, np. w każdym dotyczącym go postępowaniu sądowym i administracyjnym (art. 12).
Prawa zwarte w Konwencji można podzielić na wolności, które mają na celu
chronić dziecko jako autonomiczną jednostkę przed bezprawnymi ingerencjami (prawa osobiste i polityczne), oraz prawa pozytywne, czyli zobowiązania
rządów i społeczeństw, by swoimi działaniami stwarzały jak najlepsze warunki
do rozwoju dziecka (prawa socjalne i ekonomiczne oraz kulturalne).
PRZESTRZEGANIE PRAW DZIECKA NA ŚWIECIE
Prawna ochrona dziecka jest zapewniona przez prawo międzynarodowe
i prawo krajowe poszczególnych państw. Poza Konwencją o prawach dziecka
zapisy o ochronie nieletnich znajdują się także w Powszechnej deklaracji praw
człowieka, Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,
Międzynarodowym pakcie praw obywatelskich i politycznych, Nowej europejskiej karcie socjalnej i w wielu innych konwencjach, rekomendacjach oraz
zaleceniach Rady Europy.
Konwencja o prawach dziecka przewiduje mechanizm kontroli przestrzegania jej postanowień przez państwa, które do niej przystąpiły. Na mocy Konwencji w Genewie ustanowiono Komitet Praw
Dziecka. To osiemnastoosobowy zespół ekspertów reprezentujących wysoki poziom moralny i posiadających kompetencje w dziedzinie praw człowieka.
Trzykrotnie w ciągu roku na specjalnych sesjach rozpatruje on sprawozdania rządów z wykonywania postanowień Konwencji, po czym odsyła im swoje konkluzje. Nierzadko wzywa rządy, żeby ukróciły praktyki
łamania praw dzieci pod swoją jurysdykcją.
Zagwarantowanie praw dziecka w międzynarodowych
dokumentach poprawiło prawną sytuację dzieci w wielu regionach świata. Respektowanie ekonomicznych,
społecznych i kulturalnych praw dziecka ma jednak
Panczenlama XI. Komitet Praw Dziecka nie zajmuje
się z zasady indywidualnymi skargami i przypadkami,
jednak w 1996 r. wyjątkowo zainteresował się sprawą
tybetańskiego dziecka-mnicha, XI panczenlamy –
przywódcy religijnego, drugiego po dalajlamie autorytetu
w Tybecie. Od 1951 r. Tybet pozostaje oficjalnie częścią
Chin, które większość Tybetańczyków traktuje jako
okupanta. Chińskie władze stosują brutalne represje
wobec opornych. W 1995 r. XI panczenlama, liczący
wówczas 6 lat, został wraz z rodzicami uprowadzony
przez chińskie władze. Komitet Praw Dziecka wezwał
rząd Chin do przestrzegania prawa i uwolnienia chłopca.
Bezskutecznie.
Sz
19. PR AWA DZIECKA
165
PRAWA DZIECKA ZAPISANE W KONWENCJI O PRAWACH DZIECKA
Prawa osobiste
do życia
do godności
do wolności
do nietykalności osobistej
do optymalnych warunków życia
i rozwoju
do zachowania tożsamości, w tym
imienia, nazwiska, obywatelstwa,
poznania swoich rodziców
do wychowywania w rodzinie
i kontaktów z rodzicami w wypadku
rozłączenia z nimi
do swobodnego wyrażania
własnych poglądów w sprawach
dotyczących dziecka w postępowaniu
administracyjnym i sądowym
do swobodnej wypowiedzi, zawierające
wolność poszukiwania, otrzymywania
i przekazywania informacji
do swobody myśli, sumienia i wyznania
do prywatności
do ochrony przed przemocą,
torturowaniem, okrutnym czy
poniżającym traktowaniem lub karaniem
do nierekrutowania do wojska poniżej
15 roku życia
zakaz dyskryminacji
Prawa polityczne
do swobodnego
zrzeszania się
oraz wolności
pokojowych
zgromadzeń
Prawa socjalne i ekonomiczne
do ochrony zdrowia
do korzystania z systemu
zabezpieczenia społecznego, np.
ubezpieczeń socjalnych czy innych
świadczeń adresowanych do dzieci
do poziomu życia odpowiadającego
jego rozwojowi fizycznemu,
psychicznemu, duchowemu,
moralnemu i społecznemu
do nauki na zasadzie równych szans,
z dyscypliną szkolną zgodną
z ludzką godnością dziecka
i Konwencją
do specjalnej ochrony i pomocy
ze strony państwa w przypadku
niedostatecznego środowiska
rodzinnego
do wypoczynku i czasu wolnego
do ochrony przed wyzyskiem
ekonomicznym, np. zmuszaniem
nieletnich do pracy zarobkowej
lub niewłaściwym traktowaniem
zatrudnionych osób młodocianych
(gorsze zarobki, przymus
nadmiernego wysiłku fizycznego)
do ochrony przed wyzyskiem
i nadużyciami seksualnymi
ścisły związek z zamożnością danego państwa i jego stabilnością polityczną. Poziom respektowania praw dziecka w różnych krajach świata jest zatem zróżnicowany i – patrząc globalnie – trudno go uznać za zadowalający.
Poważnym problemem jest występująca w krajach rozwijających się powszechna ekonomiczna eksploatacja nieletnich oraz dyskryminacja dziewcząt, którym ogranicza się prawo do edukacji, zmusza się je do prostytucji
i rytualnie okalecza. Miliony dzieci z powodu konfliktów zbrojnych i ubóstwa w ogóle nie uczęszczają do szkół, a co trzecie dziecko w krajach rozwijających się kończy elementarną edukację po 4 latach. W wielkich miastach
Brazylii i innych państw świata rzesze dzieci żyją na ulicach, giną w walkach
gangów, uzależniają się od narkotyków i stają się nosicielami wirusa HIV.
PRAWA DZIECKA W POLSCE
Polska ratyfikowała Konwencję o prawach dziecka w kwietniu 1991 r. Polskie
władze zgłosiły przy tym dwa zastrzeżenia i dwie deklaracje, ograniczające
jej stosowanie na terenie naszego kraju. Między innymi stwierdziły: Rzeczpospolita Polska uważa, że wykonania przez dziecko jego praw określonych
w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16, dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami
i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną. ZastrzeSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
Prawa kulturalne
do posiadania
i korzystania
z własnej kultury
w przypadku
mniejszości
do wszechstronnego
uczestnictwa
w życiu kulturalnym
i artystycznym
KRAJE
ROZWIJAJĄCE SIĘ
(także: biedne Południe,
a dawniej: kraje
Trzeciego Świata)
– termin używany
w odniesieniu do krajów
o niskim poziomie życia
i produkcji, co jest
efektem zacofania
technicznego
w przemyśle
i rolnictwie, niekiedy
również przeludnienia,
niestabilności politycznej
czy korupcji. Większość
tak postrzeganych
państw znajduje się na
południowej półkuli:
w Afryce, Ameryce
Południowej, Azji
i Oceanii.
Sz
166
Dziecko ma naturalne
prawo do miłości
i opieki.
żone artykuły dotyczą osobistych praw dziecka: do wyrażania własnych poglądów, swobody wypowiedzi, myśli, sumienia i wyznania, swobodnego
zrzeszania się, wolności pokojowych zgromadzeń, a także poszanowania
prywatności. Deklaracje te stanowią symboliczny ukłon w stronę wpływowych w Polsce środowisk konserwatywnych, które domagają się utrzymania
tradycyjnej, silnej władzy rodzicielskiej i nauczycielskiej nad dzieckiem oraz
przedkładają wychowawcze korzyści płynące z wdrażania go do posłuszeństwa nad rozwój jego swobodnej ekspresji.
Krajową podstawą ochrony praw dziecka w Polsce są akty ustawowe, takie
jak Konstytucja RP, ustawy, kodeksy oraz szczegółowe rozporządzenia
i zarządzenia. Ponieważ dzieci mają ograniczoną zdolność do czynności
prawnych, nie mogą samodzielnie wysuwać roszczeń wobec państwa. Aby
wystąpić w obronie swoich praw, muszą być reprezentowane przez rodziców, opiekunów albo odpowiednie instytucje. W Polsce są to Rzecznik
Praw Obywatelskich oraz Rzecznik Praw Dziecka, o którego działalności
znajdziesz informacje w rozdziale 21.
W Polsce zalecenia Konwencji o prawach dziecka są w dużej mierze uwzględniane. Pozostają jednak pewne obszary życia społecznego oraz prawa rodzinnego, cywilnego, karnego i pracy, które wymagają uwagi i działań naprawczych. Nadal mają miejsce liczne przypadki krzywdzenia dzieci, zarówno
w domu rodzinnym, jak i w placówkach oraz instytucjach państwowych.
Przyjmują one formy wykorzystywania seksualnego, zaniedbywania, psychicznego lub fizycznego znęcania się. Często sytuacje takie stają się przedmiotem uwagi ze strony mediów i ogólnej debaty, co powoli zmienia klimat
społeczny wokół kwestii przemocy wobec dzieci.
Prawa dzieci nie są w Polsce wystarczająco chronione w trakcie prowadzenia
śledztw i postępowania przed sądem. Jest także wiele uchybień w procedurach zabezpieczających dziecko będące ofiarą przemocy, choć i tutaj sytuacja
zmienia się powoli na korzyść.
W polskim prawodawstwie nie przewiduje się rejestrowania stowarzyszeń
przez osoby niepełnoletnie, mogą być one natomiast członkami już istniejących organizacji, a nawet wchodzić w skład ich zarządu. Dzieci nie mogą również należeć do partii politycznych i być organizatorami publicznego zgromadzenia. Rzadko respektowane jest w szerokim zakresie ich prawo do
informacji, o którym mówi Konwencja. Nie zawsze też działają praktyczne
mechanizmy, za pomocą których dzieci mogą dochodzić swoich praw w szkołach i instytucjach oświatowych, a ogólny poziom znajomości swoich praw
przez uczniów jest stosunkowo niski.
CZY WIESZ, ŻE...
W niektórych krajach dyskutowane jest przyznanie dzieciom czynnego prawa wyborczego. Miałoby ono
przysługiwać człowiekowi z chwilą narodzin. Takie rozwiązanie lansują na przykład politycy FDP – jednej
z liczących się partii politycznych w Niemczech. Proponują oni, żeby rodzice dysponowali głosem swojego
dziecka do jego pełnoletności lub do chwili, gdy byłoby w stanie samo zarejestrować się w komisji wyborczej.
Sz
19. PR AWA DZIECKA
Z A PA M I Ę TA J
Podstawowym dokumentem międzynarodowym regulującym prawa dziecka jest Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1989 r.
Konwencja uznaje niezbywalne prawo każdego dziecka do życia i rozwoju, zakazuje jakiejkolwiek
jego dyskryminacji, nakazuje jak najlepsze zabezpieczenie jego interesów i wzywa do przyjmowania punktu widzenia dziecka, zwłaszcza w każdym postępowaniu sądowym i administracyjnym.
Kraje, które ratyfikowały Konwencję, są zobowiązane do wdrażania jej postanowień
i składają z tego okresowe raporty Komitetowi Praw Dziecka w Genewie.
ZADANIA
1. Porównaj katalog praw dziecka z Konwencji o prawach dziecka z prawami człowieka gwarantowanymi przez
Powszechną deklarację praw człowieka z 1948 r. Jakie dostrzegasz podobieństwa i różnice?
2. Wiele zapisów w Konstytucji RP dotyczy kwestii związanych z prawami dziecka oraz jego miejscem w rodzinie.
Są to przede wszystkim art. 48 ustęp 1, 2; art. 53 ustęp 3, art. 65 ustęp 3, art. 68 ustęp 3, art. 70 ustęp 1, 4 i art. 72.
a. Odnajdź w tekście Konstytucji RP wymienione artykuły, przeanalizuj je i zinterpretuj, a następnie wyjaśnij, czego
każdy z nich dotyczy.
b. Określ, czy dany artykuł jest powiązany z jakimś prawem wyszczególnionym w Konwencji o prawach dziecka.
c. Oceń, w jakim stopniu opisane w konkretnej regulacji zasady i/lub zadania państwa są aktualnie realizowane
w Polsce.
3. Wyszukaj w mediach (np. gazety drukowane i internetowe, telewizja) doniesienia o naruszaniu praw dziecka
w Polsce i na świecie. Przedstaw je na forum klasy.
4. Skąd się wzięła idea praw dziecka? Uważna lektura fragmentów Konwencji o prawach dziecka pozwoli ci wskazać jej
ważne źródła. Wymień je i scharakteryzuj.
Państwa-Strony niniejszej konwencji, […]
uznając, że Narody Zjednoczone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w Międzynarodowych
Paktach Praw Człowieka zgodziły się i proklamowały, iż każdy człowiek uprawniony jest do korzystania z zawartych w nich praw i wolności, bez względu na jakiekolwiek różnice wynikające z przynależności rasowej,
koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych, narodowego lub społecznego pochodzenia, cenzusu majątkowego, urodzenia oraz jakichkolwiek innych,
przypominając, że w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Narody Zjednoczone proklamowały, iż dzieci
mają prawo do szczególnej troski i pomocy,
wyrażając przekonanie, że rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko
rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną ochroną
oraz wsparciem, aby mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje obowiązki w społeczeństwie,
uznając, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się
w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia, […] uzgodniły, co następuje
1. Opracujcie w grupach projekt społecznej kampanii w sprawie wycofania zastrzeżeń wniesionych niegdyś przez
władze polskie do Konwencji o prawach dziecka (np. hasła, plakaty, argumenty).
2. Zbierzcie informacje o tym, w jaki sposób Polacy mogą praktycznie wspierać dzieci potrzebujące pomocy
w krajach Trzeciego Świata (np. adopcja serca dokonywana w Fundacji Pomocy Dzieciom Tybetu Nyatri ).
Opracujcie plan działań prezentujących i promujących te możliwości na forum szkoły.
1. Konwencja o prawach dziecka, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19911200526.
2. A. Łopatka, Dziecko: jego prawa człowieka, Iuris, Warszawa – Poznań 2000.
3. Wokół praw dziecka, cz. I i II (praca zbiorowa), Wyd. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2000.
167
Sz
168
Prawa człowieka
W OBRONIE WIĘŹNIÓW SUMIENIA
Problem 1. W licznych krajach i regionach świata obrońcy praw człowieka nadal często
stają się więźniami sumienia, trafiają za kraty wyłącznie z powodu swoich poglądów religijnych, społecznych lub politycznych, a także z uwagi na swoje urodzenie, pochodzenie
etniczne, tożsamość narodową, płeć, rasę czy inne cechy wynikające ze statusu społecznego. Reżimy i dyktatury próbują usprawiedliwiać represje wobec swoich ofiar tym, że osoby
te podejmowały rzekomo gwałtowne i bezprawne działania. Analiza poszczególnych
przypadków wykazuje jednak jasno, że w rzeczywistości więźniowie sumienia nigdy nie
stosowali w stosunku do kogokolwiek przemocy ani do niej nie nawoływali. Autentyczni
aktywiści praw człowieka nie akceptują bowiem działań polegających na naruszaniu ludzkiej godności.
Przykładem współczesnego więźnia sumienia jest chiński opozycjonista Liu Xiaobo (czytaj: lju sjaobo) – pisarz, krytyk literacki, profesor i obrońca praw człowieka, laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 2010 r. Władze w Pekinie uznały nagrodę dla „kryminalisty Liu”
za mieszanie się w wewnętrzne sprawy ich kraju i – mimo apeli z całego świata – nie dopuściły do odebrania przyznanego medalu ani przez samego nagrodzonego, który przebywa w więzieniu, ani przez nikogo innego.
Zbierz informacje o jednym z aktualnych więźniów sumienia i na ich podstawie napisz
krótki list w jego obronie. Wskaż w nim podstawowe prawa człowieka, które zostały naruszone przez władze wobec prześladowanego opozycjonisty, powołując się na zapisy
Powszechnej deklaracji praw człowieka i/lub Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w zależności od tego, gdzie zamieszkuje pokrzywdzony. Ustal adresata
listu i wyślij swój protest. Opracuj plan dalszego postępowania w sprawie więźnia sumienia, którego bronisz.
KONSTYTUCJA RP A REALIZACJA PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA
Czy skarżąc się na bezprawne działania organizatorów imprez, opieszałych urzędników
lub przekraczających swoje uprawnienia policjantów, będziemy się mogli powoływać na
zapisy konstytucji, jak mają to w zwyczaju obywatele USA?
W Polsce kwestia bezpośredniego stosowania konstytucji to nowe zjawisko, a praktyka
w tym względzie dopiero się kształtuje. Zarówno w latach międzywojennych, jak i w okresie
PRL-u obowiązywało założenie, że normy konstytucyjne nie nadają się do praktycznego stosowania i muszą zostać rozwinięte w formie ustaw. Zmianę przyniosła dopiero Konstytucja RP z 1997 r. Po raz pierwszy w dziejach Polski wprowadzono do niej zapis o bezpośrednim stosowaniu konstytucji jako jedną z podstawowych zasad konstytucyjnych (art. 8 ust. 2).
Art. 8.
1. Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.
2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.
Sz
169
Bezpośrednie zastosowanie konstytucji sprawia, że sam znajdujący się w niej zapis wystarcza do uzasadnienia złożonej przez obywateli skargi, wydania na jej podstawie wyroku
sądowego czy decyzji administracyjnej oraz oceny ich legalności. Dochodzący swoich
praw nie musi wskazywać na jakiekolwiek akty prawne niższego rzędu, np. ustawy czy
rozporządzenia. Choć prawnicy przestrzegają, że nie wszystkie przepisy Konstytucji RP
nadają się do bezpośredniego zastosowania, są jednak zgodni, że rolę taką mogą spełniać
regulacje dotyczące praw i wolności człowieka oraz obywatela.
Problem 2. Twój kolega wybrał się na organizowaną przez władze miejskie imprezę,
której ostatnią częścią był występ znanej grupy hardrockowej. Nie zwrócił uwagi, że w regulaminie imprezy, odbywającej się na miejskim stadionie, był zapis o zakazie wnoszenia
ze sobą aparatów fotograficznych i sprzętu nagrywającego. Kiedy po wejściu na stadion
wyjął z kieszeni mały amatorski aparat cyfrowy bez lampy błyskowej, natychmiast pojawił
się przy nim przedstawiciel służby porządkowej, zabrał sprzęt i wręczył pokwitowanie.
Oznajmił, że przy odbiorze kolega będzie musiał zapłacić 50 zł „za depozyt”, a jeśli nie
uiści opłaty, jego własność zostanie „bezpowrotnie zarekwirowana”. Zdenerwowany kolega postanowił złożyć skargę nie tylko na ten bezprawny – jego zdaniem – zabór mienia,
ale także na sam zakaz fotografowania na koncercie.
Poradź koledze, na które zapisy Konstytucji RP mógłby się powołać, pisząc taką skargę, i jaki
sąd byłby właściwy do jej rozpatrzenia.
Problem 3. Oczekująca porodu ubezpieczona pacjentka została przyjęta do państwowego szpitala. Przy zapisie dowiedziała się, że za specjalne znieczulenie poprawiające standard porodu będzie musiała zapłacić 500 zł, a jeśli chciałaby na czas pobytu w placówce
dostać pokój jednoosobowy z węzłem sanitarnym – dodatkowo 150 zł.
Na które zapisy Konstytucji RP mogłaby się pacjentka powołać, pisząc skargę przeciwko takiej praktyce?
Problem 4. Kierownik wydziału w urzędzie – powołując się na polecenie swojego przełożonego – przeprowadził kontrolę służbowej korespondencji pracownika, a przy okazji
przejrzał jego prywatne e-maile. Na podstawie tej kontroli uznał, że pracownik zajmuje
się prywatnymi sprawami w czasie pracy, i w związku z tym udzielił mu nagany.
Na które zapisy Konstytucji RP mógłby się powołać podwładny, pisząc skargę przeciwko takiej praktyce?
Sz
RP
i
sk
ań
yk
Rada Europy
r
em e
st am
sy ter
in
i
Komisja Praw Człowieka
em
st ki
sy abs
ar
ki
em s
st ań
sy ryk
af
k
em js
st pe
sy ro
eu
em
st
sy NZ
O
Filar
międzynarodowy
y
ał yjn
un tuc
yb ty
Tr ons
K
D
O
dy
są
RP
RP
cja
tu
ty
ns
Ko
Filar
wewnątrzkrajowy
Rada Społeczno-Gospodarcza
Unia Europejska
OBWE
Ochrona praw
Organizacje
pozarządowe
Amnesty International
Human Rights Watch
Fundacja Helsińska
Lekarze bez Granic
Sz
V
Ochrona praw
i wolności
człowieka
Sz
172
20
Ochrona praw
w Polsce
Poziom respektowania praw
człowieka zależy od jakości
ustanowionego prawa oraz
rzetelnych działań instytucji,
które zostały powołane do
jego realizacji. Nic jednak
nie zastąpi zaangażowania
poszczególnych obywateli;
nawet najbardziej życzliwa
prawom człowieka władza
publiczna musi mieć
poczucie, że zależy na nich
także zwykłym ludziom.
Zastanów się, w jaki sposób
ty i twoi rówieśnicy możecie
działać na rzecz ochrony praw
człowieka. Jakie działania możecie
podejmować w swojej najbliższej
okolicy, a jakie w szerszym
wymiarze – kraju czy całego
świata?
Maraton Pisania Listów – akcja zapoczątkowana kilka lat temu przez polskich działaczy Amnesty International. Uczestnicy co roku
w grudniowy weekend przez dwie doby piszą apele w obronie niewinnych osób z całego świata, zagrożonych działaniami władz w swoich
krajach. Podczas edycji w 2011 r. w Polsce napisano ponad 160 tys. listów.
KONSTYTUCYJNA OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA
Konstytucję RP stosuje
się bezpośrednio.
Prawa człowieka oraz system ich ochrony mają w Polsce mocną pozycję. Dotyczące ich kluczowe regulacje zostały umieszczone w Konstytucji RP, która
jest najwyższym źródłem prawa, a wszelkie zmiany w niej są trudne do przeprowadzenia i obwarowane szczegółowo opisanymi zasadami. Istotne jest,
że Konstytucję RP stosuje się bezpośrednio, czyli w sądach i urzędach można
się powoływać na jej zapisy, w tym dotyczące praw człowieka.
Postanowienia Konstytucji RP odzwierciedlają szczególne przywiązanie
jej twórców do idei praw człowieka. Już w preambule kilkakrotnie pojawiają się hasła z nimi związane, w tym godność i wolność, a jednym
z celów Rzeczypospolitej uczyniono dążenie, by „na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie”.
Z punktu widzenia skuteczności systemu ochrony praw człowieka ważnym
rozstrzygnięciem zapisanym w Konstytucji RP jest umieszczenie ratyfikowanych umów międzynarodowych wśród źródeł prawa Rzeczypospolitej Polskiej (art. 87) oraz przyjęcie rozwiązania, że umowy ratyfikowane za zgodą
694525,
sklep.wsip.pl
dział V | ochrona praw
i wolności
człowieka
Sz
173
20. OCHRONA PR AW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA
KONSTYTUCYJNE ŚRODKI OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
Prawo do wynagrodzenia
szkody wyrządzonej przez
organ władzy publicznej
Prawo
do sądu
Prawo do zaskarżania orzeczeń
i decyzji sądu lub organu
administracji publicznej
Prawo do skargi
do Trybunału
Konstytucyjnego
Prawo do wystąpienia
do Rzecznika Praw
Obywatelskich
parlamentu obowiązują bezpośrednio (art. 91). Ponieważ Polska ratyfikowała wszystkie kluczowe dla ochrony praw człowieka akty prawa międzynarodowego, zmusza to ustawodawców do uwzględniania międzynarodowych
standardów w dziedzinie praw człowieka podczas tworzenia prawa krajowego oraz otwiera obywatelom możliwość kierowania ewentualnych skarg
do instytucji europejskich lub ONZ.
Konstytucyjnym fundamentem regulacji poświęconych problematyce praw
człowieka jest znany ci już obszerny katalog praw i wolności człowieka (patrz:
s. 159), ale nie mniej ważne są przepisy dotyczące sposobu ich ochrony. Ustawa zasadnicza przewiduje m.in. bogaty arsenał środków reagowania, gwarantowanych jednostce, której prawo zostało naruszone (rozdz. II, art. 77–80).
ORGANY WŁADZY USTAWODAWCZEJ I WYKONAWCZEJ
A OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA
Konstytucja RP powołuje do życia organy państwowe w sposób szczególny
odpowiedzialne za ochronę praw człowieka: Trybunał Konstytucyjny,
Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Rzecznika Praw Dziecka. Również
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji została postawiona „na straży wolności słowa, prawa do informacji” (art. 213).
Filozofia ochrony praw człowieka uwidoczniona w tekście polskiej ustawy
zasadniczej zakłada, że odpowiedzialność za respektowanie, ochronę i promocję praw człowieka spoczywa na państwie, wszystkich jego organach
i instytucjach: „Rzeczpospolita Polska […] zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela” (art. 5). Poza wspomnianymi wyspecjalizowanymi organami określone obowiązki związane z ochroną praw człowieka mają
wszystkie organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, przy
czym podstawowa odpowiedzialność spoczęła na władzy sądowniczej.
Ochronę praw człowieka
gwarantuje artykuł 5
Konstytucji RP.
OBOWIĄZKI PAŃSTWA W ZAKRESIE OCHRONY PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA
Władza ustawodawcza
Władza wykonawcza
Prezydent:
ratyfikuje umowy międzynarodowe dotyczące praw człowieka,
czuwa nad przestrzeganiem konstytucji i umów międzynarodowych,
nadaje obywatelstwo,
zwraca się do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności
ustaw z Konstytucją RP.
Rada Ministrów:
zapewnia wykonanie ustaw i wydaje rozporządzenia związane
z prawami człowieka,
zawiera umowy międzynarodowe, w tym te wymagające ratyfikacji.
uchwala i nowelizuje ustawy dotyczące praw i wolności,
podejmuje działania w poszczególnych sprawach,
np. w formie interwencji poselskich wobec państwowych
organów i instytucji naruszających prawa człowieka,
decyduje o obsadzie funkcji państwowych związanych
z ochroną praw człowieka: sędziów Trybunału
Konstytucyjnego, Rzecznika Praw Obywatelskich,
Rzecznika Praw Dziecka, członków Krajowej Rady
Radiofonii i Telewizji (wspólnie z Prezydentem RP).
Sz
174
Sądy mają konstytucyjny
obowiązek stać na
straży praw i wolności
człowieka.
WŁADZA SĄDOWNICZA W OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA
Głównym gwarantem ochrony praw i wolności człowieka jest krajowe sądownictwo, które ma obowiązek stać na straży tych praw oraz naprawiać
zaistniałe krzywdy i szkody. Sądowa kontrola relacji między jednostką
a władzą państwową jest możliwa dzięki temu, że polskie sądy są niezawisłe i niezależne od innych organów państwowych. W zależności od rodzaju
i wagi naruszenia praw człowieka funkcję ochronną spełniają: sądy powszechne (karne, cywilne i administracyjne oraz Sąd Najwyższy), prokuratura oraz Trybunał Konstytucyjny.
Do sądów powszechnych kierowane są wnioski związane z działaniami organów i instytucji państwa naruszających konstytucyjne prawa człowieka.
Zajmują się one wyłącznie konkretnymi sprawami i na wniosek jednostki
lub innego podmiotu, np. Rzecznika Praw Obywatelskich (patrz: rozdz. 21).
Regułą jest rozpatrywanie przypadków w świetle polskich kodeksów prawnych. Gdy naruszenie ma charakter zamachu na życie, zdrowie, wolność
osobistą, sumienie, wyznanie albo własność, sprawę rozpatruje sąd karny.
Sądy cywilne zajmują się głównie dochodzeniem roszczeń związanych
z prawami majątkowymi. Do sądów administracyjnych kierowane są sprawy
związane z bezprawnymi działaniami administracji różnych szczebli.
Sąd Najwyższy rozpoznaje kasacje orzeczeń sądowych oraz nadzoruje działalność innych sądów w zakresie orzekania. Podejmuje uchwały wyjaśniające wątpliwości dotyczące norm prawnych i rozstrzyga kwestie budzące kontrowersje w konkretnych sprawach sądowych.
Trybunał
Konstytucyjny bada zgodność ogólnej normy prawnej
T
z Konstytucją RP i rozstrzyga indywidualne skargi na niekonstytucyjność aktu w konkretnej sprawie. Na przykład, Trybunał rozpatrywał zagadnienia związane z granicami ochrony życia prywatnego osób pełniących funkcje publiczne i wyjaśniał wątpliwości,
czy obowiązek rejestracji wydawania dziennika lub czasopisma
narusza prawo do swobody wypowiedzi. Mając pieczę nad tworzonym w Polsce prawem, Trybunał dba o zgodność stanowionych ustaw i przepisów z międzynarodowymi konwencjami dotyczącymi praw człowieka, ratyfikowanymi przez państwo
polskie. W świetle Konstytucji RP orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.
Aby
Ab złożyć skargę do Trybunału Konstytucyjnego, należy jednak wyczerpać uprzednio wszystkie przysługujące środki ochrony prawnej.
czerp
CZY WIESZ, ŻE...
Jeżeli ktoś uważa, że policjant użył wobec niego nieuzasadnionej przemocy, nie może skierować do sądu skargi
na państwo. Choć sprawca występował w tej sytuacji jako funkcjonariusz państwowy, poszkodowany powinien
wystąpić z zawiadomieniem do prokuratury o popełnieniu przestępstwa przez konkretnego policjanta.
Znajdź w polskim Kodeksie karnym przepis, który mógłby stanowić podstawę do wydania wyroku w sprawie funkcjonariusza
państwowego przekraczającego swoje uprawnienia.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
175
Ochrona prawa do prywatności w Polsce
Rozwój technologii informatycznej oraz globalizacja przyniosły – obok niewątpliwych korzyści w wielu
dziedzinach życia – poważne wyzwania w zakresie ochrony niektórych praw człowieka. Najpoważniejsze z nich
wiążą się z wygenerowaniem nowych możliwości w zakresie bezprawnych ingerencji w sferę prywatności
jednostki. Konieczność przeciwdziałania tym zagrożeniom znalazła swój wyraz w polskich ustawowych
regulacjach prawnych. Prawo do prywatności zostało ujęte w Konstytucji RP w kilku odrębnych zapisach.
Obejmuje ochronę prawną życia prywatnego i rodzinnego (art. 47), tajemnicę komunikowania się (art. 49)
i zasadę nienaruszalności mieszkania (art. 50).
Bardzo ważna jest zasada ochrony danych osobowych, czyli informacji dotyczących konkretnej (zidentyfikowanej) osoby lub osoby, którą można dzięki tym danym zidentyfikować. Konstytucja RP wprowadza nakaz
zgodnego z regułami państwa prawa postępowania przez władze publiczne z wszelkimi informacjami
dotyczącymi obywatela, w tym zakaz ujawniania ich, jeśli nie przewiduje tego ustawa (art. 51).
Konkretyzacją tej normy konstytucyjnej są przepisy Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, zgodnej z odpowiednią dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady UE. Ustawa ta podkreśla prawo
obywateli do ochrony danych osobowych, ogranicza ich przetwarzanie do sytuacji określonych przez stosowne
ustawy, zezwala na używanie ich tylko wtedy, gdy osoba, której dane dotyczą, wyrazi na to zgodę lub gdy użycie
tych danych jest niezbędne do wypełnienia obowiązku wynikającego z przepisów prawa. Wprowadzony został
zakaz przetwarzania informacji dotyczących: rasy bądź pochodzenia etnicznego, poglądów politycznych, religii,
filozofii, przynależności wyznaniowej, partyjnej lub związkowej, stanu zdrowia, preferencji seksualnych oraz
problemów prawnych danej osoby. Obywatele zostali uprawnieni do kontrolowania przebiegu procesu przetwarzania ich danych, na administratorów zaś nałożono różne obowiązki i określono kary za nieuprawnione
przetwarzanie przez nich danych. Ustanowiono także organ do spraw ochrony danych osobowych – Generalnego
Inspektora Ochrony Danych Osobowych, którego zadaniem jest wydawanie decyzji administracyjnych
i rozpatrywanie skarg w sprawach wykonania przepisów o ochronie danych.
Naruszenie prywatności obywatela może nastąpić również przez działania przedstawicieli tzw. czwartej władzy, czyli
mediów: dziennikarzy, wydawców oraz edytorów informacji. O prawach obywateli w kontaktach z mediami mówi
obowiązująca w Polsce Ustawa o prawie prasowym. Nakazuje ona „chronić dobra osobiste, a ponadto interesy
działających w dobrej wierze informatorów i innych osób, które okazują zaufanie przedstawicielom mediów”
(art. 12.2). Osoby udzielające informacji środkom masowego przekazu nie mogą ponieść żadnych konsekwencji,
jeśli ich wypowiedź nie naruszyła polskiego prawa. Ustawa stanowi ponadto, że w kontaktach z mediami obywatele mają prawo do:
niepublikowania ich nazwiska, jeżeli wyrażą takie życzenie;
autoryzacji wypowiedzi, jeżeli wyrażą takie życzenie – oznacza to, że po napisaniu danego materiału
dziennikarz powinien przedstawić do akceptacji te jego treści, których źródłem są wypowiedzi rozmówcy;
niepublikowania ich wizerunku w sytuacji, gdy toczy się wobec nich karne postępowanie sądowe, chyba że
prokurator zarządził inaczej. Obejmuje to także zakaz publikowania sformułowań pozwalających na identyfikację danej osoby (np. Teresa Kowalska, żona podejrzanego Józefa K.);
niepublikowania komentarzy na temat wyniku procesu sądowego w pierwszej
ierwszej instancji, jeśli nie zapadł
jeszcze sam wyrok;
niepublikowania informacji dotyczących ich życia osobistego, chyba
że wyrażą na to zgodę lub materiał wiąże się bezpośrednio z ich
działalnością publiczną (np. informacje o córce urzędnika po tym, jak
otrzymała – bez stawania do konkursu – pracę w urzędzie, w którym
zajmuje on kierownicze stanowisko);
niepublikowania informacji, jeżeli zastrzegli to ze względu na
tajemnicę służbową lub zawodową;
niepublikowania danych umożliwiających identyfikację ich w roli
autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału
o tym charakterze.
Zastanów się, jakie sytuacje zagrażające prywatności pojawiają się podczas korzystania z internetu.
Sz
176
ORGANIZACJA
POZARZĄDOWA
(ang. non-governmental
organization, NGO)
– organizacja założona
legalnie przez osoby
fizyczne (obywateli)
lub prawne (instytucje)
działające niezależnie
od rządu w celu
realizacji wybranego
interesu publicznego;
z zasady nie jest
nastawiona na
osiągnięcie zysku.
Jurek Owsiak podczas
konferencji prasowej
po 19 finale WOSP.
ORGANIZACJE POZARZĄDOWE A OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA
Po roku 1989 r., dzięki przywróceniu swobody zrzeszania się, polskie organizacje pozarządowe (NGOs) stały się ważnym i wpływowym składnikiem
życia społecznego i politycznego w Polsce. Trzeba jednak zaznaczyć, że już
pod rządami władz komunistycznych istniały liczne organizacje opozycyjne, zajmujące się obroną praw człowieka.
Podstawowymi prawnymi formami organizacji pozarządowych są w Polsce stowarzyszenia i fundacje. Wiele spośród działających organizacji tego
typu zajmuje się prawami człowieka. Niektóre z nich działają lokalnie, inne
w skali całego kraju, powszechnie znane są też autonomiczne oddziały
znanych w świecie wielkich organizacji transnarodowych, np. Amnesty International Polska czy Polski Czerwony Krzyż.
Spośród innych organizacji pozarządowych statutowo zajmujących się prawami człowieka warto wymienić: Centrum Monitoringu Wolności Prasy,
Fundację TUS (działającą na rzecz osób niepełnosprawnych), Helsińską
Fundację Praw Człowieka, Polską Akcję Humanitarną, Kampanię Przeciw
Homofobii, Komitet Ochrony Praw Dziecka, Polskie Stowarzyszenie
Obrońców Życia Człowieka, Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego, Polski Komitet Narodowy UNICEF czy Stowarzyszenie Interwencji Prawnej. Także Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy wspiera realizację praw człowieka poprzez zapewnianie wielu potrzebującym dzieciom
właściwej opieki medycznej. Organizacji zajmujących się zaspokajaniem
potrzeb gospodarczych, kulturalnych i socjalnych jest dużo więcej, np. Caritas, Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta, stowarzyszenia na rzecz
osób niepełnosprawnych czy parafie różnych kościołów. Choć często nie
odwołują się one w swojej działalności do praw człowieka, w rzeczywistości pomagają je realizować.
Jak wspomnieliśmy, niektóre organizacje pozarządowe rozpoczynały działalność jako zrzeszenia nielegalne w czasach, gdy prawa człowieka były
w Polsce powszechnie łamane,
a występowanie w ich obronie
wymagało osobistej odwagi.
Przykładowo, Helsińska Fundacja Praw Człowieka działała
przez 7 lat w podziemiu, zanim
w 1989 r. jej członkowie ujawnili
się i zalegalizowali.
Wśród organizacji pozarządowych działających na rzecz praw
człowieka są też i takie, które
spontanicznie reagują na przypadki naruszenia tych praw przez
podejmowanie doraźnych akcji
protestacyjnych, informacyjnych
albo wspierających. Inne długofaSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
177
Wypuszczanie
w niebo balonów UNICEF
podczas Festiwalu Karuzela
Cooltury, 23 lipca 2011 r.
w Świnoujściu. W ten
sposób zakończył się
Marsz dla Dzieci Świata
z udziałem Roberta
Korzeniowskiego, mistrza
olimpijskiego i mistrza
świata, oraz aktorki
Magdaleny Różczki,
Ambasadorki Dobrej
Woli UNICEF. Akcja
zorganizowana przez
UNICEF Polska była
poświęcona zbiórce
pieniędzy na budowę szkół
dla dzieci w Afryce.
lowo monitorują przestrzeganie praw człowieka i obywatela w Polsce oraz
profesjonalnie pracują na rzecz ich ochrony, wywierając nacisk na władze
publiczne. Część z nich interesuje się sytuacją w naszym kraju, inne funkcjonują w skali regionu, całej Europy, a nawet świata.
Stowarzyszenia i fundacje dbające o przestrzeganie praw człowieka angażują się na różnych polach: zajmują się edukacją w zakresie praw człowieka
(np. coroczna Międzynarodowa Letnia Szkoła Praw Człowieka prowadzona przez Helsińską Fundację Praw Człowieka), badaniami naukowymi,
działalnością wydawniczą (np. seria wydawnicza „Biblioteka Komitetu Helsińskiego”), przygotowywaniem i publikowaniem raportów (np. raport dotyczący realizacji prawa do nauki w Polsce, przygotowany w 2002 r. przez
Helsińską Fundację Praw Człowieka), śledzeniem działalności prawodawczej i pracy urzędów oraz służb państwowych (np. stały monitoring prowadzony przez Amnesty International czy Helsińską Fundację Praw Człowieka). Organizują również pikiety (np. w 2010 r. przed Sejmem RP w obronie
praw emigrantów przebywających w Polsce), kampanie i akcje społeczne
(np. „Oderwij dzieci od ulicy”– akcja na rzecz dzieci zagrożonych niedostosowaniem społecznym), apele i zbiórki podpisów w obronie pokrzywdzonych osób (np. w 2002 r. w obronie białoruskich dziennikarzy skazanych na
kary więzienia), interwencje (np. w związku z nieprawidłowymi praktykami stosowanymi przez niektóre urzędy stanu cywilnego podczas rejestracji
urodzeń cudzoziemców). Przede wszystkim jednak pozyskują środki pomocy i dostarczają je poszkodowanym, czego przykładem są szeroko znane działania Polskiej Akcji Humanitarnej, Caritas czy PCK.
Tysiące polskich obywateli związało się na różne sposoby z organizacjami
pozarządowymi, uznając działanie na rzecz praw człowieka za swój moralny obowiązek i życiowe powołanie. Także młodzi ludzie, w tym uczniowie
i studenci, mogą je wspierać: zostać ich członkami bądź wolontariuszami
(najczęściej jako osoba dorosła), odbyć w nich staż zawodowy, włączyć się
Logo Amnesty
International.
Logo Polskiej
Akcji Humanitarnej.
WOLONTARIUSZ
– osoba dobrowolnie
i świadomie oraz
bez wynagrodzenia
angażująca się
w pracę na rzecz innych
osób, organizacji
pozarządowych, a także
rozmaitych instytucji
działających w różnych
obszarach życia
społecznego.
Sz
178
Uznanie dla fachowości polskich organizacji pozarządowych wyraża się m.in. w tym, że występują one
w polskich postępowaniach sądowych jako tzw. przyjaciele sądu (łac. amicus curiae). W tej roli przedstawiają w toku procesu pisemną „opinię przyjaciela sądu”, pomagającą sądowi w wielostronnym rozpoznaniu sprawy, która wiąże się z prawami człowieka. Przykładowo, Helsińska Fundacja Praw Człowieka
sformułowała taką opinię w kwestii wolności zrzeszania się i zakładania stowarzyszeń w związku
z utrudnianiem przez Prezydenta m.st. Warszawy rejestracji Stowarzyszenia „Chomiczówka przeciw
Degradacji”. Wspomniana fundacja nabywa również doświadczeń w formułowaniu „opinii przyjaciela
sądu” na potrzeby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
Logo Helsińskiej
Fundacji Praw Człowieka
Logo Human
Rights Watch.
w pracę przy różnych programach (niekiedy także wziąć udział w misjach
zagranicznych), wspierać potrzebujących przez darowizny (np. 1% swojego podatku), podpisywać petycje, wysyłać listy i e-maile, uczestniczyć w pikietach i akcjach. Zaangażowanie w takich stowarzyszeniach i fundacjach
kształtuje ważne społeczne postawy oraz umiejętności, w tym związane
ze współpracą, empatią, zaradnością, skutecznością w osiąganiu zamierzonego celu – jest zatem z wielu powodów bezcennym wkładem w budowę
społeczeństwa obywatelskiego.
PRAWA CZŁOWIEKA NARUSZANE W POLSCE
Z danych Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu wynika,
że Polacy w ostatnich latach dość często sygnalizowali przypadki naruszania praw człowieka przez ich państwo, a główną przyczyną skarg było łamanie prawa do rzetelnego procesu sądowego. Również Rzecznik Praw
Obywatelskich zwracał uwagę na nadużywanie przez polskie władze sądownicze tymczasowego aresztowania oraz na naruszanie zasady prawa do
sądu wskutek przewlekłego postępowania sądowego. Uważa się, że powodami tego stanu rzeczy są wewnętrzne problemy polskiego wymiaru sprawiedliwości oraz jego niedofinansowanie.
Do Trybunału kierowano także liczne skargi polskich obywateli dotyczące
nieposzanowania życia rodzinnego i prywatnego czy naruszania prawa
własności. Więźniowie często skarżyli się na łamanie zakazu nieludzkiego
lub poniżającego traktowania na skutek fatalnych warunków panujących
w celach. Potwierdził to w 2008 r. Rzecznik Praw Obywatelskich, który dodatkowo zwrócił uwagę na złą sytuację w izbach wytrzeźwień, policyjnych
izbach dziecka, ośrodkach wychowawczych i zakładach poprawczych.
Raport Human Rights Watch z 2009 r. eksponował m.in. ograniczanie tzw.
praw reprodukcyjnych Polaków na skutek braku edukacji seksualnej i ograniczonego dostępu do środków antykoncepcyjnych oraz na dyskryminowanie mniejszości seksualnych. Amnesty International w 2010 r. zwróciła
uwagę na śmiertelne postrzelenie przez polską policję w Warszawie Nigeryjczyka handlującego obuwiem, pewne zachowania funkcjonariuszy mogłyby bowiem świadczyć o ich rasistowskiej postawie.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Konstytucja RP ustanawia system ochrony praw człowieka w Polsce i gwarantuje
jednostkom różnorodne środki dochodzenia swoich praw w wypadku ich naruszenia.
Odpowiedzialność za realizację, ochronę i promocję praw człowieka spoczywa na
wszystkich konstytucyjnych organach państwa, a zwłaszcza na sądowniczej gałęzi władzy
oraz instytucjach specjalnie powołanych do tego celu: Trybunale Konstytucyjnym,
Rzeczniku Praw Obywatelskich oraz Rzeczniku Praw Dziecka.
Podstawową rolę w systemie ochrony praw człowieka spełniają sądy powszechne (karne,
cywilne i administracyjne oraz Sąd Najwyższy) i prokuratura.
ZADANIA
1. Wymień konstytucyjne środki ochrony praw człowieka w Polsce. Znajdź w mediach (prasa, telewizja, internet itd.)
po jednym przykładzie wykorzystania ich przez obywatela polskiego w celu realizacji swoich praw i wolności.
2. Omów rolę Trybunału Konstytucyjnego w systemie ochrony praw człowieka. Na podstawie internetowej strony
Trybunału lub innych źródeł informacji przedstaw kilka przykładów jego werdyktów istotnych z punktu widzenia
realizacji praw człowieka w Polsce.
3. Z wieloma organizacjami pozarządowymi możesz podjąć współpracę w roli wolontariusza już obecnie lub gdy
osiągniesz pełnoletność. Niektóre z nich uzależniają decyzję o przyjęciu nowych wolontariuszy od złożenia listu
motywacyjnego, w którym proszą o jasne określenie przez kandydata:
Dlaczego chciałbyś współpracować właśnie z tą organizacją?
Ile czasu w ciągu tygodnia / miesiąca możesz poświęcić na wolontariat?
Jaki rodzaj działań związanych z obroną praw człowieka jest dla ciebie interesujący?
W jakim projekcie chciałbyś wziąć udział?
Jakie twoje mocne strony (cechy i kompetencje) mogłyby ci w tym pomóc?
Korzystając z internetu, wybierz jakiś projekt realizowany przez polską organizację wyspecjalizowaną
w tematyce praw człowieka i napisz ćwiczeniowy list motywacyjny jako osoba zainteresowana wolontariatem.
4. Wszyscy subskrybenci newslettera od pewnego wydawnictwa (czasopisma rozsyłanego za pomocą poczty
elektronicznej) otrzymali w załączniku kilkaset prywatnych adresów e-mail, w tym adres p. Jana Nowaka w formie
JanNowak@(nazwa jego prywatnej firmy).com. Obywatel ten był oburzony i postanowił dochodzić swoich praw,
choć wydawnictwo bagatelizowało sprawę, twierdząc, że był to mało szkodliwy efekt błędu jednego z pracowników.
Wybierz spośród poniższych propozycji poprawne odpowiedzi na pytania i sformułuj wskazówki.
a) Które prawo zostało w tym przypadku naruszone?
A. Prawo do bezpieczeństwa osobistego
C. Prawo do ochrony danych osobowych
B. Prawo do własności (adresu skrzynki e-mailowej)
D. Prawo konsumenta
b) Do kogo należy zgłosić tego rodzaju naruszenie praw?
A. Policji
C. Prokuratury
B. Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych
D. Rzecznika Praw Obywatelskich
c) Jak postępować, by nie stać się ofiarą tego typu naruszenia praw?
Pracując w grupach, zaprojektujcie tablicę informacyjną lub stronę internetową (link do oficjalnej strony szkolnej)
prezentującą organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną praw człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem lokalnych
organizacji pozarządowych. Zbierzcie i przedstawcie informacje na temat podejmowanych przez nie akcji, zwłaszcza
takich, w które mogliby się włączyć uczniowie waszej szkoły. Różne działania prowadzone w obronie praw człowieka nie
wymagają osobistej obecności i polegają na przykład na pisaniu listów czy wysłaniu e-maili, mogą w nich zatem uczestniczyć
nawet mieszkańcy małych miejscowości położonych z dala od siedzib kluczowych organizacji pozarządowych. W ramach
projektu opracujcie i przeprowadźcie również szkolną akcję propagującą wolontariat w tych organizacjach.
1. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, http://www.hfhr.pl/.
2. K. Machowicz, Ochrona praw człowieka w Rzeczypospolitej Polskiej na tle standardów europejskich, Wydawnictwo KUL,
Lublin 2008.
3. Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, red. M. Chmaj, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006.
179
Sz
180
21
Konstytucyjni
rzecznicy praw
człowieka
Rz
Rzecznik
Praw
Ob
Obywatelskich oraz Rzecznik
Pr
Praw Dziecka są w Polsce
org
organami państwowymi
od
odpowiedzialnymi za
oc
ochronę praw człowieka,
po
powołanymi przez
Ko
Konstytucję RP.
Plakat przygotowany przez
Biu
Biuro Rzecznika Praw Dziecka.
Wyjaśnij, jak rozumiesz napis
W
eks
eksponowany
na dłoni ukazanej
na plakacie?
ZZapewne niejeden raz spotkałeś
się ze słowem rzecznik. Czym
zaj
zajmuje się osoba tak określana?
W W jakich dziedzinach życia
spo
społecznego mamy do czynienia
z r
z rzecznikami?
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
JAKO KONSTYTUCYJNY ORGAN PAŃSTWA
Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) w Polsce rozpoczął działalność
w 1987 r. Nazywa się go niekiedy polskim ombudsmanem (patrz: s. 181).
Podstawy prawne działania polskiego RPO:
Konstytucja RP (art. 208–212);
Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich;
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest jednoosobowym, samodzielnym, niezależnym i niezawisłym organem państwowej ochrony prawnej, oddzieloSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
181
21. KONSTYTUCYJNI RZECZNICY PR AW CZŁOWIEKA
Ombudsman to nazwa pochodzenia szwedzkiego. W tym kraju już w początkach
XVIII w. funkcjonował urzędnik królewski (od XIX w. parlamentarny), mający niezależną pozycję i cieszący się społecznym poważaniem. Obywatele zwracali się do niego
po pomoc, gdy nie udało im się dojść swoich racji w sporze z urzędem lub organem
państwa, a wyczerpali już wszystkie prawne możliwości. W ciągu XX w. rzeczników
praw obywatelskich ustanowiono w wielu krajach świata, gdzie funkcjonują pod
różnymi nazwami, posiadają zróżnicowane uprawnienia i umocowanie w systemie
politycznym. W 1992 r. wprowadzono na mocy Traktatu z Maastricht instytucję
unijnego ombudsmana, który ma swoją siedzibę w Strasburgu. Do Europejskiego
Rzecznika Praw Obywatelskich można kierować skargi na niewłaściwe działania
organów Unii Europejskiej. Od 1999 r. działa także Komisarz Praw Człowieka Rady
Europy, który m.in. wspiera krajowych ombudsmanów (patrz: s.190).
Portret Larsa Augusta
Mannerheima, pierwszego
parlamentarnego
ombudsmana w Szwecji,
sprawującego swój urząd
od 1809 r. Mówiono o nim,
że moderował (łagodził)
relacje króla i ludu.
nym od administracji i sądownictwa. Jego pozycję w sposób szczególny
chroni nadany mu z mocy Konstytucji RP immunitet formalny, którego on
sam nie może się zrzec. Rzecznika Praw Obywatelskich powołuje sejm za
zgodą senatu na pięcioletnią kadencję.
Konstytucja RP wiąże ten urząd z parlamentem, zarówno przez sposób powoływania RPO, jak i sprawowanie wespół z nim funkcji kontrolnej wobec
innych organów państwa, organizacji i instytucji. Jego główne zadanie
określa następująco:
art. 208.1. Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka
i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych.
Rzecznik Praw Obywatelskich chroni prawa wszystkich obywateli polskich
oraz cudzoziemców i bezpaństwowców, znajdujących się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej. Od jego decyzji nie można się odwoływać.
Stojąc na straży praw i wolności obywatelskich, RPO może przyjmować od
obywateli skargi na naruszenie tych praw przez bezprawne działania organów władzy publicznej, zarówno administracji, jak i sądownictwa. Warto
zauważyć, że usytuowanie i zakres działania polskiego ombudsmana dają
mu mocną pozycję w porównaniu z europejskimi odpowiednikami.
Osoby pełniące funkcję Rzecznika Praw Obywatelskich muszą mieć odpowiednie predyspozycje, prezentować wysoki poziom merytoryczny oraz
cieszyć się opinią autorytetu moralnego. Wszyscy dotychczas urzędujący
RPO byli znanymi prawnikami z doświadczeniem akademickim.
DZIAŁANIA RPO W SYTUACJI NARUSZENIA PRAW I WOLNOŚCI
W przypadku naruszenia praw i wolności Rzecznik Praw Obywatelskich
wszczyna postępowanie:
z własnej inicjatywy;
na wniosek obywatela lub cudzoziemca znajdującego się pod władzą
Rzeczypospolitej Polskiej;
na wniosek organizacji obywateli;
na wniosek organu samorządu;
na wniosek Rzecznika Praw Dziecka.
Irena Lipowicz,
Rzecznik Praw
Obywatelskich VI kadencji.
Pełni tę funkcję od czerwca
2010 r.
Sz
182
Jak przygotować wniosek
do RPO?
1. Wniosek należy czytelnie
wypełnić i własnoręcznie
podpisać.
2. Podać imię, nazwisko
i adres do korespondencji
(z kodem).
3. Dokładnie wskazać,
czego dotyczy sprawa.
4. Podać zwięzłe i jasne
argumenty, wykazujące
naruszenie wolności lub
prawa.
5. Do każdego pisma należy
dołączyć niezbędne
dokumenty (kopie lub
odpisy).
6. Skargę można:
• przesłać na adres:
Rzecznik Praw
Obywatelskich
Al. Solidarności 77
00-090 Warszawa
• doręczyć do Biura RPO
osobiście,
• wysłać faksem na nr
(+ 48 22) 827 64 53,
• wpisać w formularz
elektroniczny i wysłać
pocztą mailową.
7. Zachować kopię,
ewentualnie dowód
nadania na poczcie,
wydruk potwierdzenia
elektronicznego etc.
Każdyy m
ma swobodny dostęp do Rzecznika i może liczyć na
rozpatrzenie
złożonego do niego wniosku, jeśli spełnia
p
rozp
dwa
dw wstępne warunki:
występuje do RPO w swojej indywidualnej sprawie;
wyczerpał uprzednio inne dostępne procedury,
np. odwoławcze czy sądowe.
Na stronie www.brpo.gov.pl można znaleźć wzór
wniosku do RPO oraz instrukcję, która pomoże go
wypełnić. Biuro ma obowiązek udzielenia odpowiedzi na każde zgłoszenie, nawet gdy zawiera ono niewyd
starczające
informacje albo gdy Rzecznik jest instytucją
star
a
niewłaściwą
w danej sprawie.
niew
wła
łaś
Rzecznik zzajmuje się naruszeniami wolności i praw zapisanych
we wszelkich aktach prawnych bez względu na ich źródło, a zatem mogą one
pochodzić z Konstytucji RP, ustaw, ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych oraz aktów prawa wewnętrznego i lokalnego.
Po rozpatrzeniu wniosku RPO może:
nie podjąć sprawy i zawiadomić o tym zainteresowanego, gdyż nie wypowiedziały się w niej wszystkie właściwe organy i instytucje;
wskazać, co powinien zrobić zainteresowany;
przekazać sprawę innemu właściwemu organowi;
podjąć interwencję w sprawie pokrzywdzonego obywatela.
Jeżeli RPO samodzielnie podejmie postępowanie wyjaśniające, dysponuje
takimi środkami, jak:
nieograniczony dostęp do administracji, urzędów, organizacji lub instytucji,
nawet niewchodzących w skład aparatu państwowego (np. spółdzielni czy
organizacji społecznych i zawodowych), i możliwość zbadania ich pracy, jeśli
w swojej działalności związane są z realizacją praw i wolności jednostki;
prawo do uzyskania wszelkich informacji, które mogą być niezbędne, aby
proces badania sprawy przebiegał właściwie, a więc wyjaśnień, dokumentów,
danych o stanie sprawy, akt sprawy, w tym sądowych i prokuratorskich;
niezbędne ekspertyzy i opinie, których wykonanie może zlecić autorytetom
w danej dziedzinie, np. w 2008 r. powołał zespół ekspercki, który miał za zadanie monitorować problem przewlekłości postępowań sądowych w Polsce.
Po zbadaniu sprawy RPO może:
wystąpić do podmiotu naruszającego wolności i prawa człowieka i obywatela o podjęcie stosownych działań i / lub wnioskować o to do nadrzędnego wobec niego organu;
zażądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych i administracyjnych;
wnosić skargi do sądu administracyjnego i wziąć w udział w postępowaniach na prawach przysługujących prokuratorowi;
żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu;
wystąpić z wnioskiem o ukaranie w sprawach o wykroczenia;
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
183
Janusz Kochanowski – Rzecznik Praw Obywatelskich
w latach 2006–2010 (z prawej) i Jerzy Owsiak.
Dewizą RPO jest sentencja: Iustitias vestras iudicabo, co
można przetłumaczyć jako: Osądzę waszą sprawiedliwość.
Chociaż tekst jest łaciński, ma polskie pochodzenie – był to
napis umieszczony obok krucyfiksu na ścianie sali sądowej
w budynku Trybunału Koronnego w Lublinie, gdzie od XVI w.
miał swą siedzibę najwyższy sąd apelacyjny dla szlachty
małopolskiej. Hasło to ozdabiało też inne staropolskie sądy.
Sentencja ta widnieje na medalu ustanowionym 2 listopada
2009 r. przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego jako honorowa
odznaka „Za Zasługi dla Ochrony Praw Człowieka” nadawana
przez RPO. Pierwszym nagrodzonym był Jerzy Owsiak, który
otrzymał ją „za wkład w budowanie w Polsce rzeczy bezcennej –
solidarności społecznej”.
Zastanów się i wyjaśnij, jaki jest związek przywołanej
sentencji z działalnością Rzecznika Praw Obywatelskich.
wystąpić
z wnioskiem o uchylenie prawomocnego wyroku w sprawach
o wykroczenia;
wnieść kasację lub rewizję nadzwyczajną od prawomocnego orzeczenia.
RPO może ponadto:
przedstawiać właściwym organom, organizacjom i instytucjom wnioski
wynikające ze spraw, które rozpatruje;
wnioskować o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub
zmianę innych aktów prawnych w sprawach dotyczących wolności i praw
człowieka i obywatela;
wszczynać postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie
niezgodności ustaw z Konstytucją RP i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i brać udział w postępowaniach;
występować z wnioskami do Sądu Najwyższego o wyjaśnienia dotyczące
dyskusyjnych przepisów prawnych.
Skargi do Rzecznika Praw
Obywatelskich w latach
1988–2010
rok
liczba skarg
1988
44 936
1990
18 114
RPO I PROMOWANIE PRAW CZŁOWIEKA
1995
29 912
Do zadań RPO należy również promowanie idei ochrony praw i wolności
jednostki, w tym upowszechnianie międzynarodowych standardów wolności i praw człowieka. Rzecznik przedstawia sejmowi i senatowi coroczne
sprawozdania ze swej działalności wraz z uwagami i wnioskami dotyczącymi stanu przestrzegania praw i wolności obywateli, przez co wpływa na
poprawę przestrzegania prawa przez organy państwa.
2000
31 532
2005
27 602
2010
26 575
RZECZNIK PRAW DZIECKA
Sprawy podjęte przez
Rzecznika Praw Dziecka
w latach 2005–2010
rok
Dziecięcy ombudsman został po raz pierwszy powołany w Polsce w 2000 r.
Instytucja ta istnieje w większości państw europejskich i wielu poza Europą. Ustanowienie urzędu Rzecznika Praw Dziecka (RPD) miało na celu
wzmocnienie ochrony praw dzieci w Polsce, w tym wsparcie i skoordynowanie działalności licznych instytucji zajmujących się tymi prawami.
Podstawy prawne działania polskiego RPD:
Konstytucja RP (art. 72.4);
liczba spraw
2005
12 142
2006
8004
2007
7981
2008
10 578
2009
14 460
2010
19 665
Sz
184
Ustawa
Marek Michalak –
pedagog, społecznik,
twórca Stowarzyszenia
Przyjaciół Dzieci Chorych
„Serce”, Rzecznik Praw
Dziecka od 2008 r.
Zastanów się, jakie cechy
charakteru i kompetencje
powinien mieć Rzecznik
Praw Dziecka.
z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka, znowelizowana 25 października 2008 r.;
Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r.
Ustawa o RPD stanowi, że stoi on na straży konstytucyjnych praw dziecka
„z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców”. Jako kluczowe wymienia prawa dziecka do: życia i ochrony
zdrowia, wychowania w rodzinie, godziwych warunków socjalnych,
nauki, rozwoju oraz godności rozumianej jako wolność od przemocy, okrucieństwa, wyzysku, demoralizacji, zaniedbania czy innego
złego traktowania. Rzecznik ma obowiązek równego traktowania
każdego dziecka, kierowania się jego dobrem, poszanowania dla rodziny jako jego naturalnego środowiska. Szczególną troską obejmuje dzieci niepełnosprawne.
RPD powoływany jest podobnie jak Rzecznik Praw Obywatelskich
i ma również niezależną pozycję oraz immunitet formalny. W sprawach dotyczących dzieci posiada obecnie takie uprawnienia jak RPO
w sprawach wszystkich obywateli. Nie może jedynie występować do
Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego oraz wnosić kasacji lub
rewizji nadzwyczajnej od prawomocnego orzeczenia, choć już w 2009 r.
w sejmie pojawił się projekt zrównania uprawnień obu rzeczników także
pod tym względem.
Skarga kierowana do RPD nie wymaga wniesienia żadnych opłat i nie musi mieć specjalnej formy. Rozpatruje on wszelkie zgłoszenia, które otrzymuje na piśmie, telefonicznie lub podczas osobistych wizyt obywateli
w biurze. Na stronie http://www.brpd.gov.pl/detail.php?recid=23 można
znaleźć wszystkie informacje dotyczące sposobów składania skarg, łącznie
ze specjalnym elektronicznym formularzem służącym temu celowi. Rzecznik gwarantuje zachowanie poufności uzyskanych informacji.
RPD wszczyna sprawy z własnej inicjatywy lub skierowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich. W 2010 r. podjął blisko 20 tys. interwencji
(patrz: s. 183), najczęściej w związku z naruszeniem prawa każdego
dziecka do wychowania w rodzinie. Podobnie jak RPO, przedstawia coroczny raport oraz uwagi, oceny i wnioski zmierzające do zapewnienia skutecznej ochrony praw i dobra dziecka. Warto wiedzieć, że RPD prowadzi
Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka, do którego można
się zwrócić z trudnymi problemami.
CZY WIESZ, ŻE...
W 2009 r. Rzecznik Praw Dziecka wnioskował m.in. o:
zapewnienie wszystkim dzieciom dostępu w szkole do bieżącej ciepłej wody,
umożliwienie uczniom pozostawiania podręczników w szkole,
zakaz stosowania wobec uczniów kary nagany publicznej oraz upubliczniania informacji o zastosowaniu
innej sankcji,
rozważenie możliwości wycofania przez Rzeczpospolitą Polską zastrzeżeń do Konwencji o prawach dziecka.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
Z A PA M I Ę TA J
W systemie ochrony praw i wolności człowieka istotną rolę odgrywają dwaj konstytucyjni rzecznicy – Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) i Rzecznik Praw Dziecka (RPD).
Dostęp do nich jest powszechny i niesformalizowany.
Obaj rzecznicy są powoływani przez sejm za zgodą senatu na 5-letnią kadencję.
Ważną kompetencją obu rzeczników jest prawo do przedstawiania właściwym organom władzy
publicznej, organizacjom i instytucjom ocen i wniosków w celu skutecznej ochrony praw
i wolności obywateli, w tym dzieci, oraz wnioskowanie o podjęcie inicjatywy ustawodawczej.
ZADANIA
1. Napisz skargę do Rzecznika Praw Obywatelskich lub Rzecznika Praw Dziecka w jakiejś prawdziwej lub fikcyjnej sprawie.
2. Pracując w grupach, wejdźcie na oficjalną stronę Biura RPD: http://www.brpd.gov.pl i poszukajcie zamieszczonych
tam rocznych raportów z jego działalności (Informacja o działalności RPD za rok…). Przeanalizujcie dane znajdujące
się w raportach z ostatnich lat (każda grupa po jednym raporcie) i porównajcie je ze sobą pod względem:
Jakie kategorie spraw zgłoszono w danym roku?
Jakiego typu spraw przybywa, jakich jest mniej?
3. Połącz w pary opis sprawy badanej przez RPO i sposób działania właściwy dla tego typu sprawy.
Opis sprawy badanej przez RPO
(autentyczne sprawy podjęte przez RPO w 2009 r.)
Właściwy sposób działania
1. Rzecznik stoi na stanowisku, że obecne rozwiązania prawne mogą
ograniczać czynne prawo wyborcze osób niepełnosprawnych oraz
Polaków zamieszkałych za granicą i innych obywateli, którzy z różnych
przyczyn nie mogą w dniu wyborów stawić się w lokalu wyborczym.
A. Rzecznik zwrócił się z wnioskiem do
Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały
wyjaśniającej, jak powinno być stosowane
prawo.
2. W 2009 r. prowadzono w Biurze Rzecznika 203 sprawy dotyczące
wypadków nadzwyczajnych, jakie miały miejsce w jednostkach
penitencjarnych, zakładach poprawczych i schroniskach dla
nieletnich, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i socjoterapii,
jednostkach policji oraz izbach wytrzeźwień. Są to m.in. sprawy
samobójstw (39), zgonu osób pozbawionych wolności (15), znęcania
się nad osadzonymi (63).
B. Rzecznik zwrócił się do Prezesa Rady
Ministrów z prośbą o rozważenie
możliwości podjęcia przez Radę
Ministrów inicjatywy ustawodawczej
w zakresie zmiany polskiego prawa.
3. Rzecznik stwierdził niezgodność art. 91b ust. 2 pkt 4 ustawy
Karta Nauczyciela z art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji RP.
C. Rzecznik wszczął postępowanie przed
Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie
niezgodności ustawy z Konstytucją RP.
4. Rzecznik stwierdził istniejące w orzecznictwie sądowym
rozbieżności co do wykładni i stosowania przepisu art. 417 k.c.
w poprzednim brzmieniu w związku z art. 71 ust. 1 Konstytucji RP.
D. Rzecznik zażądał wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach
o przestępstwa ścigane z urzędu.
Obaj polscy rzecznicy spotykają się z obywatelami, w tym z młodzieżą. Rzecznik Praw Obywatelskich m.in.
organizował dni otwarte, Rzecznik Praw Dziecka przyjeżdża chętnie na spotkania z uczniami i wychowawcami
różnych placówek w całej Polsce. Pracując w grupach pod kierunkiem nauczyciela, starannie przygotujcie
i przeprowadźcie spotkanie RPD z uczniami waszej szkoły. Ułóżcie plan spotkania oraz sformułujcie zestaw pytań,
które chcielibyście mu zadać.
1. J. Arcimowicz, Rzecznik Praw Obywatelskich: aktor sceny publicznej, „Trio”, Warszawa 2003.
2. I. Malinowska, Rzecznik praw obywatelskich w systemie ochrony praw i wolności w Polsce, Dom Wydawniczy Elipsa,
Warszawa 2007.
3. Informacja o działalności Rzecznika Praw dziecka w roku 2010, http://www.brpd.gov.pl/wystapienia/informacja_
rpd_2010.pdf.
185
Sz
186
22
Międzynarodowa
ochrona praw
człowieka
Do czasów drugiej wojny
światowej powszechnie
uważano, że ustanawianie
i respektowanie praw
człowieka jest suwerennym
zadaniem poszczególnych
państw. Wnioski
z ponurych wojennych
doświadczeń ukazały
potrzebę utworzenia
międzynarodowego
systemu ochrony praw
człowieka. Składa się on
z poszczególnych aktów
prawnych oraz splecionych
z nimi instytucji
wspierających
i kontrolujących poczynania
władz krajowych
w dziedzinie praw
i wolności człowieka.
Europejski Trybunał Praw
Człowieka w Strasburgu jest
organem Konwencji
o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności.
TRZY FILARY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
Poszanowanie dobra
każdego człowieka
i troska o nie jest
konkretną powinnością
wszystkich ludzi.
Jan Paweł II
papież w l. 1978–2005.
Co sprawia, że prawa i wolności człowieka w pewnych krajach są właściwie
chronione, a przypadki ich naruszania należą do rzadkości? Decyduje
o tym wiele czynników, m.in. przywiązanie elit politycznych i ważnych
grup społecznych do idei praw człowieka, doświadczenia historyczne, determinacja we wdrażaniu odpowiednich rozwiązań prawnych. Największe
znaczenie ma jednak kompleksowe podejście do tego problemu. Kraje
przodujące w przestrzeganiu praw człowieka ratyfikowały wszystkie kluczowe akty prawa międzynarodowego oraz zbudowały efektywny system
ochrony wewnętrznej. Ich władze publiczne uważają realizację i promocję
praw człowieka za swój priorytet, a aktywni obywatele wspierają i dopingują rządzących w podejmowanych wysiłkach oraz kontrolują ich poczynania. Taki pożądany stan rzeczy można wyrazić za pomocą metafory trzech
filarów, na których stabilnie spoczywa dzieło ochrony praw człowieka.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
22. MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PR AW CZŁOWIEKA
187
TRZY FILARY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
1. Wewnątrzkrajowy
(prawo i system instytucji)
2. Międzynarodowy
(system ONZ i systemy regionalne)
3. Organizacje
pozarządowe
Wśród międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka wyróżniamy współcześnie uniwersalny system ONZ oraz uzupełniające go systemy regionalne:
afrykański (Afrykańska karta praw człowieka i ludów – Afrykańska Komisja Praw Człowieka i Ludów – Afrykański Trybunał Praw Człowieka
i Ludów);
interamerykański (Amerykańska konwencja praw człowieka – Komisja
Praw Człowieka – Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka);
arabski (Arabska karta praw człowieka oraz zasady islamu – Komitet Ekspertów Praw Człowieka);
europejski (patrz: s. 189).
ONZ I OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA
ORAZ EUROPEJSKI SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
Karta NZ wzywała społeczność międzynarodową, by:
popierać i zachęcać do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności
dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie (art. 1.3).
Kolejne działania ONZ przybliżały realizację tego humanitarnego celu. Stopniowo powstały konwencje wchodzące w skład Międzynarodowej Karty Praw
Człowieka (patrz: s. 153 – 154). Równolegle w ramach ONZ rozbudowywano system mechanizmów mających służyć ochronie praw człowieka. Tworzą
go instytucje powołane specjalnie w celu promocji i kontroli realizacji praw
człowieka oraz organy stałe, jak Zgromadzenie Ogólne czy Sekretariat.
Miejsca, gdzie dochodzi
do masowego naruszania
praw człowieka, mogą
kontrolować specjalni
wysłannicy sekretarza
generalnego ONZ.
W 1992 r. taką misję
w pogrążonej w konflikcie
Bośni i Hercegowinie
wypełniał polski polityk
Tadeusz Mazowiecki
(pierwszy premier
po 1989 r.). W 1995 r.
zrezygnował z tej funkcji
w proteście przeciw
bezczynności wielkich
mocarstw wobec
brutalnego naruszania
praw człowieka przez
wszystkie strony konfliktu.
Sz
188
SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA ONZ
ZGROMADZENIE
OGÓLNE ONZ
SEKRETARZ
GENERALNY
SEKRETARIAT
Komitet Praw Człowieka
RADA SPOŁECZNO–
–GOSPODARCZA
WYSOKI
KOMISARZ DS.
PRAW CZŁOWIEKA
Komitet Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych
Komitet Praw Dziecka
KOMISJA PRAW CZŁOWIEKA
OPERACJE
HUMANITARNE
W TERENIE
KONTROLA REALIZACJI
TRAKTATÓW
PODKOMISJA DS. POPIERANIA
I OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
Komitet Przeciw Torturom
KONWENCJE
MIĘDZYNARODOWE
Pakt praw obywatelskich
i politycznych
Pakt praw gospodarczych,
społecznych i kulturalnych
Konwencja o prawach dziecka
Komitet ds. Eliminacji
Dyskryminacji Kobiet
Konwencja o zakazie tortur
i niehumanitarnego
traktowania
Komitet ds. Eliminacji
Dyskryminacji Rasowej
Konwencje zakazujące różnych
form dyskryminacji
Organy, komisje, komitety, organizacje, grupy robocze tworzą rozbudowaną siatkę organizacyjną, której najważniejszymi elementami są:
Zgromadzenie Ogólne ONZ
Kluczowy organ ONZ; prawa człowieka są jednym z głównych zagadnień, którymi
zajmuje się na dorocznych sesjach, poświęca im rezolucje, w miarę potrzeb powołuje
komitety i organy pomocnicze.
Rada Społeczno-Gospodarcza
Koordynuje prace organów, agencji i programów w dziedzinie praw człowieka; pośrednio
wpływa na państwa i organizacje, prowadząc konferencje, pracując nad dokumentami
i wydając zalecenia. Powołała do życia komisje i komitety zajmujące się różnymi
aspektami praw człowieka, m.in. Komisję Praw Człowieka czy Komisję ds. Statusu Kobiet.
Komisja Praw Człowieka
Organ międzyrządowy, którego
53 członków powołuje Zgromadzenie
Ogólne
Działa od 1946 r. Przygotowała Powszechną deklarację praw człowieka. Opracowuje
projekty konwencji, raporty, rezolucje, rekomendacje, decyzje i zalecenia; koordynuje
różne działania NZ w dziedzinie praw człowieka, rozpatruje skargi, powołuje
sprawozdawców, ekspertów i grupy robocze ds. naruszeń praw człowieka, wysyła je
w newralgiczne miejsca świata.
Podkomisja ds. Popierania i Ochrony
Praw Człowieka
Składa się ekspertów wybranych
przez Komisję Praw Człowieka
Wpływowy organ pomocniczy zajmujący się pracami studyjnymi i przygotowaniem
zaleceń dla Komisji Praw Człowieka, inicjujący także prace innych organów NZ; odgrywa
dużą rolę w procesie stanowienia standardów praw człowieka i we wdrażaniu działań
wobec naruszających je państw.
Wysoki komisarz NZ ds. praw człowieka
Zastępca sekretarza generalnego
odpowiedzialny za działalność ONZ
w dziedzinie praw człowieka
Zajmuje się m.in. koordynowaniem działań organów i agend NZ w dziedzinie praw
człowieka, ich promocją, kontrolą ich przestrzegania, profilaktyką, wspieraniem państw
budujących demokrację, badaniami, studiami, ekspertyzami, kontaktem z organizacjami
pozarządowymi, operacjami humanitarnymi w terenie.
Instrumenty traktatowe
Autonomiczne komitety związane
z poszczególnymi konwencjami
międzynarodowymi
Specjalnie powołane na mocy poszczególnych traktatów kontrolują i oceniają wypełnianie
przez państwa-strony zobowiązań wynikających z przyjętych konwencji ONZ. Najważniejszy
jest Komitet Praw Człowieka działający na mocy Międzynarodowego paktu praw
obywatelskich i politycznych – rozpatruje sprawozdania państw będących stronami
paktu, skargi państwowe i indywidualne, wydaje opinie, do których państwa powinny
się stosować. Skargę indywidualną (zawiadomienie) do Komitetu może złożyć każda
osoba podlegająca jurysdykcji państwa, które ratyfikowało pakt, za pośrednictwem Biura
Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka w Genewie.
Operacje humanitarne w terenie
Akcje kierowane przez wysokiego
komisarza ds. praw człowieka
Operacje zapoczątkowane w latach 90. XX w. w ogarniętych wojnami i rebeliami krajach
Afryki i byłej Jugosławii. Polegają one na prowadzonej za zgodą państw obserwacji
przestrzegania praw człowieka w sytuacjach nadzwyczajnych i pomocy technicznej dla
rządów w tej dziedzinie.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
189
EUROPEJSKI SYSTEM OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA
System Rady Europy
47 członków
(wszystkie państwa europejskie, oprócz Białorusi
i Stolicy Apostolskiej, oraz Gruzja, Armenia
i Azerbejdżan)
Wybrane akty prawne:
Konwencja o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności (1950 r.)
i dołączone do niej protokoły
Europejska karta społeczna (EKS)
Europejska konwencja o zapobieganiu
torturom oraz nieludzkiemu lub
poniżającemu traktowaniu albo karaniu
Europejska konwencja ramowa
o ochronie mniejszości narodowych
Konwencja o ochronie praw człowieka
i godności istoty ludzkiej w odniesieniu do
zastosowań biologii i medycyny
Europejska konwencja o obywatelstwie
Instytucje:
Europejski Trybunał Praw Człowieka
(od 1998 r. Strasburg)
Komisarz Praw Człowieka
Europejski Komitet Zapobiegania Torturom
System Unii Europejskiej
27 członków
(wszystkie państwa UE)
Karta praw podstawowych
Unii Europejskiej (2000 r.)
Karta wspólnotowa
podstawowych praw
socjalnych pracowników
(1989 r.)
Instytucje:
Parlament Europejski
Trybunał Sprawiedliwości
(Luksemburg; bada zgodność
aktów prawnych wydawanych
przez instytucje UE z Traktatami
Wspólnot, zabiegając o wysoki
poziom poszanowania praw
człowieka
w ustanawianych aktach)
Europejski Rzecznik Praw
Obywatelskich (od 1995 r.
w Strasburgu)
System
Organizacji Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie
55 członków
(wszystkie państwa europejskie, państwa
powstałe w wyniku rozpadu ZSRR, w tym
zakaukaskie i środkowoazjatyckie, oraz
USA i Kanada)
Dokument końcowy wiedeńskiej
konferencji przeglądowej KBWE
(1989 r.)
Akt końcowy KBWE (1975 r.)
Instytucje:
Wysoki Komisarz OBWE ds.
Mniejszości Narodowych (od 1992 r.
w Hadze)
Biuro Instytucji Demokratycznych
i Praw Człowieka (od 1990 r.
w Warszawie)
Przedstawiciel ds. Wolności Mediów
Misje OBWE
Konferencje przeglądowe
Przynależność państw do europejskich systemów ochrony praw człowieka.
Odczytaj na mapie, które państwa należą do wszystkich europejskich systemów ochrony praw człowieka. Jak przynależność danego kraju
do kilku takich systemów jednocześnie może wpływać na optymalny poziom realizowania w nim praw człowieka?
Sz
190
SYSTEM RADY EUROPY
Thomas Hammarberg –
Rady Europy wybrany na
sześcioletnią kadencję
w 2006 r.
Do Rady Europy (patrz: fot. na s. 191) należą wszystkie państwa europejskie poza Białorusią. Polska wstąpiła do tej międzynarodowej organizacji
rządowej w 1991 r. Rada Europy promuje idee praw człowieka, rządów prawa i demokracji, ujednolica standardy prawne, kontroluje ich wdrażanie,
a także stwarza możliwość indywidualnego rozstrzygania skarg dotyczących łamania praw człowieka. Podstawowym dokumentem w dziedzinie
praw i wolności człowieka uchwalonym przez Radę jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zwana Europejską Konwencją
Praw Człowieka).
Początkowo w ramach Rady Europy ustanowiono dwie instytucje zajmujące się ochroną praw człowieka: Europejską Komisję Praw Człowieka oraz
Trybunał Praw Człowieka. W 1998 r. na ich miejsce powołano Europejski
Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu. Trybunał rozpatruje
skargi państw członkowskich, osób, grup i organizacji pozarządowych
przeciwko państwom naruszającym prawa i wolności człowieka. Po rozpatrzeniu skargi wydaje orzeczenie, które jest publikowane, a po uprawomocnieniu podlega kontroli Komisarza Praw Człowieka. Orzeczenia Trybunału
mają charakter wiążących wyroków sądowych.
Wniosek do Trybunału może złożyć każdy, kto uważa, że w jego rodzimym
kraju naruszono przysługujące mu prawa zagwarantowane w Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przedstawienie sprawy,
z którą zwracamy się do Trybunału, powinno być krótkie, ale wyczerpujące.
Wymagane jest określenie, które prawa czy wolności zostały naruszone.
Wnioskodawca winien także napisać, czy zależy mu na odszkodowaniu,
czy tylko na stwierdzeniu, że doszło do naruszenia prawa, oraz dołączyć
kopie istotnych dokumentów. Skarga może być napisana w języku polskim. Jeśli komitet składający się z trzech sędziów zdecyduje, że dana skarga jest zasadna, przekazuje ją do rozpatrzenia sędziom Trybunału.
Zasadą przyjętą w wypadku skarg indywidualnych, kierowanych do trybunałów działających w ramach międzynarodowego systemu ochrony praw
człowieka, jest konieczność wyczerpania wszelkich możliwości rozstrzy-
CZY WIESZ, ŻE...
Składanie indywidualnej skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu jest obecnie bezpłatne
i nieograniczone. Nic zatem dziwnego, że z roku na rok wpływa na jego wokandę coraz więcej spraw. W 2009 r.
było 60 tys. skarg, a drugie tyle zalegało z lat poprzednich. Przeciętny czas oczekiwania na wyrok wynosi obecnie
5 lat. W tej sytuacji specjalny komitet pracujący nad reformą Trybunału planuje wprowadzenie zaporowej opłaty,
by ograniczyć składanie niezasadnych wniosków. Helsińska Fundacja Praw Człowieka w Polsce zaapelowała
jednak o odstąpienie od tego pomysłu. W opinii Fundacji wprowadzenie odpłatności postępowania spowoduje
zmniejszenie liczby zasadnych skarg wpływających do Trybunału oraz wydłuży i tak przewlekłą procedurę, ale
przede wszystkim ugodzi w fundament europejskiego systemu ochrony praw człowieka, którym jest możliwość
swobodnego składania skargi indywidualnej.
Poszukajcie metodą burzy mózgów innego niż opłaty za wnoszenie skarg sposobu na usprawnienie działania Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
191
*zespół niezależnych ekspertów z różnych
dziedzin, wizytujący miejsca odosobnienia
(np. więzienia, szpitale, areszty) pod kątem
warunków pobytu umieszczonych tam osób.
(współpracuje z międzynarodowymi
organami powołanymi do ochrony
praw człowieka i jest odpowiedzialny
za: czuwanie nad realizacją praw
człowieka, udzielanie pomocy
krajowym ombudsmanom, promocję
praw człowieka, przygotowywanie
corocznych raportów)
(Zrewidowana)
Europejska karta
społeczna 1961
RADA
EUROPY
Konwencja o ochronie praw
człowieka i podstawowych
wolności, 1950
Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi
i Nietolerancji (ECRI), 1993
Konwencja ramowa
o ochronie mniejszości
narodowych, 1995
Europejska konwencja o zapobieganiu
torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu albo karaniu, 1987, 1995
Sekretarz
Generalny RE
Komitet
Niezależnych
Ekspertów
Sekretarz
Generalny RE
Europejski
Trybunał Praw
Człowieka
Komitet Ministrów
RE + Komitet
Doradczy
Komitet Zapobiegania Torturom
oraz Nieludzkiemu lub
Poniżającemu traktowaniu*
Raporty
Skargi
zbiorowe
Raporty
Sprawy
sądowe
Raporty
Wizytacje
i raporty
Źródło: Kompas. Edukacja o prawach człowieka w pracy z młodzieżą. SdDiM SZANSA, CODN; Warszawa 2005, s. 335.
Główne instrumenty praw
człowieka i mechanizmy ich
wdrażania w Radzie Europy.
gnięcia sprawy w sądach i organach krajowych. Trybunał rozpatruje wyłącznie takie sprawy, których załatwienie leży w gestii organów i instytucji władzy państwowej, administracji publicznej, samorządów czy sądów. Oznacza
to, że do Trybunału możemy się odwołać dopiero wtedy, gdy nie zgadzamy
się z wyrokiem wydanym przez właściwy sąd krajowy i wykorzystaliśmy
wszelkie dostępne w państwie środki odwoławcze. Do skargi składanej do
Trybunału Praw Człowieka należy zatem dołączyć zestawienie wydanych
w kraju decyzji dotyczących danej sprawy z informacją o ich treści, dacie
wydania i organie, który je podjął.
Gmach Rady Europy
w Strasburgu (Francja). Rada Europy
(ang. Council of Europe) powstała
w 1949 r. Obecnie zrzesza 47 państw
europejskich. Działa na rzecz
zacieśniania współpracy państw
członkowskich oraz umacniania
demokracji, praw człowieka
i dziedzictwa kulturowego Europy.
Odgrywa również rolę ważnego
międzynarodowego forum debat
na temat kluczowych problemów
współczesności, m.in. nietolerancji,
zagrożenia prywatności przez
nowoczesne technologie czy kwestii
bioetycznych.
Sz
192
MIĘDZYNARODOWE ORGANIZACJE POZARZĄDOWE
Bono – lider rockowej
grupy U2 angażuje się
w obronę praw człowieka
od ponad 30 lat. Przebój
U2 One jest oficjalnym
hymnem Amnesty
International.
STATUS
KONSULTACYJNY
– prawo przyznane
organizacji pozarządowej
przez Radę Społeczno–
–Gospodarczą ONZ
do interwencji na forum
Komisji Praw Człowieka,
składania zawiadomień
o przypadkach naruszenia
praw człowieka
oraz uczestniczenia
w stanowieniu prawa,
np. konwencja ONZ
o zakazie tortur powstała
przy udziale Amnesty
International.
W społeczeństwie obywatelskim znacząca część odpowiedzialności za
przestrzeganie praw człowieka spoczywa na organizacjach pozarządowych. Ich mało sformalizowany charakter sprawia, że są blisko ludzkich
spraw i szybko reagują na nieprawidłowości oraz naruszenia praw człowieka. Organizacje pozarządowe są tradycyjnie bardzo aktywne w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, a od kilku dziesięcioleci rozwijają się również pomyślnie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz innych
regionach świata.
W zakresie ochrony praw i wolności człowieka organizacje pozarządowe
wypełniają następujące zadania:
zbieranie i analiza informacji, określanie problemów, tworzenie raportów;
edukowanie na temat praw człowieka, np. wydawanie książek, broszur,
szkolenie wolontariuszy i ekspertów;
kształtowanie świadomości, promocja praw człowieka;
bezpośrednie działanie w przypadkach naruszania praw człowieka, np.
Pilne Akcje prowadzone przez Amnesty International, polegające na wysyłaniu listów-apeli w sprawie więźniów sumienia, konkretnych osób zagrożonych egzekucją lub torturami albo osadzonych w areszcie i pozbawionych opieki medycznej czy kontaktu z prawnikiem lub rodziną;
pomoc humanitarna, prawna, ekspercka, psychologiczna, np. organizowanie koncertów, z których dochód jest przeznaczany na cele związane
z pomocą humanitarną, działania współpracujących z organizacjami specjalistów udzielających bezpłatnych porad;
działanie na rzecz włączania standardów praw człowieka do prawa krajowego i międzynarodowego;
inicjatywy i projekty w zakresie skuteczniejszej ochrony praw człowieka;
publiczne wystąpienia wskazujące osoby, instytucje i kraje naruszające
prawa i wolności człowieka, np. publicznie ogłaszane raporty na temat zabójstw politycznych i przypadków naruszania praw człowieka przez konkretne rządy;
dostarczanie niezbędnych świadczeń i usług.
Od początku istnienia ONZ organizacje pozarządowe odgrywały dużą rolę
w procesie budowania międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Brały udział w pracach nad Kartą NZ, Międzynarodową Kartą Praw
Człowieka, Konwencją o prawach dziecka i wieloma innymi dokumentami
prawa międzynarodowego, przyczyniły się także do powstania urzędu Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka. Zdarzało się, że właśnie reprezentanci organizacji pozarządowych, a nie przedstawiciele poszczególnych
państw, odgrywali najważniejszą rolę podczas debat prowadzonych w Komisji Praw Człowieka ONZ.
Współcześnie tysiące międzynarodowych organizacji zajmują się prawami
człowieka jako kluczowym lub ważnym obszarem. Ich liczba stale rośnie;
w 1946 r. status organizacji konsultacyjnej przy Radzie Społeczno-Gospodarczej ONZ miało 41 organizacji pozarządowych, w 1992 r. – ponad 700,
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
193
Spośród międzynarodowych organizacji pozarządowych za najskuteczniejsze uchodzą tzw. watchdogi i think
tanki. Nazwa watchdog (ang. pilnujący pies) odnosi się do organizacji strażniczej, tj. sprawującej społeczny
nadzór (obserwację) nad działaniami instytucji i osób publicznych. Ma to na celu zwiększenie przejrzystości
i praworządności życia publicznego oraz respektowania praw człowieka. Szeroko znanym w świecie przykładem organizacji strażniczej jest Human Rights Watch. Od 1988 r. stara się ona skupić uwagę międzynarodowej opinii publicznej na przypadkach łamania praw człowieka. Nie jest organizacją członkowską, ma
zaledwie ok. 280 pracowników na całym świecie. Koncentruje się na skutecznym lobbingu, pracy z mediami,
opracowywaniu i publikacji raportów corocznych lub dotyczących jakiejś szczegółowej kwestii. Przykładowo,
w lipcu 2010 r. upowszechniła raport, z którego wynika, że światowy lider w produkcji papierosów i wyrobów
nikotynowych, firma Philip Morris, kupuje tytoń w Kazachstanie z farm, które nielegalnie wykorzystują do
pracy kilkuletnie dzieci. Przykładem polskiej pozarządowej organizacji strażniczej jest Helsińska Fundacja
Praw Człowieka. Watchdogi nie korzystają z pomocy państw, by nie utracić swojej niezależności.
Think tank (ang. zbiornik myśli) to niezależny, niekomercyjny ośrodek, który bada i analizuje sprawy publiczne, poszukując rozwiązań ważnych problemów społecznych i kształtując publiczną debatę. Istnieje wiele
takich ośrodków, specjalizujących się w różnych aspektach praw człowieka, np. kanadyjski Human Rights
Think Tank Watch zbierający i rozpowszechniający informacje napływające z ośrodków badawczych całego
świata. Polskim wyspecjalizowanym think tankiem jest m.in. Centrum Studiów Polska-Azja (CSPA)
http://www.polska-azja.pl/, zajmujące się Chinami i innymi krajami Azji, w tym przypadkami łamania tam
praw człowieka.
a obecnie już ponad 3000. W tym gronie znajdują się zarówno tak powszechnie znane organizacje, jak Amnesty International, Human Rights
Watch, Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka, Międzynarodowa Liga na rzecz Praw Człowieka, Lekarze bez Granic, Lekarze Świata,
jak i setki organizacji mniej popularnych, lecz równie pożytecznych i zasłużonych w dziele ochrony i promowania praw człowieka.
Organizacje działające w skali globalnej składają coroczne raporty o przestrzeganiu praw człowieka w poszczególnych krajach (Amnesty International, Human Rights Watch). Dane te są uważnie analizowane przez rządy
i instytucje międzynarodowe. Reprezentanci organizacji pozarządowych
uczestniczą również w procesach dotyczących skarg na naruszenie praw
człowieka, toczących się zarówno w poszczególnych państwach, jak
i przed trybunałami międzynarodowymi.
 Akcje Amnesty
International: z okazji
Międzynarodowego Dnia
Walki z Ubóstwem i przeciw
łamaniu praw człowieka
w amerykańskim więzieniu
Guantanamo na Kubie.
Zastanów się, co
sprawia, że głos Amnesty
International i innych
organizacji pozarządowych
w obronie praw człowieka
jest słyszalny w świecie,
choć wśród ich działaczy
przeważają ludzie
niebędący autorytetami.
Sz
194
MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE
Podstawowymi aktami
prawa humanitarnego
są Konwencje genewskie
i protokoły dodatkowe.
Międzynarodowe prawo humanitarne określa dozwolone i zakazane sposoby prowadzenia konfliktów zbrojnych, skupia się na ochronie ludności
cywilnej, żołnierzy nieuczestniczących w walce (rannych bądź chorych,
jeńców wojennych) oraz zagrożonych dóbr materialnych i kulturalnych.
Źródłem prawa humanitarnego są normy międzynarodowe ustanowione
przez umowy oraz normy zwyczajowe. Międzynarodowe prawo humanitarne zostało zapoczątkowane pierwszą Konwencją genewską z 1864 r.
Podstawowe dokumenty współczesnego prawa humanitarnego to cztery
Konwencje genewskie z 1949 r. oraz dwa protokoły dodatkowe z 1977 r. Ograniczają one prawa stron konfliktu zbrojnego do swobodnego wyboru metod i środków prowadzenia działań zbrojnych, wprowadzając warunek, by
prawa człowieka były chronione nawet w ekstremalnych sytuacjach.
Prawo humanitarne zabrania stosowania przemocy wojennej wobec
osób cywilnych z terytoriów okupowanych. Ludność cywilna nie powinna
być przedmiotem ataków wojskowych, nie wolno zmuszać jej do udziału
w walce lub do pracy na rzecz obronności okupanta, stosować kar zbiorowych czy naruszać prawa własności.
Szczególną opieką są otaczane kobiety i dzieci. Cywile, osoby wyłączone
z walki oraz osoby, które nie uczestniczą bezpośrednio w działaniach
zbrojnych, zachowują pełne prawo do poszanowania ich życia oraz integralności fizycznej i psychicznej.
Za pierwszy instrument realizacji międzynarodowego prawa
humanitarnego można uznać powołany w 1945 r. w Norymberdze Międzynarodowy Trybunał Wojskowy, który osądził
22 osoby należące do władz hitlerowskich Niemiec pokonanych przez aliantów. Później ustanawiano tymczasowe
trybunały specjalne – do spraw zbrodni w byłej Jugosławii
(1993 r.) oraz Rwandzie (1994 r.). Od 2003 r. kluczową rolę
w dziedzinie prawa humanitarnego odgrywa Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze, pierwszy w dziejach ludzkości
stały, uniwersalny sąd międzynarodowy powołany do
sądzenia osób oskarżanych o popełnienie najcięższych
zbrodni dokonanych po 1 lipca 2002 r.: zbrodni ludobójstwa,
zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i zbrodni
agresji. Aktualnie toczą się w nim postępowania w sprawie
zbrodni w Demokratycznej Republice Konga, Republice
Środkowoafrykańskiej, Ugandzie oraz w Sudanie. Z własnej
inicjatywy Trybunału przygotowywane jest także dochodzenie
dotyczące sytuacji w Kenii i Libii.
W związku z ludobójstwem w sudańskiej prowincji Darfur, gdzie
w ubiegłych latach zginęło 300 tys. osób, a 2 mln zostały zmuszone do ucieczki, Międzynarodowy Trybunał Karny wydał w 2010 r.
list gończy za urzędującym prezydentem Sudanu, Omarem
Al-Baszirem.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Trzy filary skutecznej ochrony praw człowieka w danym państwie to: sprawny wewnątrzkrajowy system prawa i realizujących go instytucji, uczestnictwo kraju w systemie
międzynarodowym oraz aktywna działalność obywateli, w tym skupionych w organizacjach pozarządowych.
Międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka są oparte na konwencjach, paktach
i traktatach, ratyfikowanych przez poszczególne państwa. Nad realizacją ich postanowień
czuwają specjalne instytucje, wyposażone w środki kontroli i nacisku stosowane
w przypadku uchybień i nieprawidłowości.
ZADANIA
1. W grupach przygotujcie i przedstawcie w klasie informacje o aktualnych działaniach w zakresie ochrony praw człowieka
podejmowanych przez ONZ, OBWE, Radę Europy i Unię Europejską (każda grupa opracowuje jedną organizację).
Wykonajcie to zadanie na podstawie analizy danych z oficjalnych stron internetowych tych organizacji.
2. W grupach przygotujcie i przedstawcie w klasie informacje o aktualnych działaniach w zakresie ochrony praw
człowieka podejmowanych przez wybrane międzynarodowe organizacje pozarządowe (każda grupa opracowuje jedną
organizację). Wykonajcie to zadanie na podstawie analizy danych z oficjalnych stron internetowych tych organizacji
3. Najważniejszym celem ONZ i OBWE jest utrzymanie pokoju w świecie, a przestrzeganie praw człowieka przez
poszczególne państwa uważa się za kluczowy warunek jego zachowania. Wyjaśnij, w jaki sposób respektowanie
praw człowieka stwarza fundament ogólnoświatowego pokoju.
4. Zapoznaj się z art. 7 statutu Amnesty International i wykonaj zamieszczone poniżej polecenia.
1. Celem Stowarzyszenia jest urzeczywistnienie wizji świata, w którym każdej osobie przysługują prawa zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i innych uznanych międzynarodowych normach dotyczących praw człowieka.
2. Stowarzyszenie realizuje swój cel poprzez podejmowanie badań i działań zmierzających do zapobiegania ciężkim naruszeniom tych praw i zaniechania tych naruszeń, w tym poprzez działalność kampanijną, edukacyjną
i rzeczniczą, prowadzoną za pośrednictwem grup i struktur pośrednich oraz grup szkolnych i zespołów edukacyjnych. W swych działaniach Stowarzyszenie kieruje się zasadami: solidarności międzynarodowej, skutecznej pracy na rzecz indywidualnych ofiar naruszeń praw człowieka, globalnego zasięgu, niepodzielności i powszechności
praw człowieka, bezstronności i niezależności oraz demokracji i wzajemnego poszanowania.
a) Wymień i zinterpretuj ogólne cele i zasady organizacji, określone w dokumencie.
b) Wyjaśnij, które z nich skutkują przyjęciem reguły, że Amnesty International jest finansowana wyłącznie
ze składek członkowskich oraz z ofiarności publicznej.
5. Dopasuj odpowiedni traktat do systemu ochrony praw człowieka, łącząc w pary elementy obu kolumn.
System ochrony praw człowieka
Traktat
1. System Rady Europy
A. Akt końcowy KBWE
2. System Unii Europejskiej
B. Powszechna deklaracja praw człowieka
3. System Organizacji Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie
C. Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz
nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu
4. System ONZ
D. Karta praw podstawowych
Pracując w grupach, przygotujcie ekspozycję lub projekt strony internetowej (linku do oficjalnej strony szkolnej)
prezentujące międzynarodowe organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną praw człowieka.
1. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (wpisz tytuł w wyszukiwarce internetowej).
2. Ochrona Praw Człowieka w świecie, red. L. Wiśniewski, „Branta”, Bydgoszcz 2000.
3. G. Michałowska, Ochrona praw człowieka w Radzie Europy i Unii Europejskiej, WAiP, Warszawa 2007.
195
Sz
196
23
Gdzie i dlaczego
prawa człowieka są
wciąż naruszane?
Szacunkowy stopień przestrzegania praw człowieka na świecie.
Nie ma państwa, w którym nie dochodziłoby do naruszeń praw człowieka. Na jednym biegunie znajdują się
kraje i regiony, w których na co dzień są naruszane prawa człowieka. Na drugim biegunie moglibyśmy umieścić
kilkadziesiąt państw, w których jedynie pewne kategorie praw są sporadycznie łamane i – na ogół – takim
przypadkom towarzyszy spory rozgłos.
W 2010 r. po napadzie na jubilera w Genewie tamtejsza policja zatrzymała dwóch Polaków, choć przedstawiali
dowody na to, że w dniu zdarzenia nie było ich w Szwajcarii. W areszcie spędzili ponad miesiąc, pozbawieni
możliwości kontaktu ze światem. Zostali zwolnieni dopiero po badaniach genetycznych, które wykluczyły ich
udział w napadzie.
Znajdź na mapie Szwajcarię. Oceń, do której grupy pod względem przestrzegania praw człowieka można zaliczyć ten kraj.
Zastanów się, które zapisy europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności mogły zostać
w tym przypadku naruszone.
Przeanalizuj mapę i powiedz, w których regionach świata przeważają kraje o najniższym poziomie przestrzegania praw
człowieka, a w których o poziomie najwyższym. Co o tym decyduje?
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
23. GDZIE I DLACZEGO PRAWA CZŁOWIEKA SĄ WCIĄŻ NARUSZANE?
197
KRYZYSY, WOJNY, SYTUACJE NADZWYCZAJNE
Jedną z podstawowych przyczyn łamania praw człowieka są konflikty, które
wciąż toczą się w wielu regionach świata, przede wszystkim w Azji i Afryce.
W ostatnich latach rzadziej przybierały one charakter regularnej wojny między
suwerennymi państwami, podobnej do konfrontacji zbrojnej między afrykańskimi krajami Czadem i Sudanem, trwającej w latach 2005–2008. Zwykle są to
wojny domowe, podczas których nie przestrzega się żadnych reguł, a ofiarą
pada przede wszystkim ludność cywilna. Strony konfliktów naruszają wszystkie prawa ludzkie, w tym humanitarne – dochodzi do aktów ludobójstwa,
w skład oddziałów wojskowych przymusowo wcielane są dzieci, masowo gwałci się kobiety pochodzące z wrogich grup lub plemion, a tysiące cywilów zmusza do ucieczki za granicę lub do obozów. Niszczone są również infrastruktura
i środowisko naturalne, co przyczynia się do katastrofy humanitarnej.
Kryzysy i sytuacje nadzwyczajne mogą przybrać różnoraką postać. Do tych
kategorii można zaliczyć:
przewroty i konflikty polityczne przekształcające się w rozruchy uliczne
i działania zbrojne (np. w Tunezji, Egipcie czy Libii w latach 2010–2011);
niepokoje związane z wyborami (np. w Etiopii w 2010 r.);
stany nadzwyczajne wprowadzane z obawy przed zamachami terrorystycznymi (np. w Indiach czy Nepalu) albo chaosem (np. wywołanym trzęsieniem ziemi, jak na Haiti w 2010 r.).
Podczas takich wydarzeń prawa człowieka są zwykle oficjalnie ograniczane, a niezależnie od tego dochodzi do ich masowego i drastycznego naruszania. Padają zabici, tysiące ludzi porzuca swój dobytek i ucieka w panice. Szacuje się, że w trakcie wojny domowej w Libii w 2011 r. zginęło od
20 do 50 tys. osób, w przeważającej części cywilów. W Kirgistanie podczas
kryzysu w 2010 r. liczba tzw. uchodźców wewnętrznych, którzy przemieścili się wewnątrz kraju, wynosiła ok. 300 tys., a granicę z sąsiednim
Uzbekistanem przekroczyło kolejne 100 tys. ludzi.
Społeczność międzynarodowa zaczyna traktować masowe łamanie praw człowieka
w wyniku konfliktów zbrojnych czy kryzysów jako wystarczający powód do humanitarnej interwencji. Polega ona na użyciu siły (groźbie jej użycia) przez państwo, grupę
państw, organizację międzynarodową przeciwko innemu państwu w celu ochrony
jego obywateli przed masowymi naruszeniami praw człowieka uznanych przez
społeczność międzynarodową.
Tak zwana doktryna Annana (od nazwiska Kofi Annana, sekretarza generalnego ONZ
w latach 1997–2006) przewiduje, że w przypadku masowego naruszania praw człowieka
ONZ mogłaby podjąć wobec suwerennego kraju akcje „od najbardziej pokojowych do
najbardziej siłowych”. W Europie do interwencji humanitarnej doszło w 1999 r.
w Kosowie, gdzie wojska NATO wystąpiły w obronie cywilnej ludności albańskiej.
Choć operacja nie została zatwierdzona oficjalnie przez ONZ, znaczna część
światowej opinii publicznej uznała ją za usprawiedliwioną i zgodną ze wspomnianą
doktryną. Prawomocne i skuteczne interwencje humanitarne przeprowadzono m.in.
w azjatyckim Timorze Wschodnim w 1999 r. i w afrykańskim Sierra Leone w roku 2000.
KATASTROFA
HUMANITARNA
– sytuacja, w której ludzie
(np. działania wojenne)
lub natura (np. erupcja
wulkanu, susza) zagrażają
na wielką skalę życiu
i zdrowiu mieszkańców
danego obszaru,
co wymaga podjęcia akcji
humanitarnej.
Ludność albańska
z Kosowa zmuszona do
opuszczenia swoich siedzib
w wyniku ofensywy wojsk
serbskich w 1998 r.
Wskaż przykłady
masowych represji wobec
ludności cywilnej
z najnowszej historii Polski.
Sz
198
ŚWIADOME DZIAŁANIA RZĄDZĄCYCH
Represje wobec opozycji, mające charakter poważnego naruszania praw
człowieka, stosowały w 2009 r. władze m.in. w Birmie, Chinach, na Kubie,
w Iranie, Północnej Korei, Arabii Saudyjskiej, Uzbekistanie i Zimbabwe.
Prawa człowieka łamały też rządy państw, które zwalczają terroryzm: Francji, Wielkiej Brytanii i USA (patrz: s. 134).
W wielu państwach rządy brutalnie traktują wszelkie przejawy opozycji.
Nie istnieje w nich niezależna władza sądownicza, warunki w więzieniach
są poniżej wszelkich standardów, wykonuje się liczne wyroki śmierci albo
potajemnie morduje osoby niewygodne politycznie. Partie opozycyjne są
szykanowane, nagminnie fałszuje się wyniki wyborów.
Przed wyborami w Burundi (Afryka) w 2010 r. tamtejszy rząd zakazał organizowania zgromadzeń partii opozycyjnych, ustanowił dozór policyjny nad ich przywódcami i doprowadził do aresztowania wielu aktywistów. Na Kubie komunistyczne
władze urządziły w 2003 r. obławę na niezależnych dziennikarzy i dysydentów
(opozycjonistów), których po wyłapaniu skazały na długoletnie uwięzienie.
Również prawa mniejszości narodowych i etnicznych albo grup religijnych
są często świadomie naruszane przez władze publiczne. Przykładem jest
działalność w Tybecie Chińczyków, którzy usiłują bezwzględnie podporządkować sobie rdzennych mieszkańców. Demonstracje przeciwników
chińskiej władzy są brutalne tłumione, opozycjoniści – często buddyjscy
mnisi – trafiają do więzień, gdzie są poddawani torturom. Podczas rządów
chińskich zlikwidowano setki klasztorów buddyjskich. Panczenlama XI
(patrz: s. 164) został w 1995 r. uprowadzony z domu w okolice Pekinu i jest
przetrzymywany w areszcie domowym. O jego uwolnienie bezskutecznie
apelowali Parlament Europejski, Kongres Stanów Zjednoczonych oraz parlamentarzyści i przywódcy państw z całego świata. Władze chińskie prowadzą również na szeroką skalę przymusową indoktrynację pod nazwą „edukacji patriotycznej”, chcąc w ten sposób zmniejszyć wpływy XIV Dalajlamy
– duchowego przywódcy Tybetańczyków.
Duchowym przywódcą
Tybetańczyków jest
XIV Dalajlama, od 1959 r.
przebywający na uchodźstwie.
Sprzeciwia się on używaniu
przemocy w walce
o niezawisłość kraju, ale
ciągle zachowuje nadzieję
na uzyskanie przez swoich
rodaków autonomii. Pewnego
razu zauważył dowcipnie:
„Jeżeli myślisz, że jesteś zbyt
mały, by coś zmienić, spróbuj
zasnąć z komarem latającym
nad uchem”.
Uchodźcy z Tybetu
prowadzą 24-godzinny
strajk głodowy przeciw
działaniom wojsk chińskich w ich kraju, Nepal,
18 marca 2011 r.
Wskaż w Polsce i na
świecie przykłady ruchów
politycznych lub narodowowyzwoleńczych, które
posługiwały się doktryną
niestosowania przemocy
wobec przeciwników, a mimo
to osiągnęły swoje cele.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
199
Plakat wykorzystywany w ogólnopolskiej kampanii UNICEF „Na ratunek dzieciom w Kongo”.
Jedna z jej uczestniczek pisała: „Nie jestem w stanie przywrócić w Kongo pokoju. Ale mogę pomóc
w tym, aby tamtejsze dzieci przeżyły – dostały jedzenie, wodę pitną, chroniącą życie szczepionkę
czy lekarstwo. Ty też możesz pomóc”.
Korupcja i nieudolność władz publicznych prowadzi często do konfliktów wewnętrznych. Tak wydarzyło
się w Demokratycznej Republice Konga, gdzie po latach skorumpowanych rządów rozpętała się wojna
domowa i doszło do największego kryzysu humanitarnego od czasów drugiej wojny światowej.
Los dzieci w tym afrykańskim kraju zasługuje w pełni na miano tragedii. UNICEF szacuje, że dziecko
umiera tam co minutę, co piąte nie dożywa wieku 5 lat, co drugie nie uczęszcza do szkoły elementarnej,
co trzecie jest niedożywione, co dziesiąte straciło jednego lub oboje rodziców w szerzącej się pandemii
AIDS. Niemożliwa do ustalenia rzesza dzieci padła ofiarą mordów i gwałtów lub została porwana
i wcielona do uzbrojonych grup.
Zastanów się, co ty, twoi koledzy/koleżanki czy twoja szkoła możecie zrobić na rzecz
polepszenia losu milionów dzieci – ofiar wojen domowych, głodu i nieprzestrzegania praw.
NIEWYDOLNOŚĆ WŁADZY PUBLICZNEJ
Skorumpowanie i nieudolność sprawiają, że władze publiczne wielu państw
nie radzą sobie z rozwiązywaniem problemów społecznych, ekonomicznych
i gospodarczych nawet tam, gdzie nie doszło do wojen, konfliktów czy katastrof naturalnych. Zdarza się, że w poczuciu bezradności uciekają się do
środków nadzwyczajnych, np. wysyłają wojsko do zadań, które powinna wypełniać administracja albo policja. Prawie zawsze oznacza to ograniczanie
podstawowych praw człowieka i znaczne zagrożenie dla nich. Tak dzieje się
m.in. w Meksyku, Nigerii i innych krajach afrykańskich.
Często władze publiczne nie potrafią lub nie chcą poddać nadzorowi działań wewnątrzkrajowych służb bezpieczeństwa, które tworzą państwo
w państwie i bezkarnie naruszają podstawowe prawa człowieka. Przykładowo, jak doniosła z Uzbekistanu Human Rights Watch, tamtejsi liczni więźniowie polityczni są torturowani, m.in. za pomocą elektrowstrząsów. Podobnie działa tajna policja w Syrii, zatrzymująca obywateli bez nakazu
aresztowania i bezkarnie poddająca ich torturom.
Skrajnym przykładem niewydolności władz publicznych są tzw. państwa
upadłe, charakteryzujące się brakiem kontroli władz centralnych nad całością lub częścią terytorium i płynącą z tego niemożnością zaspokajania
podstawowych potrzeb ludności i ochrony nawet podstawowych praw człowieka. Na czele listy „upadłych państw”
znajduje się od lat Somalia, położona
w północno-wschodniej Afryce. Brak
struktur władzy pogłębił tam w 2011 r.
skutki tragicznej suszy, doprowadzając do
śmierci prawie 30 tys. dzieci, a zagrażając
życiu kolejnych 300 tys. Kolejnym krajem, który na skutek różnych uwarunkowań nie potrafi zapewnić swoim obywatelom przyzwoitej egzystencji w żadnym
obszarze życia społecznego, jest Haiti położone w Ameryce Środkowej na wyspie
o tej samej nazwie. To najbiedniejszy kraj
Walka Haitańczyków
o worek ryżu w punkcie
dystrybucji żywności ONZ
w Port-au-Prince.
Zastanów się, co bardziej
zagraża prawom człowieka:
stan anarchii (czego
skrajnym przykładem jest
Haiti) czy wszechmoc
rządu, kontrolującego
wszystkie przejawy życia
publicznego (czego
skrajnym przykładem jest
Korea Północna).
Sz
200
W 1984 r. w indyjskim mieście
Bhopal awaria przemysłowa
w fabryce chemicznej należącej do
międzynarodowej korporacji Union
Carbide doprowadziła do śmierci
kilku tysięcy osób, ciężkiego zatrucia
blisko 100 tys. oraz długofalowych
konsekwencji dla zdrowia tamtejszej
ludności w następstwie uszkodzeń
genetycznych. Dochodzenie
wskazało na wiele zaniedbań ze
strony firmy i wprowadzonych przez
nią oszczędności, które mogły być
przyczyną tragicznego wydarzenia.
Korporacja konsekwentnie
odmawia jednak przyjęcia na siebie
odpowiedzialności za wywołanie
katastrofy, a rząd Indii i władze
lokalne musiały we własnym zakresie
likwidować większość jej skutków.
Union Carbide wsparła te działania
kwotą kilkunastu milionów dolarów.
na zachodniej półkuli – ok. 80% społeczeństwa żyje w skrajnej nędzy, z dochodem nieprzekraczającym dwóch dolarów dziennie, a tylko co pięćdziesiąty mieszkaniec ma stałą pracę. Cite Soleil („Miasto Słońca”), osiedle biedoty w Port-au-Prince (stolicy Haiti) zamieszkane przez kilkaset tysięcy
ludzi, zostało przez działaczy ONZ i Międzynarodowego Czerwonego Krzyża określone jako najbardziej niebezpieczne miejsce na Ziemi, w którym rządzą uzbrojone gangi, nie ma żadnych mediów, elektryczności, sklepów,
a nawet śladowej opieki zdrowotnej czy edukacji. Na fatalny stan Haiti złożył
się splot niekorzystnych czynników, w tym bieg historii i degradacja naturalnego środowiska. Na domiar złego, jak już wspominaliśmy, kraj został nawiedzony w 2009 r. przez katastrofalne trzęsienie ziemi.
Warto zaznaczyć, że zgodnie z prawem międzynarodowym obowiązek
ochrony praw człowieka spoczywa na rządach poszczególnych państw, ale
Wielkie sieci handlowe i producenci markowej odzieży (np. Wal-Mart, Carrefour, Lidl, Adidas, Nike) były
oskarżane o to, że lokując produkcję w biednych krajach pod hasłem podnoszenia poziomu ich rozwoju,
w rzeczywistości żerowały na nisko opłacanej pracy kobiet i dzieci; wykorzystywały przy tym presję lokalnego
bezrobocia i mechanizmy dyskryminacji tkwiące głęboko w tamtejszych społeczeństwach. Znane są także
przypadki szkodliwych społecznie form współpracy międzynarodowych koncernów z rządami masowo
naruszającymi prawa człowieka. Yahoo, jeden z najpopularniejszych i największych serwisów internetowych
na świecie, podpisał kilka lat temu umowę z władzami chińskimi, zobowiązując się do udostępniania im
danych o użytkownikach sieci. Wiele wskazuje na to, że w ten sposób chiński rząd identyfikował i karał
opozycjonistów i prodemokratycznych blogerów, piszących w internecie o przypadkach łamania praw
człowieka. W obronie swojego stanowiska przedstawiciele koncernu twierdzili, że mimo prób cenzurowania
internetowych treści upowszechnianie sieci przyczynia się stopniowo do demokratyzacji Chin.
Zastanów się, czy międzynarodowe koncerny powinny podejmować współpracę z rządami państw oskarżanych o naruszanie praw
człowieka i lokować w nich zakłady produkcyjne lub dostarczać im nowoczesne technologie.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
201
nie dotyczy np. wielkich międzynarodowych korporacji, przywódców grup
zbrojnych i opozycyjnych względem legalnych władz albo liderów religijnych. Zdarza się, że władze publiczne ani nawet społeczność międzynarodowa nie są w stanie wyegzekwować od takich podmiotów odpowiedzialności za czyny naruszające prawa człowieka.
SPECYFIKA KULTUROWA I RELIGIJNA
W wielu miejscach świata nadal są praktykowane postawy i głoszone poglądy dyskryminujące określone jednostki i grupy społeczne. Takie zachowania prowadzą często do naruszania podstawowych praw człowieka. Ich
podłożem są różne elementy tradycji kulturowej i religijnej.
Kobiety w pewnych kulturach są pozbawione wszelkich praw publicznych
(np. w wielu rejonach Afganistanu), w innych traktuje się je lekceważąco,
a ich prawa są łamane na różne sposoby. Nierzadko się nimi handluje: zawiera się kontrakty małżeńskie bez ich wiedzy i zgody, sprzedaje się je do
niewolniczej pracy lub na potrzeby seksbiznesu. Dotyczy to również kobiet
nieletnich (np. w Tajlandii stanowią one ok. 40% uprawiających nierząd).
W licznych regionach i krajach Afryki i Azji (np. Kurdystanie, Somalii czy
Mali) miliony kobiet są okaleczane w dzieciństwie przez obrzezanie, którego źródła tkwią w pierwotnych wierzeniach i obyczajach.
Brutalność policji to w wielu państwach standard, usankcjonowany miejscową tradycją. Wspominaliśmy już o Uzbekistanie i Syrii, ale problem ten
dotyczy wielu innych państw. W czerwcu 2010 r. w Egipcie policjanci zakatowali na oczach przechodniów Chalida Saida z Aleksandrii, który nie
chciał poddać się bezprawnej rewizji. Nieoczekiwanie tym razem wywołało
to jednak niespotykany odruch buntu społecznego, od trzydziestu lat obowiązuje bowiem w tym kraju stan wyjątkowy, oznaczający ograniczenie
Kobiety są
dyskryminowane
z powodów kulturowych
i religijnych w wielu
krajach.
Kara ukamienowania, polegająca na zabiciu skazanego przez rzucanie w niego kamieniami, nadal jest
dozwolona w niektórych krajach i regionach muzułmańskich, np. w Arabii Saudyjskiej, Iranie, północnej
Nigerii, Somalii, Sudanie. Stosuje się ją przede wszystkim wobec kobiet w przypadku potwierdzonej zdrady
małżeńskiej, choć nie przewiduje tego Koran. Akcja Amnesty International doprowadziła do ułaskawienia
30-letniej Safiyi Yakubu Hussani skazanej na tę karę w 2001 r. w Nigerii za urodzenie nieślubnego dziecka.
Nie zawsze jednak udaje się ocalić ofiary przed egzekucją; w 2010 r. w Afganistanie Talibowie ukamienowali
w obecności spędzonych pod przymusem kilkuset osób parę oskarżoną o cudzołóstwo.
W 2010 r. w kilku miastach na całym świecie, w tym w Warszawie,
odbyły się demonstracje w obronie Iranki Sakineh Mohamadi
Asztiani, skazanej na śmierć przez ukamienowanie (zamienione
w drodze łaski na powieszenie). Sąd irański uznał, że kobieta popełniła
zdradę małżeńską, a także brała udział w zabójstwie męża. Amnesty
International i adwokaci mają dowody, że ten ostatni zarzut został
„dopisany” później przez rząd Iranu dla usprawiedliwienia nieludzkiej
kary w oczach opinii światowej.
Wskaż, które prawa człowieka, zawarte w aktach prawa
międzynarodowego, są gwałcone na skutek takiej praktyki.
Sz
202
RASIZM
– pogląd, że
przynależność do
określonej ludzkiej rasy
determinuje możliwości
i osiągnięcia jednostki.
Ludziom należącym do
pewnych („wyższych”)
ras przypisuje się
większą społeczną
wartość, podczas gdy
członków innych ras
(„niższych”, gorszych),
uważa za skazanych na
pełnienie podrzędnych
funkcji. Za specyficzną
odmianę rasizmu można
uznać antysemityzm
– postawę niechęci,
a czasem otwartej
wrogości wobec Żydów,
osób pochodzenia
żydowskiego lub za takie
uznawanych.
SZOWINIZM
– przekonanie
o wyższości danego
narodu nad innymi,
polegające na
przypisywaniu jego
członkom wyłącznie
cech pozytywnych,
niedostrzeganiu wad,
zaprzeczaniu im lub
przenoszeniu ich na
inne narody.
KSENOFOBIA
– lęk przed „obcym”,
tj. kimś należącym
do innej rasy, grupy
etnicznej czy narodu,
odmiennym kulturowo
lub religijnie. Stanowi
podłoże przejawów
wrogości i nietolerancji.
Zniszczony dom rodziny romskiej, Hiszpania, 2011 r. W maju 2008 r. spalono kilkanaście
obozowisk romskich we Włoszech. Z kolei niechęć Węgrów do Romów mieszkających w ich kraju
doprowadziła w ostatnich latach do ataków na społeczności romskie z użyciem broni palnej,
tzw. koktajli Mołotowa i granatów. Kilku Romów zginęło, a wielu zostało rannych. Romowie
to najliczniejsza mniejszość na Węgrzech, licząca około miliona osób. Były to akty sąsiedzkiej
przemocy, od których odżegnały się władze węgierskie. Poczynania rządów włoskiego i francuskiego
wobec Romów przybywających z Rumunii i Bułgarii należy już jednak rozpatrywać w kategoriach
praw człowieka. Zapowiedziały one bowiem stosowanie wobec Romów ekspresowej deportacji,
burzenie ich obozowisk i osiedli, pobieranie odcisków palców oraz wprowadzenie karty tożsamości
z wpisaną narodowością i wyznaniem.
Zastanów się, jaki jest stosunek władz i społeczeństwa do mniejszości romskiej w Polsce.
wielu praw człowieka. Podczas śledztw wciąż powszechnie stosuje się tortury, wykorzystuje więźniów seksualnie, zasądza kary cielesne albo okaleczenie. Chłosta publiczna jest stosowana m.in. w Arabii Saudyjskiej, Iranie, Malezji, Pakistanie, Singapurze i w wielu krajach afrykańskich.
Dyskryminacyjne poglądy i praktyki nie stanowią bynajmniej wyłącznej
domeny krajów tzw. Trzeciego Świata (patrz: s. 165). Także w społeczeństwach rozwiniętych dochodzi do aktów agresywnej nietolerancji, wywołanych rasizmem, antysemityzmem, szowinizmem czy ksenofobią. W Skandynawii, Holandii czy Austrii nasilają się ruchy skrajnie nacjonalistyczne
i wzmagają nawoływania do rozprawy z „obcymi”. Szczególnie tragiczny
w skutkach był atak norweskiego prawicowego ekstremisty Andersa Behringa Breivika, który w lipcu 2011 r. zabił na wyspie Utoya i w Oslo 91 osób,
w większości nastolatków. W Polsce przejawy rasizmu czy antysemityzmu
można obserwować podczas widowisk sportowych, zwłaszcza meczów piłkarskich: obrzucanie się przez kibiców epitetami typu „żydzi”, obrażanie
czarnoskórych piłkarzy.
694525,
sklep.wsip.pl
i wolności
człowieka
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Nadal w większości krajów świata są naruszane podstawowe prawa polityczne
obywateli, a opozycja wobec rządzących łączy się z najwyższym ryzykiem. Obiektem
świadomych prześladowań padają także mniejszości narodowe i religijne.
W wielu państwach świata tradycyjna obyczajowość i wierzenia religijne przyczyniają się
do dyskryminowania określonych grup społecznych i jednostek, w tym kobiet, dzieci
i mniejszości etnicznych.
Praktykowane są nadal postawy i głoszone poglądy opierające się na rasizmie, antysemityzmie, szowinizmie czy ksenofobii. Nawet w społeczeństwach Zachodu, także
w Polsce, dochodzi na tym tle do aktów nietolerancji i naruszania praw człowieka.
ZADANIA
1. „Człowiek urodził się wolny, a wszędzie jest w okowach” – pisał trzysta lat temu Jean-Jacques Rousseau. Oceń,
czy, i na ile, jego diagnoza jest dzisiaj aktualna.
2. Wskaż, która z opisanych w tym rozdziale przyczyn naruszania praw człowieka generuje aktualnie największe
zagrożenie dla ich przestrzegania w świecie. Uzasadnij swój wybór.
3. Podaj przykłady, gdzie i z jakich powodów nie zadziałał ostatnio w sposób właściwy uniwersalny system
ochrony praw człowieka. Wskaż na przyczynę / przyczyny tego stanu rzeczy.
4. Oceń, czy w podanych poniżej autentycznych przykładach różnych sytuacji doszło do aktów rasizmu,
szowinizmu lub ksenofobii. Uzasadnij swoje stanowisko.
a. Ty czarna świnio! – krzyknął zdenerwowany piłkarz niemieckiego klubu Carl Zeiss Jena do grającego
w drużynie przeciwnej Nigeryjczyka, który jego zdaniem przetrzymywał piłkę po celowym wybiciu jej na aut.
b. W 2009 r. dwie Czeczenki, od 3 lat mieszkające w Łomży, zostały pobite na ulicy tego miasta przez młodego
mężczyznę, który usiłował zedrzeć jednej z nich chustkę z głowy. Wykrzykiwał przy tym obraźliwe słowa,
wyzywał je od Talibów i żądał, by natychmiast wracały w swoje rodzinne strony.
c. Oficjalny program ukraińskiej partii Swoboda głosi, że podstawą ładu społecznego na Ukrainie jest naród
ukraiński jako „wyjątkowa wartość”. Swoboda zapowiada ostry kurs wobec wszelkich mniejszości narodowych.
Partia poucza Polaków wypowiadających się na temat prześladowań przez nacjonalistów ukraińskich polskiej
ludności na Wołyniu w czasie drugiej wojny światowej, że jako obcy nie mają prawa decydować,
kto na odwiecznie ukraińskich terytoriach jest bohaterem lub zbrodniarzem.
W grupach zaplanujcie, przygotujcie i przeprowadźcie kampanię szkolną na rzecz pokrzywdzonych mieszkańców krajów i regionów, gdzie prawa człowieka są wciąż powszechnie naruszane. W jej skład powinny wchodzić
różne elementy, np. akcja informacyjna, wspólne działania w rodzaju zbierania darów, pisania listów czy maili
protestacyjnych, przeprowadzenie oceny kampanii wśród uczniów i nauczycieli itp.
Załóż teczkę tematyczną (tzw. portfolio), w której będziesz przez kilka miesięcy gromadził materiały dotyczące
naruszania praw człowieka w wybranym kraju/regionie (np. Tybecie, Polsce, Afryce) i/lub w wybranej dziedzinie
(np. prawa dzieci, kobiet, uchodźców, Romów). Twoim zadaniem będzie poszukiwanie informacji we wszystkich
dostępnych źródłach, gromadzenie i porządkowanie materiałów. W umówionym czasie konsultuj swoje pomysły
z nauczycielem. Zwieńczeniem twojej pracy będzie udział w przeprowadzeniu lekcji na temat naruszania praw
człowieka z wykorzystaniem zebranych materiałów.
1. Aktualności AI, http://amnesty.org.pl/.
2. Łamanie praw człowieka, http://humanrightsarebroken.blox.pl/html.
3. Human Rights Watch, http://www.hrw.org/.
203
Sz
204
Ochrona praw
W OBRONIE PRAW CZŁOWIEKA
Prawa człowieka mają dwa nierozdzielne aspekty – to zarazem moje prawa i prawa innych
ludzi. Większa świadomość przysługujących nam praw nie jest przy tym celem samym
w sobie. Ma ona służyć temu, by skuteczniej je egzekwować, nie ma bowiem kraju na świecie, gdzie nie byłyby one naruszane. Cztery kluczowe pytania, na które warto poszukiwać
odpowiedzi:
1. Jakie prawa człowieka i obywatela mi przysługują?
2. Jakie są dostępne środki ich ochrony?
3. Jakie działania mogę podjąć w obronie moich praw?
4. Jakie działania mogę podjąć, ażeby pomóc innym ludziom w obronie ich praw, zarówno
w Polsce, jak i w innych miejscach świata?
Problem 1. Wyobraź sobie, że twoje Uczniowskie Biuro Porad Obywatelskich (por. lekcja powtórzeniowa na s. 40) rozszerza swoją działalność i będzie się zajmowało także przypadkami
naruszania praw człowieka i obywatela i udzielało w tym zakresie porad obywatelskich. Warto wiedzieć, że nie jest to pomysł utopijny, wolontariackie biura porad istnieją już w Polsce,
np. studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego prowadzą Sekcję Praw Człowieka Uniwersyteckiej Poradni Prawnej, która doradza w zakresie ochrony praw człowieka w prawie polskim
oraz międzynarodowym. Studenckich doradców interesuje także poradnictwo z zakresu
praw cudzoziemców w Polsce, w tym postępowanie o nadanie statusu uchodźcy czy legalizacji pobytu. W ramach swojej działalności sporządzają m.in. skargi indywidualne na naruszenia praw człowieka przez Polskę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu oraz Komitetu Praw Człowieka w Genewie. Porad z zakresu ochrony praw człowieka
udzielają również niektóre organizacje pozarządowe, np. Stowarzyszenie Akcja Społeczna.
Zanim przystąpisz do udzielania porad, skompletuj informacje o tym, jakimi środkami dysponujemy w Polsce w celu obrony naruszanych praw. W tym celu sporządź listy:
obowiązujących w Polsce ważnych dokumentów, zawierających prawa człowieka lub dane
o sposobach ich ochrony,
kluczowych instytucji i organizacji zajmujących się ochroną praw człowieka,
dostępnych procedur i sposobów reagowania na ich naruszanie.
W OBRONIE PRYWATNOŚCI
Problem 2. Kilku mieszkańców pewnej gminy ze zdumieniem stwierdziło, że w lokalnym
internetowym Biuletynie Informacji Publicznej prowadzonym przez urząd gminy pojawiła
się lista osób, które w ubiegłym roku złożyły skargę na działanie wójta. Zostały na niej ujawnione dane skarżących się: ich imiona, nazwiska, a nawet adresy zamieszkania.
Czy było to działanie naruszające prawa człowieka i obywatela?
dział V | ochrona praw i wolności człowieka
Sz
205
Które zapisy Konstytucji RP zostały naruszone przez urzędników?
Jaka ustawa chroni przed tego typu naruszeniem?
W jaki sposób mogą zareagować poszkodowani obywatele?
Problem 3. Ochronę danych osobowych w Polsce regulują przepisy prawne stworzone
12 lat temu. Postęp technologii sprawił, że od tego czasu pojawiło się wiele nieznanych wcześniej urządzeń i sytuacji, które mogą stanowić przyczynę naruszania ludzkiej prywatności,
np. monitoring internetowy, którego przykładem jest serwis Google Street View, nowe sposoby zbierania informacji przez pracodawców o pracownikach itp.
1. Zbierz informacje o nowoczesnych technikach gromadzenia i przetwarzania danych w twoim
otoczeniu, mogących stanowić zagrożenie dla prywatności (np. monitoring miejsc publicznych, portale społecznościowe). W tym celu warto przeprowadzić grupową burzę mózgów.
2. Aby się przekonać, czy obecne prawo chroni przed takimi przypadkami, przeanalizuj starannie zapisy Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych.
3. Jeśli nie znajdziesz w tym dokumencie gwarancji skutecznej ochrony, napisz list do Rzecznika Praw Obywatelskich z prośbą o interwencję w kwestii uaktualnienia prawa w zakresie
ochrony prywatności (podaj konkretne przykłady). List można potraktować wyłącznie ćwiczeniowo, jeśli jednak zbierzesz ciekawe i udokumentowane informacje, możesz także wysłać go do RPO.
W OBRONIE PRAW DZIECI
Problem 4. Trudna droga do szkoły. Zespół Szkół Specjalnych obsługuje kilka gmin leżących w promieniu kilkudziesięciu kilometrów. Rodzice niepełnosprawnych dzieci uczęszczających do tej placówki codziennie muszą je dowozić i odbierać po zajęciach. W poważny
sposób komplikuje to życie tych rodzin, praktycznie uniemożliwia bowiem np. podjęcie
przez jednego z rodziców pracy zarobkowej. Dzieci niepełnosprawne samodzielnie nie poradzą sobie z dojazdem środkami komunikacji publicznej na zajęcia. Kiedy rodzice zwrócili
się z prośbą o pomoc do organów samorządu lokalnego, odmówiono im jej, argumentując,
że nie ma przeznaczonych na to środków.
Napisz skargę do Rzecznika Praw Dziecka, powołując się na te zapisy Konwencji o prawach
dziecka oraz Konstytucji RP, które w opisanym przypadku zostały naruszone.
Sz
Uczę się,
pracuję, podróżuję
Nauka
or
kt
re ł y
k
dy ko
ni
sz
cz
ze a
yr i
ln czn
ko u
sz aw
pr
ł y ców
k o zi
s z od
da a r
r a rad
/
g
go
da lny
Prawa
ucznia
d
zą
or
m ny
sa kol
sz
pe
a
wc
a
ow
ko
ch
sz
wy
naruszanie
praw ucznia
y kie
ks s
de iow
ko zn
uc
cja
en ch
nw wa
Ko pra ka
o iec
dz RP
cja
tu
ty
ns
Ko
akty prawne
zasady rekrutacji
na wyższe uczelnie
stypendia
Podróże
Praca
Socrates
strefa
Schengen
Kodeks pracy
Erasmus
EKUZ
szukanie pracy
Tempus
Europass
Sz
VI
Uczę się,
pracuję,
podróżuję
Sz
208
24
Prawa
i obowiązki ucznia
Przedstawicielki
samorządu uczniowskiego
XXII LO im. José Martí
w Warszawie.
Zgodnie z art. 55 Ustawy
z dnia 7 września 1991 r.
o systemie oświaty organy
samorządu uczniowskiego
reprezentują interesy
uczniów wobec innych
organów szkoły i mają
prawo wypowiadać się
zwłaszcza w sprawach
dotyczących realizacji
podstawowych praw
uczniów, m.in. prawa do
jawnej i umotywowanej
oceny postępów w nauce
i zachowaniu oraz prawa
do organizacji życia
szkolnego.
PRAWA UCZNIA
– międzynarodowe,
państwowe i szkolne
przepisy odnoszące się
do relacji ucznia
z władzami szkolnymi
(dyrektorem),
nauczycielami
i innymi pracownikami
pedagogicznymi.
PRAWA UCZNIA I ICH ŹRÓDŁA
Szkoła jest częścią systemu tworzonego i administrowanego przez państwo. To jedna z pierwszych publicznych instytucji, z którymi styka się
młody człowiek. Realizując zadania delegowane przez władzę państwową,
musi ona respektować obowiązujące prawo. Sama także tworzy lub współtworzy lokalne normy prawne, w dużej mierze dotyczące uczniów.
W Polsce listy praw i obowiązków ucznia są określane samodzielnie przez
poszczególne szkoły i wpisywane w ich statuty. Funkcjonują one zwykle
pod nazwą kodeksów, kart praw ucznia lub regulaminów.
Uczniowie w szkole dysponują prawami wynikającymi z tego, że są jednocześnie istotami ludzkimi, obywatelami danego państwa i osobami uczącymi się. Kodeksy szkolne uwzględniają te odmienne kategorie praw, odwołując się do:
katalogu podstawowych praw dzieci występującego w Konwencji o prawach
dziecka, która mówi m.in. o swobodzie wypowiedzi, myśli, sumienia i wyznania (więcej informacji na ten temat zawiera rozdział 19);
praw dziecka i ucznia zapisanych bądź wzmiankowanych w ogólnych polskich aktach prawnych wyższego rzędu. Konstytucja RP mówi np. o prawie
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
dział VI | uczę się, pracuję,
Sz
24. PR AWA I OBOWIĄZKI UCZNIA
209
do nauki, ochronie dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem
i demoralizacją. Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka wspomina m.in. o prawie
dziecka do ochrony zdrowia, godziwych warunków socjalnych, nauki;
praw ucznia określonych w ustawodawstwie oświatowym. Ustawa z dnia
7 września 1991 r. o systemie oświaty wymienia m.in. prawo ucznia do bezpłatnego transportu do szkoły i opieki w jego trakcie, do bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, do rozwijania samorządności uczniowskiej. Rozporządzenia Ministerstwa Edukacji Narodowej (MEN) zawierają różne szczegółowe
prawa ucznia, np. dotyczące zwolnień z poszczególnych zajęć;
praw ucznia określonych w prawie wewnątrzszkolnym, stanowionym
przez radę pedagogiczną, radę szkoły (placówki) albo dyrektora, niekiedy
przy współudziale samorządu rodzicielskiego i uczniowskiego.
Powtarzanie w kodeksie uczniowskim danej szkoły długiej listy zapisów
dotyczących praw dzieci i uczniów ze wszystkich obowiązujących dokumentów krajowych i międzynarodowych mijałoby się z celem. Jego zawartość zależy zatem w dużej mierze od tego, co władze i społeczność szkoły
uważają za najważniejsze w wychowaniu i nauczaniu. To, że jakieś istotne
prawo dziecka czy ucznia nie zostało powtórzone w statucie szkoły, nie
oznacza jednak, że władze danej szkoły są zwolnione z jego respektowania.
W myśl Ustawy o systemie oświaty szkoła ma obowiązek przestrzegania
wszystkich praw dziecka i praw ucznia oraz upowszechniania wiedzy
o tych prawach. Kuratorium oświaty ma z kolei obowiązek nadzorowania,
czy i jak jest to realizowane.
KURATORIUM
OŚWIATY
– istniejąca w każdym
województwie jednostka
administracji rządowej,
z pomocą której kurator
oświaty (organ rządowej
administracji specjalnej)
wykonuje w imieniu
wojewody zadania
wynikające z ustaw
dotyczących edukacji.
PRZYKŁADY ZAPISÓW PRAW UCZNIA ZE WSKAZANIEM ICH ŹRÓDŁA
Prawo ucznia
Źródło
do sprawiedliwego i jawnego oceniania za postępy w nauce
i zachowaniu
Ustawa o systemie oświaty
Rozporządzenie MEN z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie
warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania
uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów
i egzaminów w szkołach publicznych
do organizowania przez samorząd szkolny imprez klasowych
i szkolnych pod opieką wychowawcy
do nauczania indywidualnego ze względu na stan zdrowia,
w szczególnych przypadkach orzeczonych przez lekarza
i poradnię psychologiczno-pedagogiczną
do poszanowania swej godności, przekonań i własności
Konstytucja RP
Konwencja o prawach dziecka
Powszechna deklaracja praw człowieka
do stypendium szkolnego, jeśli uczeń znajduje się w trudnej
sytuacji materialnej
do otrzymania tygodnia na uzupełnienie braków
spowodowanych usprawiedliwioną absencją, która trwała nie
mniej niż dwa tygodnie
Prawo lokalne danej szkoły
Sz
210
W szkolnych katalogach praw ucznia często można znaleźć zapisy niewywodzące się bezpośrednio
z zestawu praw dziecka czy człowieka. Są one efektem szkolnych umów lub mają swoje źródło w pewnych
lokalnych tradycjach i obyczajach. Do takich praw ucznia można zaliczyć funkcjonujący w niektórych
szkołach przywilej w postaci „numerka niepytanego”, losowanego codziennie przez samorząd uczniowski,
albo możliwość nieprzygotowania się do określonej liczby lekcji w semestrze bez ponoszenia konsekwencji.
Także prawo organizowania przez uczniów szkolnej dyskoteki z użyciem należącego do placówki sprzętu jest
rodzajem wewnątrzszkolnej umowy. Tego typu uprawnienia mogą być dyskutowane oraz modyfikowane.
W odróżnieniu od podstawowych praw człowieka, dziecka czy ucznia mogą one być uzależnione od wypełniania
stosownych obowiązków, gdyż umowy zwykle zawierają zobowiązania obu stron. Dyrektor może zatem postawić
uczniom organizującym w szkole dyskotekę pewne warunki, np. by pomogli w przywróceniu porządku
po imprezie, i od ich zaakceptowania uzależnić zawarcie umowy.
Uczniowskie prawa zapisane w regulaminie szkolnym są często uszczegółowieniem praw wyższego rzędu. Przykładowo, rozporządzenie ministra
edukacji dotyczące oceniania nakazuje udostępnić uczniowi i jego rodzicom (prawnym opiekunom) sprawdzone i ocenione pisemne prace kontrolne. Natomiast zapis w statucie szkolnym precyzuje, kiedy i gdzie nauczyciel powinien to zrobić (np. uczniom w ciągu 2 tygodni od sprawdzianu
w klasie, rodzicom podczas comiesięcznych konsultacji).
UCZNIOWSKIE OBOWIĄZKI
Listę uczniowskich obowiązków też tworzą same szkoły, dostosowując ją do
własnej specyfiki. Zapisane w statucie szkoły obowiązki narzucają uczniowi:
określone zachowania związane z procesem uczenia się (np. systematyczne
chodzenie do szkoły, aktywność w czasie lekcji, odrabianie prac domowych);
odpowiednią postawę wobec innych członków społeczności szkolnej (np.
okazywanie szacunku nauczycielom i innym uczniom);
właściwą postawę wobec ważnych wartości społecznych i narodowych
(np. szacunek dla symboli państwowych i szkolnych);
Sytuacja materialna i społeczna uczniów w różnych regionach świata jest współcześnie nieporównywalna. Użyj swojej wiedzy oraz
wyobraźni i spróbuj określić, które prawa mogą być najważniejsze dla dzieci chodzących do szkół takich, jak ta w Hermonie.
Jak sądzisz, które prawa ucznia są aktualnie najgoręcej dyskutowane wśród polskich uczniów?
Szkoła w Anglii – uczniowie korzystają ze szkolnej biblioteki. Dzieci pobierają naukę przed budynkiem misyjnej szkoły w Hermonie
w południowoafrykańskim państwie Lesotho.
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
211
przestrzeganie prawa (np. podporządkowanie się zarządzeniom dyrekto-
ra szkoły, rady pedagogicznej i samorządu uczniowskiego).
Obowiązki uczniowskie nie mogą być sprzeczne z obowiązującym prawem
międzynarodowym i krajowym, np. nie wolno domagać się od ucznia publicznej deklaracji jego wyznania czy poglądów, gdyż jest to sprzeczne z prawem do zachowania prywatności, gwarantowanym w Konstytucji RP, Konwencji o prawach dziecka i wielu innych regulacjach. Nie wolno też uzależniać
przestrzegania praw dziecka od wykonywania przez ucznia jego obowiązków. Działania takiego nie da się pogodzić z zasadą, że prawa te są przyrodzone i niezbywalne. Przykładowo, jest niedozwolone, jak zauważył Rzecznik
Praw Dziecka, okresowe karne zawieszanie prawa ucznia do uczęszczania
do szkoły podstawowej czy gimnazjum, gdyż stoi to w sprzeczności z realizacją jego konstytucyjnego prawa do nauki. Nawet jeśli uczeń czegoś istotnego
zaniedba lub naruszy szkolne zasady, zachowuje pełne prawo do godnego
traktowania, choć podlega oczywiście stosownemu regulaminowi i powinien ponieść ustalone, zgodne z prawem, konsekwencje swoich uchybień.
NARUSZANIE PRAW UCZNIA
Każde prawo ucznia zobowiązuje władze szkolne – dyrektora, nauczycieli,
personel pedagogiczny – do określonego postępowania. Statut szkolny powinien precyzyjnie i zrozumiale określać, w jaki sposób uczeń lub jego rodzice mogą dochodzić swoich praw.
W szkołach i placówkach oświatowych zdarzają się przypadki naruszania
praw ucznia. Czasem dochodzi do nich z powodu niedostatecznego zabezpieczenia materialnego, np. uczniowie nie mają zgodnych z zasadami higieny warunków do nauki. Niekiedy przyczyną jest słaba znajomość
obowiązującego prawa, niedostatek umiejętności praktycznego kierowania się nim w codziennym działaniu, zaniedbania,
a edba a, uprzedzenia
up ed e a i stereoste eo
typy, utrwalone nawyki lub zwykły brak
k dobrej woli.
CZY WIESZ, ŻE...
Jednolity strój uczniowski, czyli
tzw. mundurki, może w polskiej szkole
dobrowolnie wprowadzić społeczność
szkolna. Dyrektor podejmuje decyzję
w tej sprawie i wspólnie z radą rodziców
określa wzór obowiązkowego stroju.
Kontrowersyjna próba rozciągnięcia na
wszystkich uczniów publicznych szkół
podstawowych i gimnazjów przymusu
mundurkowego w 2007 r. zakończyła się
niepowodzeniem.
Zastanów się i określ, jakie jest twoje stanowisko
w kwestii wprowadzenia obowiązku noszenia przez
uczniów ujednoliconego stroju.
Ciągłe i sumienne
spełnianie obowiązków
wymaga nie mniej
wysiłku niż czyny
bohaterskie.
Jean-Jacques Rousseau
(1712–1778), szwajcarski
pisarz, filozof i pedagog.
Sz
212
Nauczyciel wymierza
uczniowi karę za pomocą
rózgi, John Augustus
Adamson Misery (1807 r.).
Zastanów się, jakie
czynniki doprowadziły
do zmiany społecznego
poglądu, że przemoc
fizyczna jest niezbędnym
elementem edukacji
i wychowania dziecka.
Czy w Polsce karanie
fizyczne dzieci jest
dozwolone?
Jednym z budzących największe kontrowersje i często w Polsce nierespektowanym prawem ucznia jest prawo do samodzielnego usprawiedliwiania
nieobecności przez ucznia, gdy jest pełnoletni (ale w przypadku egzaminów i matury trzeba przedstawiać zaświadczenie lekarskie). Choć oficjalna
wykładnia ministerialna potwierdziła to uprawnienie, w wielu szkołach
jest ono kwestionowane przez nauczycieli i rodziców uczniów.
Dochodzi także do naruszania prawa uczniów do wypoczynku. Uczeń ma
prawo do przerw międzylekcyjnych oraz wolnych od nauki okresów wakacyjnych i świątecznych. Zdarza się, że przedłużające się lekcje pochłaniają całe przerwy, a na ferie i weekendy uczniowie otrzymują czasochłonne zadania do wykonania. Warto powstające na tym tle nieporozumienia
i konflikty ujawniać i starać się rozwiązywać w atmosferze wzajemnego
szacunku; nauczyciele naruszający prawo do wypoczynku swoich podopiecznych działają zwykle ze szczytnych pobudek.
KTO I JAK MOŻE POMÓC, GDY PRAWO UCZNIA
NIE JEST W SZKOLE RESPEKTOWANE?
Tyle ma zadane?
Nie radzi sobie w szkole?
Jeżeli uważamy, że doszło do naruszenia prawa ucznia, zgłaszamy to właściwej osobie lub organowi szkoły. Uczeń może to zrobić sam lub wspólnie
z rodzicami / opiekunami. Ich udział ułatwi działania, są oni bowiem naturalnymi partnerami dla szkolnej rady rodziców, której przedstawią problem,
a powyżej szczebla szkoły mogą występować z formalnymi roszczeniami.
W szkole następujące osoby i organy mają określone zadania i uprawnienia związane z przestrzeganiem praw ucznia:
Nauczyciel-wychowawca może stać się ważnym sojusznikiem ucznia dochodzącego swoich praw. Uczeń powinien poprosić go o wszelkie informacje
związane z sytuacją i wspólnie z nim ustalić dalszy sposób postępowania.
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
szkolny zajmuje się wszelkimi kwestiami związanymi ze stanem wychowawczym szkoły. Powinien udzielić niezbędnej pomocy
uczniowi, którego prawo zostało naruszone, porozmawiać z nim o zaistniałej sytuacji, doradzić, jakie działania może podjąć, wesprzeć go, ewentualnie skierować do właściwej osoby, organu lub instytucji.
Samorząd szkolny ma prawo do przedstawiania władzom szkoły wniosków i opinii we wszystkich sprawach szkoły, w tym dotyczących przestrzegania podstawowych praw uczniów. Jego przedstawiciele mogą reprezentować poszczególnych uczniów w sporach z nauczycielami i w różny
sposób działać na rzecz obrony praw ucznia. Samorząd ma zazwyczaj swojego nauczyciela-opiekuna, któremu także można przedstawić przypadek
naruszenia praw ucznia.
Rada szkoły/rada rodziców to organy, które mają prawo, by występować do władz szkoły i organu prowadzącego oraz sprawującego nad
nią nadzór pedagogiczny ze wszelkimi wnioskami dotyczącymi działalności szkoły. Ich głos jest słuchany i brany pod uwagę. Mogą one
oficjalnie zabrać głos w sprawie każdego ucznia, którego prawo zostało naruszone.
Szkolny rzecznik praw ucznia to jednoosobowy organ, powoływany w niektórych placówkach (mniej więcej w co trzeciej polskiej szkole). Nauczyciel wypełniający rolę rzecznika
czuwa nad przestrzeganiem praw ucznia, wynikających z regulaminów wewnątrzszkolnych i statutu szkoły. Realizując
swoje zadanie, reprezentuje interesy uczniów na posiedzeniach rady pedagogicznej, mediuje między stronami szkolnego konfliktu, rozpoznaje indywidualne sprawy uczniów.
Dyrektor szkoły ponosi odpowiedzialność za stan przestrzegania praw ucznia w swojej placówce. Ma zatem ustawowy obowiązek zajęcia się każdym przypadkiem naruszenia praw w szkole.
Poza szkołą do ochrony praw dziecka są powołane różne instytucje i organizacje, w tym ośrodki pomocy społecznej, powiatowe
centra pomocy rodzinie, sądy karne, cywilne i opiekuńcze,
Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka, a także
różnorodne stowarzyszenia.
213
Pedagog
Pedagog szkolny
to osoba po wyższych
studiach o kierunku
pedagogika opiekuńczo-wychowawcza,
opiekuńczo-resocjalizacyjna,
profilaktyczno-społeczna
albo terapeutyczna. Pomaga
zarówno uczniom, jak
i nauczycielom rozwiązywać
problemy wychowawcze
pojawiające się w szkole.
Osobistą umiejętnością, która jest bardzo przydatna w obronie i dochodzeniu swoich praw, jest tzw.
asertywność. Osoba asertywna mówi to, co ma na myśli w związku z daną sytuacją w sposób zrozumiały
i prosty, respektując jednocześnie prawa rozmówcy.
Asertywnych wypowiedzi i zachowań można się nauczyć przez odpowiedni trening. Umiejętność ta pozwala
uniknąć wielu trudnych sytuacji i pozbyć się niepotrzebnego napięcia. Wyrażając w sposób społecznie
akceptowany to, czego pragniemy, dajemy czytelny sygnał otoczeniu, jak chcemy być w różnych sytuacjach
traktowani. Asertywna osoba potrafi skutecznie chronić swoje prawa, postępując tak, aby zachować
szacunek dla siebie i okazywać go innym.
Sz
214
Os
Osoby
zajmujące się przypadkami nierespektowania
praw ucznia powinny:
pra
ustalić,
u
które konkretne prawo zostało naruszone –
będzie łatwiej sformułować ewentualną pisemną skarbęd
gę, jeśli wskażemy konkretny zapis w statucie szkoły, dokumencie prawa krajowego czy międzynarodowego;
kum
dochodząc
d
praw, zachowywać się asertywnie – pozwoli tto uniknąć dodatkowych konfliktów i minimalizować
trudne sytuacje;
tru
poszukać
p
jak najwięcej sojuszników.
Dochodzenie praw jest zwykle połączone z pewnym ryzyDo
kiem (może okazać się, że nasze racje nie zostaną uznakie
ne), wymaga czasu i pracy, a w jego trakcie pojawiają się
ne)
różne dylematy. Jako użyteczną pomoc w podejmowaniu
róż
różnych decyzji można wykorzystać drzewo decyzyjne,
róż
którego schemat jest zamieszczony poniżej.
któ
w wielu innych obywatelskich działaniach.
Ta metoda jest także użyteczna
u
Aby nabrać wprawy w posługiwaniu się tą metodą, możesz ćwiczeniowo
przeanalizować wybraną sytuację z życia osobistego (np. Jaki przedmiot
mam wybrać do nauki w zakresie rozszerzonym w II i III klasie?) lub klasowego (np. Czy mam zareagować na postępowanie nauczyciela, który o wiele
tygodni przekracza ustalony regulaminowo termin oddania sprawdzonych
prac klasowych?).
Drzewo decyzyjne
to graficzna metoda
wspomagania procesu
decyzyjnego. Nazwa metody
pochodzi od karty pracy,
która kształtem przypomina
drzewo. Autorami
graficznego zapisu analizy
procesu podejmowania
decyzji są Roger La Raus
i Richard Remy.
Krok I – Wpisujemy
w podstawę drzewa
określenie sytuacji
wymagającej podjęcia
decyzji.
Krok II – Wpisujemy
w szczyt drzewa cele
i wartości, którymi kieruje
się podmiot podejmujący
decyzję.
Krok III – Określamy
możliwe rozwiązania.
Krok IV – Określamy
negatywne i pozytywne
skutki każdego rozwiązania.
CELE I WARTOŚCI
.......................................................
.......................................................
POZYTYWNE
........................................
POZYTYWNE
........................................
SKUTKI
NEGATYWNE
........................................
NEGATYWNE
........................................
MOŻLIWE ROZWIĄZANIA
.......................................................
.......................................................
SYTUACJA
WYMAGAJĄCA
PODJĘCIA DECYZJI
.............................
.............................
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Prawa ucznia wywodzące się z praw dziecka i człowieka są niezbywalne i przyrodzone.
Władze szkolne (dyrektor, nauczyciele, pracownicy pedagogiczni) mają obowiązek
przestrzegania wszystkich zapisanych w dokumentach krajowych i międzynarodowych
praw dziecka i praw ucznia.
Istnieją wewnątrzszkolne i pozaszkolne mechanizmy dochodzenia naruszanych praw ucznia.
ZADANIA
1. Przeanalizuj listę praw ucznia w twojej szkole i ustal, z jakiego źródła pochodzą zebrane w niej zapisy: z prawa
międzynarodowego, krajowego czy też są wynikiem wewnątrzszkolnych umów.
2. Zaproponuj co najmniej trzy prawa, które zostały pominięte na liście praw ucznia w twojej szkole, a chciałbyś,
aby się na niej znalazły. Przygotuj i przedstaw argumentację za ich zamieszczeniem.
3. Także rodzice (opiekunowie) uczniów mają swoje prawa w szkole. Sporządź listę pięciu najważniejszych z nich.
4. Puśćmy wodze wyobraźni! Pracując w grupach, wymyślcie listę praw ucznia, który będzie chodził do szkoły
ponadgimnazjalnej w 2100 r.
5. Oceń, czy w opisanych sytuacjach doszło do naruszenia praw ucznia. Jeśli tak, to określ, jakie to prawo oraz
w jakim dokumencie powinno się szukać jego zapisu.
Wychowawca polecił przynieść dokładne dane o miejscu pracy, wykształceniu, zawodzie i zainteresowaniach
rodziców uczniów, stwierdził bowiem, że na tej podstawie będzie oceniał „co każdy z nich mógłby zrobić
pożytecznego dla szkoły”.
Nauczyciel zarządził pracę klasową, choć była to już czwarta klasówka w tej klasie w tygodniu, a regulamin
szkolny ogranicza ich liczbę do trzech.
Jeden z kilku uczniów wezwanych na dyscyplinującą rozmowę do dyrektora szkoły postanowił nagrywać jej
treść na ukryty dyktafon. Dyrektor zauważył to i podjął decyzję o ukaraniu wszystkich obecnych,
gdyż domniemywał, że był to wspólny pomysł.
Uczniowie, którzy nie zwrócili książek do biblioteki, nie zapłacili za zniszczony strój szkolnej reprezentacji albo
nie dopełnili innych obowiązków, nie otrzymali końcowych świadectw.
Uczeń należący do grupy organizatorów planowanego Marszu Wolnych Konopi został wydalony ze szkoły.
„Jesteśmy placówką prywatną i katolicką i rzeczą oczywistą jest, iż dla uczniów, którzy głoszą hasła legalizacji
narkotyków, nie ma wśród nas miejsca” – tłumaczył jej dyrektor.
W jednym z liceów za zgodą rodziców uczniów wpisano do regulaminu zasadę, że jeśli telefon komórkowy
należący do ucznia zadzwoni na lekcji, nauczyciel go zabiera. Za pierwszym razem uczeń dostaje reprymendę,
za drugim – skonfiskowana komórka ląduje w koszu.
1. W grupach poszukajcie osób, które uczęszczały do szkoły w czasach PRL-u lub jeszcze dawniej. Przeprowadźcie
(i zarejestrujcie) z nimi wywiady dotyczące praw i obowiązków, jakie niegdyś mieli jako uczniowie. Na podstawie
zgromadzonych informacji przygotujcie prezentację pt. Prawa i obowiązki ucznia w Polsce dawniej i dziś.
2. Stosunkowo niedawno staliście się uczniami szkoły ponadgimnazjalnej. Pracując w grupach, przygotujcie
koncepcję akcji informującej o prawach i obowiązkach ucznia przyszłych uczniów waszej szkoły (pomysły na
organizowanie akcji, niezbędne materiały itp.). Zacznijcie od przedstawienia własnych doświadczeń: jak wy
zostaliście poinformowani w tym zakresie, co było skuteczne, fajne, czego zabrakło.
1. Konwencja o prawach dziecka, http://www.unicef.org/magic/resources/CRC_polish_language_version.pdf.
2. Prawa ucznia, http://www.kuratorium.waw.pl/pl/site/349/prawa-ucznia.html.
3. Prawa ucznia w szkole. Raport z badań, oprac. E. Czyż, Helsińska Fundacja Praw Człowieka,
http://www.bezuprzedzen.org/doc/Prawa_ucznia_w_szkole_HFPCz.pdf.
215
Sz
216
25
Młodzi Polacy
podróżują oraz uczą
się w kraju i za granicą
Zasady naboru do tej
uczelni są skomplikowane
i obliczone na
wyselekcjonowanie
najlepszych kandydatów,
a studia kosztowne.
Mimo to wielu młodych
Polaków już ją ukończyło
lub aktualnie na nią
uczęszcza.
Dyplom renomowanej
uczelni, takiej jak
w Oksfordzie, jest wciąż
wysoko ceniony na całym
świecie. Zastanów się,
czy potrafisz wskazać
inne przykłady sławnych
europejskich uczelni
wyższych.
Oxford University – najstarszy uniwersytet anglojęzyczny, położony w środkowej Anglii.
W kompleksie jego pięknych zabytkowych budynków kręcono m.in. zdjęcia do filmów o Harrym Potterze.
CO WYNIKA Z WEJŚCIA POLSKI DO STREFY SCHENGEN?
W strefie Schengen
nie ma żadnych punktów
granicznych. O tym, że
wjeżdżamy do innego
państwa, informuje nas
tylko przydrożna tablica.
Strefa Schengen to obszar obejmujący europejskie państwa, między którymi zniesiono kontrolę graniczną. Oznacza to, że w ramach tej strefy każdy
obywatel państwa-członka porozumienia z Schengen może swobodnie
wjechać na terytorium innego państwa członkowskiego, gdyż nie są z tym
związane żadne szczególne formalności. Pomiędzy służbami państw-sygnatariuszy układu zacieśniono współpracę w zakresie bezpieczeństwa,
a na granicach zewnętrznych strefy wprowadzono ściśle jednolite zasady
dotyczące kontroli wjazdu i wyjazdu ludzi.
Rzeczpospolita Polska stała się sygnatariuszem układu z Schengen w dniu
21 grudnia 2007 r. Jeżeli masz dowód tożsamości (dowód osobisty) lub
paszport, możesz jako obywatel polski swobodnie wjeżdżać na terytorium
następujących krajów (2011 r.): Austria, Belgia, Czechy, Dania, Estonia,
Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Łotwa, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Włochy oraz niebędące członkami UE Islandia, Norwegia i Szwajcaria. Możliwy jest także wjazd do Monako, San Marino i Watykanu, które formalnie
nie należą do strefy, ale mają otwarte granice z sąsiadami – Monako z Francją, a dwa ostatnie kraje z Włochami.
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
25. MŁODZI POLACY PODRÓŻUJĄ I UCZĄ SIĘ
WARUNKI POBYTU W KRAJACH UE
Kwestie pobytu na terenie UE, podobnie jak i swobodnego przemieszczania się w jej obrębie, reguluje Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. Stanowi ona, że obywatele Unii posiadają prawo do pobytu w każdym państwie członkowskim przez okres
nieprzekraczający 3 miesięcy bez jakichkolwiek warunków lub konieczności wypełniania formalności innych niż wymóg posiadania ważnego dowodu tożsamości lub paszportu.
Korzystanie z prawa pobytu w państwie członkowskim dla obywateli UE
i członków ich rodzin w okresach przekraczających 3 miesiące wymaga spełnienia określonych warunków, przede wszystkim związanych z koniecznością zarejestrowania się we właściwych urzędach, czyli w zależności od krajowych przepisów:
urzędzie meldunkowym,
organie imigracyjnym,
systemie ewidencji ludności,
systemie podatkowym,
systemie ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych.
Przykładowo osoby planujące dłuższy pobyt w Irlandii muszą albo być zatrudnione bądź prowadzić własną działalność gospodarczą, albo posiadać
wystarczające środki do życia i ubezpieczenie zdrowotne, aby nie stanowić
obciążenia dla sektora usług społecznych, albo być zarejestrowanym stuSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
217
Strefa Schengen.
Pełnoletni Polak może udać
się do większości krajów
Europy po okazaniu jedynie
dowodu tożsamości, czyli
dowodu osobistego. Aby
wjechać do krajów UE
nienależących do strefy
Schengen oraz kilku
niebędących członkami UE,
potrzebny jest paszport.
Kilka państw wymaga
natomiast posiadania wizy.
Wymień na podstawie
mapy państwa wymagające
od Polaków posiadania
przy wjeździe paszportu
oraz te, które dodatkowo
żądają wizy.
Wyjaśnij, gdzie
należy wystąpić o wizę
umożliwiającą wjazd
do krajów, które tego
wymagają. Sprawdź
w internecie, jakie rodzaje
wiz są dostępne dla
obywateli polskich i jakie są
warunki ich otrzymania.
Sz
218
EFTA, EUROPEJSKIE
STOWARZYSZENIE
WOLNEGO HANDLU
(European Free Trade
Association)
– międzynarodowa
organizacja gospodarcza
istniejąca od 1960 r.
ustanawiająca strefę
wolnego handlu między
państwami-członkami.
Obecnie należą do niej:
Islandia, Lichtenstein,
Norwegia i Szwajcaria.
dentem lub praktykantem, albo być członkiem rodziny obywatela Unii
spełniającego jeden z wymienionych warunków.
Stały pobyt na terenie Irlandii i innych państw UE umożliwia nie tylko wykonywanie legalnej pracy, ale dodatkowo – ubieganie się o niektóre świadczenia miejscowej pomocy socjalnej, np. zasiłek rodzinny dla rodzica samotnie wychowującego dziecko czy rodzin o najniższych dochodach.
Meldunek nie wszędzie jest wymagany, ale jeżeli go masz, będziesz mógł
np. uczestniczyć w lokalnych wyborach.
OPIEKA ZDROWOTNA W KRAJACH UE I EFTA
Parlament Europejski i Rada (Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a następnie Wspólnoty Europejskiej) wprowadziły tzw. przepisy koordynujące,
zobowiązujące państwa członkowskie UE (poprzednio EWG, WE) i EFTA
do ujednolicenia zasad udzielania świadczeń zdrowotnych osobom uprawnionym na podstawie prawa państw członkowskich. Dzięki temu jeśli
masz ubezpieczenie w Polsce, skorzystasz ze świadczeń zdrowotnych niezbędnych z medycznego punktu widzenia we wszystkich państwach UE
i państwach EFTA.
Pamiętaj, że każde państwo członkowskie UE i EFTA ma własny powszechny system opieki zdrowotnej działający zgodnie z zasadami, które odróżniają go od innych i zmieniają się co jakiś czas. Aktualne informacje o podstawowych kwestiach związanych z opieką medyczną w krajach należących
do Unii Europejskiej znajdziesz na stronie Narodowego Funduszu
Zdrowia (NFZ) http://www.nfz.gov.pl/ue/index.php?katnr=5&dzialnr=2
DZIESIĘĆ PRZYKAZAŃ PODRÓŻNIKA, DOTYCZĄCYCH UNIKANIA
I MINIMALIZOWANIA RYZYKA PODCZAS PODRÓŻY I POBYTU ZA GRANICĄ
1. Przed wyjazdem zagranicznym zbierz informacje dotyczące
kraju, do którego się udajesz. Warto zajrzeć na stronę portalu
Ministerstwa Spraw Zagranicznych Polak za granicą, gdzie
znajdziesz liczne porady oraz bieżące informacje o tym, na co
warto uważać w wielu krajach świata: http://poradnik.poland.
gov.pl/.
2. Zabierz ze sobą paszport. Nawet w krajach UE może się
zdarzyć, że dowód osobisty nie zostanie zaakceptowany przy
dokonywaniu meldunku.
3. Sprawdź ważność paszportu i dowodu osobistego. Jeśli
chcesz podjąć pracę, zgromadź i zabierz ze sobą niezbędne
dokumenty, w tym potwierdzające twoje kwalifikacje zawodowe.
Wykonaj kserokopie dokumentów, które zabierasz w podróż,
i pozostaw je najbliższym razem z aktualną fotografią. Kilka
aktualnych zdjęć weź ze sobą – mogą się przydać np. do biletu
miesięcznego.
4. Cenne rzeczy przechowuj w hotelowych skrytkach depozytowych
lub w innym bezpiecznym miejscu. Jeżeli zabierasz wartościowe
przedmioty (np. sprzęt fotograficzny), ubezpiecz je przed
wyjazdem.
5. Oprócz karty kredytowej weź ze sobą rezerwową sumę
pieniędzy, która pozwoli ci wrócić do Polski w każdych
okolicznościach i poradzić sobie w sytuacji, gdy w niektórych
sklepach czy hotelach spotkasz się z odmową uregulowania
płatności kartą kredytową.
6. Zaopatrz się w adresy i numery telefonów polskich
przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych
albo w dane teleadresowe przedstawicielstw państw UE, jeśli
na danym terenie nie ma polskich placówek dyplomatycznych.
7. Pamiętaj, że jeśli trafisz na policję w roli pokrzywdzonego
lub podejrzanego o popełnienie przestępstwa, masz prawo
do tłumacza. Nie podpisuj dokumentu, którego treści nie
rozumiesz, zapytaj, o co w nim chodzi.
8. Jeżeli zostałeś napadnięty lub okradziony, natychmiast
powiadom o tym zdarzeniu lokalną policję i skontaktuj się
z najbliższą polską placówką dyplomatyczną lub konsularną.
9. W przypadku utraty paszportu lub innych dokumentów podróży
zgłoś się do placówki dyplomatycznej. Dowód zgłoszenia utraty
paszportu może służyć jako dokument identyfikacyjny
do chwili uzyskania właściwego dokumentu tożsamości. Konsul
natomiast może, po uprzednim potwierdzeniu tożsamości,
wydać ci paszport tymczasowy na powrót do kraju.
10. W uzasadnionych przypadkach konsul może wypłacić
poszkodowanemu obywatelowi polskiemu kwotę, jaka zostanie
wpłacona przez jego krewnych lub znajomych na konto
Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach udzieli ci pomocy
finansowej niezbędnej na powrót do Polski najtańszym
środkiem transportu, jeśli zobowiążesz się do zwrotu pożyczki
po powrocie.
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
219
Aby skorzystać z usługi lekarzy, przychodni lub szpitali
działających w ramach powszechnego (publicznego)
systemu opieki zdrowotnej w danym kraju, musisz okazać Europejską kartę ubezpieczenia zdrowotnego
(EKUZ) lub Certyfikat zastępujący europejską kartę
ubezpieczenia zdrowotnego. Taką kartę lub certyfikat
mogą uzyskać osoby ubezpieczone, a wydaje go oddział
NFZ. Należy w nim złożyć wniosek o wydanie EKUZ,
przedstawić dokument tożsamości oraz dokument potwierdzający ubezpieczenie zdrowotne. EKUZ jest ważna
przez 2 miesiące, ale studenci i uczniowie mogą otrzymać
kartę z dłuższymi okresami ważności, na podstawie dostarczonych z danego kraju dokumentów o pobieraniu nauki.
Informacja ze strony internetowej NFZ
Podczas pobytów czasowych w innych państwach członkowskich
EKUZ należy okazywać bezpośrednio w placówce służby zdrowia.
Z instytucją łącznikową w danym kraju kontaktuj się tylko wtedy, gdy nie możesz
uzyskać informacji w najbliższej instytucji ubezpieczenia zdrowotnego (należy
sprawdzić, jaka instytucja pełni taką rolę i jak się można z nią skontaktować).
Jeśli w czasie podróży potrzebujesz dializ nerek, tlenoterapii, specjalnego leczenia
astmy, echokardiografii w przypadku przewlekłych chorób autoimmunologicznych
oraz chemioterapii, musisz przed wyjazdem uzgodnić udzielenie tych świadczeń
z placówką służby zdrowia w miejscu planowanego pobytu.
EKUZ nie zapewnia pokrycia przez NFZ kosztów transportu medycznego do
Polski oraz opłat za świadczenia zdrowotne, obowiązujących w większości
państw. Aby uniknąć obciążenia tymi kosztami, wskazane jest wykupienie
dodatkowego prywatnego ubezpieczenia.
Warto wiedzieć, że wykupienie za granicą leków wyszczególnionych na recepcie wystawionej w Polsce jest możliwe jedynie za pełną odpłatnością, ponadto nie we wszystkich państwach są honorowane takie recepty.
Osoby pracujące za granicą lub wykonujące tam wolne zawody na zasadzie
samozatrudnienia mają zazwyczaj takie same uprawnienia do darmowych
lub częściowo odpłatnych usług lekarskich jak obywatele danego kraju.
Opieka taka nie obejmuje osób z zagranicy poszukujących pracy. Również
obowiązku ubezpieczenia pracowników od następstw nieszczęśliwych wypadków powinien dopełnić pracodawca.
JAK WYBRAĆ STUDIA W POLSCE?
W Polsce w 2011 r. funkcjonowało ok. 500 uczelni wyższych (w tym ponad
130 publicznych), kształcących prawie 2 mln studentów na 200 kierunkach. Wśród szkół wyższych są uniwersytety, uniwersytety techniczne
i profilowane, akademie oraz kolegia. Uczelnie oferowały studia dzienne,
zaoczne oraz wieczorowe, magisterskie i licencjackie.
Tak wygląda
blankiet Europejskiej
karty ubezpieczenia
zdrowotnego.
Dowiedz się, gdzie
znajduje się siedziba
lokalnego oddziału NFZ,
w której można uzyskać
taką kartę.
Logo Narodowego
Funduszu Zdrowia.
Sz
220
Plakat Targów Edukacyjnych organizowanych
w Centrum Handlowym
FERIO w Starym Mieście
koło Konina (wrzesień 2011).
Namysł nad wyborem uczelni i kierunku można zacząć od dokładnego
sprawdzenia, co oferują poszczególne uczelnie i jak jest oceniania ich dotychczasowa działalność. Spis szkół wyższych i prowadzonych przez nie
kierunków nauczania można znaleźć np. na stronie http://www.szkoly.info.
pl/ czy na portalu Perspektywy.pl, na którym ogłaszane są też coroczne rankingi szkół wyższych pod adresem http://www.perspektywy.pl/. Rankingi
takie publikują również czasopisma „Polityka”, „Wprost” i dziennik „Rzeczpospolita”. Warto także wejść na internetową stronę Ministerstwa Nauki
i Szkolnictwa Wyższego, by przekonać się, czy interesująca cię szkoła wyższa
znajduje się w ministerialnym wykazie uczelni: http://www.nauka.gov.pl/
szkolnictwo-wyzsze/system-szkolnictwa-wyzszego/uczelnie/. W wielu miejscach odbywają się ponadto targi edukacyjne, które warto odwiedzić, by zapoznać się z listą i ofertą uczelni znajdujących się w twoim regionie. Można
również sprawdzić, jak oceniła interesujący cię kierunek na danej uczelni
Państwowa Komisja Akredytacyjna – placówka sprawdzająca jakość kształcenia oraz warunki prowadzenia studiów wyższych. Informacje o poziomie
kierunków znajdują się na jej stronie www.pka.edu.pl.
Studia dzienne na uczelni państwowej są nieodpłatne, przynajmniej w teorii. Podczas studiowania trzeba oczywiście gdzieś mieszkać, coś jeść, kupować potrzebne podręczniki i ubranie, a to wszystko kosztuje. Nie bez znaczenia jest zatem wybór miasta, w którym będziesz pobierać dalszą naukę.
Wiele polskich uczelni wzbogaca się o nowe siedziby, wzorowane na nowoczesnych amerykańskich kampusach. Przykładem jest Wydział
Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W jego gmachu otwartym w 2003 r. zastosowano wiele rozwiązań elektronicznych.
Budynek jest „inteligentny”. Nie trzeba zaprzątać sobie głowy klimatyzacją czy ogrzewaniem. Za zapominalskich komputer wyłączy światło w sali.
Studenci mogą ćwiczyć zdobyte umiejętności na sali rozpraw umożliwiającej przeprowadzanie symulacji postępowań sądowych.
Zastanów się, czy warto podjąć studia w mniejszym ośrodku akademickim, jeśli dysponuje on nowoczesnym kampusem, często
gwarantującym lepsze warunki dydaktyczne i bytowe niż renomowane polskie uczelnie.
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
221
CZY WIESZ, ŻE...
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
uruchomiło od 2008 r. program zamawianych
kierunków studiów. Jego celem jest zwiększenie liczby absolwentów kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki, takich jak
m.in. automatyka i robotyka, biotechnologia,
budownictwo, energetyka, informatyka czy
matematyka. Najlepsi studenci tych wydziałów
otrzymują specjalne stypendium w wysokości
1000 zł miesięcznie.
Planując studia lub naukę poza miejscem zamieszkania – w Polsce czy za
granicą – musisz wiedzieć:
Jakie są możliwości znalezienia studenckiej kwatery w interesującej cię
miejscowości?
Jak kształtują się tam koszty utrzymania?
Jaka jest miejscowa oferta w zakresie komunikacji publicznej i propozycji kulturalnych?
Jeśli będziesz studiować w trybie dziennym na prywatnej uczelni, do kosztów utrzymania musisz doliczyć pewną sumę, którą zapłacisz za każdy semestr. Na studiach zaocznych na uczelni państwowej lub prywatnej każdy
semestr również kosztuje. Zdarza się, że szkoła reklamuje niskie czesne,
a następnie okazuje się, że ukrywała przed kandydatami różne opłaty administracyjne. Uczelnie mają obowiązek zawierania pisemnych umów
z tymi, którzy uczą się na płatnych studiach, ale dochodzi do tego dopiero
po rozpoczęciu przez nich nauki na początku roku akademickiego. Dobrze
jest zatem zapytać studentów danej szkoły, jak naprawdę kształtuje się
w niej odpłatność za naukę.
Koszty studiowania będą mniejsze, jeżeli zdobędziesz stypendium za dobre
wyniki w nauce. Można je otrzymać zarówno w uczelniach państwowych, jak
i prywatnych. Szczegóły, w tym zasady przyznawania stypendiów, można poznać na forum internetowym wydziału lub kierunku interesującej cię uczelni
bądź też dowiedzieć się o nich bezpośrednio od studentów.
Jakie inne ważne kwestie, decydują o jakości i komforcie studiowania?
Przed wybraniem kierunku studiów warto poszukać odpowiedzi także na
następujące pytania:
Czy studenci mają dostęp do nowoczesnych komputerów i oprogramowania?
Czy uczelnia oferuje międzynarodowe certyfikaty umiejętności i jakie?
Jak intensywna jest nauka języka obcego, czy można skorzystać z dodatkowych lektoratów lub uczyć się dodatkowego języka?
Czy będziesz miał szansę wyjechać na praktyki i staże zagraniczne?
Czy jest na uczelni biuro karier, pomagające studentom i absolwentom
w aktywnym wejściu na rynek pracy, np. przez ułatwianie kontaktu z pracoSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
Za dobre wyniki w nauce
studentowi przysługuje
stypendium.
Sz
222
dawcami, zapoznanie z technikami poszukiwania pracy czy możliwościami
podnoszenia lub poszerzania kwalifikacji zawodowych?
Czy prowadzący zajęcia są ludźmi życzliwymi i komunikatywnymi?
ZASADY REKRUTACJI NA WYŻSZE UCZELNIE W POLSCE
Wyniki egzaminu
maturalnego decydują
o przyjęciu na studia.
Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z 2005 r. przewiduje, że uczelnie podejmują samodzielnie decyzję o sposobie prowadzenia rekrutacji – warunki i tryb przyjmowania nowych studentów określa senat danej szkoły wyższej. Stosowną uchwałę podaje się do wiadomości publicznej nie później
niż do dnia 31 maja roku poprzedzającego nabór. Podstawą przyjęcia na
studia pierwszego stopnia lub jednolite studia magisterskie są wyniki egzaminu maturalnego. Oceny uzyskane przez absolwenta szkoły ponadgimnazjalnej na maturze z przedmiotów wskazanych przez uczelnię są przeliczane na punkty rekrutacyjne. Sposób ich przeliczania reguluje odpowiednia
uchwała. W wypadku języka polskiego, matematyki i języka obcego premiowane jest zdawanie egzaminu na poziomie rozszerzonym. Senat może
także przeprowadzić egzaminy wstępne (art. 169), np. przy ubieganiu się
o przyjęcie na architekturę i urbanistykę może to być egzamin z rysunku,
na uczelnie artystyczne – egzaminy praktyczne z malarstwa, rzeźby, projektowania, tworzenia kompozycji (kandydaci muszą także dostarczyć swoje prace), a na AWF – egzaminy sprawnościowe.
Szczegółowe informacje o przyjętych zasadach rekrutacji znajdziesz na
stronach internetowych danej uczelni, które są czymś w rodzaju wirtualnego dziekanatu. Powinny tam być dane o terminach składania podań,
wymaganych dokumentach (np. podanie na formularzu obowiązującym
w uczelni, dyplom maturalny, świadectwo ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej, potwierdzenie wniesienia na konto uczelni opłaty rekrutacyjSzkolnictwa AS - Zasadnicza Szkola Zawodowa, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw,
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
223
nej), informacje o wysokości opłat rekrutacyjnych, a ponadto dane kontaktowe. Coraz częściej rekrutacja jest również prowadzona drogą
elektroniczną. Pamiętaj, że rozpoczęcie tego procesu łączy się z wniesieniem opłaty rekrutacyjnej. Przelewy międzybankowe trwają czasem do
kilku dni, a uczelnia rozpocznie rekrutację dopiero po zaksięgowaniu stosownej opłaty na swoim koncie. Jak najwcześniejsze zapoznanie się z zasadami przyjmowania nowych studentów ustalonymi przez daną uczelnię
pozwoli ci uniknąć pomyłek i rozczarowań.
Im więcej uzyskasz punktów za wyniki egzaminu maturalnego z przedmiotów wskazanych przez uczelnię, tym większe masz szanse dostania się na
wybrany kierunek. Jeśli kilku kandydatów ma taką samą liczbę punktów, mogą zadecydować dodatkowe czynniki, takie jak osiągnięcia w olimpiadach
przedmiotowych czy uczestnictwo w zajęciach dodatkowych. Finaliści olimpiad stopnia centralnego są zwykle przyjmowani w pierwszej kolejności.
WARUNKI PODEJMOWANIA NAUKI W KRAJACH UE I EFTA
Pobieranie nauki w innym kraju przynosi korzyści nie tylko osobom, które
chcą dobrze opanować języki obce. Pozwala także zrozumieć specyfikę innego kraju i jego kultury, kształtuje postawy i umiejętności związane z pokonywaniem trudności wynikających z codziennego życia w odmiennej rzeczywistości. Buduje to osobisty kapitał mający znaczenie na rynku pracy.
Wszyscy obywatele Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego mają prawo do nauki we wszystkich krajach członkowskich.
Polska jest członkiem obu struktur, jako jej obywatel masz zatem pełne
prawo do nauki i studiowania w innych krajach członkowskich na tych
samych zasadach jak ich obywatele.
EUROPEJSKI
OBSZAR
GOSPODARCZY, EOG
(European Economic
Area, EEA)
– strefa wolnego
handlu i wspólny rynek,
obejmujące kraje Unii
Europejskiej i trzech
krajów Europejskiego
Stowarzyszenia Wolnego
Handlu (EFTA):
Islandii, Liechtensteinu,
Norwegii.
SSorbona
b
w XIX w.
i Uniwersytet
Paryski Sorbona
współcześnie.
Sz
224
UE nie wprowadza na terenie Europy jednolitego systemu edukacji, dąży
jedynie do zorganizowania podstaw współpracy oraz dba o wymianę międzysystemowych doświadczeń. Każde państwo samo ustala, jak będą
kształceni jego obywatele. Zapisanie polskiego ucznia w innym kraju UE
do wybranej szkoły publicznej na różnych etapach edukacji odbywa się zatem według zasad przyjętych w tym kraju. Przykładowo, w Wielkiej Brytanii w wypadku szkół podstawowych czy średnich zazwyczaj zapisy odbywają się bezpośrednio w placówce, ale zdarza się, że trzeba złożyć podanie do
lokalnych władz oświatowych. Do władz szkolnych należy decyzja, do której klasy zostanie zapisane dziecko (z uwagi na jego dotychczasową karierę
edukacyjną i znajomość języka). W wielu szkołach europejskich są dodatkowi nauczyciele lub specjalne zajęcia dla nowych uczniów, którzy mają
problemy językowe. Po zapisaniu dziecka należy zapoznać się z regulaminem szkoły, który zawiera także listę obowiązków oraz praw ucznia i jego
rodziców. Weź pod uwagę, że w niektórych szkołach publicznych na terenie UE i EOG może obowiązywać czesne.
Aktualne warunki podejmowania nauki w różnych krajach UE są opisane
na portalu Ploteus http://ec.europa.eu/ploteus/. Zawiera on informacje
o możliwościach kształcenia i szkoleń dostępnych w różnych krajach na
obszarze Unii Europejskiej oraz o grantach i europejskich programach
współpracy w kształceniu i szkoleniu na obszarze UE, w szczególności Erasmus, Leonardo da Vinci i Tempus.
Informacje na temat studiowania w krajach UE można także znaleźć na
oficjalnym portalu UE w zakładce Życie w Unii Europejskiej/Kształcenie
i szkolenie pod adresem http://europa.eu/eu-life/education-training/index_
pl.htm i portalu eduABROAD pod adresem http://www.studiazagranica.pl/.
Reguły są co jakiś czas modyfikowane i warto na bieżąco je śledzić, np.
w roku 2010 Dania ogłosiła duży nabór dla studentów zagranicznych,
a w tym kraju są to studia bezpłatne, prowadzone w języku angielskim, bez
certyfikatów językowych wymaganych od studentów.
W niektórych krajach UE studentom z Polski przysługuje prawo do ubiegania się o pomoc finansową na pokrycie kosztów związanych z nauką
czy studiami (np. koszty utrzymania, zamieszkania, koszty pomocy naukowych). Obarczone jest to pewnymi obwarowaniami (zróżnicowanymi
w zależności od krajów i zmieniającymi się w czasie), które należy dobrze
poznać przed podjęciem decyzji. Można również poszukać w wybranym
kraju instytucji udzielających stypendiów obcokrajowcom. W tym celu
warto sprawdzić na wspomnianej stronie Ploteus oferty stypendialne
w części Systemy Edukacyjne. Gdy będziesz w przyszłości studentem polskiej szkoły wyższej, możesz zapytać w uczelnianym Biurze Współpracy
z Zagranicą, czy istnieje szansa na uczestnictwo w programie Socrates-Erasmus i ewentualnie jakie warunki trzeba spełnić, by z niej skorzystać.
Aktualnie uczelnie wymagają najczęściej, by wyjeżdżający studenci:
studiowali na co najmniej drugim roku studiów pierwszego stopnia,
nie przebywali w trakcie stypendium na urlopie (np. dziekańskim),
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
er
i
sy
te
tJ
Po
ag
lit
ie
ec
llo
hn
ńs
ik
ki
aW
ar
sz
aw
sk
a
U
(3 ni
64 w
. m er
ie syt
jsc e
e tW
na
św ars
ie za
U
ci w
ni
e)
sk
w
STATYSTYKI
■ W Polsce studiuje prawie
dwa miliony osób.
■ W Polsce studiuje 17 tys.
obcokrajowców
(niecały procent; średnia
dla krajów OECD wynosi
9,6%).
■ Na zagraniczne wymiany
wyjeżdża 2% polskich
studentów
(z Rumunii 5%, z Czech
7%, z Niemiec 9%,
z Finlandii 14%).
■ Rok studiów w Polsce
kosztuje średnio prawie
7,5 tys. zł (na Węgrzech
dwukrotnie więcej,
w Niemczech – czterokrotnie, a w Danii – blisko
dziesięciokrotnie).
■ Rok nauki na Uniwersytecie
Warszawskim kosztuje
średnio 11 tys. zł,
a na Cambridge ponad
200 tys. zł.
najlepsza uczelnia
najlepszy uniwersytet
najbardziej
umiędzynarodowiona uczelnia
uczelnia o największym
potencjale naukowym
najwyższy prestiż wśród
kadry akademickiej
najlepsza uczelnia w grupie
kierunków społecznych,
kierunków przyrodniczych,
rolniczych i leśnych
oraz kierunków nauk ścisłych
w Polsce
Najlepsze
uczelnie
Cambridge
University
w Europie
(4. miejsce na świecie,
Wlk. Brytania)
Oxford University
(Wlk. Brytania)
na świecie
225
University College
London
(Wlk. Brytania)
Harvard University
(USA)
Stanford University
(USA)
University of California
(USA)
Sz
226
Pobyt na uczelni zagranicznej powinien trwać nie krócej niż 3 miesiące i nie dłużej niż rok, zarówno
w wypadku wyjazdu na studia, jak i praktykę. Na studia w ramach programu Erasmus można wyjechać tylko
raz w życiu. W roku akademickim 2008/2009 w programie wzięło udział prawie 200 tys. studentów, z czego
63% stanowiły kobiety. Liczba wszystkich uczestników od momentu powołania programu w 1987 r.
przekroczyła 2 mln. Najbardziej popularne były uczelnie i uniwersytety w dużych starych krajach UE:
we Francji, w Niemczech i Hiszpanii. Do Polski w ramach programu Erasmus przyjeżdża cztery razy mniej
studentów niż Polaków wyjeżdża na uczelnie za granicą. Studenci wyjeżdżali najczęściej na jeden semestr
nauki, zaliczany do toku studiów, i otrzymywali średnio 272 euro miesięcznie stypendium.
decydując
się na udział w programie, wzięli pod uwagę konieczność
obrony pracy licencjackiej / inżynierskiej,
nie przedłużali okresu studiów na skutek udziału w programie praktyk
Erasmus.
Coraz szersza jest także oferta studiowania i kończenia kursów online na
uczelniach polskich i zagranicznych. Komunikacja z dziekanatem odbywa się
za pomocą e-maili, a nauka – za pośrednictwem przeglądarki WWW. Po zalogowaniu się można korzystać ze wszystkich materiałów dydaktycznych i wirtualnej biblioteki albo kontaktować się z opiekunem.
Kraje UE wzajemnie uznają świadectwa szkolne i dyplomy ukończenia
studiów. Ułatwia to uczniom i studentom podejmowanie nauki w dowolnym państwie UE. Aby dodatkowo zwiększyć mobilność studentów
w Europie, UE zorganizowała Narodowe Biura Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej (NARIC), które dostarczają informacji i udzielają rad na temat uznawalności dyplomów akademickich i czasu trwania studiów podjętych za granicą. Polski portal NARIC można
znaleźć pod adresem http://www.buwiwm.edu.pl/, a polskie biuro mieści
się w Warszawie przy ul. Ogrodowej 28/30.
Na sali wykładowej...
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Po
obszarze państw należących do strefy Schengen możesz się poruszać z dowodem
tożsamości (choć paszport także się przydaje), bez formalności na granicach państw.
Europejska karta ubezpieczenia zdrowotnego, którą otrzymasz w najbliższym oddziale
NFZ, pozwoli ci skorzystać z opieki zdrowotnej danego państwa UE i EFTA na tych samych
zasadach co jego obywatele.
Zasada wzajemnej uznawalności świadectw szkolnych i dyplomów ukończenia studiów
przyjęta przez kraje UE umożliwia uczniom i studentom podejmowanie nauki we wszystkich krajach unijnych.
ZADANIA
1. Wejdź na polską stronę portalu Ploteus (http://ec.europa.eu/ploteus/home.jsp?language=pl) i na podstronie
Możliwości kształcenia sprawdź, jakie są drogi kontynuowania nauki w szkołach ponadgimnazjalnych
(kształcenie średnie) w różnych krajach Europy.
2. Korzystając ze schematu drzewa decyzyjnego, zamieszczonego na s. 214, opisz ćwiczeniowo swój proces
decyzyjny, którego podstawą jest dylemat: STUDIOWAĆ W POLSCE CZY ZA GRANICĄ?
3. W parach lub małych zespołach wybierzcie po jednym państwie członkowskim UE lub ETFA, a następnie,
korzystając z internetu, zbierzcie aktualne informacje o istniejących w danym kraju warunkach, które mogą być
istotne dla osoby wybierającej się tam na dłużej, np. o: możliwościach kontynuowania nauki, aktualnych
tendencjach na rynku pracy, opiece zdrowotnej, systemie podatkowym, zagrożeniach.
Przedstawcie pozostałym grupom zebrane informacje oraz wskażcie źródła danych, które wykorzystaliście,
a które mogą okazać się pomocne, gdy ktoś naprawdę będzie planował wyjazd do danego kraju.
4. Zapoznaj się z fragmentami tekstu reklamowego pewnej polskiej uczelni wyższej i odpowiedz na pytania:
Które
elementy oferty przyciągnęły twoją uwagę i zachęciły cię do bliższego zainteresowania się uczelnią?
jaki sposób możesz sprawdzić, czy podane informacje są rzetelne?
Jakich informacji ci zabrakło?
W jaki sposób mógłbyś zdobyć brakujące informacje?
W
DLACZEGO WARTO U NAS STUDIOWAĆ?
▴ w 100% profesjonalna kadra naukowo-dydaktyczna,
▴ nowoczesne, zintegrowane programy nauczania,
▴ wdrożony międzynarodowy system punktacji ECTS,
▴ wdrożone systemy wspomagające realizację procesu dydaktycznego: wirtualny dziekanat,
system e-learningowy, biuro karier,
▴ bardzo dobra baza dydaktyczna: pracownie multimedialne, pracownie baz danych, języków
programowania – wszystkie pracujące w sieci z dostępem do internetu,
▴ możliwość zdobycia międzynarodowego certyfikatu językowego
– TELC (The European Language Certificates),
▴ możliwość uzyskania certyfikatów ECDL (Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych),
▴ bezpłatny dostęp do sieci bezprzewodowej na terenie uczelni,
▴ dostęp do najnowszych technologii informatycznych – dzięki współpracy z czołowymi
producentami oprogramowania,
▴ studentom proponujemy system stypendialny (dotyczy studentów studiów zarówno stacjonarnych,
jak i niestacjonarnych),
▴ dla naszych studentów oferujemy ciekawe programy praktyk i staży zagranicznych, możliwość odbycia
przeszkolenia wojskowego dla studentów,
▴ uczelnia współpracuje merytorycznie z czołowymi firmami międzynarodowymi,
▴ nowoczesna baza socjalna dla studentów (akademiki, akademicka służba zdrowia).
1. Erasmus Student Network, http://www.esn.pl/.
2. Ogólnopolska Baza Szkół, http://www.szkoly.info.pl/.
3. Ploteus, http://ec.europa.eu/ploteus/home.jsp?language=pl.
4. Poradnik „Polak za granicą”, http://poradnik.poland.gov.pl/.
227
Sz
228
26
Młodzi ludzie pracują
w Polsce i krajach UE
Wakacyjna praca
przy zbiorze winogron.
Zbierz argumenty
przemawiające za
podjęciem wakacyjnej
pracy w Polsce oraz za
granicą.
Może masz już
jakieś doświadczenia
związane z tymczasową
pracą. Podziel się nimi
z klasą.
MŁODZI LUDZIE PODEJMUJĄ PRACĘ ZAROBKOWĄ
Prawa pracownika
zatrudnionego na
umowę o pracę są
opisane w Kodeksie
pracy.
Młodzi ludzie wchodzący na rynek pracy mają liczne atuty: energię, obeznanie z najnowszymi technologiami informatycznymi, oryginalne pomysły, kreatywność i zdolność spojrzenia na różne problemy z nowej perspektywy. Z roku na rok coraz większa grupa młodych Polaków podejmuje
pracę w kraju i za granicą w miesiącach wolnych od nauki, np. w 2010 r.
pracował w wakacje co piąty nastolatek. Także liczba oferowanych prac sezonowych ciągle wzrasta.
W interesie każdego pracownika jest posiadanie umowy o pracę, najlepiej
spisanej, choć i z ustnych zobowiązań pracodawca musi się wywiązywać.
Prawa przysługujące osobom zatrudnionym na umowę o pracę w Polsce są
szczegółowo opisane w Kodeksie pracy. Umowę powinno się spisać najpóźniej w dniu rozpoczęcia zatrudnienia. W myśl Kodeksu pracy w zasadzie nie
powinny być zatrudniane dzieci do 16 roku życia, młodociani, tj. osoby
w wieku 16–18 lat, mogą wykonywać pewne typy prac, a dopiero osoby powyżej 18 roku życia mogą być zatrudniane na wszelkiego rodzaju umowy.
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
26. MŁODZI LUDZIE PR ACUJĄ
229
PRZEPISY KODEKSU PRACY DOTYCZĄCE ZATRUDNIANIA OSÓB
do 16 roku życia
między 16 a 18 rokiem życia
powyżej 18 roku życia
Wykonywanie pracy lub
innych zajęć zarobkowych
jest dozwolone wyłącznie
w przypadku działalności
kulturalnej, artystycznej,
sportowej albo reklamowej
i wymaga zgody rodziców lub
opiekunów, a pracodawca
musi uzyskać zezwolenie
właściwego inspektora pracy
po złożeniu pisemnego
wniosku oraz innych
dokumentów, m.in. opinii
z poradni psychologiczno-pedagogicznej, orzeczenia
lekarza czy opinii dyrektora
szkoły, do której uczęszcza
dziecko.
Młodocianego można zatrudnić,
gdy ukończył co najmniej
gimnazjum oraz posiada
świadectwo lekarskie stwierdzające,
że praca, którą ma wykonywać, nie
zagraża jego zdrowiu.
Jeśli nie posiada kwalifikacji
zawodowych, może być zatrudniony
tylko w celu przygotowania
zawodowego.
Na podstawie umowy o pracę
można zatrudnić młodocianego
tylko do wykonywania lekkich prac,
czyli takich, które nie powodują
zagrożenia dla życia, zdrowia
i rozwoju psychofizycznego i
nie utrudniają mu wypełniania
obowiązku szkolnego.
Może zawierać wszelkie rodzaje umów:
umowę o pracę na czas nieokreślony, która nie zawiera
w swej treści daty ani terminu jej rozwiązania (najbardziej
korzystny typ umowy, ale raczej niespotykany
w przypadku prac sezonowych),
umowę na czas określony, która zawiera konkretną datę
jej rozwiązania,
umowę na czas wykonywania określonej pracy
stanowiącą, że pracownik jest przyjęty na czas trwania
konkretnej pracy bez sprecyzowania daty jej zakończenia
(np. prace sezonowe, dorywcze),
umowę na czas próbny, która może być podpisana
przed zawarciem każdej z powyżej wymienionych
umów na okres dwóch tygodni lub trzech miesięcy
(pracownicy zatrudnieni na stanowiskach samodzielnych,
kierowniczych i związanych z odpowiedzialnością
materialną),
umowę na zastępstwo, która jest odmianą umowy
na czas określony.
Prawo UE zakazuje pracy dzieci oraz ściśle określa warunki zatrudniania
młodocianych pomiędzy 16 a 18 rokiem życia. Ich zatrudnienie jest przedmiotem Dyrektywy Rady 94/33 z 22 czerwca 1994 r. w sprawie ochrony pracy
osób młodych. Zawiera ona zasadę, że minimalny wiek podjęcia pracy lub
zatrudnienia nie może być niższy niż wiek, w którym kończy się powszechny obowiązek szkolny nałożony prawem krajowym, a granica ta nie może
być w żadnym wypadku niższa niż 15 rok życia. Prawo wspólnotowe kładzie nacisk na zapewnienie bezpieczeństwa i zdrowia pracowników młodocianych, którym pracodawca musi zapewnić m.in. bezpłatną możliwość
kontroli stanu zdrowia.
Popularne wśród młodych ludzi są wyjazdy do pracy za granicę we własnym
zakresie lub z pomocą firm i programów. Istnieją liczne portale i fora
internetowe, na których można zamieszczać swoje oferty bądź znaleźć oferty
pracodawców. Pracę wakacyjną poza Europą można znaleźć np. dzięki
programowi FOSTER (http://www.jobster.pl/), a w Europie na stronach
Wolontariatu Europejskiego w ramach programu UE Młodzież w Działaniu
(http://www.youth.org.pl/).Niektórzy szukają pracy w Polsce za pomocą
Centrum Edukacji i Pracy Młodzieży Ochotniczych Hufców Pracy (OHP).
W biurach i na stronie internetowej OHP (http://www.ohp.pl/index.php)
można znaleźć oferty zatrudnienia, umówić się z doradcą zawodowym
lub zapisać się na kurs komputerowy. Najwięcej ofert w OHP dotyczy pracy
w handlu, ale zdarzają się także inne, np. w zawodzie górnika, ślusarza czy
ankietera. Instytucja ta realizuje również zadania wynikające z umów
i uzgodnień bilateralnych o wzajemnym zatrudnianiu obywateli i może
prowadzić zagraniczne pośrednictwo pracy.
Sz
230
MŁODZI LUDZIE PŁACĄ PODATKI I POSZUKUJĄ PRACY
Osobowość kształtuje się
nie przez piękne słowa,
lecz pracą i własnym
wysiłkiem.
Albert Einstein
(1879–1955),
niemieckojęzyczny fizykteoretyk pochodzenia
żydowskiego. Jego
teoria względności
zrewolucjonizowała fizykę.
Książeczka
zdrowia sanitarno-epidemiologiczna
popularnie nazywana
książeczką sanepidowską.
Trzeba pamiętać, że osoba niepełnoletnia osiągająca w Polsce dochody
z własnej pracy, niektórych stypendiów lub dochodów z użytkowanych legalnie przedmiotów jest zobowiązana rozliczyć się samodzielnie, tak jak
osoba dorosła, a jej dochodów nie łączy się z dochodami rodziców. Należy
w tym celu wypełnić odpowiedni formularz podatkowy PIT.
Osoby pracujące za granicą powinny ustalić, jakie zasady podatkowe obowiązują w danym kraju i do nich się dostosować. Umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania, które Polska podpisała ze wszystkimi krajami
UE i wieloma innymi państwami na świecie, stanowią, że zatrudniony
reguluje podatki tylko w kraju zatrudnienia.
PA M I Ę TA J !
Jeśli pracę, zwłaszcza za granicą, oferuje ci pośrednik, spotkaj się
z nim osobiście, nie załatwiaj wszystkiego przez internet bądź telefon.
Upewnij się, że twój pracodawca naprawdę istnieje. Dowiedz się
o nim jak najwięcej (np. za pomocą internetu), poproś pośrednika
o adres biura, adres e-mailowym, numer telefonu i skontaktuj się z nim.
Jeśli zatrudnisz się bez umowy i zostaniesz oszukany przez pracodawcę, trudno ci będzie dochodzić swoich racji.
Warto zażądać wypłaty tygodniowej – szybciej rozpoznasz, że masz
do czynienia z nieuczciwym pracodawcą.
Zawierając umowę, domagaj się, aby zostało w niej precyzyjnie
zapisane, jak będą rozliczane nocleg i wyżywienie.
Z nieufnością traktuj drobne ogłoszenia proponujące wysoko płatną
pracę oraz oferty, w których jako jedyny kontakt z pracodawcą wskazano numer telefonu komórkowego.
Nie odpowiadaj na oferty firm żądających pieniędzy za pośrednictwo.
Za szukanie pracowników powinien płacić tylko pracodawca.
W Polsce spora część wakacyjnych zawodów wymaga od pracownika posiadania specjalnej książeczki sanepidowskiej (sanepid – zwyczajowa nazwa Państwowej Inspekcji Sanitarnej; skrót od słów sanitarno-epidemiologiczna stacja). To certyfikat zapewniający pracodawcę o dobrym stanie
zdrowotnym pracownika. Aby ją otrzymać, musisz zgłosić się w dowolnym oddziale miejscowym sanepidu, zakupić książeczkę i wykonać niezbędne badania.
Zawarcie umowy o pracę wiąże się z koniecznością odbycia przeszkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP), tylko wtedy możesz
liczyć na bezpłatne leczenie w razie wypadku.
ZASADY PODEJMOWANIA PRACY W KRAJACH UE
Podstawowym prawem w krajach należących do UE jest swobodny przepływ pracowników. To niezwykle istotny z punktu widzenia jednostki zapis prawny w prawodawstwie UE oraz podstawowy element obywatelstwa europejskiego, przyjęty w art. 39 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
Europejską (Rzym, 25 marca 1957 r.) i rozwinięty w aktach prawa wtórnego,
w szczególności w Rozporządzeniu Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. we sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz
Wspólnoty i we wspomnianej już Dyrektywie 2004/38/WE w sprawie prawa
do pobytu na terytorium państw członkowskich.
Na jego podstawie obywatele polscy mogą korzystać ze swobodnego dostępu do zatrudnienia i nie muszą mieć zezwoleń na pracę w żadnym
z krajów unijnych.
O pracę za granicą można i warto się zatroszczyć
przed wyjazdem. W tym celu należy:
Odwiedzić wyspecjalizowane w doradztwie
portale internetowe, zwłaszcza EURES – dzieło
Komisji Europejskiej: http://ec.europa.eu/
eures/main.jsp?catId=27&acro=eures&lang=pl. Oferuje on usługi dla pracowników oraz
pracodawców i ma sieć kilkuset doradców,
którzy na bieżąco utrzymują kontakt z osobami
poszukującymi pracy i pracodawcami w całej
Europie. Można również na tym portalu
udostępnić swoje CV dla potencjalnych
pracodawców w całej Europie.
Skontaktować się z lokalnym lub regionalnym urzędem pracy w celu uzyskania porady.
Tam właśnie można dotrzeć do doradcy
EURES, który zaoferuje ci indywidualną
poradę.
Przestudiować oferty pracy w gazetach
interesującego cię kraju, także internetowych.
Skontaktować się z publiczną służbą
zatrudnienia kraju przyjmującego, która
powinna udzielić porady.
Skontaktować się z prywatną agencją
w danym kraju, która pomaga poszukiwać
tymczasowej pracy (Uwaga! Często pobierają
one opłaty za swoje usługi).
Poszukać ofert na targach pracy oraz
w czasie tzw. Dni Kariery.
Przejrzeć strony internetowe firm mających
siedzibę w danym kraju, gdyż wiele z nich
posiada własne strony umożliwiające rekrutację online.
Wziąć udział w stażach lub praktykach
w danym kraju, co ułatwia nawiązanie
kontaktów przydatnych w znalezieniu tam
następnie pracy.
231
Sz
232
 Zawód lekarza należy do
tzw. zawodów sektorowych,
tak samo traktowanych
w każdym kraju Unii
Europejskiej.
W niektórych przypadkach, aby podjąć pracę w kraju UE, należy mieć potwierdzenie umiejętności zawodowych. W poszczególnych krajach zajmują się tym różne organy i instytucje, np. ministerstwa czy izby branżowe, w zależności od rodzaju kwalifikacji.
Większość magistrów, inżynierów czy licencjatów nie będzie miała problemów z uznaniem własnych dyplomów. Na pewne trudności mogą napotkać osoby wykonujące obowiązki zawodowe związane ze szczególną odpowiedzialnością, tzw. zawody sektorowe. Jest to osiem profesji tak samo
traktowanych w każdym kraju UE: lekarz, pielęgniarka, położna, farmaceuta, dentysta, weterynarz, architekt i adwokat (radca prawny). Zezwolenie na
podjęcie pracy w zawodzie sektorowym otrzymuje się po przejściu procedury sprawdzającej spełnienie sprecyzowanych warunków, takich samych
we wszystkich krajach członkowskich (np. dla lekarzy – ukończenie sześcioletnich studiów medycznych z określoną liczbą godzin praktyki).
Z kolei zawody regulowane w UE to takie, które można wykonywać po
zdobyciu odpowiednich kwalifikacji określanych przez izby branżowe
(np. geodeta) czy właściwe ministerstwo (np. nauczyciel). Każde państwo
samo ustala listę zawodów regulowanych i sposób ich potwierdzania.
W Finlandii jest ich 10, w Holandii 80, a w Polsce ponad 300 (więcej informacji o zawodach regulowanych w Polsce znajdziesz na stronie internetowej http://www.zawodyregulowane.pl/).
W przypadku pozostałych zawodów uznanie kwalifikacji kandydatów do
pracy zależy wyłącznie od pracodawcy.
ZAKŁADANIE FIRM I SAMOZATRUDNIENIE W UE
W krajach Unii Europejskiej istnieje swoboda zakładania i prowadzenia
przedsiębiorstw oraz ich filii (ang. right of establishment), przewidziana
przez wspomniany już Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską.
Firmę w innym kraju UE może założyć zarówno przedsiębiorstwo o osobowości prawnej, jak i osoba fizyczna. Istotne są, rzecz jasna, przepisy kraju,
w którym chce się działać, oraz sytuacja ogólna. Przykładowo, Finlandia
ma prostą procedurę uruchamiania własnej firmy oraz przyjazne otoczenie biznesu, ale za to bardzo wymagających konsumentów.
Osoby posiadające obywatelstwo polskie mogą w innych krajach UE podjąć
i prowadzić działalność gospodarczą na zasadzie samozatrudnienia, czyli
pracować na własny rachunek, bez prawa do poszukiwania pracy na miejscowym rynku. Przedsiębiorstwa z zarejestrowanym w Polsce biurem, siedzibą zarządu lub prowadzące główną działalność na terytorium naszego
kraju mogą zakładać w UE wszelkie typy przedsiębiorstw, które pozostają
pod kontrolą spółki-matki.
Swoboda zakładania oraz prowadzenia przedsiębiorstw w państwach UE
nie obejmuje jedynie pewnych rodzajów działalności, takich jak morska
żegluga przybrzeżna, lotnicze usługi transportowe, żegluga śródlądowa
czy sprawowanie funkcji publicznych (np. w sądownictwie, wojskowości,
policji, służbie cywilnej).
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
233
CZY WIESZ, ŻE...
Przygotowując się do założenia w przyszłości własnej firmy, uczniowie niektórych polskich szkół ponadgimnazjalnych szlifują biznesowe talenty w eliminacjach do Europejskiego Konkursu na Najlepsze Młodzieżowe
Miniprzedsiębiorstwo. W roku szkolnym 2009/2010 powstało i działało w Polsce prawie 160 takich młodzieżowych miniprzedsiębiorstw, których założyciele samodzielnie zgromadzili kapitał, wybrali produkt, przeprowadzili badania marketingowe, zorganizowali proces produkcji oraz sprzedaży, a także prowadzili ewidencję
działalności zgodnie z obowiązującymi zasadami. Corocznie zdobywca głównej nagrody reprezentuje Polskę
w czasie finału europejskiego. Niekiedy w ramach konkursu powstają naprawdę ciekawe i praktyczne projekty,
np. urządzenie do zgniatania plastikowych butelek.
 Zdobywcy
nagrody Grand Prix
w Ogólnopolskim
Konkursie
na Najlepsze
Młodzieżowe Miniprzedsiębiorstwo
w 2010 r. – Just Buy
z I Liceum
Ogólnokształcącego
im. Jana Smolenia
w Bytomiu.
EUROPASS. JAK SPORZĄDZIĆ EUROPASS-CV?
Jeśli planujesz kształcić się, szukać pracy lub zdobywać doświadczenia
w krajach UE (również w państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego
oraz kandydujących do UE), musisz wiedzieć, jak przedstawić własne umiejętności i kompetencje w sposób przyjęty na całym tym obszarze. Służy temu
specjalne portfolio o nazwie Europass, które w nowatorski sposób umożliwia:
 zaprezentowanie umiejętności i kwalifikacji w sposób jasny i zrozumiały
w całej Europie (UE, krajach EFTA/EOG oraz krajach kandydujących);
 poruszanie się po całej Europie.
Europass jest projektem UE zrealizowanym z inicjatywy Komisji Europejskiej. Został przyjęty Decyzją nr 2241/2004/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie jednolitych ram wspólnotowych dla
przejrzystości kwalifikacji i kompetencji. Może być wykorzystany:
 jeśli poszukujemy pracy w kraju i za granicą;
 przy wyjeździe na staż lub praktykę;
 jeśli chcemy kontynuować naukę za granicą;
 do samooceny i prezentacji kompetencji językowych;
 do przygotowania kompletnego portfolio kariery zawodowej;
 do dokumentowania kwalifikacji zdobytych w różnej formie (wykształcenie formalne, szkolenia, staże i praktyki zagraniczne);
 jeśli chcemy zdobyć dodatkowe kwalifikacje.
PORTFOLIO
– prezentacja dokonań
czy kompetencji danej
osoby lub firmy.
Sz
234
Praca
dla Polaków w krajach
Unii Europejskiej
W krajach Unii Europejskiej obywatele polscy
nie muszą mieć zezwolenia na pracę.
Jakie oferty
pracy
przeważają
Oprócz
kwalifikacji
zawodowych
przydaje się
znajomość
języka obcego.
Polacy
najczęściej
znajdują pracę
w:
Gdzie
szukać ofert
pracy
na portalach
internetowych, np.
www.youth.org.pl
Komisja Europejska ec.europa.eu
PRACAWUE.pl pracawue.pl/pl
Praca za granicą www.praca-eu.info
w agencji zatrudnienia
w danym kraju
na stronach
internetowych firm
dział VI | uczę się, pracuję, podróżuję
budownictwie
hotelarstwie
gastronomii
rolnictwie
służbie zdrowia
Sz
235
Kompletny Europass składa się z pięciu dokumentów, które mogą występować również osobno:
Suplement do Dyplomu
Potwierdzającego
Kwalifikacje Zawodowe
Curriculum Vitae
(CV)
Paszport Językowy
Wypełnia sam
zainteresowany.
Wypełnia sam
zainteresowany.
Wypełniany i wydawany
przez uprawnione
do tego instytucje.
Wypełniany
i wydawany przez
uprawnione do tego
instytucje.
Wypełniany i wydawany przez
uprawnione do tego instytucje.
Umożliwia
przedstawienie
kwalifikacji,
umiejętności
i kompetencji
w uporządkowany,
jednolity sposób,
przyjęty
i zrozumiały
w całej UE.
Pozwala na
zaprezentowanie
umiejętności
językowych,
niezbędnych
do nauki i pracy
w Europie.
Wydawany
posiadaczom dyplomu
zawodowego jako
uzupełnienie informacji
zawartych
w oryginalnym
dyplomie, aby ułatwiać
ich zrozumienie,
przede wszystkim
pracodawcom
i instytucjom
zagranicznym.
Wydawany
absolwentom
studiów wyższych
wraz z dyplomem
ukończenia studiów.
Ma ułatwiać
zrozumienie
kwalifikacji
zawodowych
jego posiadacza,
zwłaszcza poza
krajem, w którym
zostały one
zdobyte.
Służy do potwierdzenia okresów
nauki lub szkolenia, odbywanych
w innym kraju europejskim
w ramach wyjazdu zorganizowanego
(określanych mianem europejskich
ścieżek kształcenia, do których
zalicza się np.:
praktykę zawodową
w przedsiębiorstwie;
semestr nauki na uczelni
zaliczony w ramach programu
wymiany;
praktykę w charakterze
wolontariusza w organizacji
pozarządowej).
Oficjalny
wzorzec CV
przyjęty decyzją
Parlamentu
Europejskiego
i Rady Europy
obowiązuje
od początku
2005 r. Zastąpił
wcześniejsze
Europejskie CV
(patrz: s. 236).
Opracowany
przez Radę
Europy jako część
Europejskiego
Portfolio
Językowego, na
które składają się
trzy dokumenty:
Paszport Językowy,
Biografia Językowa
oraz Dossier.
Informacje na temat
tego dokumentu
można uzyskać od
uprawnionych do
tego placówek. Jest
wydawany przez
instytucję, która wydała
oryginalny dyplom
zawodowy.
Opracowany
wspólnie przez
UNESCO i Radę
Europy.
Aby go uzyskać, należy skontaktować
się z organizacją wysyłającą, która
prześle odpowiedni wniosek do
Krajowego Centrum Europass.
Suplement
do Dyplomu
Mobilność
Wskazówki dotyczące sporządzania dokumentów tworzących Europass są
zamieszczone na stronie internetowej Krajowego Centrum Europass w
Polsce www.europass.org.pl oraz na stronach europejskiego portalu http://
europass.cedefop.europa.eu. Ci, którzy chcą wypełnić Europass-CV lub Europass-Paszport Językowy, znajdą tam odpowiedni formularz oraz szczegółową instrukcję, jak to zrobić. Na stronie dostępne są również przykładowo
wypełnione formularze. Instrukcja obejmuje także tabelę samooceny kompetencji w zakresie posługiwania się językiem obcym, co bardzo ułatwia
prawidłowe wypełnienie dokumentów.
Ważne linki do stron polskich związanych z Europassem:
Narodowa Agencja Programu Leonardo da Vinci http://www.leonardo.org.pl/
Ośrodek Rozwoju Edukacji http://www.ore.edu.pl/
EURES – Europejskie Służby Zatrudnienia http://www.eures.praca.gov.pl/
Sz
236
694525,podróżuję
sklep.wsip.pl
Sz
Z A PA M I Ę TA J
Jako młodociany możesz zawierać w Polsce i UE tylko niektóre rodzaje umów o pracę.
Obywatele polscy mogą korzystać ze swobodnego dostępu do zatrudnienia i nie muszą mieć
zezwoleń na pracę w żadnym kraju unijnym.
Europass to przyjęty w państwach UE, Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz kandydujących do UE ujednolicony zestaw dokumentów służący zapewnieniu obywatelom krajów
Wspólnoty równych szans w przedstawianiu kwalifikacji i doświadczenia zawodowego
w sposób zrozumiały nie tylko w kraju ojczystym, ale w całej Europie.
ZADANIA
1. Wypełnij ćwiczeniowo Europass-CV. Skorzystaj ze wzoru na stronie internetowej Europass
(http://europass.cedefop.europa.eu) lub ksero szablonu.
2. Przeczytaj tekst dotyczący wykorzystywania Polaków poszukujących zatrudnienia za granicą
(autentyczny przykład) i odpowiedz na pytania.
Przed kilku laty włoscy karabinierzy we współpracy z polską policją uwolnili kilka grup Polaków zmuszanych we Włoszech do niewolniczej pracy. W czasie prowadzonego śledztwa okazało się, że poszkodowani
odpowiedzieli na oferty pracy na włoskich plantacjach pomidorów zamieszczone w polskiej prasie lokalnej.
W ogłoszeniach podano wyłącznie numery kontaktowe telefonu komórkowego. Podczas rozmów telefonicznych obiecywano chętnym dobre zarobki (do 6 euro za godzinę) i godziwe warunki socjalne, ale zastrzegano, że praca jest na czarno. Już w trakcie podróży zabrano kandydatom do pracy paszporty oraz zakazano
rozmów między sobą. Od każdego pobrano także kilkaset złotych za przejazd, a po przybyciu na miejsce
kolejne 150 euro. Szybko okazało się, że zamiast 6 euro za godzinę pracodawca płaci jedno euro za zebranie
skrzyni pomidorów o ładowności 40 kg, a za nocleg w namiocie potrąca po 35 euro dziennie. Polacy nie mieli również dostępu do łazienki, ciepłej wody i kuchni, byli zmuszani do pracy na polu po 15 godzin dziennie,
a przez cały czas pilnowali ich uzbrojeni strażnicy.
Które sygnały powinny wzbudzić uzasadnione podejrzenia kandydatów do pracy, że mają do czynienia
z oszustami?
Jak powinni się zachować i do kogo zwrócić, by uniknąć kłopotów?
1. Decyzja nr 2241/2004/WE z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie jednolitych ram wspólnotowych dla przejrzystości
kwalifikacji i kompetencji (Europass), różne strony internetowe (wpisz w wyszukiwarce tytuł dokumentu).
2. Dyrektywa Rady 94/33/WE z dnia 22 czerwca 1994 r. w sprawie ochrony pracy osób młodych, różne strony
internetowe (wpisz w wyszukiwarce tytuł dokumentu).
3. EURES http://ec.europa.eu/eures/main.jsp?catId=27&acro=eures&lang=pl
4. Europass http://europass.cedefop.europa.eu
237
Sz
238
Uczę się, pracuję,
podróżuję
W OBRONIE PRAW UCZNIA
W wielu szkołach na całym świecie zdarza się, że prawa ucznia są naruszane. Niekiedy dzieje się
tak nawet mimo autentycznie dobrej woli ze strony kierownictwa danej placówki i nauczycieli.
Realia współczesnej szkoły to pośpiech, niedostatek środków materialnych i silna presja na podnoszenie wyników nauczania, wywierana przez otoczenie (jednostki nadrzędne, rodziców), które
nie daje jednak w zamian niezbędnego wsparcia. W takich okolicznościach błędy, nieporozumienia czy konflikty stają się niechcianą, lecz bardzo realną częścią szkolnej rzeczywistości.
Nie oznacza to jednak, że należy taki stan rzeczy tolerować. Uczniowie powinni mieć świadomość, że nie ma nic niewłaściwego w dochodzeniu swojego zagrożonego prawa. Prawa człowieka, w tym prawa ucznia, nie miałyby bowiem żadnego znaczenia, jeśli ludzie nie podejmowaliby wysiłków w ich obronie, choć nie jest to zwykle proste. Warto jednak reagować, jeśli
dzieje się coś złego, i warto się dowiadywać, jak podejmować interwencję, u kogo szukać koniecznej pomocy.
Problem 1. Przygotujcie plan akcji podjętej w obronie zagrożonego prawa ucznia, obejmujący
zarówno opis planowanych działań, jak i pismo w tej sprawie. Projektowana akcja może dotyczyć:
autentycznej sytuacji z danej klasy/szkoły,
wybranej sytuacji z kilku opisanych w ćwiczeniu 5 na stronie 215,
innej sytuacji znanej wam z mediów czy własnego doświadczenia.
Problem 2. Zbadajcie, w jakim zakresie wasza szkoła respektuje prawa dziecka zapisane w Konwencji o prawach dziecka.
WYBÓR DALSZEJ DROGI EDUKACYJNEJ
Problem 3. Wyobraź sobie, że wraz z innymi uczniami zakładacie w swojej szkole Biuro Karier
Edukacyjnych – odpowiednik studenckich biur karier, funkcjonujących przy wielu polskich
wyższych uczelniach. O ile uczelniane biura wspierają absolwentów w zdobywaniu satysfakcjonującej pracy, o tyle wasza inicjatywa miałaby na celu aktywne i skuteczne wspomaganie koleżanek i kolegów w poszukiwaniu odpowiednich szkół, w których mogliby kontynuować edukację – zarówno w Polsce, jak i za granicą.
W jakich sprawach moglibyście udzielić porad po zapoznaniu się z materiałem ostatnich lekcji?
Przygotujcie ulotki, w których precyzyjnie i zrozumiale wyjaśnicie zainteresowanym, jakie informacje powinni zebrać przed podjęciem decyzji o wyborze szkoły, w której będą kontynuowali edukację po ukończeniu waszej placówki i z jakich źródeł mogliby je zaczerpnąć.
dział VI | uczę się, pracuję, podróżuję
Sz
239
PODEJMOWANIE PRACY ZAROBKOWEJ PRZEZ UCZNIÓW
Problem 4. Twój niepełnoletni kolega znalazł sezonową pracę na plantacji owoców. Podczas
rozmowy z przyszłym pracodawcą dowiedział się, że będzie pracował przy zrywaniu owoców
z krzewów jagodowych (agrest, porzeczki, maliny, truskawki, poziomki i inne) oraz wstępnie
przygotowywał owoce do produkcji (ręczne krajanie, nakładanie do opakowań bezpośrednich,
ręczne oczyszczanie, płukanie, sortowanie, wydrążanie, zamykanie słoi). Praca miałaby się zacząć 10 czerwca, a zatem na dwa tygodnie przed zakończeniem roku szkolnego. Pracodawca
nalegał, by kolega zaczął pracę w tym czasie, gdyż jest to okres dojrzewania owoców. Obiecał
mu, że do końca roku szkolnego codziennie będzie go przywoził po zajęciach i dowoził wieczorem do domu. Na czas wakacji pracodawca zadeklarował zapewnienie mu bezpłatnego zakwaterowania w przyczepie campingowej stojącej przy plantacji oraz możliwość korzystania z łazienki i toalety w swoim domu. W czasie przerwy obiadowej twój kolega będzie także mógł
korzystać z gazowej kuchenki, by przygotować sobie posiłek.
Jest to pierwsza praca zarobkowa podejmowana przez twojego kolegę i po raz pierwszy będzie
on pracował na plantacji, ma zatem spore obawy, czy podoła swoim obowiązkom. Zastanawia
się także, czy proponowana przez plantatora umowa dobrze chroni jego interesy i prosi cię
o poradę w tym zakresie.
UMOWA O PRACĘ Z PRACOWNIKIEM MŁODOCIANYM
(prace lekkie sezonowe i dorywcze)
zawarta pomiędzy
Janem Kowalskim, Plantacje Owocowe w Woli Zabiedzińskiej
zwany dalej PRACODAWCĄ
a
Karolem Zarabialskim, zamieszkałym w Łodzi, ul. Jana z Kolna 210, legitymującym się dowodem tymczasowym nr DAA 3981026,
zwanym dalej PRACOWNIKIEM MŁODOCIANYM, reprezentowanym przez przedstawiciela ustawowego w osobie Stanisława
Smorawińskiego (ojciec), zamieszkałym w Łodzi, ul. Jana z Kolna 210, legitymującym się dowodem tymczasowym
nr AKV 90829371B.
treści następującej
§ 1.
Pracodawca zatrudnia pracownika młodocianego na czas określony od dnia 10 VI do dnia 31 VIII 2013 r. przy lekkich pracach
ręcznych na plantacji krzewów jagodowych.
§ 2.
Wymiar czasu pracy pracownika młodocianego wynosi 6 godzin dziennie.
§ 3.
Pracownik młodociany otrzyma wynagrodzenie w wysokości 2 500 zł (słownie dwóch tysięcy pięciuset zł) po zakończeniu pracy
w dniu 31 VIII 2013 r.
§ 4.
Wszelkie zmiany i uzupełnienia umowy wymagają zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.
§ 5.
W sprawach nieuregulowanych w umowie będą miały zastosowanie przepisy Kodeksu pracy oraz odpowiednich rozporządzeń
wydanych na jego podstawie.
§ 6.
Niniejsza umowa została sporządzona w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach, po jednym dla każdej ze stron.
Wyjaśnij koledze, czy ta umowa jest zgodna z prawem? Czy wystarczająco chroni interesy pracownika młodocianego? Czy nie pomija świadczeń mających wpływ na jego sytuację w pracy?
Sz
240
Źródła fotografii
Okładka: (twarz nastolatka) Sielemann/Shutterstock.com
Strony działowe: s. 5, 7, 40 (kobieta) lavitrei/Shutterstock.com, (tłum) james weston/Shutterstock.com; s. 5, 43, 96 (kolumna) pavila/Shutterstock.com; s. 5, 99, 128 (oznaczenie monitoringu) Arcady/Shutterstock.com; 5, 131, 168 (kolorowi ludzie) Artyzan/Shutterstock.com; s. 5, 171, 204
(ręka z pałką) Eugene Ivanov/Shutterstock.com; s. 5, 207, 238 ( samoloty) B. Melo/Shutterstock.com
Tekst główny: s. 8 (chłopak z flagami) WojciechWójtowicz.com/WSiP; s. 9 (USC) Wojda/REPORTER/East News, s. 10 (mecz) Tomasz Jastrzebowski/foto.olimpik/BE&W; s. 11 (repatrianci) PAP/Mirosław Trembecki, (gmach PE) AND Inc./Shutterstock.com; s. 12 (głosowanie) Picsfive/
Shutterstock.com; s. 13 (flaga Polski) Magcom/Shutterstock.com; s. 14 (wybory) Krzysztof Wojcik/Forum; s. 16 (wejście do urzędu) WojciechWójtowicz.com/WSiP; s. 18 (dokumenty) Wiskerke/Alamy/BE&W, (paszport) G. Bryk/WSiP; s. 19 (pozwolenie) ze zbiorów Katarzyny Kuligowskiej; s. 20 (tablica) G. Bryk/WSiP; s. 22 (w urzędzie) WojciechWójtowicz.com/WSiP, (portret) Imagno/Austrian Archives/Hulton Archive/Getty
Images/Flash Press Media; s. 23 (riksdag) Murat Taner/Photographer’s Choice/Getty Images/Flash Press Media; s. 24 (licznik długu) Waszkiewicz/REPORTER/East News, (akta z kłódką) Bedrin Aleksandr/Shutterstock.com; s. 26 (laptop) alphaspirit/Shutterstock.com, (Rada Gminy)
WOJCIECH DUSZENKO/Agencja Gazeta; s. 30 (A. Streżyńska) GA/PPC/BE&W; s. 32 (A. Bączkowski) PAP/Maciej Belina Brzozowski; s. 34
(segregatory) silvae/Shutterstock.com; s. 38 (J. Palikot) PAP/Paweł Supernak; s. 40 (plakat) © Związek Biur Porad Obywatelskich; s. 44 (sprzątanie świata) PAP/Andrzej Grygiel; s. 46 (Mojżesz) John Heseltine/CORBIS; s. 48 (kajdanki) Nata-Lia / Shutterstock.com, (banknoty) karych /
Shutterstock.com, (pałka) karych / Shutterstock.com, (akcja policji) Marcin Bielecki/FORUM, (odcisk palca) Djordje Radivojevic / Shutterstock.
com; s. 50 (Manifa) Bartosz Bobkowski/Agencja Gazeta; s. 52 (Sejm Dzieci i Młodzieży) Sławomir Kaminski/Agencja Gazeta; s. 53, 69 (S.J. Lec)
PAP/CAF-ARCHIWUM; s. 55 (kolumny SN i SA) Grażyna Bryk/WSiP; s. 56 (przemoc w sieci) Fundacja Dzieci Niczyje; s. 57 (Temida) Oleg Golovnev / Shutterstock; s. 60 (paragraf) Matthias Pahl / Shutterstock.com, (dziewczyna z kodeksami) Wojciech Wójtowicz.com/WSiP, (Cyceron)
Araldo de Luca/CORBIS/FotoChannels; s. 65 (A. Bączkowski) JACEK KUCHARCZYK/FORUM; s. 66 (dziewczyna w białej bluzce) Malyugin/
Shutterstock.com, (dziewczyna w niebieskiej bluzce) Ariwasabi/Shutterstock.com, (chłopak) Ljupco Smokovski/Shutterstock.com; s. 68 (chłopak z laptopem) Monkey Business Images/Shutterstock.com; s. 69 (Sejm RP) PAP/CAF/Andrzej Rybczynski; s. 71 (G.B. Shaw) Library of Congress; s. 73 (kadr z filmu) PAP/DPA / Picture Alliance; s. 75 (laptop) ifong / Shutterstock; s. 78 (B. Szyc) PAP/Andrzej Rybczyński; 83 (wszystkie)
Archiwum KSP/Komenda Główna Policji; s. 84 (rozprawa) PAP/Grzegorz Michałowski, (młotek) Sideways Design/Shutterstock.com; s. 86
(mediacje) G. Bryk/WSiP; s. 90 (rozprawa) PAP/Tomasz Gzell; s. 91 (Temida) ER_09/Shutterstock.com; s. 92 (logo) © PMC; s. 94 (ława oskarżonych) PAP/Bartosz Bator, (adwokat w todze), T-Design/Shutterstock.com; s. 95 (proces) PAP/Andrzej Grygiel, (młotek sędziowski) Ingram
Publishing/ThETA; 100 (policja) Maciej Świerczyński/Agencja Gazeta; s. 101 (K. Olejnik) Maciej Świerczyński/Agencja Gazeta; s. 102 (policjantka) TRICOLORS/East News; s. 103 (drogówka) Grzegorz Celejewski/Agencja Gazeta; s. 104 (dowody) Marek Podmokły/Agencja Gazeta, (kajdanki) RTimages/Shutterstock.com; s. 105 (policja) Wojciech Królak/Agencja Gazeta, (strażnik miejski) PAP/Paweł Kula; s. 106 (blokada) Jakub
Ociepa/Agencja Gazeta; s. 107 (Jarocin) Tomasz Kamiński/Agencja Gazeta; s. 108 (fotos) Photo Press Service/Medium; s. 110 (na pasach)
WojciechWójtowicz.com/WSiP; s. 111 (odcisk palca) Ingram Publishing/ThETA; s. 113 (plakat) Fundacja Dzieci Niczyje, (dziewczyna) Piotr Marciński/Shutterstock.com; s. 114 (szalikowcy) Dominik Sadowski/Agencja Gazeta; s. 118 (nastolatki) Tomasz Trojanowski/Shutterstock.com; s.
119 (J-P. Sartre) akg-images/East News; s. 121 (plakat) Studio Graficzne margomedia/PCPR RACIBÓRZ; s. 122 (przystanek) Gawuc/REPORTER/
East News, (oskarżony) Paweł Małecki/Agencja Gazeta; s. 123 (pet) Andrey Eremin/Shutterstock.com; s. 124 (plakat) Wojtek Laski/East News;
s. 126 (socjoterapia) Marek Grondas; s. 128 (kibice) Szpakowski Maciej/FotoMM/BE&W, (policja) PAP/Karol Kurzępa; s. 132 (punk) imagebroker/Alamy/BE&W, (dziewczyna) Boccabella Debbie/BE&W; s. 133 (Murzynka) Luba V Nel/Shutterstock.com, (Azjata) elwynn/Shutterstock.
com, (Murzyn) Lucian Coman/Shutterstock.com, (muzułmanka) Juriah Mosin/Shutterstock.com, (dziecko) vlavetal/Shutterstock.com, (niepełnosprawny) Kletr/Shutterstock.com, (Arab) Ljupco Smokovski/Shutterstock.com; s. 134 (protest) IAN MARLOW/Alamy/BE&W; s. 136
(ostrzeżenie) Cezary Pecold/AGENCJA SE/East News, (ręka) Tatiana Popova/Shutterstock.com; s. 138 (M.L. King) Everett Collection/East
News; s. (Sokrates) Araldo de Luca/Corbis/FotoChannels, s. 143 (Gandhi) pwe Verlag GmbH/ullstein bild/BE&W, (satyra z 1910 r.) Library of
Congress; s. 144 (sufrażystki) GL Archive/Alamy/BE&W; s. 146 (młodzi) PAP/Photoshot/Maria Teijeiro; s. 148 (protest) NICOLAS ASFOURI/
AFP/East News; s. 150 (wybory) Tom Saater/Demotix/Reporter/East News; s. 152 (A.E. Roosevelt) Hulton-Deutsch Collection/Corbis/FotoChannels; s. 155 (flaga ONZ) Alexander Zavadsky/Shutterstock.com; s. 158 (para) Krzysztof Serafin/Forum, (paszport) Jan Łoziński; s. 164
(dziecko) JASON REED/Reuters/Forum, (mnisi) Chogo/Xinhua Press/Corbis/FotoChannels; s. 166 (dziecko) M. Kopeć-Kubit; s. 172 (akcja AI)
PAP/Wojciech Pacewicz; s. 175 (mikrofon) Feng Yu/Shutterstock.com; s. 176 (J. Owsiak) Wojciech Olkuśnik/Agencja Gazeta; s. 177 (akcja UNICEF-u) Artur Kubasik/Agencja Gazeta, (logo AI) © Amnesty International, (logo PAH) © Polska Akcja Humanitarna PAH; s. 178 (logo HFPC)
© Fundacja Praw Człowieka; s. 180 (plakat)© Biuro Rzecznika Praw Dziecka; s. 181 (RPO) Wojciech Olkuśnik/Agencja Gazeta; s. 183 (J. Owsiak
+ odznaczenie) Wojciech Surdziel/Agencja Gazeta; s. 184 (RPD) Krzysztof Zuczkowski/Forum; s. 186 (gmach) Christophe Lehenaff/PHOTONONSTOP SDP/BE&W, (papież) ullstein bild - Probst/BE&W; s. 187 (T. Mazowiecki) PAP/CAF-PAWEŁ KOPCZYŃSKI; s. 190 (T. Hammarberg)
KOMMERSANT PHOTO AGENCY/BE&W; s. 191 (gmach RE) Richard Klune/Corbis/FotoChannels; s. 192 (Bono) s_bukley/Shutterstock.com;
s. 193 (przeciw łamaniu praw) Felipe Trueba/UPPA/Photoshot/BE&W, (przeciw ubóstwu) ENRIQUE CASTRO-MENDIVIL/REUTERS/Forum; s.
194 (MTK) Valerie Kuypers/ANP/BE&W; s. 197 (uchodźcy) PAP/EPA/FEHIM DEMIR; s. (Dalajlama) Zoran Karapancev/Shutterstock.com,
(uchodźcy) PAP/EPA/FEHIM DEMIR; s. 199 (plakat) © UNICEF, (Haiti) PAP/EPA/SHAWN THEW; s. 200 (Bhopal) ullstein bild/BE&W; s. 201
(demonstracja) MARCOS BRINDICCI/REUTERS/Forum; s. 202 (Romowie) SUSANA VERA/REUTERS/Forum; s. 208 (samorząd) WojciechWójtowicz.com/WSiP; s. 210 (szkoła w Anglii) Robert Llewellyn/IMAGESTATE RM/MJS/BE&W, (w Hermonie) Jorn Stjerneklar/IMAGESTATE
RM/MJS/BE&W; s. 212 (litografia) Jorn Stjerneklar/IMAGESTATE RM/MJS/BE&W, (śpiąca nad książkami) Ana Blazic/Shutterstock.com; s. 213
(pedagog) mast3r/Shutterstock.com; s. 216 (Oxford) Arterra Picture Library/Alamy/BE&W; s. 218 (walizka) Danny Smythe/Shutterstock.com; s.
219 (karta) Chris Pancewicz/Alamy/BE&W; s. 220 (gmach uczelni) Lestat (Jan Mehlich)/Wikipedia, (targi edukacyjne) Plakat Targów Edukacyjnych organizowanych w Centrum Handlowym FERIO w Starym Mieście koło Konina ( wrzesień 2011). CH Ferio w Starym Mieście k. Konina; s.
221 (robot) Dikiiy/Shutterstock.com; s. 222 (indeksy) G. Bryk/WSiP; s. 223 (Sorbona) sokolovsky/Shutterstock.com; s. 225 (brama UW) G. Bryk/
WSiP, (grupa nastolatków) Rido/Shutterstock.com, (Cambridge University) r.nagy/Shutterstock.com, (Harvard University) Zhong Chen/Shutterstock.com; s. 226 (studenci) wavebreakmedia ltd/Shutterstock.com; s. 228 (winobranie) auremar/Shutterstock.com; s. 229 (logo) © Foster
Praca; s. 230 (A. Einstein) Corbis/FotoChannels; s. 232 (lekarz) Kurhan/Shutterstock.com; s. 233 (miniprzedsiębiorstwo) Albert Zawada/Agencja
Gazeta; s. 234 (ekran komputera) Altay Kaya/Shutterstock.com, (robotnicy) Ant Clausen/Shutterstock.com, (kelnerka) Deklofenak/Shutterstock.com, (dom pomocy) Alexander Raths/Shutterstock.com, (recepcja) jordache/Shutterstock.com; s. 236 (logo europass) © europass;
(znaczek i) Tesla/Shutterstock.com; (ikony) Ziablik/Shutterstock.com
Sz
TRZY ADRESY
icał
awi
edza podr
ęką
WSI
PNET.
PL
Bawsi
ę,uczizal
i
czajt
est
y!
Nawsi
pnet
.
plznaj
dzi
eszci
ekawezadani
a,
kt
ór
epomogąCiut
r
wal
i
ć
ispr
awdzi
ćwi
edzęzewszyst
ki
chpr
zedmi
ot
ów.Ospr
awdzi
anyikar
t
kówki
ni
emusi
szsi
ęj
użmar
t
wi
ć.
EGZAMER.
PL
Spr
awdzajswoj
ąwi
edzę
pr
zedegzami
nem!
Naegzamer
.
plr
ozwi
ążeszegzami
nszóst
okl
asi
st
y,
gi
mnazj
al
nyimat
ur
ę.
Iodr
azudowi
eszsi
ę,
zczegoj
est
eśmocny,
acomusi
szpowt
ór
zyć.
Dost
ani
eszt
akżedodat
kowemat
er
i
ał
ydoćwi
czeń.
SKLEP.
WSI
P.
PL
Kor
zyst
ajznowoczesnych
ćwi
czeńipodr
ęczni
ków!
Nowoczesneebookiimnóst
woećwi
czeń.Podr
ęczni
ki
,
dodat
kowepomoce,
r
epet
yt
or
i
a,
at
l
asy,
sł
owni
ki–wszyst
kot
oznaj
dzi
eszpodj
ednym adr
esem
skl
ep.
wsi
p.
pl
.Pr
zezcał
ądobę.
www.
wsi
p.
pl
Sz

WOS. Po prostu. Podręcznik elektroniczny dla ucznia. Szkoły

Transkrypt

Podobne dokumenty