WYKLUCZENIE SPOŁECZNE NA OBSZARCH WIEJSKICH

CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
WYKLUCZENIE SPOŁECZNE NA OBSZARCH WIEJSKICH
1. Wprowadzenie
Pojęcie wykluczenia społecznego stało się niezwykle popularne, choć do niedawna
było czymś zupełnie obcym nie tylko w życiu codziennym czy mediach ale nawet
w literaturze fachowej. Większość zapytanych osób miałaby problem z jednoznacznym
określeniem czym jest wykluczenie społeczne czy też kim jest osoba wykluczona. Najczęściej
jest ono kojarzone z osobami bezrobotnymi, biednymi czy też niepełnosprawnymi. Tak
naprawdę jest to jednak zjawisko, które można zaobserwować niemal na każdym kroku.
W literaturze fachowej można znaleźć wiele definicji wykluczenia społecznego,
kładących nacisk na różne jego aspekty. Jedną z najbardziej przejrzystych możemy znaleźć
w dokumencie pod nazwą „Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski”. Według
ekspertów
opracowujących
ten
dokument,
wykluczenie
społeczne
to:
„sytuacja
uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie zgodne z prawem pełnienie
ról społecznych, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie
zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób…”.1 Inna definicja zaproponowana w tym
samym dokumencie mówi, że „wykluczenie społeczne to brak lub ograniczone możliwości
uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków,
które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich”.2
Na podstawie przedstawionych powyżej sposobów określania pojęcia wykluczenia
społecznego możemy stwierdzić, że jego istotą jest udzielenie odpowiedzi na następujące
pytania:
1. „co” lub „kto” wyklucza? (splot czynników czy warunków wykluczających – sytuacja
wykluczająca),
2. „kto” jest wykluczany? (osoba, grupa znajdująca się w sytuacji wykluczającej
– jednostka wykluczana),
1
2
Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski.
Tamże
1
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
3. „z czego wykluczana jest dana jednostka?” (zabezpieczenie własnej egzystencji
w godny sposób, zgodne z prawem społeczne funkcjonowanie, korzystanie z zasobów
publicznych – co w wyniku sytuacji wykluczającej jest uniemożliwione lub znacznie
utrudnione).
Wykluczenie społeczne jest zjawiskiem, które dotyczy nie tylko pojedynczych osób czy
rodzin ale całych grup ludzi, które w wyniku dynamicznych zmian rozwojowych zostają
dotknięte
niekorzystnymi
procesami
społecznymi.
Często
prowadzi
to
do
życia
w niekorzystnych warunkach ekonomicznych, które określamy jako ubóstwo. Wiele z tych
osób, z różnych powodów, nie miało możliwości zdobycia odpowiedniego wykształcenia
i kwalifikacji, które pozwoliłyby im na wejście rynek pracy i dostosowywanie się do
zmieniających się warunków ekonomicznych i społecznych. Część osób poszukujących pracy
staje
się
przedmiotem
dyskryminacji
spowodowanej
kulturowymi
uprzedzeniami
i stereotypami. Inne z kolei nie są w stanie korzystać swobodnie z powszechnych zasobów
społecznych z uwagi na określone cechy takie jak uzależnienie, niepełnosprawność czy
długotrwała choroba.
Badacze zjawisk społecznych wśród czynników pomagających uniknąć wykluczenia,
wskazują na pracę oraz możliwości konsumpcyjne jednostek. Praca i konsumpcja są z kolei
ściśle powiązane ze statusem materialnym jednostek i społeczności (praca umożliwia
zdobywanie środków, które następnie służą realizacji potrzeb konsumenckich).3
Praca – świadoma i celowa działalność człowieka, za pomocą której przystosowuje on
i przekształca przedmioty znajdujące się w przyrodzie w taki sposób, że stają się one
przydatne do zaspokojenia potrzeb ludzkich – jest determinantem egzystencji człowieka. Nie
wszyscy jednak, szczególnie na obszarach wiejskich, mają możliwość jej wykonywania
– pod koniec 2007 r. bezrobotni mieszkańcy wsi stanowili 44,5 %
ogólnej liczby
bezrobotnych.4
3
Michalska, S. 2005. „Aktywne wychodzenie z biedy jako element procesu demarginalizacji polskiej wsi”, w:
Fedyszak-Radziejowska, B. (red.), Proces demarginalizacji polskiej wsi. Programy pomocowe, liderzy, elity i
organizacje pozarządowe, s. 97.
4
Frenkel, I. 2008. „Ludność wiejska”, [w:] Wilkin,J., Nurzyńska, I. (red.), Polska Wieś 2008. Raport o stanie
wsi, s. 56.
2
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
2. Bezrobocie na wsi w ujęciu statystycznym
Według danych BAEL (Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności) struktura bezrobocia
na wsi w roku 2007 przedstawiała się następująco:
- odsetek długotrwale bezrobotnych wynosił 43,4 % a czas poszukiwania pracy wynosił
przeciętnie 17,7 miesiąca u mężczyzn i 16,8 miesiąca u kobiet;
- udział bezrobotnych w wieku 45 lat i starszych wynosił 23,4 %;
- odsetek kobiet wśród bezrobotnych wynosił 50 %,
- poziom wykształcenia bezrobotnych był zdecydowanie niższy niż w miastach; w 2007 r.
większość bezrobotnych na wsi stanowiły osoby, które ukończyły zasadniczą szkołę
zawodową (38,5 %) albo miały wykształcenie podstawowe lub niższe (18,3 %), podczas gdy
w miastach te wskaźniki kształtowały się na poziomie – odpowiednio 31,8 % i 16,5 %;
- w 2007 r. stopa bezrobocia na wsi była wyższa wśród kobiet (9,4 %) niż mężczyzn (7,2 %),
najwyższa wśród młodzieży w wieku 18-24 lata (19,8 %), a najniższa wśród osób z wyższym
wykształceniem (6,6 %).
Liczba bezrobotnych na wsi w stosunku do liczby bezrobotnych ogółem
Liczba bezrobotnych
Rok
Ogółem (w tys.)
Wieś (w tys.)
Wieś (%
ogółem)
2002
3217
1341
41,7
2003
3176
1326
41,7
2004
3000
1262
42,1
2005
2773
1180
42,6
2006
2287
987
43,1
2007
1719
765
44,5
Źródło: Wilkin, J., Nurzyńska, I. (red.). 2008. Polska wieś 2008. Raport o stanie wsi.
3
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
3. Przyczyny bezrobocia na obszarach wiejskich
Wśród czynników, które wpłynęły w najistotniejszy sposób na wzrost bezrobocia
mieszkańców obszarów wiejskich najczęściej wymienia się następujące:
- spadek siły nabywczej ludności i związane z tym globalne zmniejszenie popytu na pracę,
- otwarcie na import i międzynarodową konkurencję w warunkach niedostatecznej
efektywności i konkurencyjności polskiej gospodarki,
- redukcja zatrudnienia, szczególnie w sektorze rolnym, w którym liczba zatrudnionych była
nie do utrzymania w warunkach postępującego unowocześniania rolnictwa,
-
dominujące
organizacyjne
i
edukacyjne
nieprzystosowanie
do
funkcjonowania
w gospodarce wolnorynkowej, bariery psychologiczne i stresy utrudniające procesy
dostosowawcze w wymiarze jednostkowym i społecznym,
- słabość instytucji rynku pracy, brak informacji na temat pracy i związanych z nią wymagań,
- zmiany w systemie prawnym, w szczególności zalegalizowanie bezrobocia oraz utworzenie
systemu osłon socjalnych.5
4. Skutki długotrwałego pozostawania bez pracy:
- degradacja ekonomiczna jednostki i rodziny, potęgująca biedę i rozszerzająca sferę ubóstwa,
- izolacja społeczna bezrobotnych i okazywanie im wrogości,
- frustracja wywołana pozbawieniem możliwości realizacji niektórych ważnych funkcji
społecznych oraz utraty dotychczasowej pozycji zawodowej,
- niechęć do kontaktów ze znajomymi i dalszą rodziną,
- poczucie klęski, katastrofy życiowej, skrzywdzenia i braku perspektyw na przyszłość,
- wzrost zjawisk patologii społecznej: alkoholizm, przestępczość, narkomania,
- narastanie konfliktów i niepokojów społecznych.6
5. Jakie działania należy podjąć, aby zmienić sytuację mieszkańców obszarów
wiejskich?
5
Niedzielski, E. 2000. Przedsiębiorczość gospodarcza i bezrobocie na obszarach wiejskich, s. 71.
Zob. Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym, Raport z badań empirycznych pod redakcją
Małgorzaty Szylko-Skoczny.
6
4
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
- należy podjąć działania mające na celu dywersyfikację działań polityki zatrudnienia
poprzez wdrażanie regionalnych i lokalnych instrumentów zatrudnienia,
- dostosowywanie specyficznych instrumentów do sytuacji konkretnych zbiorowości np.
mieszkańców obszarów wiejskich,
- tworzenie nowych, różnorodnych form zatrudnienia na obszarach wiejskich np. czasowego,
rotacyjnego czy wreszcie socjalnego,
-
podejmowanie działań prowadzących do rozwoju zajęć wspomagających rolnictwo,
dywersyfikacja dochodów rolniczych,
- stymulowanie zatrudnienia na własny rachunek i rozwoju małych przedsiębiorstw,
- zmiany w strukturze i jakości kształcenia zgodnie z potrzebami lokalnego rynku pracy,
- odejście od sztywnego „etatu” poprzez promocję zatrudnienia niekonwencjonalnego
(elastycznego) – jeżeli nie wszystkich chętnych do pracy można zatrudnić na pełnych etatach,
to przynajmniej część można zatrudnić w niepełnym wymiarze czasu pracy,
- podejmowanie działań mających na celu propagowanie edukacji ustawicznej wśród
mieszkańców wsi i poprzez to zmianę swoich kwalifikacji.
6. Gdzie szukać informacji?
www.ekonmiaspoleczna.pl
www.fundacjabycrazem.pl
www.spoldzielnie.org.pl
www.cistor.pl
www.frso.pl
www.tlok.pl
Literatura:
1. Fedyszak-Radziejowska.B. (red.). 2005. Proces demarginalizacji polskiej wsi.
Programy pomocowe, liderzy, elity i organizacje pozarządowe, Warszawa: ISP.
2. Frenkel, I. 2008. Ludność wiejska, [w:] Wilkin, J., Nurzyńska, I. (red.), Polska wieś
2008. Raport o stanie wsi, Warszawa: FDPA, s. 47-59.
5
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
CZŁOWIEK – NAJLEPSZA INWESTYCJA!
3. Kabaj, M. 1998. Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu. Studium
porównawcze, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar oraz Fundacja Promocji
Prawa Europejskiego.
4. Michalska, S. 2005. Aktywne wychodzenie z biedy jako element procesu
demarginalizacji polskiej wsi, [w:] Fedyszak-Radziejowska, B. (red.), Proces
demarginalizacji polskiej wsi. Programy pomocowe, liderzy, elity i organizacje
pozarządowe, Warszawa: ISP, s. 97-123.
5. Niedzielski, E. 2000. Przedsiębiorczość gospodarcza i bezrobocie na obszarach
wiejskich, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
6. Wilkin, J., Nurzyńska, I. (red.). 2008. Polska wieś 2008. Raport o stanie wsi,
Warszawa: FDPA.
7. Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, Ministerstwo Gospodarki, Pracy
i Polityki Społecznej
[http://www.funduszestrukturalne.gov.pl/informator/npr2/dokumenty%20strategiczne/
Narodowa%20Strategia%20Integracji%20Spolecznej.pdf]
8. Społeczne skutki bezrobocia w wymiarze lokalnym. Raport z badań empirycznych
pod redakcją Małgorzaty Szylko-Skoczny, Warszwa 1992: Fundacja im. Friedricha
Eberta.
6
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.