docPobierz artykuł - Studia o Książce i Informacji
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz artykuł - Studia o Książce i Informacji
Acta Universitatis Wratislaviensis No 3488 Studia o Książce i Informacji 31 Wrocław 2012 MONIKA JAREMKÓW Realizm magiczny w nowym kontekście, czyli o przekładach literatury iberoamerykańskiej w Polsce Recepcja dzieła literackiego według Słownika terminów literackich to „przyjęcie dzieła literackiego przez publiczność literacką oraz jego funkcjonowanie wśród różnych grup czytelniczych”1. Ta dość szeroka definicja wskazuje, że jest to problematyka złożona, a samo zjawisko kształtuje wiele aspektów. Interdyscyplinarne podejście pozwala zobaczyć zagadnienie obecności literatury iberoamerykańskiej w nowym świetle i osadzić je w szerokim, kulturoznawczym kontekście. Analiza zjawiska przyswajania literatur obcych w tłumaczeniu na język polski jest dosyć popularnym tematem badań. Do tej pory jako artykuły w czasopismach, jak również w formie książkowej ukazywały się zarówno omówienia bibliograficzne poszczególnych literatur, gatunków, jak i monograficzne opracowania recepcji dzieł konkretnych autorów2. Opublikowana nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego książka pt. Recepcja przekładów literatury iberoamerykańskiej w Polsce w latach 1945–2005 z perspektywy komunikacji międzykulturowej3 wpisuje się więc w długi ciąg podobnych opracowań. Uzupełnia także wiedzę polskiego czytelnika o obecności literatur obcych na rodzimym rynku wydawniczym. Tłumaczenie tekstów z jednego języka na drugi jest zjawiskiem bardzo pozytywnym dla obu, nieraz bardzo oddalonych od siebie, kultur. Wytwarza się dzięki niemu szczególna przestrzeń, w której dochodzi do spotkania, poznania oraz interakcji. Analiza obecności i recepcji literatur obcych przekładanych na język polski pozwala także lepiej zrozumieć niektóre rodzime zjawiska kulturowo-literackie oraz inspiracje twórców. Małgorzata Gaszyńska-Magiera, adiunkt w Instytucie 1 Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1988, s. 424. M.in.: T. Kieniewicz, Recepcja literatury amerykańskiej w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym, Warszawa 1977; E. Kurowska, Recepcja literatury angielskiej w Polsce (1932– 1939), Wrocław 1987; E. Teodorowicz-Hellman, Polsko-szwedzkie kontakty literackie. Studia o literaturze dla dzieci i młodzieży, Warszawa 2004. 3 M. Gaszyńska-Magiera, Recepcja przekładów literatury iberoamerykańskiej w Polsce w latach 1945–2005 z perspektywy komunikacji międzykulturowej, Kraków 2011, ss. 334 [1] (Varia Culturalia). 2 Studia o Książce i Informacji 31, 2012 © for this edition by CNS SoKiI_31.indb 139 2013-07-26 09:38:56 140 Recenzje i przeglądy Studiów Regionalnych Uniwersytetu Jagiellońskiego, opisała słabo do tej pory poznany aspekt kontaktów międzykulturowych. Poprzez swoją pracę wniosła ona nową jakość w obszar badań nad funkcjonowaniem literatur Ameryki Łacińskiej w nowym kontekście kulturowym. Niewątpliwym atutem recenzowanej książki jest także nowatorskie ujęcie tematu. Dotychczas wydane w języku polskim opracowania odnoszące się do twórczości pisarzy hispanoamerykańskich analizowały zazwyczaj wyłącznie teksty dzieł. Natomiast prace o obecności na polskim rynku wydawniczym literatury iberoamerykańskiej powstawały przede wszystkim w języku hiszpańskim4. Badaczka ograniczyła analizę do utworów powstałych pierwotnie w języku hiszpańskim, przetłumaczonych na język polski i opublikowanych od końca II wojny światowej po pierwsze lata nowego wieku. Dzięki temu udało się prześledzić przemiany recepcji zarówno w latach poprzedzających początek interesującego zjawiska kulturowego, jakim był tzw. boom5, jak i czas trwania owego fenomenu kulturowego oraz okres po jego wygaśnięciu. Przekłady literackie mogą być obiektem zainteresowania różnych dziedzin humanistyki. Uwaga badaczy skupia się na jakości przekładu oraz poszczególnych etapach tego procesu: przyswajaniu dzieł oryginalnych nowemu językowi i kulturze, zasadności doboru autorów i ich dzieł, zagadnieniach związanych z obecnością i funkcjonowaniem książkowych edycji przekładów w obrębie ruchu wydawniczego. Współczesna refleksja obejmuje również analizę relacji zachodzących pomiędzy dwoma kulturami — przekazywanej przez tekst oryginału oraz przyjmującej. Bardzo dobrym rozwiązaniem wydaje się więc wybrane przez Gaszyńską-Magierę podejście interdyscyplinarne, opisujące zagadnienie z wielu różnych perspektyw, a dzięki temu pełniej przedstawiające badane zjawisko. Jak zauważyła Elżbieta Skibińska w recenzji wydawniczej, której fragment przytoczono na okładce książki, dzięki kompleksowemu ujęciu praca wpisuje się w zakres literaturoznawstwa, przekładoznawstwa lub szerzej — kulturoznawstwa. Można oczywiście rozszerzyć ów wykaz wymienionych przez recenzentkę dziedzin i znaleźć również punkty styczne z księgoznawstwem — z tej właśnie perspektywy została napisana niniejsza recenzja. Literaturo- i przekładoznawstwo skupiają swoją uwagę przede wszystkim na samym tekście dzieła. Teksty literackie nie funkcjonują jednak samodzielnie w przestrzeni kulturowej, potrzebują nośnika — książki, dlatego dla pełnego obrazu kontaktów międzykulturowych za pośrednictwem przekładów ważne jest także uwzględnienie perspektywy księgoznawczej, losów książkowych realizacji tekstów i ich przemian. Mimo że przedmiot badań literaturo- i księgoznawstwa wydaje się zbieżny, obie dziedziny 4 M.in.: Percepción y recepción. Polonia — la Península Ibérica-Latinoamérica, pod red. M. Adamczyk, Warszawa 1994; E. Milewska, I. Rymwid-Mickiewicz, E. Skłodowska, La Presencia de la literatura latinoamericana en Polonia, Warszawa 1992. 5 Badaczka za pomocą tego określenia opisuje nagły, niezwykle intensywny „wybuch” popularności dzieł pisarzy z Ameryki Łacińskiej. Studia o Książce i Informacji 31, 2012 © for this edition by CNS SoKiI_31.indb 140 2013-07-22 12:24:08 Recenzje i przeglądy 141 jednocześnie znacząco się różnią oraz uzupełniają i współpracują. Zastosowanie metod wypracowanych przez księgoznawstwo (m.in. funkcjonalnej) pozwala ocenić popularność danego autora czy utworu, ustalić liczbę poszczególnych wydań, skupić się na instytucjach kultury związanych z wytwarzaniem książek, a nawet dotrzeć do samych czytelników. Również analiza struktury książki, jej ukształtowania typograficznego, dostarcza ciekawych informacji zarówno o twórcach i wydawcach, jak i o odbiorcach. Pierwsza część rozprawy stanowi teoretyczny wstęp do dalszych rozważań. Badaczka w tym rozdziale omówiła zagadnienia mieszczące się w obrębie socjologii i komunikacji literackiej, a także badań nad przekładem. W części omawiającej losy literatur Ameryki Łacińskiej na polskim rynku wydawniczym autorka skorzystała, choć nigdzie nie zostało to wyraźnie określone, z metod wypracowanych właśnie przez księgoznawstwo. Opisane zjawisko to przejaw recepcji dzieł literackich — recepcja wydawnicza. Wykorzystanie kilku źródeł bibliograficznych wydaje się zapewniać kompletność danych: przeanalizowane zostały zestawienia bibliograficzne wykonane na potrzeby wcześniejszych hiszpańskojęzycznych opracowań (przede wszystkim praca Ireny Rymwid-Mickiewicz i Elżbiety Skłodowskiej pt. La recepción del libro hispanoamericano en Polonia (1945–90)6), bibliografie specjalne z zakresu literaturoznawstwa i przekładoznawstwa (Polska Bibliografia Literacka, Index Translationum), powojenne numery „Rocznika Literackiego”, a także katalog Biblioteki Narodowej. Poszukiwania powinny rozpocząć się jednak od podstawowego członu polskiej bieżącej bibliografii narodowej, „Przewodnika Bibliograficznego”. Gaszyńska-Magiera zasygnalizowała niekompletność danych z początku lat 90. ze względu na problemy z wyegzekwowaniem przez Bibliotekę Narodową egzemplarzy obowiązkowych, a także trudności z uzyskaniem informacji od publikujących przekłady oficyn wydawniczych. Dobrym rozwiązaniem tego problemu (chociaż oczywiście niezapewniającym kompletności wyników) byłoby przeprowadzenie kwerendy w komputerowych katalogach innych dużych polskich bibliotek, np. Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Już pobieżne przeszukanie tego zasobu pozwoliło odnaleźć jeszcze kilka wydań nieuwzględnionych w zestawieniach przygotowanych przez autorkę7. Oferta wydawnicza przekładów literackich w formie druków zwartych jest uwarunkowana wieloma czynnikami zewnętrznymi, niezwiązanymi do końca z samym tekstem, jego wartością artystyczną lub poznawczą. Do tego typu czynników można zaliczyć sytuację polityczną, społeczną, ekonomiczną, a także przemiany rynku wydawniczego oraz politykę oficyn. Uwzględniając te konteksty, Małgorzata Gaszyńska-Magiera zajmująco opisała polskie losy wydawnicze 6 Jest to pierwsza część większego opracowania na temat obecności literatury iberoamerykańskiej w Polsce. Zob. E. Milewska, I. Rymwid-Mickiewicz, E. Skłodowska, op. cit. 7 J.L. Borges, Historia nocy. Spiskowcy, przeł. A. Sobol-Jurczykowski, Warszawa 1994; idem, Twórca. Pochwała cienia, przeł. A. Sobol-Jurczykowski, Warszawa 1994. Studia o Książce i Informacji 31, 2012 © for this edition by CNS SoKiI_31.indb 141 2013-07-22 12:24:08 142 Recenzje i przeglądy twórczości pisarzy pochodzących z Ameryki Łacińskiej. Wychodząc od europejskich początków popularności tej literatury prześledzono przejawy jej obecności w czterech wyodrębnionych przez badaczkę okresach: poprzedzającym czas intensywnego zainteresowania wydawców i publiczności literackiej w Polsce pierwszych dekad powojennych, czas trwania boomu, lata od wygaśnięciu boomu do przemiany ustrojowej oraz lata 90. i początek nowego wieku. Interesującym z punktu widzenia księgoznawcy zabiegiem było opisanie w każdym z tych etapów strategii wydawniczych oraz polityki oficyn szczególnie zasłużonych dla promocji literatury iberoamerykańskiej. Gaszyńska-Magiera wymieniła m.in. umieszczenie przekładów w ramach poczytnych serii wśród innych tekstów literatury powszechnej lub kreowanie odrębnych serii wydawniczych, poświęconych tylko literaturze iberoamerykańskiej. Autorka zwróciła również uwagę na obecność i funkcje dodanych do tekstu głównego dzieła cząstek konstrukcyjnych, takich jak przedmowy, posłowia, przypisy, komentarze na okładce, informacje o autorze8. Badaczka nazywa je peritekstami, chociaż być może bardziej adekwatny byłby w tym przypadku termin „rama wydawnicza” zaproponowany przez Renardę Ocieczek9. W swojej pracy Gaszyńska-Magiera próbowała sprostać wyzwaniu przedstawienia wszystkich aspektów recepcji dzieła literackiego. Jako społeczny rezonans recepcji wydawniczej wskazała reakcje czytelników nieprofesjonalnych, krytyków literatury oraz pisarzy działających w obrębie literatury i kultury. Interesujące wydają się również refleksje nad statusem krytyki literackiej jako źródła wiedzy w badaniach recepcji literatur. Mimo że odbiorcy profesjonalni — krytycy — nie są (zazwyczaj) głównym, zamierzonym adresatem tekstu, to jednak aktywnie uczestniczą w procesie komunikacji literackiej. Do niedawna ich teksty były wręcz jedynymi werbalnymi śladami odbioru dzieła literackiego. W pracy krytyka literackiego można znaleźć odbicie oczekiwań wobec twórców i ich dzieł, opis życia literackiego danej epoki. Gaszyńska-Magiera wprowadziła rozróżnienie pomiędzy działaniami krytyka literackiego a czynnościami krytyka przekładu. Krytyka tekstu tłumaczonego dzieła obcego jest zadaniem trudnym, wymaga od profesjonalnego czytelnika dodatkowej umiejętności — oceny na ile dzieło tłumacza przybliża „zwykłemu” odbiorcy obcy system kulturowy. Podstawą źródłową wykorzystaną w badaniach były zamieszczane w prasie teksty krytyczne z całego omawianego półwiecza. Badaczka uporządkowała materiał według klucza tematycznego — odnalazła w analizowanych artykułach cechy wspólne, powtarzające się tematy, sposób pokazywania dzieł literackich, a przez to również świata w nich opisywanego. Zestawienie recenzji ukazujących się na przestrzeni pięćdziesięciu lat umożliwiło obserwację przemian w obrębie 8 M. Gaszyńska-Magiera, op. cit., s. 67. R. Ocieczek, O różnych aspektach badań literackiej ramy wydawniczej w książkach dawnych, [w:] O literackiej ramie wydawniczej w książkach dawnych, Katowice 1990, s. 7–19. 9 Studia o Książce i Informacji 31, 2012 © for this edition by CNS SoKiI_31.indb 142 2013-07-22 12:24:08 Recenzje i przeglądy 143 ich struktury i funkcji. Pierwsze w analizowanym okresie recenzje poszerzały wiedzę zamkniętego za żelazną kurtyną czytelnika o krajach Ameryki Łacińskiej. Podkreślały również te elementy obcej rzeczywistości, które pozostawały w zgodzie z linią ideologiczną partii komunistycznej. Z czasem teksty recenzyjne zaczęły eksponować funkcję oceniającą, odrzucając wcześniej dominującą dydaktyczną. Krytycy zaczęli sobie zdawać sprawę z tego, że ich ocena może przyczynić się do sukcesu komercyjnego książki lub jej porażki. Autorzy starali się także unikać eksponowania egzotyki literatury iberoamerykańskiej, poszukując w niej wartości uniwersalnych. W rozdziale trzecim recenzowanej pracy zostało przedstawione miejsce przekładów w polistystemie literatury polskiej. Gaszyńska-Magiera sprawdziła, czy przekłady prozy hispanoamerykańskiej zajmowały stały status w obrębie systemu. O trwałym miejscu w kanonie wydawniczym świadczą wznowienia dzieł literackich niektórych pisarzy, np. Cortazara, Borgesa, Garcii Marqueza, Vargasa Llosy. Jak się okazuje, tylko niewielka grupa twórców na stałe zagościła na polskim rynku książki. Wielu z tych, których dzieła pojawiły się w polskich przekładach w okresie boomu, zostało z czasem zapomnianych przez wydawców. W drugiej części rozdziału autorka opisała wyniki badań jakościowych. Przeprowadziwszy analizę zawartości wybranych słowników i encyklopedii literackich pod kątem obecności haseł dotyczących literatury iberoamerykańskiej, wysnuła bardzo ciekawe wnioski. Wszystkie oficyny wydawnicze, w których repertuarze znalazły się przekłady literatur Ameryki Łacińskiej traktowały je jako całość kulturową, nie wprowadzały rozróżnień na poszczególne literatury narodowe, np. meksykańską, argentyńską, kubańską etc. Autorka ustaliła także, na ile omawiane przekłady zyskały pozycję tzw. kanoniczności dynamicznej10, a więc czy stanowiły inspirację oraz odniesienie dla rodzimych autorów i krytyków. Gaszyńska-Magiera we wstępie swojej pracy zadeklarowała wykorzystanie perspektywy socjologicznej w badaniach nad literaturą. Tak naprawdę posłużyła się jednak narzędziami subdyscypliny księgoznawstwa — czytelnictwa. W celu dotarcia do nieprofesjonalnych odbiorców literatur Ameryki Łacińskiej autorka wykorzystała metodę badań czytelniczych, spróbowała naszkicować profil czytelnika oraz zanalizować wpływ tekstów krytycznych na sposób odbioru tej twórczości. Zadeklarowała zainteresowanie „kim są jej [literatury — przyp. M.J.] odbiorcy, dlaczego po nią sięgają, czego w niej szukają i co wynoszą z lektury”11. Zastrzeżenia może budzić kryterium doboru próby oraz wybór miejsc, w których udostępnione były ankiety. Oprócz bibliotek publicznych rozłożono je również w bibliotekach: pedagogicznej (która mylnie została zaklasyfikowana przez autorkę jako biblioteka publiczna) oraz Instytutów Filologii Polskiej i Romańskiej 10 Termin ten wprowadzony przez badacza kultury Itamara Even-Zohara oznacza włączenie konkretnego dzieła do własnej kultury na zasadzie punktu odniesienia wobec późniejszych utworów. 11 M. Gaszyńska-Magiera, op. cit., s. 216. Studia o Książce i Informacji 31, 2012 © for this edition by CNS SoKiI_31.indb 143 2013-07-22 12:24:08 144 Recenzje i przeglądy Uniwersytetu Wrocławskiego. Według badaczki najbardziej naturalnym dla czytelnika literatury pięknej miejscem pozyskiwania książek jest właśnie biblioteka publiczna, idealna również do przeprowadzenia w niej badań dzięki złożonej i niejednorodnej strukturze publiczności bibliotecznej. Biblioteki pedagogiczne oraz naukowe (jakimi są przecież biblioteki instytutów funkcjonujących na uczelniach wyższych) mają jednak inne zadania, odpowiadają na potrzeby czytelnika-specjalisty o odmiennym profilu niż użytkownik biblioteki publicznej. Autorka usprawiedliwiała swój dobór analogicznymi badaniami przeprowadzonymi w latach 70. w środowisku warszawskich studentów polonistyki i informatyki. W założeniu studenci filologii są grupą najbardziej oczytaną i otwartą na literackie innowacje. Wydaje się jednak, że argumenty te nie są wystarczające. Nasuwają się również kolejne pytania: w jakiej mierze studenci filologii są jeszcze czytelnikami nieprofesjonalnymi? w jakim stopniu znajomość nazwisk twórców, kontekstu kulturowego oraz wybory lekturowe determinowane są przez program nauczania, a nie świadomą decyzję i zainteresowania? Analiza przeprowadzonych ankiet pozwoliła na wyróżnienie czterech grup wiekowych. W ich obrębie autorka przeanalizowała znajomość nazwisk poszczególnych pisarzy, przeczytanych dzieł literackich, motywację odbiorców. Według zebranych danych czytelnicy literatury iberoamerykańskiej rekrutują się ze wszystkich grup wiekowych, przeważnie należą do elitarnego grona czytelników beletrystyki wymagającej, artystycznej, są aktywni zawodowo, mają wykształcenie wyższe lub nadal się kształcą, są także ludźmi otwartymi na świat — znają języki obce i podróżują poza granice kraju. Nawiązaniem do tradycyjnej metodologii przekładoznawstwa jest ostatni rozdział pracy. Odbiorcy przekładów funkcjonują w przestrzeni różnych języków i kultur, często znacząco różniących się od tych, w których pierwotnie czytano dzieło literackie. Sprzyja to powstawaniu różnic w rozumieniu tekstów, przypisywania im innych znaczeń. Istnieje wiele barier, które musi pokonać tłumacz, a należą do nich m.in. nieprzekładalność słów i kontekstów kulturowych. Równocześnie rodzą się więc pytania o rozbieżność pomiędzy intencjami twórcy a efektem pracy osoby przekładającej dzieło. Interesujące wydaje się spojrzenie na tę problematykę z perspektywy czytelnika, jego wiedzy i zdolności do przyporządkowania i odniesienia świata przedstawionego zbudowanego w utworze do fragmentu rzeczywistości mu znanej. Za pomocą wybranych narzędzi, wypracowanych przez różne szkoły językoznawcze, Gaszyńska-Magiera porównała znaczenia przypisywane słowom istotnym dla zrozumienia przesłania tekstu w oryginalnej wersji dzieła oraz w jego tłumaczeniu. Autorka posłużyła się zmodyfikowaną metodą zaproponowaną przez Annę Wierzbicką, według której pierwszym krokiem powinny być odniesienia do słownikowych i encyklopedycznych znaczeń wybranego słowa, kolejnym — osadzenie go w kulturowym kontekście oraz opisanie funkcji, jaką pełni w tekście. Jedynym z nielicznych mankamentów pracy wydaje się brak bibliografii polskich edycji przekładów z literatur Ameryki Łacińskiej. Informacje na ich temat Studia o Książce i Informacji 31, 2012 © for this edition by CNS SoKiI_31.indb 144 2013-07-22 12:24:08 Recenzje i przeglądy 145 można znaleźć w poszczególnych rozdziałach, lecz wymaga to wgłębienia się w tekst lub skorzystania z indeksu, który niestety również nie jest kompletny. Aneks szeregujący poszczególne pozycje bibliograficzne w porządku alfabetycznym według nazwisk autorów znacznie ułatwiłby rozeznanie w zakresie polityki wydawniczej wobec literatury iberoamerykańskiej i dorobku polskiego ruchu wydawniczego w tym zakresie. Podsumowując, należy stwierdzić, iż książka Małgorzaty Gaszyńskiej-Magiery jest interesującym, ujmującym zagadnienie z wielu perspektyw studium obecności prozy hispanoamerykańskiej w kulturze polskiej. Recenzowana praca jest podzielona na sześć klarownie wyodrębnionych rozdziałów odwołujących się do różnych aspektów zjawiska recepcji dzieła literackiego oraz funkcjonowania w przestrzeni międzykulturowej. Można się jedynie zastanowić nad potrzebą wprowadzenia rozdziału omawiającego skrótowo twórczość pisarzy Ameryki Łacińskiej z punktu widzenia historii literatury. Przedsięwzięcie wydaje się karkołomne, jednak dzięki takiej perspektywie lepiej można by było ocenić, jaka część dorobku danego pisarza została przetłumaczona na język polski, a którzy autorzy i ich dzieła zostali pominięci. Przejrzysty układ pracy, liczne tabele ukazujące dane liczbowe pozwalają na sprawniejsze zapoznanie się z przekazywanymi treściami. Kilka drobnych mankamentów — oprócz wcześniej wspomnianych również m.in. przypisanie lubuskiemu czasopismu literacko-kulturalnemu „Prolibris” charakteru naukowego (s. 169) — nie rzutuje na pozytywną ocenę książki. Bez wątpienia mamy do czynienia z pracą wartościową, a podejście interdyscyplinarne prezentowane przez jej autorkę warte jest naśladowania przez innych badaczy literatur obcych funkcjonujących w obrębie polskiej kultury. Studia o Książce i Informacji 31, 2012 © for this edition by CNS SoKiI_31.indb 145 2013-07-22 12:24:08
