Józefowska A., 2009, Materia organiczna gleby i metody jej
Transkrypt
Józefowska A., 2009, Materia organiczna gleby i metody jej
Agnieszka Józefowska Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Opiekun naukowy: prof. dr hab. Anna Miechówka Materia organiczna gleby i metody jej frakcjonowania Streszczenie. Materia organiczna jest bardzo ważnym elementem gleby, ponieważ wpływa na jej właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne oraz jest magazynem węgla. W ostatnim czasie opublikowano wiele prac związanych z tą tematyką. Istnieje szereg fizycznych, chemicznych i biologicznych metod, które mają na celu rozdzielenie SOM(Soil Organic Matter) na różne frakcje. Niniejsza praca ma na celu przedstawienie najnowszych badań nad frakcjami SOM w glebie, nad metodami ich rozdzielania i oznaczania, oraz ich znaczeniem w obiegu węgla. Praca dotyczy głównie labilnej frakcji SOM, ponieważ jest ona wrażliwym wskaźnikiem zmian zachodzących w środowisku. Słowa kluczowe: materia organiczna gleby, frakcjonowanie, frakcja labilna 1. Wstęp Materia organiczna jest bardzo ważnym elementem gleby, ponieważ wpływa na jej właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne. Badania nad nią prowadzono już od końca XVIII w. Obecnie według Goneta [2007], powinny one dotyczyć roli i dynamiki poszczególnych frakcji materii organicznej i edafonu, ich wpływu na właściwości gleb oraz standaryzacji metod ich oznaczania. Celem niniejszej pracy jest zdefiniowanie poszczególnych, współcześnie oznaczanych frakcji materii organicznej, określenie ich dynamiki i znaczenia w środowisku oraz przegląd metod ich oznaczania. 2. Podział materii organicznej W skład materii organicznej gleby wchodzi zewnętrzna materia organiczna (EOM), dostarczana do gleby na przykład poprzez nawożenie organiczne [Gonet 2007], żywe organizmy glebowe (edafon) oraz substancja organiczna gleby (SOM) (ryc.1). Według McLauchlan i Hobbie [2004] zasoby SOM można podzielić na dwie frakcje: labilną, która jest szybko rozkładana przez mikroorganizmy oraz trwałą, która ma dłuższy czas rozkładu. W skład trwałej materii organicznej wchodzą ligniny i inne substancje, które są trudno rozkładane przez mikroorganizmy glebowe. Według Haynes [2000] w skład labilnej frakcji SOM wchodzą: biomasa mikroorganizmów oraz frakcje − lekka (LF- Light Fraction) i łatwo rozpuszczalna (DOM- Dissolved Organic Matter). Biomasa mikroorganizmów glebowych stanowi 1−5% materii organicznej. Na jej ilość w glebach mają duży wpływ czynniki antropogeniczne, między innymi zanieczyszczenia: metalami ciężkimi, pestycydami i antybiotykami [Voroney i in. 2007]. W skład frakcji lekkiej (LF) wchodzą różne części roślin, zwierząt i mikroorganizmów o różnym stopniu rozkładu. Definiuje się ją jako część SOM, która jest zawieszona w roztworze o gęstości 1,6−2,0 g · cm-3. We frakcji lekkiej może znajdować się około 8% całkowitego węgla organicznego i 5% całkowitego azotu [Gregorich i Beare 2007]. Frakcja rozpuszczalna DOM reprezentuje najbardziej ruchliwą i najszybciej rozkładającą się frakcję SOM [Bolan i in. 2004], która stanowi pierwsze źródło energii dla mikroorganizmów znajdujących się w glebie [Haynes 2000]. MATERIA ORGANICZNA GLEBY ORGANIC COMPOUNDS OF SOIL ŻYWE ORGANIZMY (EDAFON) ZEWNĘTRZNA MATERIA ORGANICZNA LIVING ORGANISMS (EDAPHON) EXOGENOUS ORGANIC MATTER (EOM) SUBSTANCJA ORGANICZNA GLEBY SOIL ORGANIC MATTER (SOM) LABILNA MATERIA ORGANICZNA TRWAŁA (NIE LABILNA) MATERIA ORGANICZNA LABILE FRACTION OF ORGANIC MATTER RECALCITRANT ORGANIC MATTER BIOMASA MIKROORGANIZMÓW MICROBIAL BIOMASS FRAKCJA LEKKA LIGHT FRACTION (LF) FRAKCJA ROZPUSZCZALNA W WODZIE DISSOLVED ORGANIC MATTER (DOM) Ryc.1. Podział materii organicznej [wg McLauchlan i Hobbie 2004, Haynes 2000 zmieniony] 3. Metody oznaczania substancji organicznej w glebie Do niedawna badania nad SOM skupiały się głównie na rozdzieleniu próchnicy na kwasy huminowe, kwasy fulwowe i huminy. W celu oznaczenia składu próchnicy najczęściej stosowano metody: Tiurina, Boratyńskiego i Wilka, Kononowej i Bielczikowej [Kleszczycki i in. 1967]. Do oznaczania składu próchnicy w czarnych ziemiach Wegner i Wąśniewska [1997] zalecały metody Schnitzera lub Springera. Ogólna zasada frakcjonowania próchnicy tymi metodami polega na rozdzielaniu poszczególnych jej części (kwasy huminowe, kwasy fulwowe i huminy) na podstawie ich rozpuszczalności. Kwasy fulwowe rozpuszczają się zarówno w kwasach, jak i zasadach, kwasy huminowe rozpuszczają się tylko w zasadach, natomiast humin nie można wydzielić ponieważ są połączone z mineralną częścią gleby. Metody stosowane obecnie w badaniach nad SOM skupiają się na jej rozdzieleniu na frakcje labilną i trwałą. Frakcjonuje się je w sposób chemiczny, fizyczny lub biologiczny. Najczęściej oznacza się węgiel zawarty w jednej z frakcji, a zawartość węgla drugiej oblicza się jako różnicę pomiędzy całkowitą zawartością węgla organicznego a zawartością węgla oznaczonej frakcji [McLauchlan i Hobbie 2004]. Metody chemiczne wydzielania frakcji labilnej SOM polegają na traktowaniu gleby kwasem, nadmanganianem VII potasu lub na ekstrakcji za pomocą gorącej wody. Stosując te metody zakłada się, że jeśli frakcja labilna jest łatwo rozkładana przez enzymy mikroorganizmów, to może ona być tak samo rozkładana przez wymienione związki chemiczne i gorącą wodę [McLauchlan i Hobbie 2004]. Zawartość węgla frakcji SOM ekstrahowanej gorącą wodą wskazuje na ilość w glebie materii organicznej, która ulega łatwemu rozkładowi. Suche powietrznie próbki miesza się z gorącą wodą w stosunku 1:5 (gleba : woda). Po godzinie w czystym ekstrakcie oznacza się węgiel. Ekstrakt ten zawiera biomasę mikroorganizmów glebowych oraz inne proste związki organiczne, na przykład cukry i aminokwasy. Schulz i Köschens [1998] wykazali wysoką korelację pomiędzy ilością węgla frakcji SOM ekstrahowanej za pomocą gorącej wody a biomasą mikroorganizmów oznaczoną za pomocą wydzielanego CO2. Jak wynika z badań Leinweberga i innych [1995], koncentracja frakcji materii organicznej ekstrahowanej za pomocą gorącej wody zmienia się w ciągu roku − swoje maksimum osiąga wiosną, mniej jest jej w glebach jesienią, najmniejsze ilości autor odnotował latem. Wartości te są skorelowane z zawartością materii organicznej i biomasą mikroorganizmów. Przyjmuje się, że ta frakcja jest najbardziej narażona na degradację [Schulz i in. 2002, Leinweber i in. 1995]. Innym sposobem oznaczenia węgla frakcji labilnej SOM w glebie jest utlenianie jej nadmanganianem VII potasu. Znając zawartość węgla frakcji labilnej ulegającej utlenieniu pod wpływem KMnO4 oraz nielabilnej, czyli nieutlenialnej, można obliczyć labilność jako iloraz tych dwóch frakcji [Cieścińska 2007]. Węgiel labilny (L) jest też jednym z elementów potrzebnych do obliczenia wskaźnika zagospodarowania węgla CMI [Cieścińska 2007]. Przy obliczaniu tego wskaźnika uwzględnia się stosunek zasobów węgla w glebie badanej oraz porównawczej (CPI) oraz wskaźnik labilności (LI) obliczony jako stosunek zawartości węgla labilnego oznaczonego w badanej glebie do ilości węgla labilnego w próbie kontrolnej. CMI jest iloczynem CPI i LI wyrażonym w procentach [Blair i in. 1998]. Wskaźnik ten jest m.in. przydatny do porównania zmian, które zachodzą w zawartości węgla labilnego i ogólnego na skutek praktyki rolniczej. Fizyczne metody oznaczania zawartości różnych frakcji SOM wykorzystują różnice w gęstości lub rozmiarze poszczególnych frakcji SOM. Tymi metodami oznacza się frakcję lekką (LF), która jest oddzielana od reszty SOM poprzez flotację. Puget i inni [1998], McLauchlan i Hobbie [2004] oraz Li i inni [2006, 2007] prowadzili badania nad agregatowością gleby oraz nad SOM występującą w agregatach glebowych. Puget i inni [1998] i McLauchlan i Hobbie [2004] wyodrębniali w glebie makro- ( > 0,2 mm) i mikroagregaty ( < 0,2 mm). Li i inni [2006, 2007] analizowali trzy frakcje agregatów: gruboziarnistą (0,1−2 mm), drobnoziarnistą (0,05−0,1 mm) i stabilną biologicznie ( < 0,05 mm), które uzyskali przesiewając glebę na mokro przez sita 0,1 i 0,05 mm, po wcześniejszym wytrząsaniu jej z wodą destylowaną. Z badań Puget i innych. [1998], Li i innych [2006, 2007] oraz Gregorich i innych [2003] wynika, że makroagregaty są zasobne w młodą i łatwo rozkładającą się materię organiczną. W mikroagregatach znajduje się SOM trudno rozkładająca się i jest jej mniej niż w makroagregatach. Według McLauchlan i Hobbie [2004] mikroagregaty zawierają węgiel, który jest fizycznie chroniony przed rozkładem przez mikroorganizmy. Six i inni [2000] porównywali akumulację materii organicznej w glebach użytkowanych rolniczo i nieużytkowanych. Stwierdzili, że uprawa konwencjonalna powoduje zmniejszenie żyzności i obniża zdolność sekwestracji węgla. Zauważyli, że w glebach nieużytkowanych jest więcej makroagregatów, a materia organiczna związana z nimi ma wolniejsze tempo rozkładu, niż ta występująca w makroagregatach gleb użytkowanych jako grunty orne. Metody biologiczne frakcjonowania SOM polegają na wykorzystaniu mikroorganizmów − w kontrolowanych warunkach − do oddzielenia węgla labilnego od węgla trwałego. Przyjmuje się, że mikroorganizmy najpierw rozkładają węgiel najbardziej labilny, który jest oznaczany przez pomiar wydzielanego CO2 [McLauchlan i Hobbie 2004]. Za labilną część SOM uważany jest także węgiel zawarty w biomasie mikroorganizmów. Ilość tego węgla oznacza się m.in. poprzez określenie ilości biomasy mikroorganizmów w glebie za pomocą metody fumigacji-ekstrakcji [PN-ISO 14240-2]. 4. Podsumowanie Poszczególne frakcje SOM występujące w glebie mogą różnić się od siebie właściwościami fizyko-chemicznymi i ruchliwością w środowisku, a co za tym idzie − biodostępnością [Zbytniewski i Buszewski 2001]. Labilna frakcja SOM jest uważana za dobry i czuły wskaźnik zmian zachodzących w glebie, jej aktywności biologicznej, żyzności oraz stabilności agregatów w niej występujących [Leinweber i in. 1995, Haynes 2000, Li i in. 2006]. Wymienione metody badań mogą różnić się w ocenie ilości poszczególnych frakcji SOM, jednak wyniki uzyskiwane tymi metodami są wysoko skorelowane ze sobą. Każdą z tych technik badawczych można zmierzyć nieco odmienne zasoby węgla frakcji labilnych SOM, ponieważ w naturze ich labilność jest efektem działania różnych czynników − enzymów, substancji chemicznych lub panujących w glebie właściwości fizycznych. Dlatego dopiero badania przeprowadzone kilkoma różnymi metodami pozwalają właściwie ocenić udział frakcji labilnych w glebie. Collins [McLauchan i Hobbie 2004] podaje że węgiel frakcji labilnych w glebie stanowi 3−8% całkowitego węgla organicznego. Labilny węgiel jest ważnym źródłem energii dla podziemnych organizmów i jest wrażliwym wskaźnikiem zmian zachodzących w środowisku. Według badań Schulza i innych [2002] na frakcję labilną, zwłaszcza na frakcję lekką i łatwo rozpuszczalną, istotnie wpływa nawożenie. Metody służące do pomiaru ilości węgla różnych frakcji SOM w glebie mają duże znaczenie w badaniach nad procesami związanymi z przemianą materii organicznej i jej akumulacją w glebie, co w przyszłości powinno ułatwić ochronę jej zasobów. Literatura Blair G., Lefroy R., Whitbread A., Blair N., Daniel H. 1998. The use of a Carbon Management Index (CMI) to monitor changes in soil carbon. Australian Society of Soil Science, www.natres.psu.ac.th/Link/SoilCongress/bdd/symp12/436-t.pdf. Bolan N.S., Adriano D.C., De-la-Luz M. 2004. Dynamics and environmental significance of dissolved organic matter in soil. 3rd Australian New Zeland Soils Conference, University of Sydney, Australia, www.regional.org.au/au/asssi/supersoil2004/pdf/1568_bolann.pdf. Cieścińska B. 2007. Wykorzystanie wskaźników do oceny stanu materii organicznej gleb. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 520, 587−592. Gonet S.S. 2007. Ochrona zasobów materii organicznej. [W:] Rola materii organicznej w środowisku. Gonet S.S., Markiewicz M. (red.). PTSH, Wrocław, 7−29. Gregorich E.G., Beare M.H. 2007. Physically Uncomplexed Organic Matter. W: Soil Sampling and Methods of Analysis. Gregorich, E.G. and Carter, M.R. CRC Press, Inc. Boca Raton, FL, USA, 607−615. Gregorich E.G., Beare M.H., Stoklas U., St-Georges P. 2003. Biodegradability of soluble organic matter in maize-cropped soils. Geoderma ,113, 237−252, Haynes R.J. 2000. Labile organic matter as an indicator of organic matter quality in arable and pastoral soils in New Zealand. Soil Biology and Biochemistry, 32, 211−219. Kleszczycki A., Kozakiewicz A., Łakomiec I. 1967. Porównanie metod stosowanych w badaniach próchnicy gleb mineralnych. Rocz. Gleb., 17, 229−241. Leinweber P., Schulten H.-R., Körschens M. 1995. Hot Water Extracted Organic Matter: chemical composition and temporal variations in a long-term field experiment. Biol. Fertil. Soils, 20, 17−23. Li X.G., Wang Z.F., Ma Q.F., Li F.M. 2007. Crop cultivation and intensive grazing affect organic C pools and aggregate stability in and grassland soil. Soil & Tillage Research, 95, 172−181. Li X.G., Li F.M., Rengel Z., Singh B., Wang Z.F. 2006. Cultivation effects on temporal changes of organic carbon and aggregate stability in desert soils of Hexi Corridor region in China. Soil & Tillage Research, 91, 22−29. McLauchlan K.K., Hobbie S.E. 2004. Comparison of labile soil organic matter fractionation techniques. Soil Science Society of America Journal, 68, 1616–1625. PN-ISO 14240-2. Oznaczanie ilości biomasy mikroorganizmów w glebie. Metoda fumigacjiekstrakcji. Puget P., Chenu C., Angers D., Balesdent J. 1998. Relation of soil aggregate dynamics to soil organic matter decomposition. 16. Congrès mondial de science du sol. Montpellier, www.natres.psu.ac.th/Link/SoilCongress/bdd/symp41/601-r.pdf Schulz E., Köschens M. 1998. Characterization of the decomposable part of soil organic matter (SOM) and transformation processes by hot water extraction. Eurasian Soil Science., 31, 809−813. Schulz E., Travnikova L., Titova N., Kogut B., Korschens M. 2002. Influence of soil type and fertilization on accumulation and stabilization of organic carbon in different SOM fractions. Proc.12th International soil conservation organization conference, Pekin, 305−308. Six J., Elliott E.T., Paustian K. 2000. Soil macroaggregate turnover and microaggregate formation: A mechanism for C sequestration under no-tillage agriculture. Soil Biology and Biochemistry, 32, 2099−2103. Voroney R.P., Brookes P.C., Beyaert R.P. 2007. Soil Microbial Biomass C, N, P, and S. [W:] Soil Sampling and Methods of Analysis. Gregorich, E.G. and Carter, M.R. CRC Press, Inc. Boca Raton, FL, USA, 637−642. Wegner K., Wąśniewska K. 1997. Skład frakcyjny próchnicy czarnych ziem − aspekty metodyczne. Humic Subst. Environ., 97, 55−60 Zbytniewski R., Buszewski B. 2001. Speciation of natural organic carbon in terrestrial system. XVI th Ars Separatoria Borówno. Adres: Uniwersytet Rolniczy w Krakowie im. Hugona Kołłątaja, Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb 31-120 Kraków, Al. Mickiewicza 21, e-mail: [email protected]