Pan Marek Kuchciński Wicemarszałek Sejmu Rzeczpospolitej

Pan Marek Kuchciński Wicemarszałek Sejmu Rzeczpospolitej

Warszawa, dnia 01 kwietnia 2015 r.
RZECZPOSPOLITA POLSKA
MINISTER FINANSÓW
FN1.701.51.2015.PEI
Pan
Marek Kuchciński
Wicemarszałek Sejmu
Rzeczpospolitej Polskiej
W odpowiedzi na interpelację Pani Poseł Małgorzaty Niemczyk w sprawie kredytów
zaciągniętych we frankach szwajcarskich (nr 31705), po zasięgnięciu opinii Przewodniczącego
Komisji Nadzoru Finansowego oraz Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
uprzejmie przedstawiam poniższą odpowiedź.
Na wstępnie należy zaznaczyć, iż zgodnie z art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r.
o ochronie konkurencji i konsumentów (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 184) stosowanie
postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy
uznanych za niedozwolone, stanowi przejaw praktyki naruszającej zbiorowe interesy
konsumentów. Organem uprawnionym do prowadzenia postępowań w tego typu sprawach jest
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Należy również podkreślić,
że przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumie się godzące w nie
bezprawne działanie przedsiębiorcy, w szczególności stosowanie postanowień wzorców umów,
które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umów uznanych za niedozwolone.
Jednakże w przypadku, gdy przedsiębiorca usunie z treści dotychczas stosowanego wzorca
umowy postanowienia uznane przez sąd za niedozwolone, a postanowienia tożsame nie zostaną
formalnie wyłączone z treści zawartych już umów (np. w drodze ich aneksowania z inicjatywy
przedsiębiorcy), Prezes UOKiK nie dysponuje możliwością wszczęcia wobec takiego
przedsiębiorcy postępowania w sprawie stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy
konsumentów, polegającej na stosowaniu postanowień wzorców umów uznanych za
niedozwolone.
ul. Świętokrzyska 12, 00-916 Warszawa | tel.: +48 22 694 58 28 | fax: +48 22 694 39 50 | e-mail: [email protected]
Interpretując bowiem pojęcie „stosowania postanowień wzorców umów", o którym mowa
wyżej, należy przyjąć, że chodzi o działanie polegające na zamieszczaniu niedozwolonych
postanowień we wzorcach umów, które są następnie przedkładane konsumentom w celu
nawiązania stosunku umownego. Praktyka unormowana w przywołanym przepisie art. 24 ust. 2
pkt 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów nie obejmuje zaś zachowań odnoszących
się do egzekwowania niedozwolonych postanowień, czy tym bardziej, zachowań polegających
na
zaniechaniu
podjęcia
działań
mających
na
celu
usunięcie
takich
postanowień
z funkcjonujących już w obrocie umów, zawartych z wykorzystaniem kwestionowanego
wzorca. Powyższa interpretacja wynika z orzecznictwa sądów, przykładowo w wyroku Sądu
Okręgowego w Warszawie Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 27 lutego 2009 r.,
w sprawie XVII AmA 99/08 (Dz.Urz.UOKiK.2009/2/14), wskazano, że „stosowanie
postanowień zamieszczonych we wzorcu umowy polega w istocie na wprowadzaniu wzorca do
obrotu prawnego poprzez oferowanie go konsumentom i proponowanie zawierania umów na
warunkach w nim określonych. Pojęcie to jest zatem związane z momentem, od którego
możliwe jest zawarcie umowy z użyciem tego wzorca, nie zaś z wykonaniem konkretnej umowy
zawartej przy jego wykorzystaniu".
Jednocześnie należy podkreślić, iż pomimo niepodjęcia przez przedsiębiorcę jakichkolwiek
działań mających na celu usunięcie kwestionowanych postanowień z umów funkcjonujących już
w obrocie z działem konsumentów, konsumenci nie są pozbawieni możliwości obrony swych
praw.
Zgodnie z przepisem art. 385 (1) § 1 Kodeksu cywilnego postanowienia umowy zawieranej
z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa
i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy
(niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne
świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób
jednoznaczny. Zgodnie zaś z § 2, jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże
konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.
Innymi słowy, nawet jeśli postanowienie wciąż znajduje się w umowie zawartej pomiędzy
przedsiębiorcą a konsumentem (z uwagi na fakt, iż przedsiębiorca nie podjął żadnych kroków,
by formalnie je usunąć z umów), postanowienie to nie wiąże konsumenta. Przedsiębiorca nie
może więc wywodzić z niego żadnych skutków prawnych, Umowa zaś w pozostałym zakresie,
co do zasady, wiąże strony i powinna być wykonywana.
2
W przypadku zatem, gdy przedsiębiorca wywodzi wobec konsumenta skutki wynikające
z niedozwolonego postanowienia, konsument jest uprawniony do podjęcia stosownej obrony na
drodze postępowania sądowego (kontrola incydentalna).
Kontrolę incydentalną stosuje się w odniesieniu do konkretnej umowy, zawartej w oparciu
o wzorzec umowy. Jeżeli w podpisanej przez konsumenta umowie znajduje się postanowienie
wypełniające przesłanki klauzuli abuzywnej, konsument ma prawo zwrócić się do
przedsiębiorcy z żądaniem uznania jej za niewiążącą. Jeżeli kontrahent nie przychyli się
stanowiska konsumenta, konsument może zwrócić się do sądu powszechnego o uznanie danego
postanowienia za niewiążące.
Należy również wyjaśnić, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii
Europejskiej sąd krajowy, w razie powzięcia wątpliwości co do niedozwolonego charakteru
postanowienia umowy, powinien z urzędu dokonać oceny nieuczciwego charakteru danego
postanowienia znajdującego się w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem,
jeżeli zgodnie z krajowymi przepisami proceduralnymi może on dokonać takiej oceny
w ramach podobnych skarg występujących w systemie krajowym (tak: wyrok Trybunału z dnia
6 października 2009 r. w sprawie Astureom Telecomunicaciones SL przeciwko Cristinie
Rodríguez Nogueirze, sprawa C-40/08; wyrok Trybunału z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie
VB Pénzügyi Lízing Zrt. przeciwko Ferencowi Schneiderowi, sprawa C 137/08; wyrok
Trybunatu z dnia 4 czerwca 2009 r. w sprawie Pannon GSM Zrt przeciwko Erzsébet Sustikné
Gyorfi, sprawa C-243/08).
Niezależnie od powyższego należy zaznaczyć, iż planowana jest zmiana prawa, której celem
będzie wzmocnienie efektywności systemu kontroli wzorców/umów. Niezbędne jest
usprawnienie systemu eliminowania z obrotu niedozwolonych postanowień umownych
uderzających w interesy konsumentów. Aktualnie trwają prace nad przygotowaniem propozycji
rozwiązań prawnych w tym zakresie.
Jednocześnie Prezes UOKiK prowadzi wobec wszystkich banków, które udzielały kredytów
indeksowanych/denominowanych w tej walucie - dwa postępowania wyjaśniające:
- pierwsze ma na celu zbadanie praktyki banków polegającej na żądaniu od konsumentów
dodatkowego zabezpieczenia umów o kredyt hipoteczny, w związku ze wzrostem kursu
franka szwajcarskiego wobec złotego,
- celem drugiego jest wstępne ustalenie, czy działania banków związane ze sposobem
uwzględniania ujemnych wartości stawek bazowych LIBOR w oprocentowaniu
3
kredytów mogły naruszyć przepisy. W postępowaniu weryfikowane jest również, czy
banki dokonywały jednostronnej zmiany umowy w zakresie oprocentowania kredytu.
Informacje o przebiegu prowadzonych postępowań dostępne są na stronie internetowej UOKiK,
w zakładce „Aktualności" (http: //uokik.gov.pl/aktualności.php). W przypadku stwierdzenia
niedozwolonych praktyk po stronie banków będą - w ramach kompetencji Prezesa UOKiK podejmowane działania zmierzające do przywrócenia stanu zgodnego z prawem.
Odnosząc się do kwestii posiadania przez bank waluty, w jakiej udziela kredytu oraz jej kwoty
z podziałem na lata należy stwierdzić, iż bank udzielając kredytów walutowych, np. we frankach
szwajcarskich, powinien posiadać daną walutę. Wynika to m.in. definicji umowy kredytu
określonej w art. 69. ust.1. ustawy – Prawo bankowe określającej, że: „Przez umowę kredytu
bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę
środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do
korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu
wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego
kredytu.”.
Tak więc, aby bank udostępnił środki pieniężne musi nimi wcześniej dysponować. Należy
jednakże zaznaczyć, że w odniesieniu do kredytów udzielonych we frankach szwajcarskich,
kluczowe znacznie mają warunki umowy zawartej między bankiem a kredytobiorcą.
W szczególności bowiem – pomimo, iż potocznie mowa jest generalnie o kredytach we frankach
(kredytach walutowych), to w praktyce część umów dotyczyła kredytów denominowanych lub
indeksowanych do CHF, a nie kredytów walutowych w CHF. W przypadku kredytu
denominowanego do CHF oprocentowanie było ustalane w odniesieniu do stóp referencyjnych
LIBOR (a nie jak w przypadku kredytów w PLN do stopy WIBOR), a saldo kredytu wyrażane
było w walucie obcej (CHF), jednakże środki pieniężne były wypłacane w PLN. Takie
rozwiązanie jest ustawowo dopuszczalne – kwestie te reguluje art. 69 ust. 2 pkt 4a ustawy Prawo bankowe:„(…) w przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty
innej niż waluta polska, szczegółowe zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu
wymiany walut, na podstawie którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz
i rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu.”
W takiej sytuacji bank nie musi posiadać CHF na wypłatę kredytu, gdyż wypłata środków będzie
odbywać się w PLN – tj. zgodnie z warunkami określonymi w umowie. Jednakże bank
udzielając kredytów denominowanych lub indeksowanych do walut obcych, ze względu na
4
kwestie związane z zarządzaniem ryzykiem walutowym, musi zapewnić ich finansowanie
w odpowiedniej walucie (pozycja walutowa banku - rozumiana w skrócie jako niedopasowanie
kwot aktywów i zobowiązań w walucie obcej - powinna być bliska zeru). W przypadku
niedopasowania walutowego powstaje bowiem wymóg kapitałowy z tego tytułu - konieczność
utrzymywania przez bank dodatkowego kapitału na pokrycie ryzyka walutowego. Bank jest
zobowiązany do codziennego wyliczania swojej pozycji walutowej i kapitałowej.
Sposób finansowania portfela kredytów walutowych lub denominowanych/indeksowanych do
określonej waluty jest w poszczególnych bankach zindywidualizowany. Banki, w zależności od
struktury walutowej swojego bilansu mogą korzystać z różnych źródeł finansowania
prowadzonej działalności. Jedną z dostępnych możliwości są instrumenty pochodne takie jak FX
swap i CIRS (Currency Interest Rate Swap). Bardzo często banki pozyskują finansowanie od
swych zagranicznych podmiotów dominujących. Tego typu finansowanie może mieć formę
kredytu, linii kredytowej lub depozytu walutowego. Innym sposobem finansowania kredytów
walutowych jest emisja przez banki długu w danej walucie. Banki finansują się również
depozytami walutowymi pozyskanymi od swoich klientów korporacyjnych czy detalicznych,
jednak w znacznie mniejszym stopniu niż wymienionymi powyżej metodami. Banki muszą
zapewnić sobie finansowanie odpowiednie do skali i rodzaju prowadzonej działalności.
Na koniec grudnia 2013r. w portfelach banków objętych badaniem ankietowym znajdowało się
ogółem 562,5 tys. kredytów mieszkaniowych dla gospodarstw domowych w CHF o łącznej
wartości 135,7 mld zł (co stanowiło ponad 99% ogółu kredytów mieszkaniowych w CHF
znajdujących się w aktywach całego polskiego sektora bankowego). Strukturę portfela tych
kredytów pod względem roku udzielenia przedstawia poniższa tabela.
Tabela. Struktura portfela kredytów mieszkaniowych w CHF znajdujących się w portfelach
banków na koniec 2013r., wg roku udzielenia kredytu (dane uzyskane w drodze badania
ankietowego banków).
Liczba kredytów (tys.
sztuk)
Wartość bilansowa
brutto kredytów (mld
zł)
Do
2005
67,2
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
83,1
97
8,3
9,7
0,4
10,5
162,
0
52,6
19,2
5,6
115,
5
23,6
201
3
0,1
5,5
2,9
3,3
0,2
0,1
31,4
Na koniec 2014 r. wartość portfela kredytów mieszkaniowych w CHF zmniejszyła się do 132,7
mld zł.
5
Odnosząc się do kwestii związanych z bankowym tytułem egzekucyjnym należy podkreślić,
że Ministerstwo Finansów w ramach prowadzonych prac implementacyjnych planuje dokonanie
zmian ustawy – Prawo bankowe w celu wprowadzenia obowiązków informacyjnych banków
względem dłużników, związanych z wykorzystywaniem instytucji bankowego tytułu
egzekucyjnego (bte). Przede wszystkim, banki zostaną ustawowo zobowiązane, przed
wystawieniem bankowego tytułu egzekucyjnego, wezwać dłużnika do zapłaty, wraz
z informacją, iż w przypadku braku spłaty należności w terminie określonym w wezwaniu, bank
wystawi bte. Wyznaczony przez bank termin dla uregulowania zobowiązań i wystawienia bte
nie będzie mógł być krótszy od wskazanego w ustawie.
Jednocześnie, bank powinien pouczyć dłużnika o skutkach prawnych wystawienia bankowego
tytułu egzekucyjnego. Zarówno pouczenie, jak i oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji
będące podstawą prowadzenia egzekucji (po nadaniu przez sąd klauzuli wykonalności) winno
stanowić oddzielny dokument, nie znajdujący się w treści zawieranej umowy z bankiem.
Przewiduje się również nałożenie na banki obowiązków informacyjnych dotyczących środków
ochrony prawnej przysługujących osobom, wobec których może być skierowana egzekucja na
podstawie bte, w szczególności uprawnienie do wniesienia powództwa przeciwegzekucyjnego.
Przekazana dłużnikowi informacja na temat możliwej obrony ma istotne znaczenie w sytuacji,
gdy, na przykład, będzie on kwestionować istnienie długu bądź jego wysokość, stwierdzonych
tytułem egzekucyjnym, lub wskazywać zdarzenia po powstaniu tytułu egzekucyjnego, wskutek
których jego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane na podstawie bte.
W opinii Ministerstwa Finansów proponowane zmiany legislacyjne w zakresie funkcjonowania
bankowego tytułu egzekucyjnego znacząco przyczynią się do zwiększenia świadomości prawnej
klientów banków – konsumentów, korzystających z usług finansowych oferowanych przez
banki, i tym samym zwiększą poziom ich ochrony jako słabszej strony umów zawieranych
z podmiotami profesjonalnymi jakimi są banki.
Trzeba dodać, iż projektowane rozwiązania będą miały również zastosowanie do spółdzielczych
kas oszczędnościowo – kredytowych, które od dnia 12 czerwca 2013 r., to jest od daty wejścia
w życie ustawy z dnia 19 kwietnia 2013 r. o zmianie ustawy o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo – kredytowych oraz niektórych innych ustaw, dysponują uprawnieniem do
wystawiania tytułów egzekucyjnych, analogicznym do instytucji bte. Jednakże w celu
wyjaśnienia warto podkreślić, iż w
ustawodawstwach państw europejskich, w których nie
występuje instytucja bankowego tytułu egzekucyjnego, przewidziane zostały inne udogodnienia
6
przy dochodzeniu roszczeń przez banki. Dochodzenie roszczeń z tytułu czynności bankowych
poddane jest wówczas rygorowi postępowania rozpoznawczego i dowodowego na zasadach
ogólnych (typowego procesu cywilnego). W niektórych krajach, np. Szwecji proces sądowy jest
bardziej uproszczony dla banków, a koszty otrzymania nakazu zapłaty są niższe w porównaniu
z kosztami, jakie ponoszą inni wierzyciele. Szwedzki bank, chcąc uzyskać nakaz zapłaty, składa
wniosek bezpośrednio do komornika. Droga sądowa została przewidziana dopiero w przypadku
złożenia sprzeciwu przez dłużnika. W Holandii natomiast ułatwienia przy egzekucji
wierzytelności bankowych polegają na możliwości bezpośredniego prowadzenia przez bank
egzekucji w sytuacji, w której jako zabezpieczenie kredytu ustanowiony został zastaw lub
hipoteka. Postępowanie sądowe jest konieczne tylko w przypadku, gdy wierzytelność banku jest
niezabezpieczona. Jak wcześniej wskazano Ministerstwo Finansów planuje dokonanie zmian
w zakresie Bankowego Tytułu Egzekucyjnego, natomiast niezależnie od powyższego należy
podkreślić, że funkcjonujące dotychczas w Polsce rozwiązanie pozwalające na dochodzenie
roszczeń z tytułu zawartych z bankami czynności bankowych nie jest instytucją niespotykaną
w innych krajach europejskich.
7